Этнопедагогика пәні, оның оқытудағы әдістері мен мәні
1. Этнопедагогика мен этнопедагогиканың, халықтық психология мен этноспихологияның өзара байланысы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
2. дәріс. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуының тарихы.
3.дәріс Орта ғасыр ойшылдары
4.дәріс ҚАЗАҚТЫҢ ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ
5.дәріс Халық педагогикасындағы дене тәрбиесі
6.дәріс Еңбек пен өнер тәрбиесі
7.дәріс Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбиенің маңызы
8.дәріс Зиялылық тәрбиесі
9.дәріс Жоғары руханилықты, мінез.құлықтық сапаларды қалыптастыруда құранның тәрбиелік ролі
10.дәріс Жауынгерлік патриоттық тәрбиесі
11.дәріс Ұлттық салт.дәстүрлер өмірінде тәрбие мектебі.
2. дәріс. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуының тарихы.
3.дәріс Орта ғасыр ойшылдары
4.дәріс ҚАЗАҚТЫҢ ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ
5.дәріс Халық педагогикасындағы дене тәрбиесі
6.дәріс Еңбек пен өнер тәрбиесі
7.дәріс Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбиенің маңызы
8.дәріс Зиялылық тәрбиесі
9.дәріс Жоғары руханилықты, мінез.құлықтық сапаларды қалыптастыруда құранның тәрбиелік ролі
10.дәріс Жауынгерлік патриоттық тәрбиесі
11.дәріс Ұлттық салт.дәстүрлер өмірінде тәрбие мектебі.
Этнопедагогикалық білім беру- этнопедагогиканың ғылыми негіздері туралы жүйелі білімдерді студенттердің меңгеру, қазіргі жағдайда халықтың аса бай тәрбие беру тәжірибесін шығармашылықпен пайдалану шеберліктері мен дағдыларына ие болу және халықтың рухани мәдениетіне бағалы көзқарас процесі мен нәтижесі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
10. ЛЕКЦИЯ ЖИНАҚТАРЫ
Этнопедагогика пәні, оның оқытудағы әдістері мен мәні.
Жоспар
1. Этнопедагогика мен этнопедагогиканың, халықтық психология мен
этноспихологияның өзара байланысы, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары.
2. Этнопедагогика мен халықтық педагогикасының зерттелу тарихына
қысқаша шолу жасау.
3. Этнопедагогика мен этнопсихологияның ғылыми педагогика,
психологиямен өзара байланысы: халық педагогикасының мінез-құлықтық
руханишылық, тәрбиелік, түсініктерінің ғылыми педагогиканың
нормасымен ортақтастығы.
Этнопедагогикалық білім беру- этнопедагогиканың ғылыми негіздері
туралы жүйелі білімдерді студенттердің меңгеру, қазіргі жағдайда халықтың
аса бай тәрбие беру тәжірибесін шығармашылықпен пайдалану шеберліктері мен
дағдыларына ие болу және халықтың рухани мәдениетіне бағалы көзқарас
процесі мен нәтижесі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына
сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой
еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесі қатар жүргізе
отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары
негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогиканың теориялық - әдіснамалық танымдық негіздерін
үйретіп білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың
туып, дамып қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның әлемдік
өркениетке ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан
басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің
ғылыми методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білдіруден бастауды жөн
көрдік.
Этнопедагогика–этникалық қауым педагогикасының дамуын зерттейтін
педагогикалық білімдердің жаңа саласы.
Педагогиканың дамуын халықтың педагогикалық дәстүрлерімен бірге
қарастыру тек қызығушылық туғызып қана қоймайды, сондай-ақ тарихи-
педагогикалық теорияларының өмірге икемділігін, оларды келешекте зерттеудің
қажетті екендігін тексерудің де айғағы.
Алайда педагогика мен халықтық тәрбиенің мұндай бірлігі олардың
бірдейлігі деген сөз емес. Этностық тәрбиенің сипаты жөнінен терең
өзгешелігі болғандықтан оны мазмұндау қазіргі тәрбие теориясы мен
практикасы үшін аса қажет.
Этнопедагогика курсы болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешеліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көпғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын игеруді көздейді.
Курс мазмұнында этнос педагогикасының пайда болуы, дамуы және қазіргі
жағдайы, оның халық өміріндегі орны мен адамзат педагогикалық мәдениеті
дамуындағы ролі жайлы ашып көрсетілуі қажет. Этностың орнықты әлеуметтік
қауым ретінде тұлға, тарихи зерде қалыптастыруы, әлеуметтік тәжірибе
этномәдени дәстүрлердің бірлігін қамтамасыз етуде қуатты фактор екендігін
көрсетудің мәні үлкен де зор болып табылады.
“Этнос” гректің - etnos – тайпа,халық деген сөзінен шыққан.
Ғылымда “халық” терминінің орнына “этнос” термині орынды қолданыла бастады.
Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – “тайпа”, “ұлыс” (“народность”),
“ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, “халық” сөзінің “бір топ адам”
(мәселен, “халық жиналды” десек) деген мағынасы бар екені белгілі.
Сондықтан “этнос” терминін қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тіршілік етеді.
Оған әлеуметтік бірлестік деп те,этностық бірлестік деп те қарауға
болады.шындығында, әрбір адам, бір жағынан,белгілі бір қоғамның мүшесі бола
отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) мүшесі болып саналады. Мұның
бәрі халықтық педагогика өзіне нақты этникалық қауымға қатыссыз
эмпирикалық педагогикалық білімдер мен құралдарды кірістерсе,
этнопедагогика ұлттың өзіндік ерекшелігі көрініс берген нақты этникалық
педагогикалық дәстүрлермен байланысты екендігі жөнінде анық түсініктің
қалыптасуына ықпал етеді. Этникалық тәрбие дәстүрлері адам әлеуметтенуінің
ықпалды құралы бола отыра, балалар мен жасөспірімдерді қоғамда тіршілік
етудің түрлі тәртіптеріне дайындауғы қабілеттілігі жайлы ұғымды
тереңдетеді.
Этностың педагогикалық мәдениетін қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне
тән әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар этнопедагогика өзіндік ішкі тарихи-педагогикалық даму
заңдылықтарына ие. Осыған орай оларды жалпы және даралық тәртіптегі
элементтер құрайтынын; жалпы заңдылық этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс,
өмір саят, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуы, оның қайта құрылуына
тәуелділігімен анықталса; даралық заңдылық этнопедагогиканың ұлттық
адамшылық табиғаттың адамгершілік тұрғыдан қозғалуын, генофондты сақтау
және оның табиғи дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігінде екенін көрсету
басты міндет болып табылады.
Болашақ маман тәрбие жұмысының сапасы мен нәтижелігі ғасырлар бойы
қалыптасқан этнопедагогика жетістіктерін тиімді пайдаланумен анықталатынын
түсінуі аса қажет. Сондықтан педагогикалық оқу орнындағы студенттің халық
өміріндегі құбылыстардың педагогикалық мәнін талдап, олардың тәрбиенің
қазіргі міндеттеріне сай немесе сәйкес еместігін ажырата алу, сондай-ақ
мәлім және аса мәлім емес халық педагогикалық шығармаларын анықтау және
жинаудағы ізденіс жұмыстарына белсене қатысуы; көне әдет-ғұрыптардың
қазіргі жағдайдағы педагогикалық мүмкіндіктерін анықтай алу, жаңа дәстүрлі
халықтық мейрамдар мазмұны мен ескі тәртіптердің өзара әрекеттесуі, қазіргі
салттар және олардың көне әдет-салттарымен сабақтастық байланысын аша білу
дағдысын игеруі аса маңызды.
Этнопедагогиканың халыққа білім беру саласында қолданылу
жағдайларымен байланысты мәселелер проблеманың өзіне және оның шешілу
жолдарына толық түсіндірме беру арқылы баяндалғаны тиімді.
Дәл сондықтан да этнопедагогиканы алдымен оқу-тәрбие процесіне
кеңінен енгізудің негізгі жолы өткен кезеңдерде қисынсыз алынып тасталған
халықтық және табиғатпен үйлесімділік педагогикалық принциптерін жаңарту
екендігі арнайы атап көрсетіледі. Халықтың педагогикалық даналығы халықтық
тәрбие құралдарын толық пайдаланған жағдайда дәл осылар педагогика ғылымын
байытуға; халыққа білім беруді жаңартуды жүзеге асыруға; отбасы, балабақша,
кәсіби оқу орындары тәрбие проблемаларын шешудегі одағын нығайтуға елеулі
үлес қосатын бастау болып табылатындығын ескеру керек.
Этнопедагогикадағы бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі
қамқорлық, ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік – эстетикалық
тұрғыда бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу, яғни тұлға
қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтитын аса бай фактілерімен
танысу болашақ мамандарды оқытылатын материалға қызығушылығын акрттырады.
Құрылымында этнопедагогика элементтері бар немесе өзге өлшем мен
көрініс беретін сабақтар жобаларын сыныптан тыс жұмыс түрлерін дайындап,
өткізу; этнопедагогикалық тақырыптарды үйірмелер жұмыстарының
бағдарламаларына енгізу, этнопедагогикалық факультативтер ұйымдастыру,
халық педагогтары шығармалары бойынша сабақтары циклін ұйымдастыру, тарихи
этнопедагогикалық тақырыптамалар бойынша жоғары сыныптар үшін кештер
дайындау, арнайы этнопедагогикалық газеттер, хабарламалар ұйымдастыру және
өткізу әдістемелері және өткізу әдістемелері жайлы бірізділікпен баяндаудың
студентті этнопедагогика материалдарымен жұмыс істеуге баулудың мәні
ерекше.
Этнопедагогика мен халық педагогикасының зерттелу тарихы.
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі
екендігі белгілі. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей ғылыми жіктелу процесі жүруде. Мұның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар (мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы, кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б.) оның этникалық
педагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге келді.
Этнопедагогика ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізген чуваш ғалымы Г.Н.
Волков.
Зерттеу объектісі халықтың тәлім-тәрбие жөніндегі ұғым, түсініктері,
дәстүрлері, тәжірибесі болып табылатын ғылым саласы ретінде жаңадан пайда
болған этнопедагогика қалыптасу, даму үстінде.
Әсіресе, соңғы онжылдықтарда оның зерттеу пәні, әдістері, халықтың
педагогикалық идеяларын бүгінгі тәрбие теориясы мен практикасында жүзеге
асырудың жолдарын қарастырған бірқатар зерттеулер жүргізілген.
Бұлардың ішінде халықтық педагогиканың пайда болуы, дамуы, қазіргі
жайы мәселелерін жан-жақты сөз етіп, оның теориялық-методикалық мәселелерін
анықтауға бағытталған еңбектердің маңызы айтарлықтай.
Халықтық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі зерттеулердің
қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов: Халықтық педагогикаң және
Этнопедагогикаң ұғымдарының ара жігін ажыратып, зерттеу объектілерін
анықтауға бағытталған Е.Л.Христова, Г.Н. Волков, Я.И.Калбиков, И.С.Кон,
А.Э. Измаилов тәрбиенің этностық сипаты мен педагогикалық процестегі халық
бұқарасының орнын әділ бағалап, халықтық тәрбиені қоғамдық қажеттілік
талабынан туған құбылыс ретінде көресткен М.Ф.Шабаева, г.С. Виноградов
еңбектерін атауға болады.
Соңғы уақыттарда қоғамдық қарым-қатынастардағы елеулі өзгерістер мен
жетістікердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі–халықтық тәрбие тәжірибесі мен
оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан этнопедагогика ғылымы үшін де
қатысы бар екені даусыз.
Осы орайда этнопедагогика проблемаларының өзектілігіне баса назар
аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие жағдайында озық
педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халықтық педагогика мен
қазіргі тәрбие тәжірибесін байланыстыру мәселесін шешуде талпыныстар
жасалған. Бұл тұрғыда Н.Тұрсынов (Тәжікстан), В.И.Элашнили (Грузия),
Н.В.Павлова, С.Темурова, А.Минаваров (Өзбекстан), З.Кусейнова, Ж.Бешимов,
Б.Анышев, Т.Максутов (Қырғызстан), А.Ф.Ильшентаев (Башқұртстан) және т.б.
зерттеулері аса көңіл аудартады.
Халықтық тәрбиенің түрлі аспектілері сөз болған бірқатар зерттеулерде
(Битиева Н.Б., Қыдырәлиев К.Н., Насруллаева Н.Н., Байман Ф.Е. т.б.)
халықтық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тәрбиесі және адамгершілік жайлы қағидалардың,
эстетикалық, еңбек және ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.
Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі
тәрбие мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тәжірибе
жинақталған. Бұлардың ішінде, әсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ.Жарықбаевтың
еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар (А.Көбесов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева және т.б.) еңбектерінің нәтижелері тарихи-
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуде халық даналығын
басшылыққа алуды жүктейді.
Көрнекті тұлғалар (Әл-Фараби, ХҮ-ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар,
ЫАлтынсарин, А.Құнанбев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев) шығармашылықтарының
тәлім-тәрбиелік астарлары сөз болған бірқатар зерттеу мен мақалалар ерте
замандардан-ақ өмір қажеттілігінен туып, үнемі дамып келген халқымыз
тәрбиесінің өзіндік бітімі мен болмысын, дербестігін түсінуге көмектеседі.
Бүгінгі таңдағы білім беру жағдайында ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерінің
есепке алыну қажеттігін ескертеді.
Алайда халықтық тәрбиенің зерттелу тарихына шолу халық шығармашылығына
арналған зерттеулер мен жарияланымдарда оның ежелгі заманнан келе жатқан
тарихи құбылыс екендігі айтылғанмен, балалар мен жастарды тәрбиелеуде оның
ролі жайлы ойлар айтылғанмен көптеген ғылыми еңбектердің әлсіз тұсы халық
педагогикасын оқып үйренудің теориялық мәселелері қамтылмайтындығын
байқатады. Мәселен, осыған байланысты М.Ф.Шабаева кешенді көзқарастың
жоқтығы, жеке топшылаулардың басымдылығы халық педагогикасының шын өміршең
және рухани фактор ретіндегі орнын бұрмалап түсіндіру қаупіне алып
келетіндігін орынды ескертеді.
Этнопедагогика өзінің ішкі құрылымы мен сан-салалалы ғылымның басын
қосатын аса күрделі білім саласы.
Әсіресе халық педагогикасын зерттеудің теориялық негізін анықтауда өз
саласындағы жетістіктермен қатар онымен сабақтас тамырлас ғылым
тарауларындағы жаңалықтардың орны өзгеше.
Соңғы жылдардағы философия, этнография тарауларындағы халықтық
мәдениет, дәстүрлі мәдениет , руханилықтың имманенттік өзіне тән
формалары жөніндегі көзқарастар тәрбие қызметін халықтық мәдениеттің
маңызды компоненттерінің бірі ретінде қарастыруға ықпалдылығымен құнды. Бұл
тұрғыдан келгенде тәлім-тәрбие халық өмірінің барлық саласынан көрініс
табатын материалдық және рухани мәдениетпен астасып жатқан күрделі тарихи
қоғамдық құбылыс.
Ал халық педагогикасымен айналысушылар қоғам дамуының алғашқы
сатыларында-ақ тәрбиеге өзіндік көзқарас болғандықтан, мақсатқа сай
тәрбиелеудің жолдары ойластырылғандығын мәлімдейді.
Демек, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып,
жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс құбылыс емес, қайта
бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен,
ғылым мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен
тығыз байланысты.
Осы орайда халқымыздың тарихи жолында жинақтаған тәрбие тәжірибесімен
педагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық шығармашылығының
түрлі жанрлары, шаруашылық кәсібі, қоғамдық өмірі, материалдық мәдениет
ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісінің нысанына
айналуы аса қажет.
Тұрмыстық - мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным,
білім, тәжірибе, дағды, өнеге ауызша сөз бен нақты іс-әрекет арқылы
берілген тарихи кезеңдердің ерекшеліктері педагогикалық білімдердің ішінен
нәтижеге жеткен сұрыпталған ойлардың қолданысқа түсуін қамтамасыз еткен.
Сондықтан да педагогикалық мәні жағынан фольклор жанрларының ішінде әсіресе
мақал-мәтелдер аса қызғылықты зерттеу объектісі ретінде ерекше көзге
түседі.
Этнопедагогиканың проблемаларымен айналысушы ғалым А.Э.Измаилов Халық
педагогикасын ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан,
халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде
тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының жиынтығы. Халық
педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында,
мақал-мәтелдерінде, сақталып, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзінің
көрінісін беріп отырады. – деп орынды атап көрсеткен еді.
Халықтық педагогикалық білімдері кешенді комплексті және синтетикалық
сипатта деп бағалауға әбден болады. Себебі, аса ауқымды педагогикалық
мәліметті қабылдап, оны жадында сақтау және келер ұрпаққа дәлме-дәл жеткізе
алу үшін ойды жинақтап айтудың тиімді жолдары мен түрлері қарастырылған.
Халықтық тәлім-тәрбиелік білімдерінің мазмұнын тәжірибе арқылы сан рет
тексерілген қағидалар, көзқарастар, идеялар және түсініктер жиынтығы
құрайды. Ұлы ғалым, лингвист, әдебиет зерттеушісі, түрколог А.Байтұрсынов
Ертегілер көбінде ішкері мағынасымен өнегелі келеді, жақсылық, жамандық,
достық, қастық, арамдық, адалдық, батырлық, қорқақтық, ептілік, шорқақтық,
аңқаулық, тағысын тағы сондай жақтан өнеге беру мақсатымен шығарған
әңгімелер екендігі сезіледі. -деп өте орынды түйін жасайды. Бұл түйіннің
халық ауыз әдебиеті шығармашылығының өзге жанраларына қатысы бар. Мәселен,
Ә.Қоңыратбаевтың пікірінше Термеде адам мінезі қандай болу керек дейтін
этикалық-сатриалық элемент бар. Терме сазындағы айтушылар жастарды халықтық
мінезге тәрбиелегісі келеді. Бұл ойларды фольклор материалдарының
тәрбиелік функциясын ашып көрсетуге бағытталған арнайы зерттеулер
нәтижелері қуаттай түседі.
Халықтың тәрбие дәстүрлері ғылыми аргументтері мен дәлелдеулері емес,
іс-әрекеттерінің қиысынымен, тәрбиеленушінің жан дүниесіне ықпалының
нәтижелігімен құнды. Балалар мен жас өспірімдердің әке-шеше, ру, тайпа,
халық, ұлт қалаған қасиеттерді саналылықпен бойына сіңіру, ата-аналар мен
үлкендердің (ауыл-аймақ, ел-жұрт) тәрбиеленушіде кемшіліктер болдырмауға
бағытталған іс-әрекеттерінің олардың тарапынан әрдайым қолдау табуы
тәрбиенің жемісі. Бұл халық көзқарасында адамның қоғамдағы орны оның қалай
тәрбиеленгендігі мен өлшенетіндігінің белгісі.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың ілгеріленуі педагогикалық ойлардың дамып-
жетілуіне ықпал етіп тәрбиенің жан-жақтылығын, жоғары шеберлікпен берілуін
талап етті. Нәтижесінде тәрбиенің өзіндік бітімі мен болмысы, дербестігі
айқындала түсті, ол халықтың қоғамдық қызметінің басты салаларының біріне
айналды, қоғамдық сананың маңызды белгісі ретінде көрініс берді. Осыған
орай, халықтық тәрбиені –ру, тайпа, халық және ұлттың психикалық
тұрпатының ортақтығы көрініс табатын педагогикалық мәдениет ретінде
анықтап, оны этникалық құбылыс ретінде құрастыруды ұсынған Г.Н. Волков
түйіндері аса көңіл аударарлық және ол ойды әрі қарай дамыту қажеттігін
алға тартады.
Этнопедагогиканың этнопсихология, психологиямен өзара байланысы.
Ұлттың ұлт болуы үшін қажетті аумақтық,экономикалық, мәдени, психологиялық
бірлікпен бірге тілдік тұтастық басты және ең негізгі белгілердің бірі
болып саналады. Белгілі бір этнос адамдарының жан дүниесіндегі мінез-құлық,
сана-сезім (этнопсихологиясы) мен әдет-ғұрып, салт-дәстүр (этнологиясы)
ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тіл арқылы жетеді. Ұлттық сана-сезімнің
өсуі мен өшуі, бір жағынан, ана тілдің тағдырын анықтаса, екінші жағынан,
ана тілінің даму дәрежесі ұлттық сана-сезім деңгейінің өлшеуіші болып
есептеледі.
“Психология” атты оқу құралын тұңғыш қазақ тілінде жазып шыққан әдебиетші-
ғалым Ж.Аймауытов бұдан дәл 70 жыл бұрын Тәрбиеге жетекші деген еңбегінде:
Ана тілі- халық болып жаралғаннан бергі жан-дүниесінің айнасы өсіп,өніп,
түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі... Жүректің терең сырларын,
жанның барлық толқындарын тұқымнан-тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын
қазынасы-сол халықтың тілі -деген болатын. Кезінде Ахмет Байтұрсыновтың
да:”Сөзі (тілі) жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты
қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады”,-деген ұлағатты
ойы бүгінге дейін мән-мағынасын жоғалтқан жоқ. Бүгінгі “мәңгүрттер” делініп
жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға
болмайды.
Этнопедагогиканың зерттеу әдістері жәйлі сөз болған жекелеген авторлар
(Н.Я.Ханбиков, Ш.А.Шоров, А.Мирзоев т.б.) еңбектерінде әдет-ғұрыптар мен
дәстүрлер халықтық сенімдер, ойындар мен ойыншықтар жөніндегі этнографиялық
материалдардың халықтық тәлім-тәрбие мазмұнын ашып көрсетудегі маңыздылығы
атап көрсетіледі. Зор тәрбиелік ықпалға ие, өзіндік салт – дәстүрі бар
балалар ортасының этнопедагогикалық зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы
(М.И. Стельмахович, И.С.Кон) аса құптарлық жайлар .
Әлеуметтік жүйенің көпшілікке ортақ түрі отбасынан басталады. Халықтың
күнделікті тыныс-тіршілігімен тығыз байланысты дамыған дәстүрлер тәрбиенің
құрамдас бөлігі отбасы тәрбиесі тәжірибесі, халық ұғымындағы тәрбие
жөніндегі түсініктер, тарих елегінен өтіп қалыптасқан тәрбие принциптері,
әдіс-тәсілдерінің мәнін ашып көрсету, оның бүгінгі тәрбие ісінде қолдану
жолдарын қарастыру этнопедагогика ғылымының өзекті проблемалары.
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік, экономикалық, мәдени, табиғи және
т.б.) белгілі бір этносқа рухани өлшемдердің (яғни, әдет пен құлық,
әлеуметтік орта құбылыстарына сезімдік қатынас , сезімдер, құндылық бағдар,
салт-дәстүр, қажеттілік, талғам т.б. жеке тұлғаның өзіндік айқындалу
қабілетіне ықпал ететін басты факторлар екендігі даусыз. Осыған орай түрлі
тарихи кезеңдердегі тәрбие сипатын тану, халық педагогикасын тәрбие мен
тәлім мәселелері қатар көрініс табатын біртұтас процес ретінде түсіну
этнопедагогиканың теориялық мәселелерін қарастыруда қажетті шарттардың бірі
болмақ.
Этнопедагогикада кең теориялық қорытындылауды талап ететін проблемалармен
қатар, фактілік материалдар жинақтау, тереңдеп зерттеу мен талдауды қажет
ететін жекелеген мәселелер де аз емес. Оның алдында шешілуі ең алдымен
педагогика мен этнографияға мәнді жәрдемін тигізетін өзекті міндеттер тұр.
Бұларды төмендегідей тақыраптармен белгілеуге болады: мақалдар мен мәтелдер
және олардың ұрпаққа адамгершілік тәжірибесі берілісін қаматамсыз етудегі
ролі; жұмбақтар ақыл-ой тәрбиесі құралы ретінде; халық ертегілері халықтың
педагогикалық кемеңгерлігінің жарқын талпыныстары ретінде; халық әндері
және олардың балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі ролі; балалар
мен жастар ортасы, оның педагогикалық қызмсеттері; дүние жүзі халықтарының
бесік жырлары ана поэзиясының, ана мектебінің және педагогиканың көрнекті
жетістіктері ретінде.
Халықтық педагогика жетістіктерін қазіргі тәрбиеде қолданудың мақсатқа
сәйкестілігі жөніндегі тұжырымдармен келіскенмен, кәсіби педагогикаға
бағытталғандыққа қатысты халықтық педагогика ролі байқарлықтай төмендеп,
оның қолданыс аясы тарылуы әбден заңды сияқты деген пікірлермен келісу
қиын.
Мұндай пікірлердің қателігі ең алдымен халық даналығының еш уақытта
ескірмейтіндігімен анықталады. Еңбекшілер ғасырлар бойы жүзеге асыру үшін
күрескен халық педагогикасы идеялары өзінің толық іске қосылу мүмкіндігін
дәл осы Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде
орнықтырып жатқан бетбұрыс кезең жағдайында алуы қажет. Екіншіден, ғылыми
және халықтық педагогиканы қарсы қоймау, оны салыстыру қажет, ол–ғылыми
білімдер тұрғысынан педагогиканың халықтығын анықтап ашып көрсету
мүмкіндігін береді. Және, керісінше, балалардың халықтық тәрбиелеудің
бұқаралық практикасы жәрдемімен ғылыми педагогикалық теориялардың өмірге
икемділігін тексеру де маңызды. Этнопедагогика дамуының негізгні
тенденцияларын мазмұндауда мұндай тұжырымдама аса келешекті болып табылады.
Диалектикалық ілімге сүйене отыра этнопедагогика ұдайы мұрагер болу, жаңару
және жаңаны тудыру процесінде өмір сүретін қозғалысты жүйе деп әбден
қарастыруға болады. Мұнымен байланысты этнопедагогикада жаңа құбылыстардың
пайда болуы және алға басуы; ХХ ғасырдың басына дейінгі және одан кейінгі
кезеңдерді этностық педагогиканың даму тенденцияларын ашып көрсетуге елеулі
орын берілуі қажет.
Этностық педагогиканың кеңес өкіметінен кейінгі кезеңі бір мағыналы емес,
оның жағымды ілгерілеулерімен қатар, халық педагогикасының әрекет ету
аймағы тарылған және сонысымен этностық педагогика бастауларын қиратқан
және бүліншілікке ұшыратқан беттері бар.
Қоғам өміріндегі өзгерістердің этнопедагогикаға ықпалы көпқырлы және
бірқатар өлшемдер бойынша бейнеледі: біріншіден, жүзеге асырылып жатқан
демократияландыру педагогикалық шығармашылыққа кең жол ашады; ұлттық
педагогикалық мәдениеттің дамуына күш-қуат беретін жағдай қарлыптастырады.
Екіншіден, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; адамгершілікті қайта
жаңарту, алдау, зорлық-зомбылық, екі жақты ойлауды жою адамға халықтық
моральмен үндес және онда этнопедагогикамен қалыптасқанды өмірде қолдану
мүмкіндігін береді.
Этнопедагогика білімдерін қолдану рухсыздыққа, ұлтты жоққа шығаруға, тарихи
ессіздікке нақты тосқауыл қояды, балалармен жасөспірімдерге халықтық
құндылықтар мен дәстүрлер, ұлттық мәдениет мұрагерлері ретіндегі азаматтық
борышын жете түсінуге, оларды өзінің ата-аналары, өткен ұрпақ, бүтін халық
ісін жалғастыруға үйретуге көмектеседі.
Отанға қызмет етудің тиімді жолдарының бірі оның ұрпақ тәрбиесіне белсене
араласу болуы адамзаттың қазіргі әлеуметтік дамуының ерекшеліктеріне
айналып отырғандығы кездейсоқтық емес. Патриоттар мен гуманистер, ғылым мен
мәдениеттік шынайы ұлы қайреткерлері тұлға қалыптастыруы саласына енжар
болады. Жалпы рухани және мәдени дамудың басты белгілерінің бірі
педагогикалық алға басулар болып табылатындығы кездейсоқ емес. Мақсаты мен
сипаты әр кезеңде, әрбір қоғамда түрліше, тіпті қарама- қарсы болғанына
қарамастан тәрбие қашанда жалпыға бірдей құбылыс болды.
