XVIII ғасырдың 70 жылдарындағы Қазақ хандығы және оның ішкі, сыртқы саясаты
1. XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге бөлінуі және олардың жер аумағы.
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып.кіруі, қазақ халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып.кіруі, қазақ халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын белгіленіп, оның шекараларына қазақтың үш жүзі "Жеті жарғыға" байланысты бақылау орнататын болды.
Енді сол айтылған Кіші, Орта,Ұлы жүздердің тайпалық құрамы, жер аумағына жеке тоқталайық:
КІШІ ЖҮЗ — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалар одағы. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қай кезде, қандай жағдайда құрылғаны жайындағы деректер нақты емес, 1616 ж. орыс құжатында: "Көз көргендердің айтуынша бүгінде қалмаққа қазақтың Үлкен Ордасы (Ұлы жүз), Қырғыз Ордасы да бағынышты, екеуінен де қалмақтың күші басым'". Соған қарағанда Кіші жүз Ұлы жүзден бөлек билік құрған. 17 ғасырдағы сызба карталарда да қазақ ордалары (жүз) белгіленген.
Енді сол айтылған Кіші, Орта,Ұлы жүздердің тайпалық құрамы, жер аумағына жеке тоқталайық:
КІШІ ЖҮЗ — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалар одағы. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қай кезде, қандай жағдайда құрылғаны жайындағы деректер нақты емес, 1616 ж. орыс құжатында: "Көз көргендердің айтуынша бүгінде қалмаққа қазақтың Үлкен Ордасы (Ұлы жүз), Қырғыз Ордасы да бағынышты, екеуінен де қалмақтың күші басым'". Соған қарағанда Кіші жүз Ұлы жүзден бөлек билік құрған. 17 ғасырдағы сызба карталарда да қазақ ордалары (жүз) белгіленген.
1. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы. "Атамура-
Казахстан". Алматы, 1994.
2. Рычков П.И. "Орынбор тарихы". СБП, 1772.
3. Бартольд В.В.. Собр.соч., Т.5. М., 1965; Т.ІХ. М., 1968.
4. Апаллова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алматы, 1948.
5. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
6. Терентьев М. История завоевания Средней Азии. Спб. 1906.
7. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясы. Том 1. Атматы, 1984. 210-211.
8. ЦГАРФ. 1219. Оп 18, Л. 21. Л. 2-15.
9. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
Т. 3. 1999; Т. 2. - 2002.
10. Казахско-русские отношения в XVI- XVIII вв. Алма-Ата, 1961.
11. Вопросы истории. 1990 №2.
12. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994.
13. Скайлер Ю. Туркестан. М., 1876.
14. Рысбеков Т. "Өскен өлке тарихы". Орал, 1997.
15. Асфандияров С. История Казахстана (с древнейших времен). Алматы, "Қазақ университеті", 1993.
16. "Ақиқат" журналы, 1992, №7.
17. Карамзин Н.М. История Российского государства. Т.4. М., 1992.
18. "Вестник Европы". Т.5. С.-Петербург, 1870.
19. Истрия Казахской ССР (с древнейших времен). Т.2. Алматы, 1979.
Казахстан". Алматы, 1994.
2. Рычков П.И. "Орынбор тарихы". СБП, 1772.
3. Бартольд В.В.. Собр.соч., Т.5. М., 1965; Т.ІХ. М., 1968.
4. Апаллова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алматы, 1948.
5. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
6. Терентьев М. История завоевания Средней Азии. Спб. 1906.
7. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясы. Том 1. Атматы, 1984. 210-211.
8. ЦГАРФ. 1219. Оп 18, Л. 21. Л. 2-15.
9. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
Т. 3. 1999; Т. 2. - 2002.
10. Казахско-русские отношения в XVI- XVIII вв. Алма-Ата, 1961.
11. Вопросы истории. 1990 №2.
12. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994.
13. Скайлер Ю. Туркестан. М., 1876.
14. Рысбеков Т. "Өскен өлке тарихы". Орал, 1997.
15. Асфандияров С. История Казахстана (с древнейших времен). Алматы, "Қазақ университеті", 1993.
16. "Ақиқат" журналы, 1992, №7.
17. Карамзин Н.М. История Российского государства. Т.4. М., 1992.
18. "Вестник Европы". Т.5. С.-Петербург, 1870.
19. Истрия Казахской ССР (с древнейших времен). Т.2. Алматы, 1979.
IX тақырып. XVIII ғасырдың 70 жылдарындағы Қазақ хандығы және оның ішкі,
сыртқы саясаты
Қарастырылатын мәселелер:
1. XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге бөлінуі
және олардың жер аумағы.
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып-кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан
туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты.
Әдебиеттер:
1. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы. "Атамура-
Казахстан". Алматы, 1994.
2. Рычков П.И. "Орынбор тарихы". СБП, 1772.
3. Бартольд В.В.. Собр.соч., Т.5. М., 1965; Т.ІХ. М., 1968.
4. Апаллова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алматы, 1948.
5. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
6. Терентьев М. История завоевания Средней Азии. Спб. 1906.
7. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясы. Том 1. Атматы, 1984. 210-211.
8. ЦГАРФ. 1219. Оп 18, Л. 21. Л. 2-15.
9. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
Т. 3. 1999; Т. 2. - 2002.
Казахско-русские отношения в XVI- XVIII вв. Алма-Ата, 1961.
11. Вопросы истории. 1990 №2.
Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994.
13. Скайлер Ю. Туркестан. М., 1876.
14. Рысбеков Т. "Өскен өлке тарихы". Орал, 1997.
Асфандияров С. История Казахстана (с древнейших времен). Алматы, "Қазақ
университеті", 1993.
16. "Ақиқат" журналы, 1992, №7.
Карамзин Н.М. История Российского государства. Т.4. М., 1992.
18. "Вестник Европы". Т.5. С.-Петербург, 1870.
Истрия Казахской ССР (с древнейших времен). Т.2. Алматы, 1979.
1. XVIII гасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге
бөлінуі және олардың жер аумағы.
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын
белгіленіп, оның шекараларына қазақтың үш жүзі "Жеті жарғыға" байланысты
бақылау орнататын болды.
Енді сол айтылған Кіші, Орта,Ұлы жүздердің тайпалық құрамы, жер аумағына
жеке тоқталайық:
КІШІ ЖҮЗ — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалар
одағы. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қай кезде, қандай жағдайда құрылғаны
жайындағы деректер нақты емес, 1616 ж. орыс құжатында: "Көз көргендердің
айтуынша бүгінде қалмаққа қазақтың Үлкен Ордасы (Ұлы жүз), Қырғыз Ордасы да
бағынышты, екеуінен де қалмақтың күші басым'". Соған қарағанда Кіші жүз Ұлы
жүзден бөлек билік құрған. 17 ғасырдағы сызба карталарда да қазақ ордалары
(жүз) белгіленген.
Батыс Қазақстанның, яғни Кіші жүздің халқы саяси әрі экономикалық жағынан
Еділ бойыңдағы хаңдықтармен, орыс мемлекетімен әсіресе, Алтын Орда, Дешті
Қыпшақ кезеңіңде етене араласты. Шежіре деректеріне қарағанда Кіші жүздің
ежелгі атауы Алшын, бұл Ұлы жүз тайпаларын "Үйсін" дегендей тайпалардың
жалпы атауы. Шығыс зерттеушісі Н.ААристовтың зерттеуіне қарағанда Кіші
жүздің Алшын т.б. көптеген тайпалары түріктердің Батыс динлиндермен (Дулу,
Дулат" араласуынан қалыптасқан. Бұл пікірді Г.Е.Грум-Гржимайло,
В.В.Бартольд та құптайды. Мәселен, Кердері тайпасының атауы Хорезм
аймағында түріктермен шектес Кердері деген жер атауымен үндес. П.И.Лерх,
Н.И.Веселовский, С.П.Толстовтар да Кердері хунндардың мекені болғанын
дәледдейді. X ғасырда Арал теңізі де Кердері аталған. Кіші жүздің
құрамындағы ежелгі тайпаның бірі — Адай. Геродот пен Страбонның жазбасына
қарағанда б.з.б. II ғасырда Каспий теңізінің жағалауында дайлар мекендеген,
ал олардың атауы оғыздардың "ада" (арал), "адай" (арал-дықтар) деген
сөзінен шыққан. Дайлар туралы алғашқы деректі Дарий 1 патшаның
Накширүстемжазбасьшан үшыра-тамыз. Онда б.з.б ҮІ-ІУ ғасырларда Яксарттың
(Сырдария) төменгі ағысында тарадари немесе парадари сақтар мекендегені,
олардың одағына дахтар енгені жазылған.
Қазақ шежіресіне т.с.с. жазба деректерге қарағанда Кіші жүз құрамына
енген тайпалар үш одаққа бөлінген: Байұлы (Адай, Алаша, Байбақты, Беріш,
Алшын-Жаппас, Масқар, Таз, Есентемір, Шеркеш, Тана, Қызылқүрт, Ысық):
Әлімұлы (Қарасақал, Қаракесек, Кете, Шомекей, Шекті, Тортқара); Жетіру
(Кердері, Керейіт, Табын, Тама, Жағалбайлы, Тілеу, Рамадан). Бұл
тайпалардың құрылуы кошпенді халықтың мал жайылымына, ішкі ру тартыстарына
да байланысты болған. Мәселен, Жеті ру Тәуке ханның кеңесімен біріккен.
Кіші жүздің құрамыңдағы ру-тайпалар туралы алғашқы дерек
1748 жылғы А.И.Тевкелевтің (Қүтлу Мүхаммед жазбасында айтылады. Ноғай
ордасындағы феодал топтардың өзара қырқысын пайдаланып Ақназар (Хақназар)
ноғайдың біраз мырзаларын өз жағына қаратып, Жайықтың сол жағалауына
дейінгі жерді қосып алды. Бұл жайында 1557 ж. Ноғай мырзасы Смаил (Исмаил)
Иван ГУ-ге: "Інілерім менен бөлініп, Жайықтың арғы бетінде қалып, қазақ
ханына қосылды" деп жазған. Сөйтіп Кіші жүз жеріндегі Ноғай ордасының біраз
бөлігі қазақ хандығына қараған. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырда Кіші
жүз қазіргі Батыс Қазақстанның жерін мекендеді. Оның жазғы жайлауы Үстірт
жазығыңда, Ор, Жайық, Елек, Жем, Темір өзеңдерінің сағала-рында, Мүғалжар
тауына орналасса, қыстауы ЬІрғыз езені мен Сырдарияның төменгі ағысын, Арал
түбегінен батысқа қарай Маңғыстау түбегінде, Атырау ойпатында, Нарын
қүмында бодды. Қазақ хандықтарының XVIII ғасырдың алғашқы жылдарыңдағы ішкі
саяси өміріне тән нәрсе — ортақ мәселелерді шешу үшін үш жүздің басын
қосатын жина-лыстар еді. Үш жүздің өкілдері жыл сайын мәслихат қүру үшін
Сайрам маңындағы Мәртөбе жотасында жиналып отырған. Мұнда қай жерді қыстап,
қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай сақтап, сыртқы жаулардан қалай
қорғану керектігі талқыланған. Қазақ пен жоңғар билеушілерінің арасындағы
жүз жылға созылған соғыс кезінде осындай мәслихаттар өткен. Кіші жүз
хандығына Оңтүстік батыстан Жайық қазақтары қолдаған Еділ қалмақтары,
Солтүстіктен Сібір казак орыстары, Жайық сыртындағы жерлеріне башқүрттар
жиі-жиі шабуыл жасады. Орыс мемлекетімен Кіші жүз хандығының сауда әрі
дипломатиялық қатынастары Россияға Қазан (1552) және Астрахань (1556)
хандығы қарап, Жайық пен Еділ аралығындағы Ноғай ордасы саяси протекторатқа
айналғаннан кейін кеңінен жүргізілді. Жоңғар хандығымен күрестің барысында
Кіші жүз бен Орта жүз жеке-жеке иеліктерге бөлініп кетті. Ықпалды хан деп
саналған Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Мұнда оған қоса
Қайыптың (Хиуа ханы) баласы Батыр сүлтан, Әілқайырдың баласы Нұралы сүлтан
өз алдына ел биледі. 1731 ж. 19 февральда империатрица Анна Иоановна Кіші
жүзді Россия протектораттыққа қабыдданғандығы туралы грамотаға қол қойды.
XVIII ғасырда Кіші жүз Пугачев бастаған шаруалар соғысына белсене қатысты.
1783-1797 жылдары Сырым Датов бастаған шаруалар котерілісінің шығу
себебіжер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің қазақтарға Жайық пен
Еділ аралығына отуге тыйым салуы, ру басыларының праволарына қысым жасауы,
хандардың, сүлтан-дардың, Жайық казак әскерінің және патша әкімшілігінің
халықты ашықтан ашық тонап, озбырлық жасауы болды. Кіші жүз қазақтарының 14
жылға созылған қозғалысы сәтсіздікке үшырады. Бұл күрес қазақ халқының
тарихын-дағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Еділ
мен Жайық аралығының томенгі ойпатына көшіп, 1801 жылы Бөкей ордасын (Ішкі
Бөкей ордасы) қүрды. 1812 жылы мұнда 7500 түтін, ал И.Казанцевтің дерегі
бойынша 1820 жылы 10234 түтін, яғни 102350 адам мекен еткен. 1889 жылы
санақ бойынша Бөкей ордасында 236937 адам, ал Орал облысында 412001 адам
тұрған1. Сонымен Кіші жүздің сыртқы жаудан қорғану аумағы Оңтүстікте
Сырдария мен Үстірт қыраттарынан, Каспийдың ПІығыс жағалауларынан басталып,
Солтүстікте Жайық, Ырғыз, Ембі, Тобыл және толып жатқан шағын озендер мен
дала көлдері алқаптарын қамтыды. Кіші жүзді үш ірі тайпа — Байұлы, Әлімұлы
және Жеті ру құрады. Кіші жүз мекеңдеген ортаның бір бөлігінің екінші
бөлігінен айқын айырмашылығы бар: Жайық, Тобыл өзендерінің бойларындағы
алқаптар шұрайлы жайылымдықтарға бай болса, Үстірт қыраттары суға тапшы,
Сырдария алқабының суы мол болса, Қарақүм, Қызылқүм түтасқан шөлдала және
климаты да айқын қүрлықтың, күн мен түн қызуы өзгеріске түсіп отырды. Кіші
жүз жерлері қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша - Қызылорда, Маңғыстау,
Атырау, Батыс Қазақстан, Орал, Қостанай облыстарының сондай-ақ Оңтүстік
Қазақстан облысының Солтүстік Батыс бөлігін және бұрынғы Торғай облысының
Оңтүстік Батыс бөлігін қамтыды.
ОРТА ЖҮЗ - қазақ халқы тайпаларының этникалық-территориялық үш
бірлестігінің бірі. Олар Орталық және Солтүстік Шығыс Қазақстанды
мекендеген. Орта жүз терри-ториясы Арал теңізі — Ырғыз, Торғай өзендерінің
бойымен батыста Кіші жүз жерімен шектесіп, Ертіс өзені бассейіні — Алтай-
Тарбағатай жоталарына дейін Шығысқа қарай созыльш жатады. Оңтүстікте
Сырдария алабы - Шу өзені, Балқаш көлінің бойымен шектесіп, Солтүстікте
Орал тауы сілем-дерімен Ощүстікжазығына дейін созылады. (XVIII ғасырдың аяқ
шенінен бастап Томск мен Тюмень губернияларының жерімен шектеседі). Бұл
территорияда Орта жүздің: қыпшақ, арғын, найман, керей, уақ, ал оңтүстік
шекарада, Қаратау өңіріңде Бөген, Арыс өзеңдері алқаптарында Қоңырат
тайпасы қоныс тепті. XVII ғасырдан бастап Жоңғар феодаддары наймандар мен
керейлерді Шығыс Қазақстаннан ысыра бастады. Батыс Сібірдің Оңтүстігінде
арғын, қыпшақ, қоңы-раттың жазғы жайылымдарының көлемі азая бастады, бұл
арада патша өкіметі бекініс шептерін, қалалар мен бекініс қоныстарын салуды
күшейте түсті. XV- XVII ғасырлардағы қазақтардың тарихы жөніндегі шығыс
деректемелерінде қазақ хандығының жүзге бөлінуі туралы дерек кездеспейді.
Орыс шежіресінде де мұндай мәліметтер жоқ. Қазақтың жүздері жайлы алғашқы
мәліметтер орыс деректемелерінде "ордалар" деген атпен XVII ғасырдың бас
кезінде пайда бола бастайды. Қазақ тайпалары мен халықтарының жүзге
бөлінуін халық шежіресінде XVII ғасырға, Тәуке хан хандық еткен кезеңіне
саяды. Ғылыми әдебиетте жүз — белгілі бір территорияда тарихи тұрғыда
сыртқы жаудан қорғану үшін қалыптасқан тайпалар мен рулар бірлестігі, олар
бұл территорияны шаруашылық жағынан игеру арқылы оны көрші халықтардан және
басқа қазақ тайпалары мен руларынан қорғау арқылы пайда болды деген пікір
басым. Орта жүз осы құрамда XVI ғасырда біржолата қалыптасты. Қазақ жүздері
туралы хабарлардың тек Төуке ханнан кейін ғана пайда болу фактісін мынадай
жағдайларға байланысты түсіндіруге болады: Тәуке ханға дейін және оның
түсыңда да тайпаларды, тігпі рулардың өзін сүлтандар биледі, бұл жайында,
әсіресе, шығыс деректемелерінде жиі еске алынады. Ал Тәуке хан өлгеннен
кейін жүздердің басында олардың өз хандары отырды. Тіпті Орта жүздерде
әлденеше дербес хандар болды. Қазақ жүздері жөніңдегі деректер нақ осы
кезде туады. Орта жүз қазақтарына жоңғар шапқыншылығы зор нүқсан келтірді.
Әсіресе, басқыншылардың соққысына аддымен үшыраған наймандар мен керейлер
үлкен зардап шекті. Орта жүз өкілдерінщ едәуір тобы Қазан төңкерісіне дейін
Россияның іргелес Челябинск, 'Қорған, Омбы, Новосибирск облыстарында және
Алтай өлкесінде түрды. Керейлер мен наймандардың үлкен бөлігі XVIII
ғасырдың орта шенінде-ақ Батыс Моңғолия мен Шыңжанға қоныстанды. Орыс
әкімшілігінің мәліметтері бойынша Орта жүз халқының саны 1835 жылы 500
мыңнан асқан екен, алайда, бұл есепке Оңтүстік Қазақстандағы қьшшақтар мен
қоңыраттар, соңдай-ақ Моңғолия мен Шығыс Түркістанның наймандары мен
керейлері енгізілмеген. XIX ғасырдың аяқ шенінде Россия шекараларында Орта
жүз халқы 2 млн.-ға жуық болған. Орта жүз халқының негізгі кәсібі көшпелі
мал шаруашылығы болған, көбінесе қой, жылқы, түйе, сиыр өсірген. Кедейленіп
қалған шаруашылықтардың шамалы бөлігі Сырдария және оның тармақтары
бойында, Сарысу, Нұра, Торғай өзендері, Алтайдың тау бөктерлерінде суармалы
егіншілікпен айналысты.Өсірген негізгі дақыл-дары тары болды. Балқаш,
Зайсан және басқа көлдер мен өзендерден балық ауладьі. Халық аңшылықпен,
негізінен мал шаруашылығы өнімдерін өндейтін түрлі кәсіптермен айна-лысты.
Сонымен, Орта жүздің сыртқы жаудан қорғанатын жер аумағы Тарбағатай
қыраттары жүйесінің оңтүстігінен бастап Балқаш көлі, Сарысу өзенінің бас
жағы, Қаратау тау-лары мен Солтүстікте Оңтүстік Сібір жазықтарына дейінгі
үлан-байтақ жерлерді алып жатты. Батыста оның шекаралары Торғай озенінің
бас жағынан Обаған өзеніне дейінгі, Шығыста Оңтүстік Алтайдан бастап Сәуір
жотасын және Зайсан Қазан шүңқьірын қамтып, Ертіс алқабының Оңтүстік
жагалауларын өтті. Орта жүзді арғын, қыпшақ, қоңырат, найман, керей және
уақ тайпалары құрады. Орта жүздің қыстық қоныстары үскірік желден жақсы
қорғалған, шұрайлы жайылымдық жерлер еді. Суы мол Ертіс, Ешім және басқа да
өзендер, Зайсан, Марқакөл көлдері, Көкшетау көл жүйелері, жазық далалар мен
тау боктерлеріндегі жайылымдықтар түгел дерлік Орта жүздің иелігінде болды.
Орта жүз жерлері сонымен қатар қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша Шығыс
Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Қостанай облысының Оңтүстік шығыс бөлігінің
бір қатар жерлерін де қамтыды.
Кіші және Орта Орданың толық иелік еткен жерлерін хатқа түгелдей түсірген
патша чиновнигі П.И.Рычков еді2.
ҰЛЫ ЖҮЗ. Жоңғар Алатауының бөктерлерінен, Балқаш көлінің Оңтүстік
беткейіндегі жерлерді (Жетісуды) және одан әрі Шу өзенінің Солтүстік
жағалауларынан Сырдарияың бас жағына дейінгі жерлерді мекендеді. Оған:
дулат, албан, жалайыр, шапырашты,суан, қаңды,сіргелі, шанышқылы, ысты,
ошақты, сары үйсін тайпалары жатты. Ұлы жүз қазақтары жайлаған географиялық
орта мен климаты өте қолайлы болды: жеті өзен (Іле, Көксу, Қаратал және
т.б.) алқаптарындағы шөбі шүйгін жайылымдықтар мен қыстау қоныстары, Шу мен
Сырдарияның бас жағы аралығындағы, Алатау таулары мен жазық беткейлері
аралығындағы жалпақ жайылымдық-тарды алып жатты. Ұлы жүз жерлері қазіргі
әкімшілік бөлініс бойынша Алматы, Жамбыл облыстары мен Оңтүстік Қазақстан
облысы жерлерінің едөуір болігін қамтыды.
Сонымен, Г.Волконскийдің деректері бойынша, Үлкегі орда (Ұлы жүз) алты
тайпадан құралған: дулат, сіргелі, сары үйсін, жалайыр, шанышқылы және
қаңлы. 40000 отбасынан тұратын дулат тайпасы Жетісу өзендері мен Алатау
таулары, сондай-ақ Талас, Ангрен, Шыршық озендері алқаптары мен Шығыс-Шаған
тауларындағы жерлерде кошіп-қоньш жүрген. 20000 отбасынан тұратын сіргелі
тайпасы жазда Түркістаннан Ақмешітке, Сырдария мен Қуандария сағаларына,
Алакол мен Аунамаз келдерінің төңірегіңде көшіп қонған. Бұл тайпа
көшпенділері Сарысу мен Қараша озендерінің бойын қыстаған. 70000-дай
отбасынан тұратын сары үйсін және жалайыр тай-паларьшың коші-қонысы сіргелі
тайпасымен аралас-құралас болған . 3000 отбасынан тұратын қаңлы және
шанышқылы тайпалары Сырдария жағалауларынан Ташкентке қарай ко-шетін
болған. Г.Волконскийдің есебі бойынша, жоғарыда аталған тайпалардың 13
руында 70000 отбасына дейін болған. Дегенмен, автор атаған тайпалар бойынша
барлық отбасының жалпы санын шығарсақ, 130000 отбасы болып шығады. Ал-бан,
шапырашты, суан, ошақты, ысты тайпалары қалып қойған2.
XVIII ғасырдың аяғындағы қазақ тайпаларының жер меншігі туралы аса қүнды
материалдар бар. Өзінің "Ұлы, Орда және Кіші орда болып бөлінетін қазақтар
туралы" мәлімдемелерінде Орынбор генерал-губернаторы Г.Волкон-ский үш
жүздегі қазақ тайпаларының коші-қоныстық жерлері жайлы мағлүматтар береді.
Г.Волконскийдің бұл деректері өздеріне қарасты ұлыстарды жақсы білетін ру
басшылары арасынан жиналған.
2. Жоңғар хандығы және жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі
ХҮІІ-ХҮШ ғасырдағы және т.б. тарихи кезендердегі Орта-лық Азиядағы
халықаралық қарым-қатынастар жүйесіндегі қазақ елінің ролі мен алатын орны
кобіне біржақты және үстірт зерттелген. Нақтырақ айтсақ, осы кезге дейін
қазақ елінің "ортағасырлық соңғы көшпелі держава" Жоңғар ханды-ғымен қарым-
қатынасы қазақ хандықтарының Ресей мен өзара қарым-қатынасы тұрғысынан ғана
қаралып келгені белгілі. Мүның өзі Кіші жүз Ресейдің қол астында болуына
байланысты мемлекетгік деңгейдегі қазақ хаңдарының дербес сыртқы саяси
қатынастар туралы ешбір әңгіме болуы да тиіс емес деген ресми көзқарастың
салдары еді.
Десекте, жоңғарлар мен қазақтардың қарым-қатынастары осы көшпелі екі
мемлекеттің бүкіл ішкі өміріне күрделі өзгерістер ғана жасап қоймай,
Орталық Азияны және Қиыр Шығыстың кең байтақ, үланғайыр аймағындағы
халықаралық ахуалға да зор ықпал жасады.
Осы жерде, бұл өзі неғылған мемлекет, ол қашан пайда болды және қазақ
халқы сонымен үзаққа созылған қавды шайқастар жүргізуге неге мәжбүр болды?
— деген сұрақтар
туады.
Бүған себеп — ойрат феодалдарының өздерінің басқа екі алпауыт көршілері
— орыс мемлекетіне және Қытайға қатар белсенді шабуылдар жасай алмауынан да
болғанды. Оның үстіне қазақ хандықтарының Орта Азия дүниесінде басты тұлға
болып, талантты да жігерлі хандар — Есімнің, Жәңгірдің, Тәукенің, Абылайдың
басқаруы жылдарында елеулі әскери және саяси күштерге айналуы, яғни Жоңғар
мемле-кетінің өзінің өмір сүруіне айтарлықтай қауіп-қатер туғызуы да екі
мемлекетті ашық қақтығыстарға апарды. Айтылғандарға қосымша болған тағы бір
жайт, қазақ хандықтары, Орта Азияның көкорай жайлауларын қалқалай қорғап
тұрған өзіндік қалқан да еді. Басқаларға бүзып өту үшін Жоңғар феодалдары
алдымен қазақтың қалқанына сызат түсіру керек болды.
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы ғасырлық соғысы XVII ғасырдың орта
шеніне дейін айтарлықтай табысты жүрді. Деректерден белгілі, қазақ ханы
Тәуекел (ел басқарған жылдары 1582-1598 ж.ж.) өзінің қол астына ойраттардың
ірі бөлігін біріктіріп, сол кезеңнің орыс құжаттарында көрсетілгендей
"қазақ және қалмақ патшасы" атанған. Жеке басының жау жүректігі үшін халық
арасында "салқам" атанған Жәңгір хан да ойрат әскерлеріне бірнеше рет ауыр
соққылар берді.
XVII ғасырдың 40 жылдарыңда Жоңғар қонтайшысы (Ой-рат хандарының
лауазымдары) Батур тонаушылық жорықтарға қанағаттанбай Қазақстан мен Қырғыз
жерлерін тікелей басып алуға көшті. Ол Сібірдің ауқымды аудандарын жаулап
алды. Оның ұлы Қалдан алғаш Шығыс Түркістанды, Таұлы Алтайды, Туваны жаулап
алып, осы аудандардың адамдарын және материалдық игіліктерін пайдалана
отырып, Қазақстан мен Орта Азияға кең көлемді шабуыл бастады.
Сөйтіп, XVII ғасырдың 80 жылдарының басында Қалдан бастаған ойрат
әскерлері Жетісуға және Оңтүстік Қазақстанға басып кірді. Қиян кескі
шайқастарының бірінде Жәңгір өлді. Шашқыншылықтың күтпеген жерден болуы,
қазақ, қырғыз және өзбек билеушілерінің өз іс-өрекеттерін келісімді
үйлестіре алмаулары кейбір қазақ ұлыстарын түтас күйреп кетуге, Сырдария
бойындағы кейбір қалаларды жау қолында қалуға мәжбүр етті.
Сайрам қаласы тұрғындарының көтеріліске шығып, қаладағы ойраттардың
басқыншы әскерлерін талқандауы 1684 жылы жоңғарлардың екінші қайтара шабуыл
жасап, Сайрамды қан сасытып, айуандықпен тонауына сылтау болды.
XVII ғасырдың 80 жылдардағы шабуылдардың бір өзге-шелігі жоңғар
басқыншылары енді өздері басьш алған жерлерді өз уыстарынан шығармай ұстап,
иемденіп қалуға, оларды Қазақстан мен Орта Азиядан бөліп тастауға үмтылды.
Тәуке хан өлген соң жоңғарлар шынында да өз дегендеріне жеткеңдей бодды.
Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хандары мен сүлтандарының жікшілдік
әрекеттерін тежеу аса қиынға түсті. Көп кешікпей-ақ шын мәнінде, қазақ елі
бірнеше үсақ мемлекеттік құрылымдарға бөлініп кеті. Бұл өзі дәстүрлі
жүздерге бөліну түрінде болғанымен бөлшектенудің аты бөлшектену еді. Осы
жағдайды жігерлі де іскер Цабан-Рабдан ұтымды пайдалана біліп және өзінің
қол астына бұрынғы Шығыс Түркістанды қайтарып, Жоңғарияның күш-қуатын
нығайта түсті.
Жоңғар хаңдығы (1635-1758) - Жонғарияда XVII ғасырдың 30 жылдары
қалыптасып, 1758 жылға дейін өмір сүрген феодалдық мемлекет. Шыңғысханның
феодал империясы түсында ойраттар империя әскерінің сол қанатына жатты
(Зюнғар) - осыдан Жоңғария, жоңғарлар атауы шыққан). XV ғасырдың аяғында
қалыптасқан жағдай ойрат феодаддарының күшін біріктірді, бытырыңқылығын
жоюды, олардың ішкі және сыртқы мүдделерін қорғай алатын біртүтас феодалдық
күшті мемлекет қүруды қажет етті. Осындай жағдайда Шорас князьдығының
билеушісі Хара-Хула ойраттардың иеліктерін біріктіруге күш салды. Оның бұл
әрекеті баласы Батыр қонтайшы билік құрған кездің (1635-1660) біртүтас
Жоңғар мемлекетін қүрумен аяқталады. Ол билік жүргізген тұста феодалдық
тәртіп нығайды. Жоңғар хаңдығы Ресеймен бейбіт сауда жүргізгенімен, оның
нығайып күшеюі Жоңғар хандығының кейбір мемлекеттермен бәсекелесуіне әкеп
соқтырды. Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар
хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге
Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар
қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар
феодалдары арасындағы күрес өсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті.
Сойіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының
жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді.
Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен
қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды
қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды
да, қазақ халқына бұрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.
Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен
келісім жасап алды. Ал келесі жылдың коктеміңде қүмырсқадай қаптаған қалың
қолын қазақ жеріне төкті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр
және ең қайғылы сәттер бодды. Десекте, Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай,
Өтеген және т.б. тандаұлы жеке дара тұлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-
қабілетінің, асқан ержүрек-тігінің нәтижесінде қазақ халқы өздерінің үлттық
тәуелсіздігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен
қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайқастар барысында жаңа
саңлақ батырлар Абылай, Барақ, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген
жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды
ұрыста, 1730 жылы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған
барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730
жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-көктеп кірді. Бірақ қазақ
қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі әскери жеңісінің
жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптасқан
әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен
соң, жаңа Жоңғар ханы Қалдан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты
толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет,
Әбіл-қайыр, Сәмеке және басқалар өз әскерлерін соғыс қимылдары алаңынан
алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа
ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы өзара кикілжің туа
бастаған еді.
Халқының өзі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің
осы бас араздығы аса зор қымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт
жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны өзіне қаратты.
Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып
кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап
талқандадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді.
Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір бөлігі
тұтқынға түсті.
Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес
тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды
деген қате көзқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса да және
жаулаушы ойраттардың әлуметтік дипломатиялық қысымына қарамастан Орта жүз
бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін әрқашанда сақтап қалғанын
баса айтқан жөн. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс
қимыддарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-
Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына
ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп
жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудан-дарына жорықтар жасап жүрген, бұрын
Башқүрттардың көтерілісін басқарған, ал енді қазақ көшпелілер арасында
жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап
етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін
арнайы әскерлер беруді және тағы басқа да талапты жүктеді.
Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас
қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет
хан мен ықпалды сүлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үддарын жіберді.
Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан
ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол
қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес,
өзінің тұтқыны болып отырған сүлтан Абылаймен жүргізді. Мүңцағы гәп мынада:
Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына
бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер
қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне
қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды.
Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты
басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа
қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің
Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды көздеген дипломатиялық
әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жүмысқа елші сүлтан Әбілпейіз
(Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол
елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасында:
"Әбілмәмбет хан-ның өзінің кенже ұлы Әбілпейіз сүлтанды аманат үшін емес
бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады1.
Бұл жерде ең басты құлықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске
қазақтың игі жақсы-ларын жүмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-
қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" көрінуге үмтылып
отырғанын байқау да қиын емес.
Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы
топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорық Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы
жүзге үстемдік ету-іне мүмкіңдік бермеді. Сан қилы айла-әрекеттер жасап,
қанша күш салса да Қаддан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де
оның Қоқанға қарсы күресінде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас,
сүлтан Барақ қонтайшының өтініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы
өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды.
XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері
айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және
хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-
құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты
тереңдете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасындағы бастама қазақ
басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бұрынғысынша
Абылай өз қолында ұстады. Ал енді жоңғар-лардың Ұлы жүздің шын мәніндегі
билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-
Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бұрынғысынша алымдар және аманаттар
алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын
күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті.
Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғария-мен қарым-қатынаста
біртүтас, үйлесімді, елдің және халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат
жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша әрекет жасады.
50 жылдың басында Жоңғарияда ханға қарсы жасалған бірнеше қастандықтардың
және оған қатысушыларды қатал жазалаудың барысыңда Цабен-Доржының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сыртқы саясаты
Қарастырылатын мәселелер:
1. XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге бөлінуі
және олардың жер аумағы.
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып-кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан
туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты.
Әдебиеттер:
1. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы. "Атамура-
Казахстан". Алматы, 1994.
2. Рычков П.И. "Орынбор тарихы". СБП, 1772.
3. Бартольд В.В.. Собр.соч., Т.5. М., 1965; Т.ІХ. М., 1968.
4. Апаллова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. Алматы, 1948.
5. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957.
6. Терентьев М. История завоевания Средней Азии. Спб. 1906.
7. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедиясы. Том 1. Атматы, 1984. 210-211.
8. ЦГАРФ. 1219. Оп 18, Л. 21. Л. 2-15.
9. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
Т. 3. 1999; Т. 2. - 2002.
Казахско-русские отношения в XVI- XVIII вв. Алма-Ата, 1961.
11. Вопросы истории. 1990 №2.
Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994.
13. Скайлер Ю. Туркестан. М., 1876.
14. Рысбеков Т. "Өскен өлке тарихы". Орал, 1997.
Асфандияров С. История Казахстана (с древнейших времен). Алматы, "Қазақ
университеті", 1993.
16. "Ақиқат" журналы, 1992, №7.
Карамзин Н.М. История Российского государства. Т.4. М., 1992.
18. "Вестник Европы". Т.5. С.-Петербург, 1870.
Истрия Казахской ССР (с древнейших времен). Т.2. Алматы, 1979.
1. XVIII гасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге
бөлінуі және олардың жер аумағы.
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын
белгіленіп, оның шекараларына қазақтың үш жүзі "Жеті жарғыға" байланысты
бақылау орнататын болды.
Енді сол айтылған Кіші, Орта,Ұлы жүздердің тайпалық құрамы, жер аумағына
жеке тоқталайық:
КІШІ ЖҮЗ — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалар
одағы. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз қай кезде, қандай жағдайда құрылғаны
жайындағы деректер нақты емес, 1616 ж. орыс құжатында: "Көз көргендердің
айтуынша бүгінде қалмаққа қазақтың Үлкен Ордасы (Ұлы жүз), Қырғыз Ордасы да
бағынышты, екеуінен де қалмақтың күші басым'". Соған қарағанда Кіші жүз Ұлы
жүзден бөлек билік құрған. 17 ғасырдағы сызба карталарда да қазақ ордалары
(жүз) белгіленген.
Батыс Қазақстанның, яғни Кіші жүздің халқы саяси әрі экономикалық жағынан
Еділ бойыңдағы хаңдықтармен, орыс мемлекетімен әсіресе, Алтын Орда, Дешті
Қыпшақ кезеңіңде етене араласты. Шежіре деректеріне қарағанда Кіші жүздің
ежелгі атауы Алшын, бұл Ұлы жүз тайпаларын "Үйсін" дегендей тайпалардың
жалпы атауы. Шығыс зерттеушісі Н.ААристовтың зерттеуіне қарағанда Кіші
жүздің Алшын т.б. көптеген тайпалары түріктердің Батыс динлиндермен (Дулу,
Дулат" араласуынан қалыптасқан. Бұл пікірді Г.Е.Грум-Гржимайло,
В.В.Бартольд та құптайды. Мәселен, Кердері тайпасының атауы Хорезм
аймағында түріктермен шектес Кердері деген жер атауымен үндес. П.И.Лерх,
Н.И.Веселовский, С.П.Толстовтар да Кердері хунндардың мекені болғанын
дәледдейді. X ғасырда Арал теңізі де Кердері аталған. Кіші жүздің
құрамындағы ежелгі тайпаның бірі — Адай. Геродот пен Страбонның жазбасына
қарағанда б.з.б. II ғасырда Каспий теңізінің жағалауында дайлар мекендеген,
ал олардың атауы оғыздардың "ада" (арал), "адай" (арал-дықтар) деген
сөзінен шыққан. Дайлар туралы алғашқы деректі Дарий 1 патшаның
Накширүстемжазбасьшан үшыра-тамыз. Онда б.з.б ҮІ-ІУ ғасырларда Яксарттың
(Сырдария) төменгі ағысында тарадари немесе парадари сақтар мекендегені,
олардың одағына дахтар енгені жазылған.
Қазақ шежіресіне т.с.с. жазба деректерге қарағанда Кіші жүз құрамына
енген тайпалар үш одаққа бөлінген: Байұлы (Адай, Алаша, Байбақты, Беріш,
Алшын-Жаппас, Масқар, Таз, Есентемір, Шеркеш, Тана, Қызылқүрт, Ысық):
Әлімұлы (Қарасақал, Қаракесек, Кете, Шомекей, Шекті, Тортқара); Жетіру
(Кердері, Керейіт, Табын, Тама, Жағалбайлы, Тілеу, Рамадан). Бұл
тайпалардың құрылуы кошпенді халықтың мал жайылымына, ішкі ру тартыстарына
да байланысты болған. Мәселен, Жеті ру Тәуке ханның кеңесімен біріккен.
Кіші жүздің құрамыңдағы ру-тайпалар туралы алғашқы дерек
1748 жылғы А.И.Тевкелевтің (Қүтлу Мүхаммед жазбасында айтылады. Ноғай
ордасындағы феодал топтардың өзара қырқысын пайдаланып Ақназар (Хақназар)
ноғайдың біраз мырзаларын өз жағына қаратып, Жайықтың сол жағалауына
дейінгі жерді қосып алды. Бұл жайында 1557 ж. Ноғай мырзасы Смаил (Исмаил)
Иван ГУ-ге: "Інілерім менен бөлініп, Жайықтың арғы бетінде қалып, қазақ
ханына қосылды" деп жазған. Сөйтіп Кіші жүз жеріндегі Ноғай ордасының біраз
бөлігі қазақ хандығына қараған. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырда Кіші
жүз қазіргі Батыс Қазақстанның жерін мекендеді. Оның жазғы жайлауы Үстірт
жазығыңда, Ор, Жайық, Елек, Жем, Темір өзеңдерінің сағала-рында, Мүғалжар
тауына орналасса, қыстауы ЬІрғыз езені мен Сырдарияның төменгі ағысын, Арал
түбегінен батысқа қарай Маңғыстау түбегінде, Атырау ойпатында, Нарын
қүмында бодды. Қазақ хандықтарының XVIII ғасырдың алғашқы жылдарыңдағы ішкі
саяси өміріне тән нәрсе — ортақ мәселелерді шешу үшін үш жүздің басын
қосатын жина-лыстар еді. Үш жүздің өкілдері жыл сайын мәслихат қүру үшін
Сайрам маңындағы Мәртөбе жотасында жиналып отырған. Мұнда қай жерді қыстап,
қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай сақтап, сыртқы жаулардан қалай
қорғану керектігі талқыланған. Қазақ пен жоңғар билеушілерінің арасындағы
жүз жылға созылған соғыс кезінде осындай мәслихаттар өткен. Кіші жүз
хандығына Оңтүстік батыстан Жайық қазақтары қолдаған Еділ қалмақтары,
Солтүстіктен Сібір казак орыстары, Жайық сыртындағы жерлеріне башқүрттар
жиі-жиі шабуыл жасады. Орыс мемлекетімен Кіші жүз хандығының сауда әрі
дипломатиялық қатынастары Россияға Қазан (1552) және Астрахань (1556)
хандығы қарап, Жайық пен Еділ аралығындағы Ноғай ордасы саяси протекторатқа
айналғаннан кейін кеңінен жүргізілді. Жоңғар хандығымен күрестің барысында
Кіші жүз бен Орта жүз жеке-жеке иеліктерге бөлініп кетті. Ықпалды хан деп
саналған Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Мұнда оған қоса
Қайыптың (Хиуа ханы) баласы Батыр сүлтан, Әілқайырдың баласы Нұралы сүлтан
өз алдына ел биледі. 1731 ж. 19 февральда империатрица Анна Иоановна Кіші
жүзді Россия протектораттыққа қабыдданғандығы туралы грамотаға қол қойды.
XVIII ғасырда Кіші жүз Пугачев бастаған шаруалар соғысына белсене қатысты.
1783-1797 жылдары Сырым Датов бастаған шаруалар котерілісінің шығу
себебіжер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің қазақтарға Жайық пен
Еділ аралығына отуге тыйым салуы, ру басыларының праволарына қысым жасауы,
хандардың, сүлтан-дардың, Жайық казак әскерінің және патша әкімшілігінің
халықты ашықтан ашық тонап, озбырлық жасауы болды. Кіші жүз қазақтарының 14
жылға созылған қозғалысы сәтсіздікке үшырады. Бұл күрес қазақ халқының
тарихын-дағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Еділ
мен Жайық аралығының томенгі ойпатына көшіп, 1801 жылы Бөкей ордасын (Ішкі
Бөкей ордасы) қүрды. 1812 жылы мұнда 7500 түтін, ал И.Казанцевтің дерегі
бойынша 1820 жылы 10234 түтін, яғни 102350 адам мекен еткен. 1889 жылы
санақ бойынша Бөкей ордасында 236937 адам, ал Орал облысында 412001 адам
тұрған1. Сонымен Кіші жүздің сыртқы жаудан қорғану аумағы Оңтүстікте
Сырдария мен Үстірт қыраттарынан, Каспийдың ПІығыс жағалауларынан басталып,
Солтүстікте Жайық, Ырғыз, Ембі, Тобыл және толып жатқан шағын озендер мен
дала көлдері алқаптарын қамтыды. Кіші жүзді үш ірі тайпа — Байұлы, Әлімұлы
және Жеті ру құрады. Кіші жүз мекеңдеген ортаның бір бөлігінің екінші
бөлігінен айқын айырмашылығы бар: Жайық, Тобыл өзендерінің бойларындағы
алқаптар шұрайлы жайылымдықтарға бай болса, Үстірт қыраттары суға тапшы,
Сырдария алқабының суы мол болса, Қарақүм, Қызылқүм түтасқан шөлдала және
климаты да айқын қүрлықтың, күн мен түн қызуы өзгеріске түсіп отырды. Кіші
жүз жерлері қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша - Қызылорда, Маңғыстау,
Атырау, Батыс Қазақстан, Орал, Қостанай облыстарының сондай-ақ Оңтүстік
Қазақстан облысының Солтүстік Батыс бөлігін және бұрынғы Торғай облысының
Оңтүстік Батыс бөлігін қамтыды.
ОРТА ЖҮЗ - қазақ халқы тайпаларының этникалық-территориялық үш
бірлестігінің бірі. Олар Орталық және Солтүстік Шығыс Қазақстанды
мекендеген. Орта жүз терри-ториясы Арал теңізі — Ырғыз, Торғай өзендерінің
бойымен батыста Кіші жүз жерімен шектесіп, Ертіс өзені бассейіні — Алтай-
Тарбағатай жоталарына дейін Шығысқа қарай созыльш жатады. Оңтүстікте
Сырдария алабы - Шу өзені, Балқаш көлінің бойымен шектесіп, Солтүстікте
Орал тауы сілем-дерімен Ощүстікжазығына дейін созылады. (XVIII ғасырдың аяқ
шенінен бастап Томск мен Тюмень губернияларының жерімен шектеседі). Бұл
территорияда Орта жүздің: қыпшақ, арғын, найман, керей, уақ, ал оңтүстік
шекарада, Қаратау өңіріңде Бөген, Арыс өзеңдері алқаптарында Қоңырат
тайпасы қоныс тепті. XVII ғасырдан бастап Жоңғар феодаддары наймандар мен
керейлерді Шығыс Қазақстаннан ысыра бастады. Батыс Сібірдің Оңтүстігінде
арғын, қыпшақ, қоңы-раттың жазғы жайылымдарының көлемі азая бастады, бұл
арада патша өкіметі бекініс шептерін, қалалар мен бекініс қоныстарын салуды
күшейте түсті. XV- XVII ғасырлардағы қазақтардың тарихы жөніндегі шығыс
деректемелерінде қазақ хандығының жүзге бөлінуі туралы дерек кездеспейді.
Орыс шежіресінде де мұндай мәліметтер жоқ. Қазақтың жүздері жайлы алғашқы
мәліметтер орыс деректемелерінде "ордалар" деген атпен XVII ғасырдың бас
кезінде пайда бола бастайды. Қазақ тайпалары мен халықтарының жүзге
бөлінуін халық шежіресінде XVII ғасырға, Тәуке хан хандық еткен кезеңіне
саяды. Ғылыми әдебиетте жүз — белгілі бір территорияда тарихи тұрғыда
сыртқы жаудан қорғану үшін қалыптасқан тайпалар мен рулар бірлестігі, олар
бұл территорияны шаруашылық жағынан игеру арқылы оны көрші халықтардан және
басқа қазақ тайпалары мен руларынан қорғау арқылы пайда болды деген пікір
басым. Орта жүз осы құрамда XVI ғасырда біржолата қалыптасты. Қазақ жүздері
туралы хабарлардың тек Төуке ханнан кейін ғана пайда болу фактісін мынадай
жағдайларға байланысты түсіндіруге болады: Тәуке ханға дейін және оның
түсыңда да тайпаларды, тігпі рулардың өзін сүлтандар биледі, бұл жайында,
әсіресе, шығыс деректемелерінде жиі еске алынады. Ал Тәуке хан өлгеннен
кейін жүздердің басында олардың өз хандары отырды. Тіпті Орта жүздерде
әлденеше дербес хандар болды. Қазақ жүздері жөніңдегі деректер нақ осы
кезде туады. Орта жүз қазақтарына жоңғар шапқыншылығы зор нүқсан келтірді.
Әсіресе, басқыншылардың соққысына аддымен үшыраған наймандар мен керейлер
үлкен зардап шекті. Орта жүз өкілдерінщ едәуір тобы Қазан төңкерісіне дейін
Россияның іргелес Челябинск, 'Қорған, Омбы, Новосибирск облыстарында және
Алтай өлкесінде түрды. Керейлер мен наймандардың үлкен бөлігі XVIII
ғасырдың орта шенінде-ақ Батыс Моңғолия мен Шыңжанға қоныстанды. Орыс
әкімшілігінің мәліметтері бойынша Орта жүз халқының саны 1835 жылы 500
мыңнан асқан екен, алайда, бұл есепке Оңтүстік Қазақстандағы қьшшақтар мен
қоңыраттар, соңдай-ақ Моңғолия мен Шығыс Түркістанның наймандары мен
керейлері енгізілмеген. XIX ғасырдың аяқ шенінде Россия шекараларында Орта
жүз халқы 2 млн.-ға жуық болған. Орта жүз халқының негізгі кәсібі көшпелі
мал шаруашылығы болған, көбінесе қой, жылқы, түйе, сиыр өсірген. Кедейленіп
қалған шаруашылықтардың шамалы бөлігі Сырдария және оның тармақтары
бойында, Сарысу, Нұра, Торғай өзендері, Алтайдың тау бөктерлерінде суармалы
егіншілікпен айналысты.Өсірген негізгі дақыл-дары тары болды. Балқаш,
Зайсан және басқа көлдер мен өзендерден балық ауладьі. Халық аңшылықпен,
негізінен мал шаруашылығы өнімдерін өндейтін түрлі кәсіптермен айна-лысты.
Сонымен, Орта жүздің сыртқы жаудан қорғанатын жер аумағы Тарбағатай
қыраттары жүйесінің оңтүстігінен бастап Балқаш көлі, Сарысу өзенінің бас
жағы, Қаратау тау-лары мен Солтүстікте Оңтүстік Сібір жазықтарына дейінгі
үлан-байтақ жерлерді алып жатты. Батыста оның шекаралары Торғай озенінің
бас жағынан Обаған өзеніне дейінгі, Шығыста Оңтүстік Алтайдан бастап Сәуір
жотасын және Зайсан Қазан шүңқьірын қамтып, Ертіс алқабының Оңтүстік
жагалауларын өтті. Орта жүзді арғын, қыпшақ, қоңырат, найман, керей және
уақ тайпалары құрады. Орта жүздің қыстық қоныстары үскірік желден жақсы
қорғалған, шұрайлы жайылымдық жерлер еді. Суы мол Ертіс, Ешім және басқа да
өзендер, Зайсан, Марқакөл көлдері, Көкшетау көл жүйелері, жазық далалар мен
тау боктерлеріндегі жайылымдықтар түгел дерлік Орта жүздің иелігінде болды.
Орта жүз жерлері сонымен қатар қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша Шығыс
Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Қостанай облысының Оңтүстік шығыс бөлігінің
бір қатар жерлерін де қамтыды.
Кіші және Орта Орданың толық иелік еткен жерлерін хатқа түгелдей түсірген
патша чиновнигі П.И.Рычков еді2.
ҰЛЫ ЖҮЗ. Жоңғар Алатауының бөктерлерінен, Балқаш көлінің Оңтүстік
беткейіндегі жерлерді (Жетісуды) және одан әрі Шу өзенінің Солтүстік
жағалауларынан Сырдарияың бас жағына дейінгі жерлерді мекендеді. Оған:
дулат, албан, жалайыр, шапырашты,суан, қаңды,сіргелі, шанышқылы, ысты,
ошақты, сары үйсін тайпалары жатты. Ұлы жүз қазақтары жайлаған географиялық
орта мен климаты өте қолайлы болды: жеті өзен (Іле, Көксу, Қаратал және
т.б.) алқаптарындағы шөбі шүйгін жайылымдықтар мен қыстау қоныстары, Шу мен
Сырдарияның бас жағы аралығындағы, Алатау таулары мен жазық беткейлері
аралығындағы жалпақ жайылымдық-тарды алып жатты. Ұлы жүз жерлері қазіргі
әкімшілік бөлініс бойынша Алматы, Жамбыл облыстары мен Оңтүстік Қазақстан
облысы жерлерінің едөуір болігін қамтыды.
Сонымен, Г.Волконскийдің деректері бойынша, Үлкегі орда (Ұлы жүз) алты
тайпадан құралған: дулат, сіргелі, сары үйсін, жалайыр, шанышқылы және
қаңлы. 40000 отбасынан тұратын дулат тайпасы Жетісу өзендері мен Алатау
таулары, сондай-ақ Талас, Ангрен, Шыршық озендері алқаптары мен Шығыс-Шаған
тауларындағы жерлерде кошіп-қоньш жүрген. 20000 отбасынан тұратын сіргелі
тайпасы жазда Түркістаннан Ақмешітке, Сырдария мен Қуандария сағаларына,
Алакол мен Аунамаз келдерінің төңірегіңде көшіп қонған. Бұл тайпа
көшпенділері Сарысу мен Қараша озендерінің бойын қыстаған. 70000-дай
отбасынан тұратын сары үйсін және жалайыр тай-паларьшың коші-қонысы сіргелі
тайпасымен аралас-құралас болған . 3000 отбасынан тұратын қаңлы және
шанышқылы тайпалары Сырдария жағалауларынан Ташкентке қарай ко-шетін
болған. Г.Волконскийдің есебі бойынша, жоғарыда аталған тайпалардың 13
руында 70000 отбасына дейін болған. Дегенмен, автор атаған тайпалар бойынша
барлық отбасының жалпы санын шығарсақ, 130000 отбасы болып шығады. Ал-бан,
шапырашты, суан, ошақты, ысты тайпалары қалып қойған2.
XVIII ғасырдың аяғындағы қазақ тайпаларының жер меншігі туралы аса қүнды
материалдар бар. Өзінің "Ұлы, Орда және Кіші орда болып бөлінетін қазақтар
туралы" мәлімдемелерінде Орынбор генерал-губернаторы Г.Волкон-ский үш
жүздегі қазақ тайпаларының коші-қоныстық жерлері жайлы мағлүматтар береді.
Г.Волконскийдің бұл деректері өздеріне қарасты ұлыстарды жақсы білетін ру
басшылары арасынан жиналған.
2. Жоңғар хандығы және жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі
ХҮІІ-ХҮШ ғасырдағы және т.б. тарихи кезендердегі Орта-лық Азиядағы
халықаралық қарым-қатынастар жүйесіндегі қазақ елінің ролі мен алатын орны
кобіне біржақты және үстірт зерттелген. Нақтырақ айтсақ, осы кезге дейін
қазақ елінің "ортағасырлық соңғы көшпелі держава" Жоңғар ханды-ғымен қарым-
қатынасы қазақ хандықтарының Ресей мен өзара қарым-қатынасы тұрғысынан ғана
қаралып келгені белгілі. Мүның өзі Кіші жүз Ресейдің қол астында болуына
байланысты мемлекетгік деңгейдегі қазақ хаңдарының дербес сыртқы саяси
қатынастар туралы ешбір әңгіме болуы да тиіс емес деген ресми көзқарастың
салдары еді.
Десекте, жоңғарлар мен қазақтардың қарым-қатынастары осы көшпелі екі
мемлекеттің бүкіл ішкі өміріне күрделі өзгерістер ғана жасап қоймай,
Орталық Азияны және Қиыр Шығыстың кең байтақ, үланғайыр аймағындағы
халықаралық ахуалға да зор ықпал жасады.
Осы жерде, бұл өзі неғылған мемлекет, ол қашан пайда болды және қазақ
халқы сонымен үзаққа созылған қавды шайқастар жүргізуге неге мәжбүр болды?
— деген сұрақтар
туады.
Бүған себеп — ойрат феодалдарының өздерінің басқа екі алпауыт көршілері
— орыс мемлекетіне және Қытайға қатар белсенді шабуылдар жасай алмауынан да
болғанды. Оның үстіне қазақ хандықтарының Орта Азия дүниесінде басты тұлға
болып, талантты да жігерлі хандар — Есімнің, Жәңгірдің, Тәукенің, Абылайдың
басқаруы жылдарында елеулі әскери және саяси күштерге айналуы, яғни Жоңғар
мемле-кетінің өзінің өмір сүруіне айтарлықтай қауіп-қатер туғызуы да екі
мемлекетті ашық қақтығыстарға апарды. Айтылғандарға қосымша болған тағы бір
жайт, қазақ хандықтары, Орта Азияның көкорай жайлауларын қалқалай қорғап
тұрған өзіндік қалқан да еді. Басқаларға бүзып өту үшін Жоңғар феодалдары
алдымен қазақтың қалқанына сызат түсіру керек болды.
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы ғасырлық соғысы XVII ғасырдың орта
шеніне дейін айтарлықтай табысты жүрді. Деректерден белгілі, қазақ ханы
Тәуекел (ел басқарған жылдары 1582-1598 ж.ж.) өзінің қол астына ойраттардың
ірі бөлігін біріктіріп, сол кезеңнің орыс құжаттарында көрсетілгендей
"қазақ және қалмақ патшасы" атанған. Жеке басының жау жүректігі үшін халық
арасында "салқам" атанған Жәңгір хан да ойрат әскерлеріне бірнеше рет ауыр
соққылар берді.
XVII ғасырдың 40 жылдарыңда Жоңғар қонтайшысы (Ой-рат хандарының
лауазымдары) Батур тонаушылық жорықтарға қанағаттанбай Қазақстан мен Қырғыз
жерлерін тікелей басып алуға көшті. Ол Сібірдің ауқымды аудандарын жаулап
алды. Оның ұлы Қалдан алғаш Шығыс Түркістанды, Таұлы Алтайды, Туваны жаулап
алып, осы аудандардың адамдарын және материалдық игіліктерін пайдалана
отырып, Қазақстан мен Орта Азияға кең көлемді шабуыл бастады.
Сөйтіп, XVII ғасырдың 80 жылдарының басында Қалдан бастаған ойрат
әскерлері Жетісуға және Оңтүстік Қазақстанға басып кірді. Қиян кескі
шайқастарының бірінде Жәңгір өлді. Шашқыншылықтың күтпеген жерден болуы,
қазақ, қырғыз және өзбек билеушілерінің өз іс-өрекеттерін келісімді
үйлестіре алмаулары кейбір қазақ ұлыстарын түтас күйреп кетуге, Сырдария
бойындағы кейбір қалаларды жау қолында қалуға мәжбүр етті.
Сайрам қаласы тұрғындарының көтеріліске шығып, қаладағы ойраттардың
басқыншы әскерлерін талқандауы 1684 жылы жоңғарлардың екінші қайтара шабуыл
жасап, Сайрамды қан сасытып, айуандықпен тонауына сылтау болды.
XVII ғасырдың 80 жылдардағы шабуылдардың бір өзге-шелігі жоңғар
басқыншылары енді өздері басьш алған жерлерді өз уыстарынан шығармай ұстап,
иемденіп қалуға, оларды Қазақстан мен Орта Азиядан бөліп тастауға үмтылды.
Тәуке хан өлген соң жоңғарлар шынында да өз дегендеріне жеткеңдей бодды.
Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хандары мен сүлтандарының жікшілдік
әрекеттерін тежеу аса қиынға түсті. Көп кешікпей-ақ шын мәнінде, қазақ елі
бірнеше үсақ мемлекеттік құрылымдарға бөлініп кеті. Бұл өзі дәстүрлі
жүздерге бөліну түрінде болғанымен бөлшектенудің аты бөлшектену еді. Осы
жағдайды жігерлі де іскер Цабан-Рабдан ұтымды пайдалана біліп және өзінің
қол астына бұрынғы Шығыс Түркістанды қайтарып, Жоңғарияның күш-қуатын
нығайта түсті.
Жоңғар хаңдығы (1635-1758) - Жонғарияда XVII ғасырдың 30 жылдары
қалыптасып, 1758 жылға дейін өмір сүрген феодалдық мемлекет. Шыңғысханның
феодал империясы түсында ойраттар империя әскерінің сол қанатына жатты
(Зюнғар) - осыдан Жоңғария, жоңғарлар атауы шыққан). XV ғасырдың аяғында
қалыптасқан жағдай ойрат феодаддарының күшін біріктірді, бытырыңқылығын
жоюды, олардың ішкі және сыртқы мүдделерін қорғай алатын біртүтас феодалдық
күшті мемлекет қүруды қажет етті. Осындай жағдайда Шорас князьдығының
билеушісі Хара-Хула ойраттардың иеліктерін біріктіруге күш салды. Оның бұл
әрекеті баласы Батыр қонтайшы билік құрған кездің (1635-1660) біртүтас
Жоңғар мемлекетін қүрумен аяқталады. Ол билік жүргізген тұста феодалдық
тәртіп нығайды. Жоңғар хаңдығы Ресеймен бейбіт сауда жүргізгенімен, оның
нығайып күшеюі Жоңғар хандығының кейбір мемлекеттермен бәсекелесуіне әкеп
соқтырды. Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар
хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге
Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар
қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар
феодалдары арасындағы күрес өсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті.
Сойіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының
жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді.
Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен
қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды
қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды
да, қазақ халқына бұрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.
Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен
келісім жасап алды. Ал келесі жылдың коктеміңде қүмырсқадай қаптаған қалың
қолын қазақ жеріне төкті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр
және ең қайғылы сәттер бодды. Десекте, Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай,
Өтеген және т.б. тандаұлы жеке дара тұлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-
қабілетінің, асқан ержүрек-тігінің нәтижесінде қазақ халқы өздерінің үлттық
тәуелсіздігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен
қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайқастар барысында жаңа
саңлақ батырлар Абылай, Барақ, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген
жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды
ұрыста, 1730 жылы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған
барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730
жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-көктеп кірді. Бірақ қазақ
қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі әскери жеңісінің
жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптасқан
әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен
соң, жаңа Жоңғар ханы Қалдан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты
толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет,
Әбіл-қайыр, Сәмеке және басқалар өз әскерлерін соғыс қимылдары алаңынан
алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа
ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы өзара кикілжің туа
бастаған еді.
Халқының өзі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің
осы бас араздығы аса зор қымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт
жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны өзіне қаратты.
Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып
кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап
талқандадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді.
Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір бөлігі
тұтқынға түсті.
Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес
тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды
деген қате көзқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса да және
жаулаушы ойраттардың әлуметтік дипломатиялық қысымына қарамастан Орта жүз
бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін әрқашанда сақтап қалғанын
баса айтқан жөн. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс
қимыддарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-
Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына
ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп
жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудан-дарына жорықтар жасап жүрген, бұрын
Башқүрттардың көтерілісін басқарған, ал енді қазақ көшпелілер арасында
жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап
етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін
арнайы әскерлер беруді және тағы басқа да талапты жүктеді.
Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас
қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет
хан мен ықпалды сүлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үддарын жіберді.
Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан
ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол
қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес,
өзінің тұтқыны болып отырған сүлтан Абылаймен жүргізді. Мүңцағы гәп мынада:
Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына
бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер
қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне
қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды.
Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты
басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа
қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің
Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды көздеген дипломатиялық
әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жүмысқа елші сүлтан Әбілпейіз
(Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол
елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасында:
"Әбілмәмбет хан-ның өзінің кенже ұлы Әбілпейіз сүлтанды аманат үшін емес
бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады1.
Бұл жерде ең басты құлықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске
қазақтың игі жақсы-ларын жүмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-
қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" көрінуге үмтылып
отырғанын байқау да қиын емес.
Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы
топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорық Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы
жүзге үстемдік ету-іне мүмкіңдік бермеді. Сан қилы айла-әрекеттер жасап,
қанша күш салса да Қаддан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де
оның Қоқанға қарсы күресінде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас,
сүлтан Барақ қонтайшының өтініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы
өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды.
XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері
айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және
хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-
құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты
тереңдете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасындағы бастама қазақ
басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бұрынғысынша
Абылай өз қолында ұстады. Ал енді жоңғар-лардың Ұлы жүздің шын мәніндегі
билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-
Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бұрынғысынша алымдар және аманаттар
алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын
күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті.
Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғария-мен қарым-қатынаста
біртүтас, үйлесімді, елдің және халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат
жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша әрекет жасады.
50 жылдың басында Жоңғарияда ханға қарсы жасалған бірнеше қастандықтардың
және оған қатысушыларды қатал жазалаудың барысыңда Цабен-Доржының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz