Қазақтың ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбаев

1 Абай Құнанбаев
2 “Шығысым батыс боп кетті”
3 Кемел Ақын, Кемеңгер Ойшыл

Қазақтың ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбаев 1845жылы бұрыңғы Семей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауының етегінде туған. Шыққан ортасы –ауқатты, Тобықты руының белгілі ел билеушілері болған. Әкесі Құнанбай кезінде болыс, аға сұлтандық қызметтер атқарған. Ал, атасы Өскенбай, арғы атасы Ырғызбай -өз заманының атақты билері.
Құнанбайдан –Құдайберді, Тәңірберді(Тәкежан), Абай, Ысқақ, Оспан, Қалиолла (жас кезінде өлген), Ысмағұл деген жеті бала туған. Солардың ішінде Абай жас кезінен –ақ ерекше көзе түсіп, келешегінен үлкен үміт күттірген. Сырт көзге момын және сөзге иланғыш, аңқау Абай жас кезінен өлең, әңгімеге әуес болады, ертегі –аңыздарды құмарта тыңдайды. Әжесі Зере мен анасы Ұлжанның аузынан естіген ертегі –аңыздар Абай сусындаған халық әдебиетінің алғашқы үлгілері.
Кішірек кезінде ауыл молдасынан аздап сауат ашқан Абайды әкесі он жасында Семейге оқуға жібереді. Әуелі ол Ғабул –Жапардың, кейін Ахмет –Ризаның медресесінде оқиды. Болашақ ақын өзімен сабақтас шәкірттерден анағұрлым үздік оқыған.

Абай бірінші томдық кітабы. Әдебиет 10-сынып

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Абай Құнанбаев
(1845-1904)
Қазақтың ұлы ақыны Абай (Ибраһим) Құнанбаев 1845жылы бұрыңғы
Семей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауының етегінде туған. Шыққан
ортасы –ауқатты, Тобықты руының белгілі ел билеушілері болған. Әкесі
Құнанбай кезінде болыс, аға сұлтандық қызметтер атқарған. Ал, атасы
Өскенбай, арғы атасы Ырғызбай -өз заманының атақты билері.
Құнанбайдан –Құдайберді, Тәңірберді(Тәкежан), Абай, Ысқақ, Оспан,
Қалиолла (жас кезінде өлген), Ысмағұл деген жеті бала туған. Солардың
ішінде Абай жас кезінен –ақ ерекше көзе түсіп, келешегінен үлкен үміт
күттірген. Сырт көзге момын және сөзге иланғыш, аңқау Абай жас кезінен
өлең, әңгімеге әуес болады, ертегі –аңыздарды құмарта тыңдайды. Әжесі Зере
мен анасы Ұлжанның аузынан естіген ертегі –аңыздар Абай сусындаған халық
әдебиетінің алғашқы үлгілері.
Кішірек кезінде ауыл молдасынан аздап сауат ашқан Абайды әкесі он
жасында Семейге оқуға жібереді. Әуелі ол Ғабул –Жапардың, кейін Ахмет
–Ризаның медресесінде оқиды. Болашақ ақын өзімен сабақтас
шәкірттерден анағұрлым үздік оқыған. Мектепте жүргізілетін дін сабағын
жеңіл меңгеріп, араб, парсы тілдерін үйренеді, бос уақытын кітап
оқуға, өз бетімен ізденуге жұмсайды. Шығыстың классик ақындары: Низами,
Сағди, Хафиз, Фзуали шығармаларымен, ертегі, дастан қиссаларымен Абай осы
кезде танысқан.
Медресенің соңғы жылында Абай, мұсылманша оқумен қатар,
Семейдегі “Приходская школаға” түсіп, үш айдай орысша да оқыған.
Бұл -Абайдың кейін орысшаны өз бетімен үйреніп, игеріп кетуіне
негіз болған.
Он үш жасында Абайды әкесі Құнанбай оқудан шығарып, өз
қасына алады да, ел билеу ісіне баули бастайды.Ел басқару
қызметінде өз орнымды басар ұлым осы ғой деген дәмемен Абайға әр
түрлі жол көрсетіп, тәрбиелейді.
Ел ісіне араласу білімді, саналы, ойлы жас Абайдың ел танып,
жер танып есеюіне, халықтың әдет –ғұрып, тұрмыс –салтын терең танып
білуіне жол ашады. Әкесіне ере жүріп, ол сол кездегі шешен
–билердің ортасына түседі. Сөлардан сөз үйреніп, билікке керек
қазақтың ескі сөз, жөн –жобасын, мақалдап, тақпақтай айту үлгілерін
зерттейді. Бұл жол Абайды халықпен жақындастырады.Ол ескі көп
әңгімелерді халық ішінен үйренеді. Сол әңгіме-жырлардағы елдің
зарын, мұңын, әкімдер қиянатынан көрген зәбірді, ел ақындарының
атқамінерлер жайындағы сынын көп естиді.
Сөйтіп, бір жағынан, Шығыс, орыс мәдениетінен хабары бар
Абай ел тарихымен таныса келе, ақыл –ойы толысып, көзге түсе
бастайды.Балалықпен ерте қоштасып, ел ісіне араласқан ол елдің
тұрмыс –тіршілігін, атқамінер әкімдердің қиянаттарын, шаруасы шайқалып
жүдеген кедей шаруаларды, барымта –бақталастықты, содан туған лаң-
пәлелерді көреді. Өздері надан, ел тағдырын ойламайтын басшыларға
сынай қарайтын болады. Мұның бәрі Абайға әке жолын ұстаудың
жетімсіздігін, халыққа жақын басқа жол іздеу қажеттігін аңғартады.
Осыдан бастап Абайдың әкесі Құнанбаймен, оның маңындағы
қошаметшіл топпен ісі мен сөзі бір жнрден шыға бермеген. Бірде
Құнанбай өз баласының халықшыл мінездерін ұнатпай оған:”Сен жұрттың
бәрімен күліп сөйлесесің, жайдақ су сияқтысың. Жайдақ суды ит те,
құста жалайды, кісіге қадірің болмайды. Көрінгенмен жақын боласың,
кісі таныпмайтын желбегей жүрген кісінің басына ел үйірілмейді”,-деп
мін тағады.Әкесіне жауап ретінде Абай: “Қолында құралы бар бірен-
саранға ғана тиетін шыңыраудағы судан да қойшы- қолаң, жарлы-
жақыбайдың бәріне бірдей пайдасы тиетін жайдақ су артық деп
білемін”, -депті.

“Шығысым батыс боп
кетті”
60-жылдардың аяқ кезінен бастап Абай аздап оқыған орысшасын өз
бетімен үйрену арқылы дамытады, орысша кітаптарды көп оқиды. Семей
кітапханасынан кейде өзі барып, кейде арнайы кісі жіберіп, кітаптар
алдырады. Қысқы айларда қалада ұзақ жатып, Кітапханада отырып оқитын
болады. Сөйтіп жүріп ол 1870 жылы Петербургтен жер аударылып келген
жас төңкерісшіл Е.П Михаэлиспен кездеседі.Кітапханада Л.Толстой
кітабын сұрап тұрған қазақты көріп таңырқаған Михаэлис оған таяп
келіп, жөн сұрайды. Осылайша басталған екеуінің таныстығы кейін
үлкен достыққа айналады.
Михаэлис Петербург университетінің студенті болып жүріп патша
үкіметіне жақпайтын сөз- әрекеттері үшін осында жер аударылған, ол
Н.Г. Чернышевскийдің жолын қуған және онымен жақын таныс болған.
Соның көмегімен Абай ендігі жерде керек кітаптарды іріктеп, жүйе
–жүйемен оқитын болады.Ол орыс, батыс әдебиеттерін, философиялық,
қоғамдық әдебиеттерді беріле оқиды. Ресейдегі саяси ағым, қоғамдық
дамудың мәселелерін қарастырады. Осыдан барып Абай “Дүниеге көзімді
ашқан –Михаэлис” деген.1880-жылдарда Михаэлис арқылы ол Долгополов,
Леонтьев сияқты айдауда жүрген демократтармен танысады.
Бұл жылдары Абай орыс әдебиетінің классиктері Пушкин,
Лермонтов, Салтыков- Щедрин, Некрасов, Толстой шығармаларын, Белинский,
Герцин, Чернышевский, Добролюбов сияқты ревалюцияшыл-демократтардың
еңбектерін оқиды.
Ақынның халқын ғылым, өнер жолына үндеуі мен демократтық
көзқароасты қабылдауы, өмір шындығын терең танып, қоғамдық
қайшылықтарды өткір сатира тілімен аяусыз шенеуінің бір тамыры осы
мұраларда жатыр. Олар Абай бойындағы ақындық талантты оятты, оның
жетіліп, дамуына жәрдемдесті.Оған дейін ойын-сауықтарды әзіл-қалжың
ретінде шағын шумақтарды суырып салып айтқаны болмаса, ол ақын
болуды мақсат етпеген. Оның өлеңдерінің жүйелі, ақындық үлгіде
жазылуы 1882 жылдан басталды.Бұл жылы жазылған “Қан сонарда бүркітші
шығады аңға” және Лермонтовтан аударған “Бородино” өлеңдері –Абайдың
ақындығын өзіне де, өзгелерге де мойындатқан шын мәнінде көркем
туындылар.
80-жылдардың орта кезінен бастап Абай ақындық жолға біржола
бет бұрады.Бұл кездегі оның өлеңдерінің қай-қайсысы болсын –толысқан
ой-сананың жемісі. Бұған дейін әрекідік жазған өлеңін өз замандасы
Көкбай атынан таратып жүрген Абай 1886жылдан бастап өз атына
көшірген.Бұл жағдайды Көкпай ақын былай деп еске түсіреді:
“1880 жылдан бастап 1886 жылға дейін Абай әрбір өлеңді жазып
жүрді.Бірақ бұл уақыттағы сөздерінің барлығын “Көкбай сөздері” деп
жүргізді. Кейін Омбыда “Дала уалаяты” мен “Серке” газеті шыққанда, бірер
өлеңнің тағы да менің атымнан жіберді. Осы хал 1886 жылға шейін келді де,
сол жылдың жазында ел жайлауға шықты.Абай ауылының ең өрістеп барып
орнықпақ болған жайлауы Бақанас өзенінің бойы еді.

Кемел Ақын, Кемеңгер Ойшыл
Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы
туындылары дүние жүзі поэзиясының озық үлгілерімен. деңгейлес тұрғаны-
білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық бай поэзиясы, ел қамын жоқтаған
жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы, ақындар бар қазақ әдебиетінде Абай
орнының ерекше болуы тегін емес.
Ұлы ақынды заман туғызады дейміз. Бұл ап-айқын, үйреншікті қагида
көрінгенімен, зер салып қарастыруды қажет өте күрделі мәселе. Бір дәуірде,
ақыл-парасытының көтерілген биігі әр келкі болатынын дәлелдеп жату өмірлік
тірегі, негізгі, түп тамыры. Ал ақынның өз заманымен,қоғам өмірімен қатыныс-
байлынысы, жалпы дүние-болмыстан алатын әсерлері сан алуан, оны бірнеше
нақтылы жай-жағдайларымен шектеуге, бір жақты, тар көлемде түсінуге
болмайды. Басты мәселе – Абай халықтың түбегейлі мүддесін, арман-
тілектерін қаншалықты терең ұғып-түсініп,қандай ойшылдық деңгейде, қандай
көркемдік қуаттылықпен айтып жеткізе алғандығында. Ақын үлкен творчестволық
тұлға болып қалыптасып, жетіліп, кемеліне келу үшін тиісті қоғамдық
жағдай, аса зор дарын мен даналық, үздіксіз еңбек, ізденіс- міне осылардың
түйісіп келу шарт.
Абай қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салды.
Абайдың ақындық дарына аса қуатты және сан қырлы.Ол- керемет суреткер ақын
және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері.Сонымен бірге Абайды ойшыл
ақын дейміз. Мұны алдымен ақынның өмір құбылыстарын терең толғап айту жағы
басым келетін өлеңдеріне қатысты айтамыз. Сонымен қатар өмір,адам
тағдыры,дүние,заман ағымы жайлы пікірлері,дүние-танымы көбірек көрінетін
өлеңдеріне қатысты, яғни ойшыл- философ ақын деген мағынада да айтамыз.
Ақын тұлғасы – поэзиядағы стильдің түпкі тірегі. Ақын стилін ойлау,
суреттеу мәнерін,қолтаңбасын,сөз қолданысындағы өзгешеліктекрді – бәрін де
айқындайтын, белгілейтін сол.Ақынның тұлға бітімі ,дарын даралығы, қандай
болса, стилі де сондай болады. Ақынның ойшылдығы, суреткерлігі сыршылдығы
оның стилінен ап-анық белгі береді.
Абай поэзиясы ақын өзі өмір сүрген тұтас бір тарихи дәуірді жан-жақты,
барынша толық бейнелеп берді дейміз.Бірақ ақын творчествосы жарты ғасырды
қамтитын тарихи дәуірді танытады деу аз.
Тарихи принцип Абай творчествосының сол дәуірдегі қоғамдық өмірмен
тамырластығын танып-білудің бірден-бір қажетті шарты екенін мойындай
отырып, ақын шығармаларын бүгінгі оқырмандар қалайда өздерінің өмірге
көзқарасы, арман –мұраттарын жалғастыра,қабылдайтынын және жоққа шығара
алмаймыз.
Абайдың заманы, өскен ортасы , өзінің өмір жолы туралы аз жазылды
демейміз. Кәкітай Ысқақұлы жазып, ақынның (Әлихан Бөкейхановта Абай өмірі
туралы алғашқы мақалаларын соларға сүйеніп жазған) кейін бірте-бірте
толықтырылып келді.
Мұхтар Әуезов осыларды және өзі жинап қосқан материалдарды
негізге алып, ақынның өмірбаянын кеңейтіп, жүйелі түрде жазып шықты.
Ал Абай сөзіне баға беріп, ақынның қазақ әдебиетіндегі алатын
орнын анықтау жағынан 1913 жылы “ Қазақ”газетінде жарық көрген Ахмет
Байтұрсыновтың “Қазақтың бас ақыны” мақаласын айрықша атауға тиіспіз.Осы
мақаласында А.Байтұрсынов:”Онан асқан бұрынғы –соңғы заманда қазақ
баласында біз білетін ақын болған жоқ”,-деп Абайды аса жоғары қояды.
Қазақтың зиялылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов және Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұд Торайғыров
секілді өлең сөздің өрен жүйріктері Абай сөзінің қадір- қасиетін бірден
–ақ әбден түсіне білді десек те, ұлы ақынның әдеби мұрасына біртұтас
орнықты қөзқарас қалыптастыру оңай болған жоқ.
Абай творчествосының зор қоғамдық, танымдық мәні әлі жете, толық
ашылып көрсетілмегендіктен, ол кездегі мақалалар мен зерттеулерде ақын
өлеңдерінің мазмұн –мағынасының байлығын, көркемдік қуаттылығын, суреттеу,
бейнелеп айту шеберлігін ұғып түсіну жағы да жетімсіз болып жататыны
байқалады.Абайтанудың өз алдына дербес ғылым саласы болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.