Дүниежүзілік тарихи мәнге не өткен кезеңдер мен түрлі елдердің
педагогикалық тәжірибесі педагогикалық дамудың заңдылықтары жайлы жалпы
белгілерінде пікір айтуға және әлемдегі мектептік-тәрбие ісі дамуы жағдайын
елестете алуға мүмкіндік береді. Бұған халықтық және ұлтық тәрбие
ерекшеліктерін оқып үйрену арқылы халықтың ішкі дүниесіне енуге жағдайлар
туғызатын этнопедагогикалық зерттеулер өз үлесін қосады.
Этнопедагогикалық қарастыруда тәрбие қоғамдық құбылыстың бірінен өзгесіне
заңды ілесіп отыруы, яғни мінез-құлықтың табиғи формасы ретінде алға
шығады. Педагогикалық процесс заңдарының обьективті сипатын көрсету
қиынырақ.
Бұқаралық педагогикалық шығармашылықтан өсіп шыққан этнопедагогика
педагогика ғылымының халыққа жақындатуға икемді. Сонда мектепті өмірге
жақындату проблемасы ретінде жалпы нұсқада тұжырымдалатын педагогикалық
міндет этнопедагогикалық түсіндіруде мектептің өмір мен идеялық,
адамгершілік, рухани байланысын жан-жақты нығайту деп түйсіндеп мазмұндалуы
мүмкін. Бұл шын мәнінде мемлекеттік маральдық- саяси бірлігінің
педагогикалық аспектісі.
Еңбекшілердің педагогикалық процесті терең талдауға мүмкіндіктері болды,
ол жазудың болмауы оларға халықтың педагогикалық жетістіктерін жинауға,
қорытындылауға және жүйелеуге жол береді. Соған қармастан халық бүкіл
қолайлы шаралармен жас ұрпақты тәрбиелеу бойынша ұнамды тәжірибені таратуға
көмектесті және де сонысымен педагогикалық білімдердің дамуына ықпал етті.
Сонымен этнопедагогика зертеудің кең көлеміне не оның алдында үлкен өзекті
міндеттер тұр. Оның қалыптасуының қазіргі жағдайда халықтың педагогиканың
әрекет ету аясын анықтау оның бүгінгі тәрбие мен өзара айқындау аса
маңызды. Халық даналығы қамқорлығының түйірлерін жинау, халықтың тәрбиенің
негізгі категориялары мен заңдылықтарын анықтау, оларды басқаратын
әлеуметтік-экономикалық факторларды белгілеу, халықтық педагогикалық
дәстүрлердің өмір сүргіштігінің себептерін айқындау және олардың қоғамның
қазіргі рухани өміріне енуі жүйесін белгілеу этнопедагогикалық аса маңызды
міндеттері болып отыр.
Тәрбие идеялары мен тәжірибесін салыстырмалы педагогикалық талдау
этнопедагогика методологиясының негізі. Халықтың педагогикалық мәдениетінің
өзекші саласын өзіне зерттеу пәні етіп алған ғылымның жаңа саласы жан-жақты
дами алады деп болжауға болады. Ол педагогика ғылымдары жүйесінің ажырамас
бөлшегі бола отыра, өзінің таным обьектісін тереңдей зертеуде
педагогиканың бүгінгі бүкіл жетістіктеріне сүйенеді, оның материалдарымен
және әдістерін пайдаланады.
Этнопедагогиканың практикаға жол табуы ол қазіргі педагогикалық теорияны
жан-жақты қолданғанда ғана мүмкін. Сонымен бір мезгілде этнопедагогиканың
көптеген қоғамдық, гуманитарлық және психологиялық ғылымдардың өзара
байланыс пен өзара ықпал ету шеңберіне енуінің принципті мәні бар. Бұл
этнопедагогикалық материал мен бастаулары елеулі кеңйтеді, оны үлкен
тарихи тәжірибесі бар ғалымдар әдістерімен қаруландырады және сонысымен де
аса кең теориялық қорытындылаулар үшін қолайлы жағдайлар туғызады.
Этнопедагогикалық ізденістерді этносоциологиялық зерттеулердің құрамды
бөлігі ретінде қарастыру жемісті болып көрінеді. Мұндай бірлік осы кезге
дейін көптеген зерттеушілер назарынан тыс қалып келетін тәрбиенің халықтық
практикасын терең танып білу мен объективті бағалауға мүмкіндік береді. Кез
келген ғылым секілді этнопедагогикаға да теориялық тереңдікпен ұштасатын
кеңістік керек, мұның өзі эмпририкадан тек теориялық қорытындылауларға
көшкен жағдайда ғана мүмкін болады. Зерттеушілер жинастырған зор көрнекті
материалды халық тәрбиешілерінің шеберлігі мен өнерінің сырын ұғыну үшін
пайдалану керек. Зерттеулердегі дара-дара идеялар мен халықтық жас ұрпақ
тәрбиесі бойынша тұтас тәжірибесінің тоғысуы жүйелі этнопедагогикалық
теория негіздеу үшін қолайлы жағдайлар туғызады.
Бақылау сұрақтары
1. Этнопедагогика пәні жайлы түсінік.
2. Этнопедагогика пәнінің мақсат, міндеттері.
3. Этнопедагогиканың шығу тарихына шолу жасау.
4. Этнопедагогика пәнін зерттеген ғалымдардың еңбектеріне тоқталу.
5. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен байланысына тоқтал
6. Этнос ұғымына түсініктеме беру.
7. Халықтық педагогиканың қазіргі кездегі жеткен жетістіктері.
8. Халықтық тәрбиенің ықпалы
2. дәріс. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуының тарихы.
Жоспар
1. Ежелгі түріктердің (Орхон–Енисей) жазу ескерткіштері қазіргі ғалым-
ойшылдардың еңбектері этнопедагогиканың негізгі арнасы ретінде.
Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі оқыту мен тәлім-тәрбиелеу жайлы
ойлар мен пікірлер.
2. Қорқыт ата (ІХғ.) жолдамаларындағы сөздер мен оның гуманды достық
туралы, өмір мен өлім, әйелдер және ұрпақ түсініктеріне
түсіндірмесі.
3.М.Қашқари,Ж.Баласұғын,Әл-Фараби,Қ .А.Иассауи,т.б.этнопедагогикалық
ойлары мен пікірлерлерінің мәні.
4. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақын-жырауларының (Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз,
Ақтамберді, Шал, Дулат, Бұхар, Махамбет т.б.), тәрбие мектебі, олардың
халықты басқаруға қатысуы, отанды қорғауға шақыруы, гумандықты,
өнерсүйгіштікті, үгіт-насихаттауы,
Қазақ халқының ежелгі дәуіріндегі тәлім-тәрбиелік, ағартушылық нұсқалары
Ежелгі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз еткенде ҮІ-ІХ
ғасырлардағы көне түркі ескерткіштерін, яғни Орхон жазба ескерткіштерін
–“Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазбалары”, “Оғызнаме” дастаны, “Қорқыт
ата” кітабы, Әбу Насыр әл-Фарабидің педагогикалық еңбектерін атап, ол
негіздердің мәнін ашуға міндеттіміз.
Қазақ жерінде Х-ХІІ ғасыр арасында өркениеттік серпіліс болып, ірі
қалалардың саны көбейіп, сол қалалардағы ағартушылық іс-әрекеттер мен ой-
мақсаттардың алтын қазынасы ретінде Жүсіп Баласағұнидің “Құтадғу біліг”
(“Құтты білік”), Қожа Ахмет Иассауидің “Диуани Хикмат” (“Даналық кітабы”),
Ахмет Иүгінекидің “Хибатул-халайық” (“Ақиқат сыйы”) және бүкіл түркі
халықтарының тілін зерттеп, сөздігін жасаған Махмұт Қашқаридің “Диуани
Лұғат ат-түрік” (“Түркі тілдерінің сөздігі”) сияқты ұстаздық еңбектер пайда
болды.
ХІІІ-ХІҮ ғасырда-“Кодекс Куманикус” (“Қыпшақ тілінің сөздігі”) және
Хайдар Дулатидің “Тарих-и Рашиди”, Қадырғали Жалайырдың “Жамиғат–тауарих”,
Захриддин Бабырдың “Бабырнаме” шығармалары мен жыраулар поэзиясының
тарихтану және ағартушылық мәні зор болды.
Орхон-Енисей ескерткіштері және оның тәлімдік мәні
Ежелгі руна (“құпия”) жазуымен тасқа жазылған шығармаларды халық
қастерлеп, жадында сақтап, тәрбие ісіне пайдаланып отырған.
“Күлтегін”, “Білге қаған” және “Тоныкөк” жырлары халықты бірлікке
шақырып, жастарды ерлікке тәрбиелейді. “Күлтегін” жырындағы:
“Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды”-
деген жыр тармақтары ерлік пен соғыс және бейбітшілік, тәуелсіздік туралы
тебірене толғап, жастарды ерлікке, елді сүюге тәрбиелеп тұр.
“Көне түрік қағанаты дәуірінде, дәлірек айтсақ, ҮІІІ ғасырда әрбір
әрпі құлпы тасқа қашап жазылған, әрбір сөзі адамның жан жүйесін еріксіз
тебірентетін, әрбір шумағы астарлап айтылған ой толғаныстарына толы, қадым
замандардан сақталып, бізге жеткен сөз патшасы бүгінгі оқырманына да әмірін
жүргізеді- оған эстетикалық ләззат беріп, ой мен сезім әлеміне жетелейді...
Міне, осындай көркем сөз ескерткіштерінің бірі-ежелгітүркі мемлекетінің
көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін (684-731 жылдар), оның ағасы Білте
қаған (683-734 жылдар) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашалып
жазылған әдеби жәдігерліктер” (Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті, 1-том,
1991 ж., 34-бет).
Күлтегін жырындағы әрбір сөз кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге болып,
тәрбиелік әсер ететіндей, тебіреніспен, тасқа қашалып жазылған. “Шырын сөз,
асыл қазынасын беріп” сөз арқылы тәрбиелеу, “Әкем Қағанның әскері бөрідей
бопты” деп, батылдық пен ерлікке үндеу, “кедей халықты бай қылдым” деп ел
үшін еңбек етіп, ерлік жасауды уағыздау, “Бүгінгі түрік халқы мен бектері ...
менің сөзімді бұзбады” деп түрік халықтарын бірлікке шақыру-жырдың ең басты
мақсаттары.
Күлтегін жырында “Таққа кіріптар бектер” тақ үшін ғана қан төкпесін,
“Тәңіріні төбесіне көтеріп” ақ жолда, әділетті, қамқоршы әкім ғана халықтың
қасиетті “қағаны” болады деп ұрпақты ұлағаттылыққа тәрбиелейді. Жырдағы
“Тоныкөк-қағанның кеңесшісі, ел қамын ойлаған ақылгөй дана қарт. Сондықтан
оның монологында пернелеп астарлап айтылатын нақыл-өсиет сөздер жиі-жиі
қайталанып отырады” (Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті, 1-том, 49-бет).
“Жұқа қалыңдаса, (оны тек) Алып бүктейді. Жіңішке жуандаса, (оны тек) Алып
үзеді” деп өсиет айтушы қарт ұрпақты бірлікке, ерлікке шақырады.
Жырдағы “Тағырды тәңірі жасар, Адам баласының бәрі өлгелі туған”
деген даналық тұжырымдар тірі жанның өлмейтіндей құлықтары, өмір
заңдылықтарын бұзып, асылық жасауы- кісілік емес деп, келешек ұрпақты ақал
тоқтатып, сөз қадірлеп, өмірді байыптап, адамша өмір сүруге үндейді. Тасқа
қашалып жазылған “Күлтегін”, “Білге қаған” жырының негізгі мақсаты- болашақ
ұрпаққа бедерлі белгі қалдыру арқылы, олардың тәләм-тәрбиесіне әрқашанда
әсер ету, тарихқа тағзым етуді үйрету болып табылады.
Орхон жазба ескерткіштерінің бірі “Тоныкөк жыры” да Күлтегін жырына
ұқсас. Жырдың бас кейіпкері Тоныкөк өзі туралы: “Ақыл иесі, сөз иесі-мен
болдым” деп, жүйелі , қисынды, нағыз ақылды сөз ақылдан шығатынын, “Сөз
иесі” болу үшін ақылды ойлы болу керек екенін уағыздайды: ақыл-ой
тәрбиесіне ерекше мән береді. Адам алып жауларын ақылмен жеңетініне жыр көз
жеткізе мысалдар келтіріп, ақылды адам арлы, абыройлы, жеңімпаз болатынын
жыр етеді. “Тоныкөк” жырындағы:
“Жұқаны бүктеу-оңай,
Жіңішкені үзу-оңай”-
деген даналық тұжырымдар жастарды сергектікке, ерлікке. Бірлікке үндейді.
“Қол қосылса, күш өсер” деп, достыққа шақырады. Яғни “күш-бірлікте” деген
мақалдың түп негізін осы бір жыр тұжырымынан көреміз:
Елтеріс қаған үшін,
Түркі Бөрі қаған үшін,
Түркі Білге қаған үшін,
Қапаған қаған үшін ,
Қызыл қанымды төктім,-
деп, өз басының ерліктерін жырға қосу арқылы Тоныкөк жастарды ата тектің
аруағын сыйлап, мұрасын қорғауға шақырады, ел үшін ерлік жасап, халық үшін
қан төгуді, тарихты уағыздайды.
Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар (ескерткіштер)
табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сібірде
айдауда болған швед Страленберг пен немістің белгілі ғалымы
Д.Г.Миссершмидт, т.б. ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен
хаттарынан белгілі.
Скандинавия халықтарының тілінде “Рунь”, яғни “Руна” деген сөзді қазақшаға
аударғанда “Сыры ашылмаған”, “құпия” деген мағынаны береді. Габберт-
Страленберг өзі тапқан құпия тастардағы бұрын-соңды тарихта белгісіз болып
келген, ешкім түсінбейтін хат жазуды өз елінің тілінде “руна” жазуы деп
атаған.
Орыс География қоғамының Шығыс-Сибирь бөлімі 1889 жылы бұл ескерткіштер
Түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған
сөздері “тәңірі” және “түрік” сөздер екен.
Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп руна жазуының он
беске жуық әрпін таңдап алған еді. Ол Орхон өзені бойынан табылған үлкен
тастардағы тексті толық оқып, оған аударма жасап шықты.
Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М.Ядринцев тапқан ескерткіштер
– Шығыс түрік қағанатының он жатінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты Могиян
хан) мен қағанның інісі, даңқты әскер қолбасшысы Күлтегін қабірлеріне
қойылған орасан зор құлпытасқа қашап жазылған ұзақ өлең-жыр жолдары еді.
Осы Орхон-Енисей бойынан табылған руна жазуларын, ғылымда “Орхон-Енисей”
жазуы деп атап кетті. Ал бұл жазуды тілі мен сипатына қарай бағалап, оны
көне түркі жазуы деп те атайды.
Белгілі орыс саяхатшысы,әрі ғалым Н.М.Ядринцев көне түркі ескерткішін іздеп
зерттеу ісін ары қарай жалғастырып, 1891 жылы Монғолияның Онгин деген өзен
алқабынан тағы бір ескерткіш тас жазуды тапты. Ол түркі елінің атақты
қағаны Білге қаған мен оның інісі Күлтегіннің әкесі мен шешесіне, яғни
Елтеріс қаған мен Елбілге ханышаға қойылған екен.
Кейінірек сол маңдағы Селенге өзені аңғарынан түрік елін билеген бірнеше
қағандардың кеңесшісі болған, данышпан қарт Тоныкөк құрметіне қойылған
ескерткіш табылды.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аудару және ғылыми
текстін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.В.Томсен, Ю.Немет, Х.Н.Оркун т.б. орыс
және шет ел ғалымдары мол үлес қосты. Ал ол жазуларды орыс тіліне аударып,
ғылыми түсініктеме беруде совет ғалымы С.Е.Малов зор еңбек етті.
Көптеген әдебиетші, тілші, тарихшы ғалымдар Күлтегін, Білге қаған және
Тоныкөк ескерткіштерін орыс, батыс Европа, түркі тілдеріне аударып, түркі
тектес ежелгі ру-тайпалардың әдеби, мәдени мұрасын, тілдік ерекшелігі мен
ұқсасатығын зерттеп орасан зор ғылыми маңызды еңбектер жазды. Орхон
аңғарынан табылған ескерткіш-жырлардың тілін бірқатар лингвистер, қазақ
тіліне жақын десе, енді біреулері қырғыз немесе хакас, алтай тілдерімен
туыстас деген пікірді айтты.
Бұл тіл бірнеше түркі тілдерінің тарихи ортақ мұрасы деп қараушы ғалымдар
да бар.
С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, Е.Ағманов, Қ.Өмірәлиев т.б. бір топ
Қазақстандық ғалымдар жыр тілінің дыбыстық, лексикалық, морфологиялық
ерекшеліктеріне қарап қазақ тіліне көбірек жақындығын дәлелдеуде.
Демек, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, құрметіне қойылған ескерткіш
тастардағы жазу ҮІ-ҮІІ ғасырлардағы түрік тайпаларының ерлігі мен елдігін,
шешендік поэзиясын, салт-дәстүрлерін паш ететін көркем туынды.
Күлтегін ескеткіш жазуы алты хикаядан тұрады:
Жоғарыда көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған –деп жаратылысты: көкті,
жерді, адамды жыр етсе,
Адам баласы үстіне билік жүргізу
үшін ата-тегім.
Бумын қаған, Истеми қаған отырған.
Отырып, түркі халқының ел-жұртын
Қалыптастырған, иелік еткен ... -
деп Бумын қаған мен Истеми қағанның билік жүргізуін дәріптейді.
Төрт бұрышыныңбәрі дұшпан екен (соларға қарсы) соғысқа аттанып, бәрін
олардың бағындырды, бәрін олардың тыныштандырды.
Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді-деген.
Ілгері –Қадырхан қойнауына дейін
Кері–Темір қақпаға дейін (өз халқын) орналастырды ... -деп
қағанның елге тигізген пайдасын, іргелі ел жасаудағы еңбегін баса сөз
етеді.
Білте қағандар екен,
Ержүрек қағандар екен.
...Бектері де, халқы да адал (сенімді) екен.
Ел ұстап (басқарып), заңдарын жүзеге асырған.
Өздері қаза болған дей келе,
жыр авторы Білте қағанның халқына адал қамқоршы, әділ басшы бола білгенін
ерекше құрметпен атап өтеді. Әділ қазы, ел басшысын жақтаған бүкіл түркі
жұртының ауыр қазасын, ерді жоқтаушы, – ел дәстүрін паш еткен жыршы:
Жерлеу және жоқтап жылау салтына қатысу үшін әуелі күншығыс жақтан
Бекілі шөлінің елі, табғаш, тибет, авар, үрім (Рим), қырғыздар, үш
құрықандар, огуз-татарлар, қидандар, табылар – осыншама халық келіп жылап
(жоқтап), жерлеуге қатысты. Олар осындай даңқты қағандар болған еді... -деп
біріншіден- бүкіл жұртына жаққан қағандардың ерлігін, әділдігін дәріптесе,
екіншіден, түркі тайпаларының өлген адамды жоқтау, ас беру дәстүрлерінің
ортақтығын көрсетіп отыр, үшіншіден, - халқын сүйген, елі үшін еңіреп,
ерлік жасаушыларды кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп ұсыну, қауым жұртты
ерлікке патриоттық сезімге тәрбиелеу көзделген. Автордың мақсаты– “Көк
түркілердің” тарихын жазу емес, түркі халқының бұрынғы дәстүрін өз
замандастарына идеал–үлгі етіп көрсету көзделген. Оны Білге қағанның өзі
туралы:
Өлімші халықты тірілттім,
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Төрт бұрыштағы халықты
Бәрін бейбіт қылдым,
Тату қылдым,-
дейді. Жырдың мақсаты ел билеуші әкім атаулының, әділ болуын, халық қамын
ойлаушы–қамқоршы болуын көздей отырып, ел қамын жеген Білге қаған, Тоныкөк
сияқты игі жақсыларды кейінгі ұрпаққа үлгі ету. Олардың көздеген мақсаты
туған жерді жаудан қорғау екені дана қарт Тоныкөктің:
... Мен Білге Тоныкөкпін,
Алтын қойнауынан асып келдік,
Ертіс өзенінен асып келдік.
... Жау көп деп неге қашамыз?!
Азбыз деп неге қорқамыз?!
Неге оларды басындырамыз?
Шабамыз! –дедім
Шаптық. Жойдық...
Деген монологынан айқын байқалады. Тоныкөк бабамыздың бұл өсиеті “Жауға
жаныңды берсеңде, арыңды-жеріңді таптатпа...” “Өлсең өрлігіңнің мерейі биік
болсын”-деп тұрғандай.
Қорқыт ата өсиеттері
1. Қорқыт–(ҮІІІ ғасырда өмір сүрген) мәшһүр ақын, асқан күшті, аты
аңызға айналып кеткен кемеңгер ойшыл адам. өзі оғыз руынан шыққан.
Қыпшақтың жиені. Қазақ музыкасында ән-күй өнерінің атасы болып есептеледі.
Қазақта “Күй атасы Қорқыт” деген аңыз содан қалған. Халық аңызында Қорқыт
өлімге қарсы күресіп, мәңгілік өмірді, теңдікті, бостандықты аңсап күй
шығарған. Желмаясына мініп, қобызымен күй шертіп, жерұйықты іздеп, өлімге
қарсы күрескен, қайда барса алдында қазулы көр кездесе берсе керек. Бұл
кімнің көрі деп сұраған Қорқытқа “Қорқыттың көрі” деп жауап берген. Үстем
тапты, хан мен бектердің әділетсіздігін әшкерелеген Қорқытқа өшіккен
хандардың ұйымдасып істеген әрекеті болуы мүмкін. Ол жөнінде фольклорды
зерттеуші Э.Диваевтың, этнограф, тарихшы, ғұлама ғалым Ә.Марғұланның
“Ежелгі жыр-аңыздар” атты (1985 ж.) зерттеу еңбектері бар. Қазақтың
көрнекті лирик ақыны М.Жұмабаев Қорқыт өмірінен поэма жазған.
Өмірде жүрген жерін қанды ор ғып,
Шеше алмай жан жұмбағын шерлі Қорқыт.
Жұбанды қолындағы қобызымен,
Көрге де қобызымен кірді Қорқыт!...
Шомылып көз жасына сарнай, зарлап,
Құшақтап, қарағайын жатыр Қорқыт,-
деп халық мұңын жоқтаған Қорқыттың мәңгілік көз жұмғанша зары да, мұңы да
ел бақытын тыныштық өмірді аңсау болғанын баяндайды. Қорқыттың ой-пікірі,
қиялы батыстың қиялшыл утопистері Сен Симон, Лурьелер пікіріне ұқсас.
Қорқытқа байланысты аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар “Қорқыт атаның кітабы”
(ХІ ғ.) деген шығармада жинақталған. Оның авторы, жазылған уақыты, қайда
жазылғаны туралы мәлімет жоқ. Шығарманың екі түрлі қолжазбасы бар.
(Дрезденде және Ватикан кітапханасында сақталған) Олар кейінірек ХҮ ғасырда
жазылған. Көптеген тілдерге аударылған. Түпнұсқасы үш рет басылып шықты.
(Стамбулда, Анкарада, Римде) Орыс тілінде де бірнеше рет басылып шықты. Ең
бастысы академик В.Барнольт аударған нұсқа (1950ж.Бакуде, 1962ж. Москва-
Ленингардта басылып шықты 1986ж. “Жазушы” баспасынан тұңғыш рет қазақ
баспасынан шықты. Шығарма негізінде Оғыз халықтарының (түрік, әзірбайжан,
түрікмен) тарихымен байланысты зерттеліп жүр). Мысалы: Х.Көроғлының “Оғыз
батырлық эпосы” деген 1976ж. Орыс тілінде Москвада шыққан еңбегі бар.
“Қорқыт ата” кітабында мынадай мәселелер сөз болады:
1)Адам табиғаттың перзенті, құдайдың құлы. Құдайды танымаған, оған
құлшылық етпеген адам пәлеге жолығады. Құдайға құлшылық ету – ілтипатты ,
қайырымды болу адамдықпарыз, құдай менмен, өркөкірек, тәкаппар жандарды
жаратпайды.Ондай адамдарда асқақтық, білместік көп кездеседі. Қаражүрек
адамдардан қайырым күтпе. Ондайларға құдайдың пендесі құдайы қонақта
келмейді. Әкені тыңдамаған дөрекі ұлдан без, суы ащы көлден без, көк долы
шайпау әйелден без, безбүйрек, қаражүрек ақымақ туыстан без деген насихат
айтады. Қорқыт әйелдің төрт түрі бар дейді. Олар: 1) Ниеті қураған әйел, 2)
ынсапсыз әйел, 3) үйдің құты болған әйел, 4) кесір әйел.
Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де өлмес. Өлген адам тірілмес,
шыққан жан кері келмес. Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер,
талап етер, бірақ несібесінен артығын жемес. Гүрілдей- шұбыра сулар тасыса,
теңіз толмас. Тәкаппарлықты тәңір сүймес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас.
Жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас. Ол ішіп- жер, киер де кетер, бірақ
көрдім демес. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас. Гүлденіп өскен
бәйшешек- күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел (дос)
болмас. Ат қиналмай жол шалмас. Қайыспас қара балтасыз жау алынбас.
Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен
дәм беруге де жарамайды. Ананың көңілі балада болар. Жақсы ана үшін бала-
екі көздің сыңары. Ұлың өсіп жетілсе, ол от басының мерейі, бас-көзі.
Атадан қалған малы бомаса, баланың күні қараң. Ақылсыз балаға ата
дәулетінен қайран жоқ.
Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Қап тауының арғымағын
мінгізуден пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген
қорқаққа бермек, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы дос
қылыштай кесіп түседі. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық. Ат
жемейтін ащы шөптің гүлденіп өспегені жақсы. Адам ішпес ащы судың жылға
қуып ақпағаны жақсы. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әкенің
омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын
шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге
баспайды. Өтірікші болғаннан, жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық. Сөзіне
берік, шыншыл адамға бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп, өмір сүргені де
аз.
Сайдың шөбін жеген білер, түздің шөбін бөкен білер. Күн мен түннің
келгенін бозторғай білер. Ұлдың кімнен туғанын ана білер. Иесінің иісін ат
білер. Жүктің ауыр-жеңілін есек білер. Беліне қай жерден арқан түскенін тең
білер. Қолына қобыз ұстаған ұзақ елден елге, бектен бекке барады. Кімнің
батыр, кімнің бақыл екенін жырау білер. Қобызын сарнатқан жырауға думан
керек.
Қорқыт ата мен Ажал.
Дана кім? Дарынды кім? Талғасын ба?
Дара мұң- өмір- өлім арбасуда:
Қорқытқа қайда барса көр дайындап,
Қорқытқан ажал жүрді дәл қасында.
Өлмейтін жол тапса адам өлмеуі- шын!
Деп, Қорқыт амал іздеп өлмеу үшін,
Өлмес сөз, өшпейтін күй, жыр шығарды,
Ажалға пенде болып, көнбеу үшін.
Мың рет тірессе де ажал келіп,
Құдірет берді қартқа ажар, көрік.
-Уа Қорқыт, жүз тоқсан бес жасқа келдің,
Уақыт жетті!- деді Дажал төніп.
Дажалға ажарлы қарт күлімдеді:
-Тындашы қобызымның үнін,- деді.
Сұм Дажал күйге балқып:- Бұл күйіңнің
Мәңгілік жоя алмаймын мұңын,-деді.
Кілемін жайып Сырғы- дарияға,
Кілең мың күй тартқан сол қарияға
-Өлерің мүмкін емес!- деді Дажал,
Өнердің мәңгілігін жариялап.
Күйдастан дауылпаз үн жасын төкті,
Ай аспан асулардан асып өтті:
Қиқулы бақ бұлдаған езді ерітіп,
Күй құдды шер жүректен қасіретті.
Өлімді жеңді Қорқыт өнерімен–
Өрімді күйлерімен, өлеңімен.
Сырласып өнерлі жас өренмен,
Сыр ашып, қауышты қарт келер күнмен.
Өрені сабақ алып данасынан,
Өнерді өрнектейді санансынан:
Ғажап мұң–қобыз күйі мәңгі естілер,
Қазақтың қасиетті даласынан.
Этнопедагогикалық ойлардың тууы мен даму тарихы
Жыраулардың өсиет -өнегелері
Жыраулар – ерте кездегі ел тәрбиешілері, ақылгөй ақындар, әрі елдің
қамқоршы ақсақалдары. Жыраулурдың ең сүйікті жанры – толғау.
Жыраулардың толғаулары ой толғау және сыр толғау деп бөлінеді. Жыраулардың
ой тоғаулары өсиет, нақыл, афоризм түрінде келеді. Онда жыраулар замана
жайындағы ой тебіреністерін, адамгершілік, әдеп қақындағы ойларын баяндау
арқылы тыңдаушыларын адамгершілікке, әдептілікке тәрбиелейді. Жыраулар
ұрпақты ерлікке, бірлікке, адамгершілікке тәрбиелейтін батырлар жырларын
шығарды.
Жиембет, Доспамбет, Қазтуған, Шалкиіз сияқты жыраулар тек ақын ғана
емес, әрі ру, ұлыс басшылары, яғни шын мәніндегі ел тәрбиелеген жыраулар
болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Этнопедагогика пәні, оның оқытудағы әдістері мен мәні.
Жоспар
1. Этнопедагогика мен этнопедагогиканың, халықтық психология мен
этноспихологияның өзара байланысы, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары.
2. Этнопедагогика мен халықтық педагогикасының зерттелу тарихына
қысқаша шолу жасау.
3. Этнопедагогика мен этнопсихологияның ғылыми педагогика,
психологиямен өзара байланысы: халық педагогикасының мінез-құлықтық
руханишылық, тәрбиелік, түсініктерінің ғылыми педагогиканың
нормасымен ортақтастығы.
Этнопедагогикалық білім беру- этнопедагогиканың ғылыми негіздері
туралы жүйелі білімдерді студенттердің меңгеру, қазіргі жағдайда халықтың
аса бай тәрбие беру тәжірибесін шығармашылықпен пайдалану шеберліктері мен
дағдыларына ие болу және халықтың рухани мәдениетіне бағалы көзқарас
процесі мен нәтижесі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына
сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой
еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесі қатар жүргізе
отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары
негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогиканың теориялық - әдіснамалық танымдық негіздерін
үйретіп білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың
туып, дамып қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның әлемдік
өркениетке ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан
басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің
ғылыми методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білдіруден бастауды жөн
көрдік.
Этнопедагогика–этникалық қауым педагогикасының дамуын зерттейтін
педагогикалық білімдердің жаңа саласы.
Педагогиканың дамуын халықтың педагогикалық дәстүрлерімен бірге
қарастыру тек қызығушылық туғызып қана қоймайды, сондай-ақ тарихи-
педагогикалық теорияларының өмірге икемділігін, оларды келешекте зерттеудің
қажетті екендігін тексерудің де айғағы.
Алайда педагогика мен халықтық тәрбиенің мұндай бірлігі олардың
бірдейлігі деген сөз емес. Этностық тәрбиенің сипаты жөнінен терең
өзгешелігі болғандықтан оны мазмұндау қазіргі тәрбие теориясы мен
практикасы үшін аса қажет.
Этнопедагогика курсы болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешеліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көпғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын игеруді көздейді.
Курс мазмұнында этнос педагогикасының пайда болуы, дамуы және қазіргі
жағдайы, оның халық өміріндегі орны мен адамзат педагогикалық мәдениеті
дамуындағы ролі жайлы ашып көрсетілуі қажет. Этностың орнықты әлеуметтік
қауым ретінде тұлға, тарихи зерде қалыптастыруы, әлеуметтік тәжірибе
этномәдени дәстүрлердің бірлігін қамтамасыз етуде қуатты фактор екендігін
көрсетудің мәні үлкен де зор болып табылады.
“Этнос” гректің - etnos – тайпа,халық деген сөзінен шыққан.
Ғылымда “халық” терминінің орнына “этнос” термині орынды қолданыла бастады.
Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – “тайпа”, “ұлыс” (“народность”),
“ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, “халық” сөзінің “бір топ адам”
(мәселен, “халық жиналды” десек) деген мағынасы бар екені белгілі.
Сондықтан “этнос” терминін қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тіршілік етеді.
Оған әлеуметтік бірлестік деп те,этностық бірлестік деп те қарауға
болады.шындығында, әрбір адам, бір жағынан,белгілі бір қоғамның мүшесі бола
отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) мүшесі болып саналады. Мұның
бәрі халықтық педагогика өзіне нақты этникалық қауымға қатыссыз
эмпирикалық педагогикалық білімдер мен құралдарды кірістерсе,
этнопедагогика ұлттың өзіндік ерекшелігі көрініс берген нақты этникалық
педагогикалық дәстүрлермен байланысты екендігі жөнінде анық түсініктің
қалыптасуына ықпал етеді. Этникалық тәрбие дәстүрлері адам әлеуметтенуінің
ықпалды құралы бола отыра, балалар мен жасөспірімдерді қоғамда тіршілік
етудің түрлі тәртіптеріне дайындауғы қабілеттілігі жайлы ұғымды
тереңдетеді.
Этностың педагогикалық мәдениетін қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне
тән әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар этнопедагогика өзіндік ішкі тарихи-педагогикалық даму
заңдылықтарына ие. Осыған орай оларды жалпы және даралық тәртіптегі
элементтер құрайтынын; жалпы заңдылық этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс,
өмір саят, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуы, оның қайта құрылуына
тәуелділігімен анықталса; даралық заңдылық этнопедагогиканың ұлттық
адамшылық табиғаттың адамгершілік тұрғыдан қозғалуын, генофондты сақтау
және оның табиғи дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігінде екенін көрсету
басты міндет болып табылады.
Болашақ маман тәрбие жұмысының сапасы мен нәтижелігі ғасырлар бойы
қалыптасқан этнопедагогика жетістіктерін тиімді пайдаланумен анықталатынын
түсінуі аса қажет. Сондықтан педагогикалық оқу орнындағы студенттің халық
өміріндегі құбылыстардың педагогикалық мәнін талдап, олардың тәрбиенің
қазіргі міндеттеріне сай немесе сәйкес еместігін ажырата алу, сондай-ақ
мәлім және аса мәлім емес халық педагогикалық шығармаларын анықтау және
жинаудағы ізденіс жұмыстарына белсене қатысуы; көне әдет-ғұрыптардың
қазіргі жағдайдағы педагогикалық мүмкіндіктерін анықтай алу, жаңа дәстүрлі
халықтық мейрамдар мазмұны мен ескі тәртіптердің өзара әрекеттесуі, қазіргі
салттар және олардың көне әдет-салттарымен сабақтастық байланысын аша білу
дағдысын игеруі аса маңызды.
Этнопедагогиканың халыққа білім беру саласында қолданылу
жағдайларымен байланысты мәселелер проблеманың өзіне және оның шешілу
жолдарына толық түсіндірме беру арқылы баяндалғаны тиімді.
Дәл сондықтан да этнопедагогиканы алдымен оқу-тәрбие процесіне
кеңінен енгізудің негізгі жолы өткен кезеңдерде қисынсыз алынып тасталған
халықтық және табиғатпен үйлесімділік педагогикалық принциптерін жаңарту
екендігі арнайы атап көрсетіледі. Халықтың педагогикалық даналығы халықтық
тәрбие құралдарын толық пайдаланған жағдайда дәл осылар педагогика ғылымын
байытуға; халыққа білім беруді жаңартуды жүзеге асыруға; отбасы, балабақша,
кәсіби оқу орындары тәрбие проблемаларын шешудегі одағын нығайтуға елеулі
үлес қосатын бастау болып табылатындығын ескеру керек.
Этнопедагогикадағы бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі
қамқорлық, ақыл-ой мен еңбекке дайындық, саналы адамгершілік – эстетикалық
тұрғыда бағыттау, мінез-құлықты реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу, яғни тұлға
қалыптастырудың бүкіл жетекші бағыттарын қамтитын аса бай фактілерімен
танысу болашақ мамандарды оқытылатын материалға қызығушылығын акрттырады.
Құрылымында этнопедагогика элементтері бар немесе өзге өлшем мен
көрініс беретін сабақтар жобаларын сыныптан тыс жұмыс түрлерін дайындап,
өткізу; этнопедагогикалық тақырыптарды үйірмелер жұмыстарының
бағдарламаларына енгізу, этнопедагогикалық факультативтер ұйымдастыру,
халық педагогтары шығармалары бойынша сабақтары циклін ұйымдастыру, тарихи
этнопедагогикалық тақырыптамалар бойынша жоғары сыныптар үшін кештер
дайындау, арнайы этнопедагогикалық газеттер, хабарламалар ұйымдастыру және
өткізу әдістемелері және өткізу әдістемелері жайлы бірізділікпен баяндаудың
студентті этнопедагогика материалдарымен жұмыс істеуге баулудың мәні
ерекше.
Этнопедагогика мен халық педагогикасының зерттелу тарихы.
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі
екендігі белгілі. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей ғылыми жіктелу процесі жүруде. Мұның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар (мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы, кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б.) оның этникалық
педагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге келді.
Этнопедагогика ұғымын ғылыми айналымға тұңғыш енгізген чуваш ғалымы Г.Н.
Волков.
Зерттеу объектісі халықтың тәлім-тәрбие жөніндегі ұғым, түсініктері,
дәстүрлері, тәжірибесі болып табылатын ғылым саласы ретінде жаңадан пайда
болған этнопедагогика қалыптасу, даму үстінде.
Әсіресе, соңғы онжылдықтарда оның зерттеу пәні, әдістері, халықтың
педагогикалық идеяларын бүгінгі тәрбие теориясы мен практикасында жүзеге
асырудың жолдарын қарастырған бірқатар зерттеулер жүргізілген.
Бұлардың ішінде халықтық педагогиканың пайда болуы, дамуы, қазіргі
жайы мәселелерін жан-жақты сөз етіп, оның теориялық-методикалық мәселелерін
анықтауға бағытталған еңбектердің маңызы айтарлықтай.
Халықтық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі зерттеулердің
қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов: Халықтық педагогикаң және
Этнопедагогикаң ұғымдарының ара жігін ажыратып, зерттеу объектілерін
анықтауға бағытталған Е.Л.Христова, Г.Н. Волков, Я.И.Калбиков, И.С.Кон,
А.Э. Измаилов тәрбиенің этностық сипаты мен педагогикалық процестегі халық
бұқарасының орнын әділ бағалап, халықтық тәрбиені қоғамдық қажеттілік
талабынан туған құбылыс ретінде көресткен М.Ф.Шабаева, г.С. Виноградов
еңбектерін атауға болады.
Соңғы уақыттарда қоғамдық қарым-қатынастардағы елеулі өзгерістер мен
жетістікердің мәні мәдениеттің ұлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бұл
оң өзгерістердің мәдениеттің құрамды бөлігі–халықтық тәрбие тәжірибесі мен
оның даму тарихын зерттейтін пән болғандықтан этнопедагогика ғылымы үшін де
қатысы бар екені даусыз.
Осы орайда этнопедагогика проблемаларының өзектілігіне баса назар
аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие жағдайында озық
педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халықтық педагогика мен
қазіргі тәрбие тәжірибесін байланыстыру мәселесін шешуде талпыныстар
жасалған. Бұл тұрғыда Н.Тұрсынов (Тәжікстан), В.И.Элашнили (Грузия),
Н.В.Павлова, С.Темурова, А.Минаваров (Өзбекстан), З.Кусейнова, Ж.Бешимов,
Б.Анышев, Т.Максутов (Қырғызстан), А.Ф.Ильшентаев (Башқұртстан) және т.б.
зерттеулері аса көңіл аудартады.
Халықтық тәрбиенің түрлі аспектілері сөз болған бірқатар зерттеулерде
(Битиева Н.Б., Қыдырәлиев К.Н., Насруллаева Н.Н., Байман Ф.Е. т.б.)
халықтық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тәрбиесі және адамгершілік жайлы қағидалардың,
эстетикалық, еңбек және ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.
Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі
тәрбие мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тәжірибе
жинақталған. Бұлардың ішінде, әсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ.Жарықбаевтың
еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар (А.Көбесов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева және т.б.) еңбектерінің нәтижелері тарихи-
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуде халық даналығын
басшылыққа алуды жүктейді.
Көрнекті тұлғалар (Әл-Фараби, ХҮ-ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар,
ЫАлтынсарин, А.Құнанбев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев) шығармашылықтарының
тәлім-тәрбиелік астарлары сөз болған бірқатар зерттеу мен мақалалар ерте
замандардан-ақ өмір қажеттілігінен туып, үнемі дамып келген халқымыз
тәрбиесінің өзіндік бітімі мен болмысын, дербестігін түсінуге көмектеседі.
Бүгінгі таңдағы білім беру жағдайында ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерінің
есепке алыну қажеттігін ескертеді.
Алайда халықтық тәрбиенің зерттелу тарихына шолу халық шығармашылығына
арналған зерттеулер мен жарияланымдарда оның ежелгі заманнан келе жатқан
тарихи құбылыс екендігі айтылғанмен, балалар мен жастарды тәрбиелеуде оның
ролі жайлы ойлар айтылғанмен көптеген ғылыми еңбектердің әлсіз тұсы халық
педагогикасын оқып үйренудің теориялық мәселелері қамтылмайтындығын
байқатады. Мәселен, осыған байланысты М.Ф.Шабаева кешенді көзқарастың
жоқтығы, жеке топшылаулардың басымдылығы халық педагогикасының шын өміршең
және рухани фактор ретіндегі орнын бұрмалап түсіндіру қаупіне алып
келетіндігін орынды ескертеді.
Этнопедагогика өзінің ішкі құрылымы мен сан-салалалы ғылымның басын
қосатын аса күрделі білім саласы.
Әсіресе халық педагогикасын зерттеудің теориялық негізін анықтауда өз
саласындағы жетістіктермен қатар онымен сабақтас тамырлас ғылым
тарауларындағы жаңалықтардың орны өзгеше.
Соңғы жылдардағы философия, этнография тарауларындағы халықтық
мәдениет, дәстүрлі мәдениет , руханилықтың имманенттік өзіне тән
формалары жөніндегі көзқарастар тәрбие қызметін халықтық мәдениеттің
маңызды компоненттерінің бірі ретінде қарастыруға ықпалдылығымен құнды. Бұл
тұрғыдан келгенде тәлім-тәрбие халық өмірінің барлық саласынан көрініс
табатын материалдық және рухани мәдениетпен астасып жатқан күрделі тарихи
қоғамдық құбылыс.
Ал халық педагогикасымен айналысушылар қоғам дамуының алғашқы
сатыларында-ақ тәрбиеге өзіндік көзқарас болғандықтан, мақсатқа сай
тәрбиелеудің жолдары ойластырылғандығын мәлімдейді.
Демек, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып,
жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс құбылыс емес, қайта
бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен,
ғылым мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен
тығыз байланысты.
Осы орайда халқымыздың тарихи жолында жинақтаған тәрбие тәжірибесімен
педагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық шығармашылығының
түрлі жанрлары, шаруашылық кәсібі, қоғамдық өмірі, материалдық мәдениет
ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісінің нысанына
айналуы аса қажет.
Тұрмыстық - мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным,
білім, тәжірибе, дағды, өнеге ауызша сөз бен нақты іс-әрекет арқылы
берілген тарихи кезеңдердің ерекшеліктері педагогикалық білімдердің ішінен
нәтижеге жеткен сұрыпталған ойлардың қолданысқа түсуін қамтамасыз еткен.
Сондықтан да педагогикалық мәні жағынан фольклор жанрларының ішінде әсіресе
мақал-мәтелдер аса қызғылықты зерттеу объектісі ретінде ерекше көзге
түседі.
Этнопедагогиканың проблемаларымен айналысушы ғалым А.Э.Измаилов Халық
педагогикасын ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан,
халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде
тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының жиынтығы. Халық
педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында,
мақал-мәтелдерінде, сақталып, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзінің
көрінісін беріп отырады. – деп орынды атап көрсеткен еді.
Халықтық педагогикалық білімдері кешенді комплексті және синтетикалық
сипатта деп бағалауға әбден болады. Себебі, аса ауқымды педагогикалық
мәліметті қабылдап, оны жадында сақтау және келер ұрпаққа дәлме-дәл жеткізе
алу үшін ойды жинақтап айтудың тиімді жолдары мен түрлері қарастырылған.
Халықтық тәлім-тәрбиелік білімдерінің мазмұнын тәжірибе арқылы сан рет
тексерілген қағидалар, көзқарастар, идеялар және түсініктер жиынтығы
құрайды. Ұлы ғалым, лингвист, әдебиет зерттеушісі, түрколог А.Байтұрсынов
Ертегілер көбінде ішкері мағынасымен өнегелі келеді, жақсылық, жамандық,
достық, қастық, арамдық, адалдық, батырлық, қорқақтық, ептілік, шорқақтық,
аңқаулық, тағысын тағы сондай жақтан өнеге беру мақсатымен шығарған
әңгімелер екендігі сезіледі. -деп өте орынды түйін жасайды. Бұл түйіннің
халық ауыз әдебиеті шығармашылығының өзге жанраларына қатысы бар. Мәселен,
Ә.Қоңыратбаевтың пікірінше Термеде адам мінезі қандай болу керек дейтін
этикалық-сатриалық элемент бар. Терме сазындағы айтушылар жастарды халықтық
мінезге тәрбиелегісі келеді. Бұл ойларды фольклор материалдарының
тәрбиелік функциясын ашып көрсетуге бағытталған арнайы зерттеулер
нәтижелері қуаттай түседі.
Халықтың тәрбие дәстүрлері ғылыми аргументтері мен дәлелдеулері емес,
іс-әрекеттерінің қиысынымен, тәрбиеленушінің жан дүниесіне ықпалының
нәтижелігімен құнды. Балалар мен жас өспірімдердің әке-шеше, ру, тайпа,
халық, ұлт қалаған қасиеттерді саналылықпен бойына сіңіру, ата-аналар мен
үлкендердің (ауыл-аймақ, ел-жұрт) тәрбиеленушіде кемшіліктер болдырмауға
бағытталған іс-әрекеттерінің олардың тарапынан әрдайым қолдау табуы
тәрбиенің жемісі. Бұл халық көзқарасында адамның қоғамдағы орны оның қалай
тәрбиеленгендігі мен өлшенетіндігінің белгісі.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың ілгеріленуі педагогикалық ойлардың дамып-
жетілуіне ықпал етіп тәрбиенің жан-жақтылығын, жоғары шеберлікпен берілуін
талап етті. Нәтижесінде тәрбиенің өзіндік бітімі мен болмысы, дербестігі
айқындала түсті, ол халықтың қоғамдық қызметінің басты салаларының біріне
айналды, қоғамдық сананың маңызды белгісі ретінде көрініс берді. Осыған
орай, халықтық тәрбиені –ру, тайпа, халық және ұлттың психикалық
тұрпатының ортақтығы көрініс табатын педагогикалық мәдениет ретінде
анықтап, оны этникалық құбылыс ретінде құрастыруды ұсынған Г.Н. Волков
түйіндері аса көңіл аударарлық және ол ойды әрі қарай дамыту қажеттігін
алға тартады.
Этнопедагогиканың этнопсихология, психологиямен өзара байланысы.
Ұлттың ұлт болуы үшін қажетті аумақтық,экономикалық, мәдени, психологиялық
бірлікпен бірге тілдік тұтастық басты және ең негізгі белгілердің бірі
болып саналады. Белгілі бір этнос адамдарының жан дүниесіндегі мінез-құлық,
сана-сезім (этнопсихологиясы) мен әдет-ғұрып, салт-дәстүр (этнологиясы)
ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тіл арқылы жетеді. Ұлттық сана-сезімнің
өсуі мен өшуі, бір жағынан, ана тілдің тағдырын анықтаса, екінші жағынан,
ана тілінің даму дәрежесі ұлттық сана-сезім деңгейінің өлшеуіші болып
есептеледі.
“Психология” атты оқу құралын тұңғыш қазақ тілінде жазып шыққан әдебиетші-
ғалым Ж.Аймауытов бұдан дәл 70 жыл бұрын Тәрбиеге жетекші деген еңбегінде:
Ана тілі- халық болып жаралғаннан бергі жан-дүниесінің айнасы өсіп,өніп,
түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі... Жүректің терең сырларын,
жанның барлық толқындарын тұқымнан-тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын
қазынасы-сол халықтың тілі -деген болатын. Кезінде Ахмет Байтұрсыновтың
да:”Сөзі (тілі) жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты
қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады”,-деген ұлағатты
ойы бүгінге дейін мән-мағынасын жоғалтқан жоқ. Бүгінгі “мәңгүрттер” делініп
жүргендердің пайда болуы сол отарлық тіл саясатының жемісі екенін ұмытуға
болмайды.
Этнопедагогиканың зерттеу әдістері жәйлі сөз болған жекелеген авторлар
(Н.Я.Ханбиков, Ш.А.Шоров, А.Мирзоев т.б.) еңбектерінде әдет-ғұрыптар мен
дәстүрлер халықтық сенімдер, ойындар мен ойыншықтар жөніндегі этнографиялық
материалдардың халықтық тәлім-тәрбие мазмұнын ашып көрсетудегі маңыздылығы
атап көрсетіледі. Зор тәрбиелік ықпалға ие, өзіндік салт – дәстүрі бар
балалар ортасының этнопедагогикалық зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы
(М.И. Стельмахович, И.С.Кон) аса құптарлық жайлар .
Әлеуметтік жүйенің көпшілікке ортақ түрі отбасынан басталады. Халықтың
күнделікті тыныс-тіршілігімен тығыз байланысты дамыған дәстүрлер тәрбиенің
құрамдас бөлігі отбасы тәрбиесі тәжірибесі, халық ұғымындағы тәрбие
жөніндегі түсініктер, тарих елегінен өтіп қалыптасқан тәрбие принциптері,
әдіс-тәсілдерінің мәнін ашып көрсету, оның бүгінгі тәрбие ісінде қолдану
жолдарын қарастыру этнопедагогика ғылымының өзекті проблемалары.
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік, экономикалық, мәдени, табиғи және
т.б.) белгілі бір этносқа рухани өлшемдердің (яғни, әдет пен құлық,
әлеуметтік орта құбылыстарына сезімдік қатынас , сезімдер, құндылық бағдар,
салт-дәстүр, қажеттілік, талғам т.б. жеке тұлғаның өзіндік айқындалу
қабілетіне ықпал ететін басты факторлар екендігі даусыз. Осыған орай түрлі
тарихи кезеңдердегі тәрбие сипатын тану, халық педагогикасын тәрбие мен
тәлім мәселелері қатар көрініс табатын біртұтас процес ретінде түсіну
этнопедагогиканың теориялық мәселелерін қарастыруда қажетті шарттардың бірі
болмақ.
Этнопедагогикада кең теориялық қорытындылауды талап ететін проблемалармен
қатар, фактілік материалдар жинақтау, тереңдеп зерттеу мен талдауды қажет
ететін жекелеген мәселелер де аз емес. Оның алдында шешілуі ең алдымен
педагогика мен этнографияға мәнді жәрдемін тигізетін өзекті міндеттер тұр.
Бұларды төмендегідей тақыраптармен белгілеуге болады: мақалдар мен мәтелдер
және олардың ұрпаққа адамгершілік тәжірибесі берілісін қаматамсыз етудегі
ролі; жұмбақтар ақыл-ой тәрбиесі құралы ретінде; халық ертегілері халықтың
педагогикалық кемеңгерлігінің жарқын талпыныстары ретінде; халық әндері
және олардың балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі ролі; балалар
мен жастар ортасы, оның педагогикалық қызмсеттері; дүние жүзі халықтарының
бесік жырлары ана поэзиясының, ана мектебінің және педагогиканың көрнекті
жетістіктері ретінде.
Халықтық педагогика жетістіктерін қазіргі тәрбиеде қолданудың мақсатқа
сәйкестілігі жөніндегі тұжырымдармен келіскенмен, кәсіби педагогикаға
бағытталғандыққа қатысты халықтық педагогика ролі байқарлықтай төмендеп,
оның қолданыс аясы тарылуы әбден заңды сияқты деген пікірлермен келісу
қиын.
Мұндай пікірлердің қателігі ең алдымен халық даналығының еш уақытта
ескірмейтіндігімен анықталады. Еңбекшілер ғасырлар бойы жүзеге асыру үшін
күрескен халық педагогикасы идеялары өзінің толық іске қосылу мүмкіндігін
дәл осы Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде
орнықтырып жатқан бетбұрыс кезең жағдайында алуы қажет. Екіншіден, ғылыми
және халықтық педагогиканы қарсы қоймау, оны салыстыру қажет, ол–ғылыми
білімдер тұрғысынан педагогиканың халықтығын анықтап ашып көрсету
мүмкіндігін береді. Және, керісінше, балалардың халықтық тәрбиелеудің
бұқаралық практикасы жәрдемімен ғылыми педагогикалық теориялардың өмірге
икемділігін тексеру де маңызды. Этнопедагогика дамуының негізгні
тенденцияларын мазмұндауда мұндай тұжырымдама аса келешекті болып табылады.
Диалектикалық ілімге сүйене отыра этнопедагогика ұдайы мұрагер болу, жаңару
және жаңаны тудыру процесінде өмір сүретін қозғалысты жүйе деп әбден
қарастыруға болады. Мұнымен байланысты этнопедагогикада жаңа құбылыстардың
пайда болуы және алға басуы; ХХ ғасырдың басына дейінгі және одан кейінгі
кезеңдерді этностық педагогиканың даму тенденцияларын ашып көрсетуге елеулі
орын берілуі қажет.
Этностық педагогиканың кеңес өкіметінен кейінгі кезеңі бір мағыналы емес,
оның жағымды ілгерілеулерімен қатар, халық педагогикасының әрекет ету
аймағы тарылған және сонысымен этностық педагогика бастауларын қиратқан
және бүліншілікке ұшыратқан беттері бар.
Қоғам өміріндегі өзгерістердің этнопедагогикаға ықпалы көпқырлы және
бірқатар өлшемдер бойынша бейнеледі: біріншіден, жүзеге асырылып жатқан
демократияландыру педагогикалық шығармашылыққа кең жол ашады; ұлттық
педагогикалық мәдениеттің дамуына күш-қуат беретін жағдай қарлыптастырады.
Екіншіден, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; адамгершілікті қайта
жаңарту, алдау, зорлық-зомбылық, екі жақты ойлауды жою адамға халықтық
моральмен үндес және онда этнопедагогикамен қалыптасқанды өмірде қолдану
мүмкіндігін береді.
Этнопедагогика білімдерін қолдану рухсыздыққа, ұлтты жоққа шығаруға, тарихи
ессіздікке нақты тосқауыл қояды, балалармен жасөспірімдерге халықтық
құндылықтар мен дәстүрлер, ұлттық мәдениет мұрагерлері ретіндегі азаматтық
борышын жете түсінуге, оларды өзінің ата-аналары, өткен ұрпақ, бүтін халық
ісін жалғастыруға үйретуге көмектеседі.
Отанға қызмет етудің тиімді жолдарының бірі оның ұрпақ тәрбиесіне белсене
араласу болуы адамзаттың қазіргі әлеуметтік дамуының ерекшеліктеріне
айналып отырғандығы кездейсоқтық емес. Патриоттар мен гуманистер, ғылым мен
мәдениеттік шынайы ұлы қайреткерлері тұлға қалыптастыруы саласына енжар
болады. Жалпы рухани және мәдени дамудың басты белгілерінің бірі
педагогикалық алға басулар болып табылатындығы кездейсоқ емес. Мақсаты мен
сипаты әр кезеңде, әрбір қоғамда түрліше, тіпті қарама- қарсы болғанына
қарамастан тәрбие қашанда жалпыға бірдей құбылыс болды.
Дүниежүзілік тарихи мәнге не өткен кезеңдер мен түрлі елдердің
педагогикалық тәжірибесі педагогикалық дамудың заңдылықтары жайлы жалпы
белгілерінде пікір айтуға және әлемдегі мектептік-тәрбие ісі дамуы жағдайын
елестете алуға мүмкіндік береді. Бұған халықтық және ұлтық тәрбие
ерекшеліктерін оқып үйрену арқылы халықтың ішкі дүниесіне енуге жағдайлар
туғызатын этнопедагогикалық зерттеулер өз үлесін қосады.
Этнопедагогикалық қарастыруда тәрбие қоғамдық құбылыстың бірінен өзгесіне
заңды ілесіп отыруы, яғни мінез-құлықтың табиғи формасы ретінде алға
шығады. Педагогикалық процесс заңдарының обьективті сипатын көрсету
қиынырақ.
Бұқаралық педагогикалық шығармашылықтан өсіп шыққан этнопедагогика
педагогика ғылымының халыққа жақындатуға икемді. Сонда мектепті өмірге
жақындату проблемасы ретінде жалпы нұсқада тұжырымдалатын педагогикалық
міндет этнопедагогикалық түсіндіруде мектептің өмір мен идеялық,
адамгершілік, рухани байланысын жан-жақты нығайту деп түйсіндеп мазмұндалуы
мүмкін. Бұл шын мәнінде мемлекеттік маральдық- саяси бірлігінің
педагогикалық аспектісі.
Еңбекшілердің педагогикалық процесті терең талдауға мүмкіндіктері болды,
ол жазудың болмауы оларға халықтың педагогикалық жетістіктерін жинауға,
қорытындылауға және жүйелеуге жол береді. Соған қармастан халық бүкіл
қолайлы шаралармен жас ұрпақты тәрбиелеу бойынша ұнамды тәжірибені таратуға
көмектесті және де сонысымен педагогикалық білімдердің дамуына ықпал етті.
Сонымен этнопедагогика зертеудің кең көлеміне не оның алдында үлкен өзекті
міндеттер тұр. Оның қалыптасуының қазіргі жағдайда халықтың педагогиканың
әрекет ету аясын анықтау оның бүгінгі тәрбие мен өзара айқындау аса
маңызды. Халық даналығы қамқорлығының түйірлерін жинау, халықтың тәрбиенің
негізгі категориялары мен заңдылықтарын анықтау, оларды басқаратын
әлеуметтік-экономикалық факторларды белгілеу, халықтық педагогикалық
дәстүрлердің өмір сүргіштігінің себептерін айқындау және олардың қоғамның
қазіргі рухани өміріне енуі жүйесін белгілеу этнопедагогикалық аса маңызды
міндеттері болып отыр.
Тәрбие идеялары мен тәжірибесін салыстырмалы педагогикалық талдау
этнопедагогика методологиясының негізі. Халықтың педагогикалық мәдениетінің
өзекші саласын өзіне зерттеу пәні етіп алған ғылымның жаңа саласы жан-жақты
дами алады деп болжауға болады. Ол педагогика ғылымдары жүйесінің ажырамас
бөлшегі бола отыра, өзінің таным обьектісін тереңдей зертеуде
педагогиканың бүгінгі бүкіл жетістіктеріне сүйенеді, оның материалдарымен
және әдістерін пайдаланады.
Этнопедагогиканың практикаға жол табуы ол қазіргі педагогикалық теорияны
жан-жақты қолданғанда ғана мүмкін. Сонымен бір мезгілде этнопедагогиканың
көптеген қоғамдық, гуманитарлық және психологиялық ғылымдардың өзара
байланыс пен өзара ықпал ету шеңберіне енуінің принципті мәні бар. Бұл
этнопедагогикалық материал мен бастаулары елеулі кеңйтеді, оны үлкен
тарихи тәжірибесі бар ғалымдар әдістерімен қаруландырады және сонысымен де
аса кең теориялық қорытындылаулар үшін қолайлы жағдайлар туғызады.
Этнопедагогикалық ізденістерді этносоциологиялық зерттеулердің құрамды
бөлігі ретінде қарастыру жемісті болып көрінеді. Мұндай бірлік осы кезге
дейін көптеген зерттеушілер назарынан тыс қалып келетін тәрбиенің халықтық
практикасын терең танып білу мен объективті бағалауға мүмкіндік береді. Кез
келген ғылым секілді этнопедагогикаға да теориялық тереңдікпен ұштасатын
кеңістік керек, мұның өзі эмпририкадан тек теориялық қорытындылауларға
көшкен жағдайда ғана мүмкін болады. Зерттеушілер жинастырған зор көрнекті
материалды халық тәрбиешілерінің шеберлігі мен өнерінің сырын ұғыну үшін
пайдалану керек. Зерттеулердегі дара-дара идеялар мен халықтық жас ұрпақ
тәрбиесі бойынша тұтас тәжірибесінің тоғысуы жүйелі этнопедагогикалық
теория негіздеу үшін қолайлы жағдайлар туғызады.
Бақылау сұрақтары
1. Этнопедагогика пәні жайлы түсінік.
2. Этнопедагогика пәнінің мақсат, міндеттері.
3. Этнопедагогиканың шығу тарихына шолу жасау.
4. Этнопедагогика пәнін зерттеген ғалымдардың еңбектеріне тоқталу.
5. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен байланысына тоқтал
6. Этнос ұғымына түсініктеме беру.
7. Халықтық педагогиканың қазіргі кездегі жеткен жетістіктері.
8. Халықтық тәрбиенің ықпалы
2. дәріс. Этнопедагогиканың шығуы мен дамуының тарихы.
Жоспар
1. Ежелгі түріктердің (Орхон–Енисей) жазу ескерткіштері қазіргі ғалым-
ойшылдардың еңбектері этнопедагогиканың негізгі арнасы ретінде.
Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі оқыту мен тәлім-тәрбиелеу жайлы
ойлар мен пікірлер.
2. Қорқыт ата (ІХғ.) жолдамаларындағы сөздер мен оның гуманды достық
туралы, өмір мен өлім, әйелдер және ұрпақ түсініктеріне
түсіндірмесі.
3.М.Қашқари,Ж.Баласұғын,Әл-Фараби,Қ .А.Иассауи,т.б.этнопедагогикалық
ойлары мен пікірлерлерінің мәні.
4. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақын-жырауларының (Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз,
Ақтамберді, Шал, Дулат, Бұхар, Махамбет т.б.), тәрбие мектебі, олардың
халықты басқаруға қатысуы, отанды қорғауға шақыруы, гумандықты,
өнерсүйгіштікті, үгіт-насихаттауы,
Қазақ халқының ежелгі дәуіріндегі тәлім-тәрбиелік, ағартушылық нұсқалары
Ежелгі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз еткенде ҮІ-ІХ
ғасырлардағы көне түркі ескерткіштерін, яғни Орхон жазба ескерткіштерін
–“Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазбалары”, “Оғызнаме” дастаны, “Қорқыт
ата” кітабы, Әбу Насыр әл-Фарабидің педагогикалық еңбектерін атап, ол
негіздердің мәнін ашуға міндеттіміз.
Қазақ жерінде Х-ХІІ ғасыр арасында өркениеттік серпіліс болып, ірі
қалалардың саны көбейіп, сол қалалардағы ағартушылық іс-әрекеттер мен ой-
мақсаттардың алтын қазынасы ретінде Жүсіп Баласағұнидің “Құтадғу біліг”
(“Құтты білік”), Қожа Ахмет Иассауидің “Диуани Хикмат” (“Даналық кітабы”),
Ахмет Иүгінекидің “Хибатул-халайық” (“Ақиқат сыйы”) және бүкіл түркі
халықтарының тілін зерттеп, сөздігін жасаған Махмұт Қашқаридің “Диуани
Лұғат ат-түрік” (“Түркі тілдерінің сөздігі”) сияқты ұстаздық еңбектер пайда
болды.
ХІІІ-ХІҮ ғасырда-“Кодекс Куманикус” (“Қыпшақ тілінің сөздігі”) және
Хайдар Дулатидің “Тарих-и Рашиди”, Қадырғали Жалайырдың “Жамиғат–тауарих”,
Захриддин Бабырдың “Бабырнаме” шығармалары мен жыраулар поэзиясының
тарихтану және ағартушылық мәні зор болды.
Орхон-Енисей ескерткіштері және оның тәлімдік мәні
Ежелгі руна (“құпия”) жазуымен тасқа жазылған шығармаларды халық
қастерлеп, жадында сақтап, тәрбие ісіне пайдаланып отырған.
“Күлтегін”, “Білге қаған” және “Тоныкөк” жырлары халықты бірлікке
шақырып, жастарды ерлікке тәрбиелейді. “Күлтегін” жырындағы:
“Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды”-
деген жыр тармақтары ерлік пен соғыс және бейбітшілік, тәуелсіздік туралы
тебірене толғап, жастарды ерлікке, елді сүюге тәрбиелеп тұр.
“Көне түрік қағанаты дәуірінде, дәлірек айтсақ, ҮІІІ ғасырда әрбір
әрпі құлпы тасқа қашап жазылған, әрбір сөзі адамның жан жүйесін еріксіз
тебірентетін, әрбір шумағы астарлап айтылған ой толғаныстарына толы, қадым
замандардан сақталып, бізге жеткен сөз патшасы бүгінгі оқырманына да әмірін
жүргізеді- оған эстетикалық ләззат беріп, ой мен сезім әлеміне жетелейді...
Міне, осындай көркем сөз ескерткіштерінің бірі-ежелгітүркі мемлекетінің
көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін (684-731 жылдар), оның ағасы Білте
қаған (683-734 жылдар) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашалып
жазылған әдеби жәдігерліктер” (Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті, 1-том,
1991 ж., 34-бет).
Күлтегін жырындағы әрбір сөз кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге болып,
тәрбиелік әсер ететіндей, тебіреніспен, тасқа қашалып жазылған. “Шырын сөз,
асыл қазынасын беріп” сөз арқылы тәрбиелеу, “Әкем Қағанның әскері бөрідей
бопты” деп, батылдық пен ерлікке үндеу, “кедей халықты бай қылдым” деп ел
үшін еңбек етіп, ерлік жасауды уағыздау, “Бүгінгі түрік халқы мен бектері ...
менің сөзімді бұзбады” деп түрік халықтарын бірлікке шақыру-жырдың ең басты
мақсаттары.
Күлтегін жырында “Таққа кіріптар бектер” тақ үшін ғана қан төкпесін,
“Тәңіріні төбесіне көтеріп” ақ жолда, әділетті, қамқоршы әкім ғана халықтың
қасиетті “қағаны” болады деп ұрпақты ұлағаттылыққа тәрбиелейді. Жырдағы
“Тоныкөк-қағанның кеңесшісі, ел қамын ойлаған ақылгөй дана қарт. Сондықтан
оның монологында пернелеп астарлап айтылатын нақыл-өсиет сөздер жиі-жиі
қайталанып отырады” (Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті, 1-том, 49-бет).
“Жұқа қалыңдаса, (оны тек) Алып бүктейді. Жіңішке жуандаса, (оны тек) Алып
үзеді” деп өсиет айтушы қарт ұрпақты бірлікке, ерлікке шақырады.
Жырдағы “Тағырды тәңірі жасар, Адам баласының бәрі өлгелі туған”
деген даналық тұжырымдар тірі жанның өлмейтіндей құлықтары, өмір
заңдылықтарын бұзып, асылық жасауы- кісілік емес деп, келешек ұрпақты ақал
тоқтатып, сөз қадірлеп, өмірді байыптап, адамша өмір сүруге үндейді. Тасқа
қашалып жазылған “Күлтегін”, “Білге қаған” жырының негізгі мақсаты- болашақ
ұрпаққа бедерлі белгі қалдыру арқылы, олардың тәләм-тәрбиесіне әрқашанда
әсер ету, тарихқа тағзым етуді үйрету болып табылады.
Орхон жазба ескерткіштерінің бірі “Тоныкөк жыры” да Күлтегін жырына
ұқсас. Жырдың бас кейіпкері Тоныкөк өзі туралы: “Ақыл иесі, сөз иесі-мен
болдым” деп, жүйелі , қисынды, нағыз ақылды сөз ақылдан шығатынын, “Сөз
иесі” болу үшін ақылды ойлы болу керек екенін уағыздайды: ақыл-ой
тәрбиесіне ерекше мән береді. Адам алып жауларын ақылмен жеңетініне жыр көз
жеткізе мысалдар келтіріп, ақылды адам арлы, абыройлы, жеңімпаз болатынын
жыр етеді. “Тоныкөк” жырындағы:
“Жұқаны бүктеу-оңай,
Жіңішкені үзу-оңай”-
деген даналық тұжырымдар жастарды сергектікке, ерлікке. Бірлікке үндейді.
“Қол қосылса, күш өсер” деп, достыққа шақырады. Яғни “күш-бірлікте” деген
мақалдың түп негізін осы бір жыр тұжырымынан көреміз:
Елтеріс қаған үшін,
Түркі Бөрі қаған үшін,
Түркі Білге қаған үшін,
Қапаған қаған үшін ,
Қызыл қанымды төктім,-
деп, өз басының ерліктерін жырға қосу арқылы Тоныкөк жастарды ата тектің
аруағын сыйлап, мұрасын қорғауға шақырады, ел үшін ерлік жасап, халық үшін
қан төгуді, тарихты уағыздайды.
Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар (ескерткіштер)
табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сібірде
айдауда болған швед Страленберг пен немістің белгілі ғалымы
Д.Г.Миссершмидт, т.б. ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен
хаттарынан белгілі.
Скандинавия халықтарының тілінде “Рунь”, яғни “Руна” деген сөзді қазақшаға
аударғанда “Сыры ашылмаған”, “құпия” деген мағынаны береді. Габберт-
Страленберг өзі тапқан құпия тастардағы бұрын-соңды тарихта белгісіз болып
келген, ешкім түсінбейтін хат жазуды өз елінің тілінде “руна” жазуы деп
атаған.
Орыс География қоғамының Шығыс-Сибирь бөлімі 1889 жылы бұл ескерткіштер
Түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған
сөздері “тәңірі” және “түрік” сөздер екен.
Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп руна жазуының он
беске жуық әрпін таңдап алған еді. Ол Орхон өзені бойынан табылған үлкен
тастардағы тексті толық оқып, оған аударма жасап шықты.
Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М.Ядринцев тапқан ескерткіштер
– Шығыс түрік қағанатының он жатінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты Могиян
хан) мен қағанның інісі, даңқты әскер қолбасшысы Күлтегін қабірлеріне
қойылған орасан зор құлпытасқа қашап жазылған ұзақ өлең-жыр жолдары еді.
Осы Орхон-Енисей бойынан табылған руна жазуларын, ғылымда “Орхон-Енисей”
жазуы деп атап кетті. Ал бұл жазуды тілі мен сипатына қарай бағалап, оны
көне түркі жазуы деп те атайды.
Белгілі орыс саяхатшысы,әрі ғалым Н.М.Ядринцев көне түркі ескерткішін іздеп
зерттеу ісін ары қарай жалғастырып, 1891 жылы Монғолияның Онгин деген өзен
алқабынан тағы бір ескерткіш тас жазуды тапты. Ол түркі елінің атақты
қағаны Білге қаған мен оның інісі Күлтегіннің әкесі мен шешесіне, яғни
Елтеріс қаған мен Елбілге ханышаға қойылған екен.
Кейінірек сол маңдағы Селенге өзені аңғарынан түрік елін билеген бірнеше
қағандардың кеңесшісі болған, данышпан қарт Тоныкөк құрметіне қойылған
ескерткіш табылды.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аудару және ғылыми
текстін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.В.Томсен, Ю.Немет, Х.Н.Оркун т.б. орыс
және шет ел ғалымдары мол үлес қосты. Ал ол жазуларды орыс тіліне аударып,
ғылыми түсініктеме беруде совет ғалымы С.Е.Малов зор еңбек етті.
Көптеген әдебиетші, тілші, тарихшы ғалымдар Күлтегін, Білге қаған және
Тоныкөк ескерткіштерін орыс, батыс Европа, түркі тілдеріне аударып, түркі
тектес ежелгі ру-тайпалардың әдеби, мәдени мұрасын, тілдік ерекшелігі мен
ұқсасатығын зерттеп орасан зор ғылыми маңызды еңбектер жазды. Орхон
аңғарынан табылған ескерткіш-жырлардың тілін бірқатар лингвистер, қазақ
тіліне жақын десе, енді біреулері қырғыз немесе хакас, алтай тілдерімен
туыстас деген пікірді айтты.
Бұл тіл бірнеше түркі тілдерінің тарихи ортақ мұрасы деп қараушы ғалымдар
да бар.
С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, Е.Ағманов, Қ.Өмірәлиев т.б. бір топ
Қазақстандық ғалымдар жыр тілінің дыбыстық, лексикалық, морфологиялық
ерекшеліктеріне қарап қазақ тіліне көбірек жақындығын дәлелдеуде.
Демек, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, құрметіне қойылған ескерткіш
тастардағы жазу ҮІ-ҮІІ ғасырлардағы түрік тайпаларының ерлігі мен елдігін,
шешендік поэзиясын, салт-дәстүрлерін паш ететін көркем туынды.
Күлтегін ескеткіш жазуы алты хикаядан тұрады:
Жоғарыда көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған –деп жаратылысты: көкті,
жерді, адамды жыр етсе,
Адам баласы үстіне билік жүргізу
үшін ата-тегім.
Бумын қаған, Истеми қаған отырған.
Отырып, түркі халқының ел-жұртын
Қалыптастырған, иелік еткен ... -
деп Бумын қаған мен Истеми қағанның билік жүргізуін дәріптейді.
Төрт бұрышыныңбәрі дұшпан екен (соларға қарсы) соғысқа аттанып, бәрін
олардың бағындырды, бәрін олардың тыныштандырды.
Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді-деген.
Ілгері –Қадырхан қойнауына дейін
Кері–Темір қақпаға дейін (өз халқын) орналастырды ... -деп
қағанның елге тигізген пайдасын, іргелі ел жасаудағы еңбегін баса сөз
етеді.
Білте қағандар екен,
Ержүрек қағандар екен.
...Бектері де, халқы да адал (сенімді) екен.
Ел ұстап (басқарып), заңдарын жүзеге асырған.
Өздері қаза болған дей келе,
жыр авторы Білте қағанның халқына адал қамқоршы, әділ басшы бола білгенін
ерекше құрметпен атап өтеді. Әділ қазы, ел басшысын жақтаған бүкіл түркі
жұртының ауыр қазасын, ерді жоқтаушы, – ел дәстүрін паш еткен жыршы:
Жерлеу және жоқтап жылау салтына қатысу үшін әуелі күншығыс жақтан
Бекілі шөлінің елі, табғаш, тибет, авар, үрім (Рим), қырғыздар, үш
құрықандар, огуз-татарлар, қидандар, табылар – осыншама халық келіп жылап
(жоқтап), жерлеуге қатысты. Олар осындай даңқты қағандар болған еді... -деп
біріншіден- бүкіл жұртына жаққан қағандардың ерлігін, әділдігін дәріптесе,
екіншіден, түркі тайпаларының өлген адамды жоқтау, ас беру дәстүрлерінің
ортақтығын көрсетіп отыр, үшіншіден, - халқын сүйген, елі үшін еңіреп,
ерлік жасаушыларды кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп ұсыну, қауым жұртты
ерлікке патриоттық сезімге тәрбиелеу көзделген. Автордың мақсаты– “Көк
түркілердің” тарихын жазу емес, түркі халқының бұрынғы дәстүрін өз
замандастарына идеал–үлгі етіп көрсету көзделген. Оны Білге қағанның өзі
туралы:
Өлімші халықты тірілттім,
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Төрт бұрыштағы халықты
Бәрін бейбіт қылдым,
Тату қылдым,-
дейді. Жырдың мақсаты ел билеуші әкім атаулының, әділ болуын, халық қамын
ойлаушы–қамқоршы болуын көздей отырып, ел қамын жеген Білге қаған, Тоныкөк
сияқты игі жақсыларды кейінгі ұрпаққа үлгі ету. Олардың көздеген мақсаты
туған жерді жаудан қорғау екені дана қарт Тоныкөктің:
... Мен Білге Тоныкөкпін,
Алтын қойнауынан асып келдік,
Ертіс өзенінен асып келдік.
... Жау көп деп неге қашамыз?!
Азбыз деп неге қорқамыз?!
Неге оларды басындырамыз?
Шабамыз! –дедім
Шаптық. Жойдық...
Деген монологынан айқын байқалады. Тоныкөк бабамыздың бұл өсиеті “Жауға
жаныңды берсеңде, арыңды-жеріңді таптатпа...” “Өлсең өрлігіңнің мерейі биік
болсын”-деп тұрғандай.
Қорқыт ата өсиеттері
1. Қорқыт–(ҮІІІ ғасырда өмір сүрген) мәшһүр ақын, асқан күшті, аты
аңызға айналып кеткен кемеңгер ойшыл адам. өзі оғыз руынан шыққан.
Қыпшақтың жиені. Қазақ музыкасында ән-күй өнерінің атасы болып есептеледі.
Қазақта “Күй атасы Қорқыт” деген аңыз содан қалған. Халық аңызында Қорқыт
өлімге қарсы күресіп, мәңгілік өмірді, теңдікті, бостандықты аңсап күй
шығарған. Желмаясына мініп, қобызымен күй шертіп, жерұйықты іздеп, өлімге
қарсы күрескен, қайда барса алдында қазулы көр кездесе берсе керек. Бұл
кімнің көрі деп сұраған Қорқытқа “Қорқыттың көрі” деп жауап берген. Үстем
тапты, хан мен бектердің әділетсіздігін әшкерелеген Қорқытқа өшіккен
хандардың ұйымдасып істеген әрекеті болуы мүмкін. Ол жөнінде фольклорды
зерттеуші Э.Диваевтың, этнограф, тарихшы, ғұлама ғалым Ә.Марғұланның
“Ежелгі жыр-аңыздар” атты (1985 ж.) зерттеу еңбектері бар. Қазақтың
көрнекті лирик ақыны М.Жұмабаев Қорқыт өмірінен поэма жазған.
Өмірде жүрген жерін қанды ор ғып,
Шеше алмай жан жұмбағын шерлі Қорқыт.
Жұбанды қолындағы қобызымен,
Көрге де қобызымен кірді Қорқыт!...
Шомылып көз жасына сарнай, зарлап,
Құшақтап, қарағайын жатыр Қорқыт,-
деп халық мұңын жоқтаған Қорқыттың мәңгілік көз жұмғанша зары да, мұңы да
ел бақытын тыныштық өмірді аңсау болғанын баяндайды. Қорқыттың ой-пікірі,
қиялы батыстың қиялшыл утопистері Сен Симон, Лурьелер пікіріне ұқсас.
Қорқытқа байланысты аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар “Қорқыт атаның кітабы”
(ХІ ғ.) деген шығармада жинақталған. Оның авторы, жазылған уақыты, қайда
жазылғаны туралы мәлімет жоқ. Шығарманың екі түрлі қолжазбасы бар.
(Дрезденде және Ватикан кітапханасында сақталған) Олар кейінірек ХҮ ғасырда
жазылған. Көптеген тілдерге аударылған. Түпнұсқасы үш рет басылып шықты.
(Стамбулда, Анкарада, Римде) Орыс тілінде де бірнеше рет басылып шықты. Ең
бастысы академик В.Барнольт аударған нұсқа (1950ж.Бакуде, 1962ж. Москва-
Ленингардта басылып шықты 1986ж. “Жазушы” баспасынан тұңғыш рет қазақ
баспасынан шықты. Шығарма негізінде Оғыз халықтарының (түрік, әзірбайжан,
түрікмен) тарихымен байланысты зерттеліп жүр). Мысалы: Х.Көроғлының “Оғыз
батырлық эпосы” деген 1976ж. Орыс тілінде Москвада шыққан еңбегі бар.
“Қорқыт ата” кітабында мынадай мәселелер сөз болады:
1)Адам табиғаттың перзенті, құдайдың құлы. Құдайды танымаған, оған
құлшылық етпеген адам пәлеге жолығады. Құдайға құлшылық ету – ілтипатты ,
қайырымды болу адамдықпарыз, құдай менмен, өркөкірек, тәкаппар жандарды
жаратпайды.Ондай адамдарда асқақтық, білместік көп кездеседі. Қаражүрек
адамдардан қайырым күтпе. Ондайларға құдайдың пендесі құдайы қонақта
келмейді. Әкені тыңдамаған дөрекі ұлдан без, суы ащы көлден без, көк долы
шайпау әйелден без, безбүйрек, қаражүрек ақымақ туыстан без деген насихат
айтады. Қорқыт әйелдің төрт түрі бар дейді. Олар: 1) Ниеті қураған әйел, 2)
ынсапсыз әйел, 3) үйдің құты болған әйел, 4) кесір әйел.
Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де өлмес. Өлген адам тірілмес,
шыққан жан кері келмес. Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер,
талап етер, бірақ несібесінен артығын жемес. Гүрілдей- шұбыра сулар тасыса,
теңіз толмас. Тәкаппарлықты тәңір сүймес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас.
Жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас. Ол ішіп- жер, киер де кетер, бірақ
көрдім демес. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас. Гүлденіп өскен
бәйшешек- күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел (дос)
болмас. Ат қиналмай жол шалмас. Қайыспас қара балтасыз жау алынбас.
Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен
дәм беруге де жарамайды. Ананың көңілі балада болар. Жақсы ана үшін бала-
екі көздің сыңары. Ұлың өсіп жетілсе, ол от басының мерейі, бас-көзі.
Атадан қалған малы бомаса, баланың күні қараң. Ақылсыз балаға ата
дәулетінен қайран жоқ.
Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Қап тауының арғымағын
мінгізуден пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген
қорқаққа бермек, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы дос
қылыштай кесіп түседі. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық. Ат
жемейтін ащы шөптің гүлденіп өспегені жақсы. Адам ішпес ащы судың жылға
қуып ақпағаны жақсы. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әкенің
омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын
шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге
баспайды. Өтірікші болғаннан, жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық. Сөзіне
берік, шыншыл адамға бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп, өмір сүргені де
аз.
Сайдың шөбін жеген білер, түздің шөбін бөкен білер. Күн мен түннің
келгенін бозторғай білер. Ұлдың кімнен туғанын ана білер. Иесінің иісін ат
білер. Жүктің ауыр-жеңілін есек білер. Беліне қай жерден арқан түскенін тең
білер. Қолына қобыз ұстаған ұзақ елден елге, бектен бекке барады. Кімнің
батыр, кімнің бақыл екенін жырау білер. Қобызын сарнатқан жырауға думан
керек.
Қорқыт ата мен Ажал.
Дана кім? Дарынды кім? Талғасын ба?
Дара мұң- өмір- өлім арбасуда:
Қорқытқа қайда барса көр дайындап,
Қорқытқан ажал жүрді дәл қасында.
Өлмейтін жол тапса адам өлмеуі- шын!
Деп, Қорқыт амал іздеп өлмеу үшін,
Өлмес сөз, өшпейтін күй, жыр шығарды,
Ажалға пенде болып, көнбеу үшін.
Мың рет тірессе де ажал келіп,
Құдірет берді қартқа ажар, көрік.
-Уа Қорқыт, жүз тоқсан бес жасқа келдің,
Уақыт жетті!- деді Дажал төніп.
Дажалға ажарлы қарт күлімдеді:
-Тындашы қобызымның үнін,- деді.
Сұм Дажал күйге балқып:- Бұл күйіңнің
Мәңгілік жоя алмаймын мұңын,-деді.
Кілемін жайып Сырғы- дарияға,
Кілең мың күй тартқан сол қарияға
-Өлерің мүмкін емес!- деді Дажал,
Өнердің мәңгілігін жариялап.
Күйдастан дауылпаз үн жасын төкті,
Ай аспан асулардан асып өтті:
Қиқулы бақ бұлдаған езді ерітіп,
Күй құдды шер жүректен қасіретті.
Өлімді жеңді Қорқыт өнерімен–
Өрімді күйлерімен, өлеңімен.
Сырласып өнерлі жас өренмен,
Сыр ашып, қауышты қарт келер күнмен.
Өрені сабақ алып данасынан,
Өнерді өрнектейді санансынан:
Ғажап мұң–қобыз күйі мәңгі естілер,
Қазақтың қасиетті даласынан.
Этнопедагогикалық ойлардың тууы мен даму тарихы
Жыраулардың өсиет -өнегелері
Жыраулар – ерте кездегі ел тәрбиешілері, ақылгөй ақындар, әрі елдің
қамқоршы ақсақалдары. Жыраулурдың ең сүйікті жанры – толғау.
Жыраулардың толғаулары ой толғау және сыр толғау деп бөлінеді. Жыраулардың
ой тоғаулары өсиет, нақыл, афоризм түрінде келеді. Онда жыраулар замана
жайындағы ой тебіреністерін, адамгершілік, әдеп қақындағы ойларын баяндау
арқылы тыңдаушыларын адамгершілікке, әдептілікке тәрбиелейді. Жыраулар
ұрпақты ерлікке, бірлікке, адамгершілікке тәрбиелейтін батырлар жырларын
шығарды.
Жиембет, Доспамбет, Қазтуған, Шалкиіз сияқты жыраулар тек ақын ғана
емес, әрі ру, ұлыс басшылары, яғни шын мәніндегі ел тәрбиелеген жыраулар
болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz