Соғыс қарсаңындағы ұлы мемлекеттер антогонизмдері
К і р і с п е
I тарау
Соғыс қарсаңындағы ұлы мемлекеттер антогонизмдері
§1. Германия.Ұлыбритания және Германия.Франция антагонизмдері
§2. Ресей мен Германияның геостратегиялық
жоспарларындағы Балқан түбегі.
§3. Соғысты тұтандырудағы әскери дайындықтардың үлесі
II Тарау.
Ұлы мемлекеттердің 1914 жылғы шілде дағдырысы.
§1. 1914 ж. шілде дағдарысы. шиеленістің шешілмес түйіні
§2. Мәмлегерліктің соғысқа себеп болуы
Қорытынды.
I тарау
Соғыс қарсаңындағы ұлы мемлекеттер антогонизмдері
§1. Германия.Ұлыбритания және Германия.Франция антагонизмдері
§2. Ресей мен Германияның геостратегиялық
жоспарларындағы Балқан түбегі.
§3. Соғысты тұтандырудағы әскери дайындықтардың үлесі
II Тарау.
Ұлы мемлекеттердің 1914 жылғы шілде дағдырысы.
§1. 1914 ж. шілде дағдарысы. шиеленістің шешілмес түйіні
§2. Мәмлегерліктің соғысқа себеп болуы
Қорытынды.
XX ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыстың себептерінің проблемасы осы күнге шейін тарих ғылымының өзекті мәселесі болып қалуда. Әлемде өте көп зерттеулер жүргізіліп, ұлы державалар арасындағы XX ғас. басындағы шиелестердің 1914-1918 ж. соғысқа әкелген шиеленістердің себептері туралы көптеген кітаптар мен мақалалар жазылды. Бұл проблеманың көптеген аспектілері өзекті болып қала отырып, жаңа пайда болған аспектілерді анықтауды талап етеді. Бұл мәселелердің қатарына Герман-Ұлыбритания және Герман-Француз антагонизмі жатады. Оның үстіне Писарев Ресей туралы мәселе көтерді. Ол Ресейді соғыс алдындағы жылдарда Германияның өндірістік империализмінің ең манызды бәсекелесі қатарына қойды. Сонымен қатар Балқандық шиеленістер түйіні көбінесе еске алынбайды. Соғыстың бұрыннан дайындалып жатқандығы белгілі болатын. Милитаризм ертеме, кешпе әйтеуір бір кезде қысым көрсете алатын күшке айналды. Оған қоса 1914 ж. шілде дағдарысы кезіндегі дипломатиялық түсініспеушілік те көніл аударатын мәселе.
I Деректер
1. «Международные отношения в эпоху империализма». Сокращенное издание. Документы из архивов царского и временного правительства. Серия III. Т.1. соц экгиз. М.1935г. 1914-1917г.г.
2. Международные отношения 1814-1918 г.г. Сборник документов. Издание военно-политической академий. РККА., М.1940г.
3. Хрестоматия по историй международных отношений. Вып. I Европа и Африка, «Высшая школа», М.1963 г.
4. Бьюкенен Д. Мемуары дипломата «Международные отношения» М.1991 г.
5. Бюлов Б. Воспоминания. Соцэкгиз. М. 1935 г.
6. Извольский В.П. Воспоминания «Международные отношения» М.1991 г.
7. Книга лжи. Германская белая книга «О возникновении Германо- русско-французской войны». Петроград 1915г.
8. Палеолог М. Царская Россия во время мировой войны «Международные отношения» М. 1991 г.
9. Пуанкаре Р. «На службе Франции. Воспоминания за 9 лет» М.1936г.
10. Сазонов С.Д. Воспоминания – «Международные отношения» М.1991 г.
II әдебиет
1. Аветян А.С. Русско-германские отношения на кануне I-ой
Мировой войны. 1910-1914 г.г. Наука. 1985г.
2. Виноградов В.Н. «Боснийский кризис 1908-1909 г.г. Пролог I
мировой войны», Л. 1964г.
3. Всемирная история Т.VII М., 1960
4. Ерусалимскии А.С. Из историй международных отношений
1817-1918г.г. Издательство военно-политической академий РККА
М.1940 г.
5. «Заговор против мира» Соцэкгиз. М.1934г.
6. Зайончковский А.М.»Подготовка России к мировой войне
в международном отношении» М.1926 г.
7. История первой мировой войны. Т.1-2, М. 1975.
8. «Из историй буржуазной демократий и межимпериалистического
соперничества в конце XIX века и первой половине XX века».
Издательство Томского университета. Томск 1985 г.
9. «История дипломатии» под ред. Громыко А.А т.2 М. т.2 М.1963г.
10. Игнатьев А.В. Русско- английские отношения на кануне первой
мировой войны 1908-1914 г.г. Издательство социально-
экономической литературы. М.1962г.
11. Лиллел-Гарт «Правда о войне 1914-1918 г.г.» госвоениздат
М.1934г.
12. Остапенко Г.С. Наследники королевы Виктории и первые
Британские монархи XX века: Эдуард VII и Герг V. Новая
и новейшая история. №6-1999 г.
13. Писарев Ю.А. «Великие державы и Балканы накануне первой
мировой войны» Наука .М.1985 г.
14. Писарев Ю.А. «Новые подходы к изучению историй первой
мировой войны» Новая и новейшая история №3-М.1993 г.
15. Ж.Такман А.Д. «Августовские пушки» (перевод с англ.) М.,1972 г.
16. Тейлор А.Д. «Борьба за господство в Европе1848-1918 г.г."
иностранная литература.
17. Фей С. «Происхождение мировой войны» Соцэкгиз М. 1934г.
18. Хальгартен Г. «Империализм до 1914 г.» М.1961г.
1. «Международные отношения в эпоху империализма». Сокращенное издание. Документы из архивов царского и временного правительства. Серия III. Т.1. соц экгиз. М.1935г. 1914-1917г.г.
2. Международные отношения 1814-1918 г.г. Сборник документов. Издание военно-политической академий. РККА., М.1940г.
3. Хрестоматия по историй международных отношений. Вып. I Европа и Африка, «Высшая школа», М.1963 г.
4. Бьюкенен Д. Мемуары дипломата «Международные отношения» М.1991 г.
5. Бюлов Б. Воспоминания. Соцэкгиз. М. 1935 г.
6. Извольский В.П. Воспоминания «Международные отношения» М.1991 г.
7. Книга лжи. Германская белая книга «О возникновении Германо- русско-французской войны». Петроград 1915г.
8. Палеолог М. Царская Россия во время мировой войны «Международные отношения» М. 1991 г.
9. Пуанкаре Р. «На службе Франции. Воспоминания за 9 лет» М.1936г.
10. Сазонов С.Д. Воспоминания – «Международные отношения» М.1991 г.
II әдебиет
1. Аветян А.С. Русско-германские отношения на кануне I-ой
Мировой войны. 1910-1914 г.г. Наука. 1985г.
2. Виноградов В.Н. «Боснийский кризис 1908-1909 г.г. Пролог I
мировой войны», Л. 1964г.
3. Всемирная история Т.VII М., 1960
4. Ерусалимскии А.С. Из историй международных отношений
1817-1918г.г. Издательство военно-политической академий РККА
М.1940 г.
5. «Заговор против мира» Соцэкгиз. М.1934г.
6. Зайончковский А.М.»Подготовка России к мировой войне
в международном отношении» М.1926 г.
7. История первой мировой войны. Т.1-2, М. 1975.
8. «Из историй буржуазной демократий и межимпериалистического
соперничества в конце XIX века и первой половине XX века».
Издательство Томского университета. Томск 1985 г.
9. «История дипломатии» под ред. Громыко А.А т.2 М. т.2 М.1963г.
10. Игнатьев А.В. Русско- английские отношения на кануне первой
мировой войны 1908-1914 г.г. Издательство социально-
экономической литературы. М.1962г.
11. Лиллел-Гарт «Правда о войне 1914-1918 г.г.» госвоениздат
М.1934г.
12. Остапенко Г.С. Наследники королевы Виктории и первые
Британские монархи XX века: Эдуард VII и Герг V. Новая
и новейшая история. №6-1999 г.
13. Писарев Ю.А. «Великие державы и Балканы накануне первой
мировой войны» Наука .М.1985 г.
14. Писарев Ю.А. «Новые подходы к изучению историй первой
мировой войны» Новая и новейшая история №3-М.1993 г.
15. Ж.Такман А.Д. «Августовские пушки» (перевод с англ.) М.,1972 г.
16. Тейлор А.Д. «Борьба за господство в Европе1848-1918 г.г."
иностранная литература.
17. Фей С. «Происхождение мировой войны» Соцэкгиз М. 1934г.
18. Хальгартен Г. «Империализм до 1914 г.» М.1961г.
К і р і с п е
XX ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыстың себептерінің проблемасы
осы күнге шейін тарих ғылымының өзекті мәселесі болып қалуда. Әлемде өте
көп зерттеулер жүргізіліп, ұлы державалар арасындағы XX ғас. басындағы
шиелестердің 1914-1918 ж. соғысқа әкелген шиеленістердің себептері туралы
көптеген кітаптар мен мақалалар жазылды. Бұл проблеманың көптеген
аспектілері өзекті болып қала отырып, жаңа пайда болған аспектілерді
анықтауды талап етеді. Бұл мәселелердің қатарына Герман-Ұлыбритания және
Герман-Француз антагонизмі жатады. Оның үстіне Писарев Ресей туралы мәселе
көтерді. Ол Ресейді соғыс алдындағы жылдарда Германияның өндірістік
империализмінің ең манызды бәсекелесі қатарына қойды. Сонымен қатар
Балқандық шиеленістер түйіні көбінесе еске алынбайды. Соғыстың бұрыннан
дайындалып жатқандығы белгілі болатын. Милитаризм ертеме, кешпе әйтеуір бір
кезде қысым көрсете алатын күшке айналды. Оған қоса 1914 ж. шілде дағдарысы
кезіндегі дипломатиялық түсініспеушілік те көніл аударатын мәселе. Ол
түсініспеушілік жанжалға айналып өрши түсіп, державалар арасында
сенімсіздік туғызып ақырында соғыс ашылуының бір себебіне айналды. Бұл
мәселе өз кезегінде американ авторы Барбара Такман Августовские пушки1
деген кітабында көтерілді.
Бұл дипломдық жұмыста мүмкіндігінше дүниежүзілік соғыстың осы
проблемаларына тоқталуға талпынас жасадық.
1914-1918 жылдардағы қасіретке толы бірінші дүниежүзілік соғыстың
тарихы зерттеушілердің көңілін ғана аударып қоймай, уақыт озған сайын
басталғанына 100 жыл толуы жақындаған сайын халықаралық дәрежеде күн
тәртібіне іліге бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс 10 млн. адам өмірін
әкетіп адамзатқа алапат қайғы-қасірет әкелгенімен қоса, ғаламат тарихи
бетбұрыс жасап, адамзат тарихына бұрын болмаған әлеуметтік-экономикалық
және дәуірлік жалпы тарихи өзгерістер туғызды. Соғыс пен әлеуметтік астан-
кестен өзгерістер нәтижесінде Габсбургтер, Романовтар, гогенцоллерлер
империясы таратылып, түрік сұлтандары жойылды Европа мен Азияның бірталай
халықтары өз бетімен егеменді түрде даму жолына түсті. Бірінші дуниежүзілік
соғыс өзінің аумағы мен тарихи өзгерістірінің нәтижесінде ұлы соғыс болды.
Кәзіргі заманда бүкіл Европа мемлекеттері мен Америкада, Азияда бұл соғысқа
осындай баға берілуде. Соған қарағанда біздің елде де оған тиісті баға
беретін уақыт келген тәрізді.
Көрсетілген тақырыпта жұмыс істеу барысында автор ең қызықты, әрі
күрделі мәселелерді ашуды мақсат етті: Сараеводағы қастандықтан кейінгі
Европаның екі жауласқан лагерьге бөлінуі мен шиеленістің туу себептері.
Автор соғыс ашушы негізгі кінәлілерді іздеуден гөрі, сол соғысқа қатысқан
мемлекеттер арасындағы шиеленіс себептерін, жіберілген саяси және
дипломатиялық қателіктерге баға беруге тырысты.
Бұл дипломдық жұмысты жазуға негіз болған 1914 жылдың шілде айынан
кейін жарық көрген дипломатиялық құжаттар жинағындағы материалдар болды.
Осындай алғашқы басылымдардың бірі германияның Ақ кітабы болды. Іле
британдық Көк кітап, орыстың Қызылсары кітабы, бельгиялық Сұр кітап шықты.
1915 жылы Сербтік Көк кітап, француздық Сары кітап және австриялық Қызыл
кітап жарияланды. Бірақ бұл кітаптарды әр мемлекет соғыстың ашылу себебін
өзінің қарсыласына жабуға тырысты.
Оған байланысты Қазан төңкерісінен кейін жарық көрген патша мұрағаты
мен уақытша үкімет мұрағатынан алынған құжаттардың шығуы қызығушылық
туғызады. 2
Кеңестер одағы кезінде патшалық Ресейдің (ресей армиясының бас
штабының архиві, барлау мен қарсы құжаттары) бірқатар мұрағаттары жасанды
түрде жабық болды. Кәзіргі кезде бұл құжаттардың барлығы тарихшыларға ашық,
сондықтан ғылыми тұрғыдан соғыс мәселесіне жаңа көзқарас туғызуға болады.
3
Сондай-ақ мемуарлық бір қатар жарық көрген әдибиет те соғыс туралы
мағлұмат беретін бір көзге айналды. Әр түрлі мемлекеттің мемлекет және
саяси қайраткерлерінің мемуарларында жазылған соғысқа берген бағасы ғылыми
құндылығымен саяси бағыты жағынан әртүрлі. Бірақ мемуарларға ортақ бір
мәселе бар: Әр автор өзінің жүргізген саясатын ақтап шыққысы келеді. Бұл
жұмыста біз солардың кейбіреуін ғана қарастырамыз.
Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін көптеген Ресей
қайраткерлері қолына қалам алды. Ресейдің сол кездегі сыртқы істер
министері С.Д. Сазонов Ресейдің бұғаздарға көз қарасын саяси және
экономикалық түрғыдан негіздемек болса да, оны іс жүзінде іске асырудың
мүмкін еместігін мойындады.4
Белгілі орыс дипломаты В.П. Извольский де өзінің естеліктерінде
Германияны айыптап, кедергілерді айналып өту тәсілін қолданды.
Францияның бұрынғы президенті Р. Пуанкаре Франция еш уақытта өш алып,
соғыс ашу туралы ойлаған емес деп жазды. Сондықтан не Антанта, не орыс-
франция одағы соғысқа дайындық құралы болған емес. 5
Бұл тақырыпқа байлынысты көп жәйіттерді белгілі шетелдік дипломаттар
М. Палеолог пен Дж. Бьюкененнің де мемуарларынан табуға болады.
Осы жұмыста бұрынғы одақ тарихшыларымен қоса шетелдік тарихшылардың
да еңбектері пайдаланылды.
Ресей және одақ тарихшылары 20 жылдардан бастап XX ғасырдың
импералистік державаларының халықаралық қатынастары мен сыртқы саясатын,
соғыстың шығу себептері мен негізін зерттей бастады. Бұған итерлеген
жарыққа шықан патша архиві мен уақытша үкімет кезіндегі құжаттар еді. Бұл
жерде А.М. Зайончковскийдің еңбегін атап өту керек.6 Ол еңбегін
архивтерді зерттеу негізінде жазды. Автор еңбегінде екі негізгі ”вулкандық
пункттерді” атап көрсетті: Балқандағы орыс-австриялық қарама-қайшылық пен
теңіздегі қарулануға деген ағылшын-германия арасындағы келіспеушілік.
Зайончковский Антантаға іріткі енгізбекші болған Германияның көптеген
әрекеттерін көрсетті. Бұғаздар туралы құжаттарды сараптай келіп ол кейінгі
50 жыл ішінде Ресейдің оларды басып алуына не дипломатиялық, не соғысқа жол
беретіндей себептердің болмағанын дәлелдейді.
Одақтық әдебиетте М.Н. Покровскийдің 7 I дүниежүзілік соғысты
зерттеу жұмыстарының жетістіктері мен кемшіліктері жөнінде бірсыпыра
жазылды. Сөз жоқ, патшалық сыртқы саясаттың басып алушылық озбырлығы, сол
сияқты жалпы Үштік келісім туралы пікірлері көңілге қонымды. Бірақ орталық
державалардың, оның ішінде Германияның импералистік ұмтылыстары көлеңкеде
қалды. Оның пікірінше Ресей Бұғазар мен Констонтинопльға ауыз салса, сөйтіп
Австро-Венгрия мен Германия арасында соғыс өртін үрлесе, Германия өзінің
одақтасын соғыс ашудан сақтандырды делінеді.
Ал ғұлама ғалымдар-академиктер Е.В. Тарле және В.М. Хвостов,
профессолар Е.А. Адамов және Ф.И. Нотович т.с.с. соғысты империалистік,
жаулап алушылық, ұлы державалардың саясатының жалғасы деп карастыруы соғыс
тарихына енгізген үлкен үлесі болып есептеледі 8.
Соғысқа дейінгі тарихшылардың еңбектерінде де соғыс қарсаңындағы
халықаралық қатынастар зерттелуде болатын. А.А. Могилевич пен М.Э.
Айрапетянның бірігіп жазған еңбегінде жарық көрген архив құжаттары
пайдаланылған. Авторлар 1914-1918 жылдағы соғыс қарсаңындағы халықаралық
қатынастарды салалап, барлық империалистік державалардың саясатын сынға
алды. Покровскийден басқа авторлардың барлығы австро-германия одағының
агрессорлық саясатын көрсетіп берді.
40 жылдардың екінші жартысы мен 50 жылдардың бірінші жартысында I-ші
дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатнасты зерттеуге қызығушылық
арта түсті. Бұл жерде соғысты идеологиялық тұрғыдан дайындау жөнінде Ф.И.
Нотовичтің еңбегі көп болды9. Бұл мәселені қарастырғанда Ресейдің Англия
мен Францияға тәуелділігін тым зорайтып көрсетіп, сол Ресейдің халықаралық
істегі рөлін тым төмендетіп жіберді.
50 жылдың ортасында одақ зерттеушілеріне архив материалдарын
қолдануда зор мүмкіндіктер туды. Сол кезге шейін жазылған еңбектердің
дәрежесі ұлы державалардың Европа мен Азияның жекелеген аудандарында
жүргізген саясатын тереңірек зерттеуге жол салды.
XIX ғ. аяғы- XX ғ. басындағы халықаралық қатынастарды зерттеу
тарихына академик В.М. Хвостовтың сіңіген еңбегі зор болды10. Оның
зерттеулерінде империалистік державалардың I – ші дүниежүзілік соғысқа
дайындық кезеңдері анық көрсетіліп, ағылшын-германия автогонизмінің негізгі
кезеңдері мен орыс-герман қайшылықтары жіктелді. В.И. Бовыкин мен П.Н.
Ефремовтың зерттеулері оқушыларын Ресейдің сыртқы саясатының негізгі
бағыттары мен соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарымен таныстырады
11. А.В. Игнатьев пен В.И. Бовкиннің монографиялары соғыс қарсаңындағы
Антантаның позициясын тереңірек түсіндіреді. 12.
60 жылдары көрсетілген еңбектерге қоса Балкандағы империалистік
державалардың саясатын зерттенген жұмыстар мен монографиялар жарық көрді.
В.Н. Виноградов 13 Босниялық кризистің кезіндегі австро-германия одағының
саясатының астарын ашып береді. Ол саясат XX ғ. басындағы халықаралық
қатынастың бірден-бір шешуші саясаты болатын.
Ю.А. Писарев 14 I-ші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Австро-
Венгрияның ішкі және сыртқы саясатының бірқатар маңызды жақтарын жария
етті.
70-ші жылдары да тарихшылардың I-ші дүниежүзілік соғыстың
проблемаларын қарастыруы тоқталған емес. И.И. Астафьевтің 15 жұмысы XX ғ.
басындағы орыс-герман қатынастарының дипломатиялық тарихын зерттеуге
күрделі үлес қосты. Бұл еңбекте Извольскийдің тепе-теңдік саясатын сынға
алынады, өйткені ол уақыт өткен сайын екі арадағы сызат ақыры 1910 ж.
мүлдем сәтсіздікке ұшырады. Оның себебі Германия мен Антанта әрқайсысы өз
мүддесін қорғау мақсатында сол тепе-теңдікті жоюды мақсат етті.
I –ші дүниежүзілік соғыстың шығу тегін зерттеу тарихнамасына кеңес
тарихшысы К.Б. Виноградовтың қосқан үлесі мол болды. Ол еңбегінде тарихи
оқиғалардың буржуазияның тарапынан бұрмаланғандығын, тарихи аренада шет
мемлекеттер дамуының тарихнамасының даму кезеңдері көрсетілген.
Зерттеліп отырған мәселе төңірегінде шет мемлекет тарихшыларының да
көптеген еңбектері бар, біз соның тек қажет деп саналғандарын ғана
қарастырамыз.
I- ші дүниежүзілік соғыс аяқталып құжаттар жарияланған соң соғысты
ашқан жақтың жауапкершілігі мен кінәлілігі туралы мәселе көтерілді.
Осыған байланысты көптеген кітаптар басылып шықты.
Германияда Э. Бранденбургтың, Х. Онкеннің, О. Хамманың және тағы
басқалардың еңбектері шықты.
Алғашында соғыстың ашылуына жалғыз Германия себепші емес делінді.
Кейіннен Үштік келісімді кіналау басым болды.
Дегенмен Германияның тарихнамасында I- ші дүниежүзілік соғыстың
ашылуына дұрыс бағыт беретін жұмыстар да жазылды. Соның бірін жазған Г.
Хальгартен болды 16. Бірақ оның еңбегінде саяси және соғыс жайынан да,
экономикалық жайы басымырақ көрсетілді. Ал Ф. Фишер болса барлық
империалистік мемлекеттердің соғысты ашуға ұмтылысын көрсетті. 1914-1918
ж.ж. соғыстың ашылуының терең империалистік және басқа да себептері бір топ
басқа мемлекеттердің зерттеушілерінің еңбектерінде көрсетілген: Пьер
Ренувен (Франция), Луиджи Альбертини (Италия), Роберт Уильям Ситон-Уотсон
(Ұлыбритания), Е. Хелвирайх (Германия), Васо Чубрилович және Владимир
Чорович (Сербия) және т.б.17.
Ал Британдық тарихшылар Гуч, Шмитт, Тейлор және т.б. еңбектерінде
антантофильдық пікір басым болды.
Американдық тарихшы С. Фей 18 басқа да көптеген тарихшылар секілді
соғыстың сөзсіз болатындығын теріске шығарды. Ол соғыстың ашылуына негізгі
кінәлілер Ресей, Австро-Венгрия және Сербия деп санады.
Бұл дипломдық жұмыс дипломатиялық құжаттар монографиялар мен ғылыми
жұмыстарды зерттеу негізінде жазылды.
Европаның қопарылысын дайындауға бірнеше ондаған жылдар жұмсалған
болса, сол қопарылыс туы үшін бірнеше күн ғана қажет болды. Бұл жұмыстың
негізінде сол қопарылыс қалай дайындалғаны жөнінде және оған қандай
себептер болғанын ашу болды. Сонымен қатар біз ұлы державаларды соғысқа
әкелген негізгі саяси, дипломатиялық және қарулануға деген көз қарасқа
ерекше мән бердік.
1. Такман Б. Августовские пушки. Перевод с англ., М. 1972 ж.
2. Международные отношения в эпоху империализма Сокр. издание. Документы
из архивов царского и временного правительства. Серия III. 1914-1917г.г.
т.I. М. 1935г.
3. Писарев Ю.А. “Новые подходы к изучению истории первой мировой войны”
Новая и новейшая история. №3 М.1993г.
4. Сазонов С.Д. Воспоминания “Международные отношения” –М.1991г.
5. Пуанкаре Р. “На службе Франции. Воспоминание за 9 лет” М. 1936г.
6. Зайончковский А.М. “Подготовка России к мировой войне в международном
отношении” М. 1926 г.
7. Покровский М.Н. “Империалистическая война” сб.статей. М.1934 г.
8. Адамов Е.А. Великодержавная политика Греции и великие державы- Новый
восток 1922 г. Кн.2.
9. Тарле Е.В. Германская ориентация.-П.Н. Дурново Былое, 1922 г. Вып.19.
10. Нотович Ф.И. “Империалистические противоречия накануне I-ой мировой
войны- Исторические записки6 1947 г. Т.23.
11. История дипломатии под ред. Хвостова В.М.-т.-2. М.1961г.
12. Бовыкин В.И. Очерки истории внешней политики России –конец XIX в.-
1917г. М. 1966г. Ефремов П.Н. Внешняя Политика России 1907-1914 г.г.
М.1961 г.
13. Игнатьев А.В. Русско- английские отношения накануне I-ой мировой войны
1908-1914 г.г. М. 1962 г. Бовыкин В.И. “Из истории возникновения I-ой
мировой войны: отношения Россий с Францией М. 1961 г.
14. Виноградов В.Н. Боснийский кризис 1908-1909 г.г. Пролог I мировой
войны”, Л.1964 г.
15. Писарев Ю.А. “Главные направления политики Австро- Венгрии –Вопросы
истории”, 1960 г. №6.
16. Астафьев И.И. “Русско-Германские дипломатические отношения, 1905-
1911г.г”. М. 1972г.
17. Хальгартен Г. “Империализм до 1914 г.” М.1961 г.
18. См. Писарев Ю.А. Указанная статья с.47.
19. Фей С. “Пройсхождение мировой войны”, М.1934г.
I тарау
Соғыс қарсаңындағы ұлы мемлекеттер антогонизмдері
§1. Германия-Ұлыбритания және Германия-Франция антагонизмдері.
XIX ғасырдың соңғы онжылдықтарында халықаралық аренада жаңа
империализмнің пайда болу кезеңі басталды. Оның маңызды көріністерінің бірі
европалық ұлы державалардың жаңа теңіз сыртындағы елдерді жаулап алу
ниетінің жаңғыра бастауы болды. Бұған ықпал еткен бірқатар факторлар болды:
өндіріс революциясының табыстары, жаңа нарық көздерін меңгеру мен бос
сауданың ыңғаюы капиталдың экспортталуы, жаңа қару-жарақ технологиясының
пайда болуы және т.с.с. Ұлы державалардың бар колонияларды нығайтып және
жаңа колониялық империя құру барысындағы кең көлемді әрекеттері сол кездегі
халықыралық қатынастарға өз таңбасын салды.
XX ғасырдың бас кезінде жетекші империалистік державалар арасында
жаһандық шиеленістің көріністері қалыптаса бастады. Қытай, Туркия, Иран
сияқты ірі мемлекеттер тікелей аннексияға ұшырай қойған жоқ, бірақ ықпал
ету аймақтарына бөлініп қойды. Бірақ бұрынғы колонияалдық жетекшілердің
гегемондығымен келіспеген державалардың өсіп келе жатқан талаптары, АҚШ пен
Германияның үдемелі өсіп келе жатқан экономикалық дамуы, халықаралық
транспорттық коммуникациялардың бүкіл жүйесінің жаңаруы колониялдық
бәсекелестіктің жаңа бір айналысының пайда болуына, нарық пен ықпал ету
аймағы үшін, билік ету аймағы үшін күресуге алғы шарттар туғызды.
XX ғ. басында Европа әлемдік саясаттың орталығы болып қалды. Ірі
Европа елдерінің континентке және әлемде гегемониялық үшін күресінің жаңа
кезеңі басталды.
XIX ғасырдың аяғында Европада төмендегідей жағдай қалыптасты.
Англия, Франция және Рессеймен бәсекелестігін жалғастыра отырып, Германия
империясы тарапынан жаңа қарсылас тауып алды. Германия болса сырт көзге
қарағанда Рессеймен жақындасқандай болғанмен, франко-орыс одағының жауы
болып қала берді, сөйте тұра ол Ағылшынмен бәсекелес болып шыға келді.
Бұл жағдай Британияның мемлекет қайраткерлерін бұдан былай ”ерекше
даралану” қалпын сақтап қалу мүмкін емес деген пікірге жетеледі. 1895 ж.
Англия премьер- министрі Лорд Сольсбери Туркияны бөлуге уақыт тірелді,
ендігі жерде Англия өзінің ұстанымын өзгертеді дегенді Германияға тұспалдап
жеткізді.
Бірақ Германияның сорына қарай Берлин Сольсберидің пікірін қабыл
алмады.
XIX ғ. аяғындағы саяси жағдай Британия кабинетін бұдан былай даралану
саясатынан бас тарту қажеттілігін дәлелдеді. Орталық Африкада Ніл төңірегі
үшін Франциямен келіспеушілік туды, оның үстіне Франция Шығысқа Жоғары
Нілге қарай ауыз сала бастады.
Африканың оңтүстігінде ағылшындардың бурлармен қақтығысты жиілеп,
оның аяғы бірнеше айдан кейін бұрын-соңғы Англия жүргізіп көрмеген парықсыз
әрі қысбатқа түскен соғыс басталды. Түптен келгенде, Германия Қытайдың Киао-
чжоуда орналасқан теңіз базасын жалдап алса, Ресей Манчжурияны жаулап алды.
Бұл жағдайды түсінген Англия әуелі Ресейге бет бұрды. 1898 жылдың 19
қантарында ағылшындықтар патшаға келісім жасауға қолқа салды. Ол келісімде
бұрыннан келе жатқан екі мемлекет арасындағы кикілжіңді жою көзделді. Бірақ
ағылшын –орыс арасындағы қарама-қайшылықтар тым көп болғандықтан келісім
жасалмады. Осыдан кейін Д. Чемберленге (Британ колонияларының министрі)
Германиямен одақ құруға талпыну тапсырылды.
1898 ж. 29 науырызында Чемберлен Лондондағы Герман елшісі Гацфельдпен
кездесуінде бұдан былай Англия өзінің дәстүрлі даралану саясатын
өзгертетіндігін жеткізді. Оның пікірінше Англия мен Германияның арасында
колониялар жөнінде кішігірім айырмашылықтар болса да, қарама-қарсылық
туғызатын мәселелер жоқ делінді.
”Егер Англия Германиямен одақтасу мәселесі шешілмесе, онда ол Франция
мен Ресейге бұрылады” деген ойын Чемберлен топшылап жеткізді 1.
Чемберленнің бұл ұсынысы Берлинде осыдан 3 жыл бұрын Туркияны бөлу
жөніндегі ұсыныс сияқты, күдік туғызды. Сыртқы істер министірі граф
Бюловтың ойынша Ағылшынмен жасайтын ашық одақ Германияға Ресей мен Франция
тарапынан қауіп төнгізуі мүмкін.
Сондықтан, Бюлов Гацфельдке Чемберленнің ұсынысын қабылдамауын, бірақ
оны жоққа шығармай, мәселені ұзын сонарға салуды тапсырды.
Оның ойынша Германия мен Англия одақ құрмай-ақ, колониялар мәселесі
бойынша кейбір мәселелерді шеше алады.
Дегенмен, 1898 ж. 30 тамызында сол кезеңде қол жеткізуге болатын ең
маңызды ағылшын-герман конвенциясына қол қойылды. Ол бойынша жобамен
Португалия колониясы бөлінді. Түптен келгенде бұл Англиямен қарым-
қатынастарға ұтылыс болатын.
Сонымен, егер Германия Чемберленнің ұсынысына зер сала қараса, англо-
германдық қорғаныс одағына қол жеткізуге болушы еді. Бұл жағдай осы соғысты
туғызған екі ел арасындағы антогонизімді бәсеңдетіп, бір-бірін дұрыс
түсінуге негіз қалаған болар еді. Сонымен қоса Солтүстік теңіздің қос
жағалауында өсіп келе жатқан қарулануға деген күдікті көзқарасқа да жол
бермеген болар еді.
Бірақ Бюлов пен Кайзер жағдайды дұрыс бағалай білмегендіктен, қолайлы
жағдайдан айрылып қалды. Олардың негізгі қатесі Англия еш уақытта өзінің
ежелгі жауы Франциямен жақындаспайды, ал Ресей болса оның ымырасыз
бақталасы деп есепетеуінде болды.
Бюлов тамаша әдіскер, тапқыр, дипломатиялық әңгімелерді икемді,
тәсілқой, қандай да қиын жағдайлардан шығу жолын тез табатын саясаткер
болғанмен, мақсатқа жету үшін басшылық етуге епсіз еді. Бюлов өзінің
мемуарларында сыртқы істер министірлігінде статс- секретарь болғаннан
кейінгі кезеңдегі сыртқы саясаттың негізгі бағытын сипаттайды. Сонда
жазылған ойлардың қаншалықты тайыз болғанына таң қаласың. Францияның
жаунгершілігіне, Ресей-Франция одақтастығына қарамастан Ресеймен
жанжалдаспау. Австриямен одақты нығайту, бірақ оған Германияны өз дегеніне
көндірмеу. Бір сөзбен айтқанда, негізгі халықаралық жағдайды тізбектей
келіп, сол жағдайларға икемделіп, жалтарып отыруды ұсынды. Сол мезгілдегі
Германияның ауыр жағдайын жеңілдететін бір-де бір жасампаз ойы болмады.
Бюлов концлер болғанда да ойдан өткен саяси жүйе болмады.Германия мен
Англияның жақындасуына кедергі болған тағы бір жәйіт- ағылшын королі Эдуард
VII-ге деген Вильмгельмнің жеке басының ұнатпаушылығы болды.
Сонымен бірталай пікірлердің әсерінен Бюлов пен Кайзер англияның
ұсынысынан бас тартты. Шешім қабылдауды баяулатып олар тиімді жағдайға
жеткізбекші болып жүргенде, ақырында ештеңесіз қалды. Германиямен
одақтасудан күдер үзген Англия енді басқа жаққа бет бұрды. 1904 ж. Олар
Үштік құруға алғашқы жол салған Франциямен келісімге қол қойды.
1898 ж. Францияның сыртқы істер министері болып тағайындалған
Делькассе, оның сыртқы саясатының ең алғашқы міндеті Англиямен жақындасу
болады деп көрсетті. Франция үшін өзінің колониялдық империясын кеңітіп,
Эльзас пен Лотарингияның біртіндеп қайтарып алу жолында, Англиямен ғасырлар
бойғы жаугершілігін тоқтату қажет болды. Сондықтан Делькассе ”зұлым
Альбионмен” келісім жасауға алғашқы қадам жасады. Ол Нигер өзенінің аңғары
бойындағы ағылшын мен Франция шекарасы жөніндегі кикілжіңді шешу жөнінде
келісім жасады. 1899 ж. 21 наурызда ол Англиямен жоғарғы Ніл мен Конго
төңірегіндегі ықпал ету аймағын белгіледі. Ол ағылшын-француз қатынастарын
жақсарту жолында барлық мүмкіндіктерді пайдаланды.
Бұл екі арада, 1901 ж. Виктория королеваның өлімі мен 1902 ж. Лорд
Сольсберидің жұмыстан босатылуы Франциямен тығыз қарым-қатынас жасауға
ұмтылуы екі адамға-Эдуард VII мен Лорд Лендсдоунға- жол ашты.
Жаңа король Эдуард VII, бұрынғы принц Уэльский болған кездің өзінде
көп уақытын Париж бен Ривьереде өткізетін. Ол Французша тамаша сөйлейтін,
Францияда көптеген дос-жолдастары болатын, Француз халқына деген жылы
көзқарасы болатын. 1903 ж. көктемінде ол өз ынтасымен алғаш рет король
ретінде Парижде болды. Екі айдан кейін (1903 ж. 9 шілдесінде) президент
Лубе король Эдуардпен ресми түрде кездесу өткізді. Сол кездесуден соң
король: ”Екі ел арасындағы жақындаушылықтың сақталуы менің ең үлкен
тілегім”-деді.
Делькассе президент Лубенің Лонданға барған сапарында бірге жүріп,
Лорд Ленсдоунмен келіссөздер жүргізіп, нәтижесінде 8 ай өткен соң ағылшын-
француз арасындағы ”жүрек жарды келісімге” қол жеткізді.
Ол келісім 1904 ж. 8 сәуірде көптен келе жатқан дау-дамайды шешетін
бірқатар конвенциямен бекітілді. Соның ішіндегі ең маңыздысы Франция
Египетте ағылшындықтарға іс-қимылдарына ерік берді, есесіне өзі Мароккода
ерік алды.
1 бап. Жоғарғы мәртебелі британ үкіметі Египеттегі саяси жағдайды
өзгертуді көздемейді.
Франция республикасының үкіметі өз тарапынан Англияның бұл елдегі
әрекетіне кедергі келтірмейді...
2 бап. Франция республикасының үкіметі Мароккодағы саяси жағдайды
өзгертуді көздейді.
Жоғарғы мәртебелі британ үкіметі Францияның әрекетіне кедергі
келтірмейді...”2.
”Жүректен шыққан келісімге ынталы болған кім және оның туындауына не
желеу болды? Англияда болсын, жалпы бүкіл континентте болсын жақындасудың
лебі Англия жақтан соқты деген пікір күштірек болды, шынымен жақындасуға
деген ұмтылыс Англия жағынан Франциямен салыстырғанда екпіндірек болды 3.
Ал желеуге келетін болсақ алғашында ол былай болды: ”ерекше
оқшаулану” саясатынан бас тартып, Чемберленнің Германияға жасаған ұсынысына
теріс жауап алған Англия, әрине Францияға бет бұрды. 1904 ж. ақпанында
соғысқа айналған Ресей мен Япония арасындағы шиеленіс, ал Францияның
Ресеймен одағы сол қиыр Шығыстағы соғыс бүкіл Европаға жайылып кетпеуінің
алдын алды. Ақырында, мүмкін ең маңыздысы болған шығар-ол Англия Египетте
өз қимылына бостандық алуды көздеді.
Француздарға келетін болсақ, олардың ниеті де ағылшындарға ұқсас
болатын. Ол ежелден келе жатқан Англия мен екі ортадағы шиеленісті жоюды
тіледі. Ол Марокко өз іс-қимылына бостандық алғысы келді. Ол Англиямен
достықты нығайта отырып, шамасы келсе Үштік одақтан да мықты державалар
құрастыруды көздеді.
Германия дипломатиясы болса осындай қиын әрі шиеленіскен жағдайда
өзіне Ресейді қарату үшін бар күшін салып бақты. Ресейдің Қиыр Шығыстағы
жеңілісін пайдаланып, ол Ресейге жасырын келісім жасауға тырысты. Бұл
жағдай Вильгель II мен Николай II-нің арасында жүргізілген хат-хабарда
анық көрінген. Онда Кайзер патшаны Германия жағына тартады.
1905 ж. 24 шілдеде Бьерк Вильгельм II мен Николай II кездесі. Сол
кездесуде Николай II-ні кез келген Европалық державаның шабуылына қарсы
қорғану одағын құруға қол қоюға көндірді. Вильгельм Франциямен арадағы
өткен күзде болған қиыншылықтар жойылды, Мароккодағы мәселе шешілді, ендігі
жерде біз ”галлдардың мейірімді досы болатын болдық” деп сендірді. Одақ өз
күшіне тек Ресей мен Япония арасында бейбіт келісім жасалғаннан кейін ғана
күшіне енетіндігі белгілі болса да, Николай II келіссөз кезінде ол
көмектесуі мүмкін деп ойлады 4. ”Вильгельмнің ең негізгі мақсаты бізді
Франциямен араздастырып, соның нәтижесінде өзін шеттетуден құтылу” деп
түсіндірді ресейдің сыртқы істер министері бұл екі монархтың бұның сыртынан
жүргізген келісімі 5. Бірақ 1905 ж. 24 шілдесінде Ресей-Герман келісімі
іске аспады. Германия дипломатиясының бұл әрекеті Ресеймен одақтаса отырып,
франция-ресей қатынасын тоқтатпақшы болғаны Англия мен Германияның Ресеймен
одақтасуға таласқандығын көрсетеді.
Бірақ бұл таластың нәтижесі тек кейін шықты. Ол таяуда ғана қол
жеткізген ағылшын-француз келісімінің мықтылығын тексеріп, мүмкін болса
зиян келтіруді көздеген Германияның әрекеті нәтижесіз аяқталды. Ресейдің
ішкі революциясынан әлсіреп, Япониядан жеңілгендіктен өзінің шығыс
шекарасын қамтамасыз етілді деп есептеген Германия, енді ағылшын-француз
Антантасын шайқалту үшін дипломатиялық шабуыл жасады. Француз-герман
импералистік бәсекелестіктің ежелгі көзі және ағылшын-француз келісімінің
негізі болып саналатын Мароккоға Германия негізгі соққысын бағыттады.
1906 ж. Марокконың тағдырына арналып шақырылған Алхаирдегі
халықаралық конференция алғаш рет Европадағы қалыптаса бастаған күштердің
орналасуына жарық түсірді. ”Англия мен Франция өздерінің арасында 1904 ж.
жасалған келісіміне қол жеткізетін шешімдерді қалады және Мароккода
Францияның бақылауына жол бермекші болды. Германияның епкіні де олардан кем
болған жоқ, бірақ табысы нашарлау болды. Оның ойынша Мароккода тек
Француздық бақылау ғана болмай, барлық ұлттарға бірдей құқық беріліп,
халықаралық бақылау орнату керек 6. Нәтижесінде принціптік тұрғыдан
Германия ұтты, ал іс жүзінде Франция ұтты. Алғашқы Марокколық дағдарыстың
негізгі маңызы сол, ол әуел бастан Франция мен Англияны біріктіретін
дәнекерші болды және ”Жаңадан екі жақты құпия келісім жасауға әкелді” 7.
1891 ж. Франко-орыс келісімінен кейін жасалған құпия соғыс
конвенциясы сияқты, 1904 ж. Ағылшын-француз келісімі де ерекше құпия теңіз
және соғыс келісімдерімен толықтырылды.
”1904 ж. Ағылшын-француз конвенциясының IX бабына сәйкес Англия-
францияға Мароккода тек дипломатиялық қолдау көрсетеді” 8.
Бірақ, Францияның одақтасы Ресей Қиыр Шығысқа қатты соққыға ұшыраған
сәтте Англия Францияға қауіп төнуіне бермеді. Сол сияқты Англияны
Германияның флотының күшеюі тынышсыздандырды, әрі бірнеше жылғы Африкадағы,
Туркиядағы және бүкіл жер шарындағы үнсіз саяси экономикалық бәсекелестік
те маза бермеді. ”Немістің сауда фирмасының өкілі ағылшынның қаңғыбас
саудагері әлемнің әр түпкірінде үздіксіз бәсекелесуде”9.
Сондықтан британдық басылымдар, мәселе Мароккоға тиісті болғандықтан,
өздерін ”Француздардан да гөрі Француз” етіп көрсетті10.
Егер Марокко үшін соғыс ашылса ”Англия сөзсіз Францияны қолдап, тіпті
епкінді түрде Германияға қарсы шығады” деп ескертілді Германия үкіметі11.
Құпия түрдегі келісім бойынша Англия тез арада 100 мың адамды флоттың
көмегімен 12 күн ішінде француз-британ бас штабы келісімі бойынша тиісті
орынға жеткізіледі.
Бұл ағылшын-француз соғысқа дайындалу кезінде Британия мен Францияның
бас штаб офицерлері өздерінің әскерлерінің Бельгия мен Францияда соғысатын
жерлерін мұқият зерттеумен болды.
Орта шығысқа қатысты ұзақтан келе жатқан қарама –қайшылықтарды реттеу
жолындағы ағылшын-орыс келісімі, ағылшын – француз арасындағы келісімге
құба-құп келген келісім болды.
Бұрынырақ көрсетілгендей Англия мен Германия арасында Ресейді өзіне
тарту мақсатында күрес жүріп жатты. Ал Ресей үшін Англиямен одақ тиімдірек
болатын, өйткені орыс-жапон соғысынан кейін Ресейге төніп тұрған қауіп бар
еді: оның бірі Япониямен қарым-қатынастың шиеленісуі мүмкіндігі. Ал
Японияның одақтасы болып отырған Англия болса екі ортадағы дәнекер болар
еді. Англиямен жақындасу Япониямен қатынасты жақсартуға көмектесумен қатар,
Францияның жақтасы болғандықтан Ресейдің жағдайын орнықтырып орыс-француз
одағын күшейте түсуге негіз болар еді.
Ресейге төнген екінші бір қатер ертеден келе жатқан Ресей мен
Англияның арасындағы Орта және Жақын Шығысқа қатысты қақтығыстардың
жаңғырып кетуі мүмкін болатын. Ал Англиямен араздасу Ресейді Германияның
құшағына түсірген болар еді. Ал былай болса орыс саясатының іргетасын
мықтап тұрған франко-орыс одағына қырсығын тигізген болар еді. Енді бір
жағынан Ресей Ұлыбританиямен бәсекелесуін тоқтатып, жанжалға жол бермесе,
онда ол өзінің халықыралық деңгейде өз жағдайын күшейткен болар еді.
1907 ж. 31 тамызда Орта Шығыс-Тибет, Ауғаныстан және Персияға
байланысты орыс-ағылшын келіссөзіне қол қойылды.
Бұл келісім толығымен басылымға шығып, ол бойынша екі жақты да саяси
әрі қарулануға байланысты ешқандай міндеттемеге келтірмесе де, әрі бірден
тығыз дипломатиялық ынтымастастыққа жеткізе қоймаса да ”ол Ресей, Франция
және Англияның маңайындағы саяси ынтымақтастық шеңберін тұйықтады”12. Бұл
елдердің басылымдары жаңа ”Үштік Одақ” туралы хабарлауда болды. Ағылшын-
орыс одағы тек марокконың дағдарысының нәтижесі болып қалмай, орыс-герман
теке-тіресіне де жол ашты.
Кейінгі уақытқа шейін Ресей мен Германия арасындағы саяси және
экономикалық қайшылықтар I-ші дүниежүзілік соғысқа өз ықпалын тигізгендігі
жөнінде зерттеушілер тиісті дәрежеде көңілбөлмей келген болатын. Тек
жекелеген орыс тарихшылары А.Л. Сидоров, П.В. Волобуев, В.И. Бовыкин,
әсіресе Б.В. Ананьич Германия мен Ресейдің қарулы қарсылығына неміс пен
ресей имперализімінің экономикалық тұрғыдағы қарама-қайшылығы себеп
болмағандығына көңіл бөлді 13.
Ю.А. Писаревтің кейбір зерттеулеріне көрсетілгендей Ресейде
капитализімнің жедел дамуы, оның ішінде оңтүстігіндегі ілгерілеуі,
Германияның тынышын алып арадағы шиеленісті күшейте түсті. Автор
көрсеткендей, шет ел бөлімінен теңіз министріне жазылған 1914 ж. (не 1913
ж.) хатта былай делінген: ”Соңғы 15 жыл бойы Германия Ресейді саяси және
экономикалық тұрғыдан әлсіретуге бар күшін салуда болатын. Ресейдің сауда
орындары немістің тауарларына лық толы, оның халықаралық беделі төмен
түскен ал Япониямен соғысқа жеңілуі оның қарулы күшінің күйрегенін
дәлелдеген. Бірақ Ресейдің қайта дамуы басталып ол қарқындап барады. Ал
Германия болса өзінің ықпалының әрі қарай дамуына алаңдатушылық
білдіруде... . 1904 ж. бекітілген орыс-герман бекет келісімінің 1914 ж.
бұзылуы Германияның ұстанымын әбден тұрақтандырды. ”Осы кезеңнен бастап біз
бір-бірімізге жаумыз”-деп мәлімдеді Вильгельм.
Санкт-Петербург қаласының мұрағатында жатқан осы құжатты жарыққа
шығарған Ю.В. Писарев, 1914-1918 ж.ж. бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу
себептерінің бірі осы Германия мен Ресей арасынды пайда болған экономикалық
қайшалықтар деген қортынды жасайды 14.
1. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, М. 1934 г. с.68
2. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”, М.1940г. 1940
с.75.
3. См. Осапенко Г.С. Наследники королевы Виктории и первые британские
монархи XX в., Эдуард VII и Георг V. -”Новая и новейшая история” №6,
1999г. с. 142-144.
4. Переписка Вильгельма II и Николая II.М.
5. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 9.
6. ”История дипломатии”, т.2.М. 1963г. с.472.
7. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, т.1. с.138
8. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 76.
9. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 8.
10. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, т.1. с.142.
11. Тейлор А. ”Борьба за господство в Европе”, М. 1958г. с. 424
12. Игнатьев А.В. ”Русско-английские отношения накануне I мировой войны
1908-1914г.г. ” М. 1962г. с.29.
13. Сидоров А.Л., Волобуев П.В. ”Экономические и социальные причины первой
мировой войны. Первая мировая война” М. 1918г.
14. Академик Писарев Ю.А. Новые подходы к изучению истории первой мировой
войны- новая и новейшая история, 1993г. №3. С.48.
§2. Ресей мен Германияның геостратегиялық
жоспарларындағы Балқан түбегі.
XIX ғ. соңы XX ғ. бас кезіндегі жылдар бірінші дүниежүзілік соғыс
алдындағы ең күрделі кезең болды. Германияның теңіз-қарулы флотының
күшейуіне байланысты жаңа заң қабылданумен англо-герман қатынасының
шиеленісуі Марокко үшін франко-герман қақтығысы, Балқанда темір жол
құрлысына байланысты ресей-австрия және итальян-австрия қатынастарындағы
шиеленістің күшейуі- міне сол жылдардағы тек бірнеше оқиғаның тізбегі. Оның
үстіне Туркияға тек формалды түрде тиесілі болған Босния мен Герцоговинаны
Австро-Венгрияның тартып алуы (аннексиялауы) европадағы дағдарыспен
аяқталды.
Балқан түбегінде ресей империализмінің ірі экономикалық мүддесінің
жоқтығы, оның бұл мәселеге бел шешіп кірісуіне бөгет бола алмады. Патшалық
ресейдің Балқандағы ықпалы оның балқан халқын түріктердің езгісінен құтқару
жолындағы әрекеттеріне байланысты болатын. Кейін, қажетті күш жиналған
кезде, экономикалық мүдделерге ыңғайлы жағдай туғызу үшін саяси ықпал
тигізуге де болушы еді. Оның үстіне Балқанның осы тұрған жағдайда нығаюына
патша үкіметі мүдделі болды.
Балқан мемлекеттерін Ресей қамқорлығына алып біріктіру идеясы ең
алғаш рет статс-секретарь А.М. Безобразовтың 1902 ж. патшаға жазған ерекше
хатында орын алды. Ол хатты жазушы адам үкіметтің негізгі назарын қиыр
шығысқа аудармақ болып, соған байланысты Ресей империясының ”тылын” Балқан
түбегінде қамтамасыз ету керек деген мәселе қойды 1.
Құрамына Туркия да енген балқан елдерінің достық одағы бұғаздарды
бейбіт мақсатта қолдануға Петербургке мүмкіндік береді, деп бекітті
Безобразов.
”Іс жүзінде бұғаздар біздер үшін ашық, өйткені біз Туркиядан
мықтымыз. Ендігі жерде біз үшін тек ортақ мүдделер негізінде жағдайды
реттеу ғана қалды”2.
Осы міндеттерді шешуді 1906-1908 жылдары. Сыртқы істер министрі А.П.
Извольский де, (В.Н. Ламсдорортың орнына келген) министрлер кеңесінің жаңа
төрағасы П.А. Столыпин де жақтады, бірақ олардың ойынша Балқан мен Таяу
Шығыс Ресейдің сыртқы саясатында негізгі рольдің бірін алуы керек. А.П.
Извольский бұғаздар туралы 1871 ж. қабылданған лондондық теңіз конвенциясын
қайра қарастырып Ресей мен басқада Қара теңіз маңайындағы мемлекеттер үшін
оларды қолданудың қолайлы жағдайын қарастыруды ұсынды 3.
Ресейдің басқаруымен балқан мемлекеттерінің блогын құру үшін патша
үкіметі Балқан мен Таяу шығыста белсенді, тіпті озбырлық саясатқа көшу
бағытын алды. Ол блокқа Туркия мен Румынияны енгізіп Бүкілбалкандық одақ
құру мүмкіндігі де қарастырылды.
Балқан мен Таяу Шығысты меңгеру Ресейдегі көпшілікке ұтымды аймақ
болып көрінді. Бірақ өз мақсатын орындау үшін Ресейге Германия мен Австро-
Венгрияға қарсы күрес жүргізу керек болды.
”Германия- деп жазды 1909 ж. 18 науырызда ”Новое время” газеті
–Балқан түбегінде Эгей теңізіне шейін және одан әрі Кіші Азия мен Персияға
жетпекші. Ресей бұған не көнуі, не қарсы тұруы керек. Егер көнсе, онда ол
батысы мен оңтүстігінде Германияның қоршауында қалады. Көнгісі келмесе
Англия және Франциямен өзінің келісімдерінің көлемін ұлғайтып бекіту
қажет”4.
Патша үкіметі көнгісі келмеді, сондықтан 1907 ж. Таяу Шығыс пен
Персияға ықпал ету аумағын бөлу туралы Англиямен келісімге қол қойды 5.
Солай болған күнде де, 1907 ж. кейін де, Ресейдің билеуші топтарының
арасында сыртқы саясаттың бағыты туралы талас тоқтамады.
Тепе-теңдік саясатын жүргізу мақсатында екі блоктың арасында
бұлталақтауын тоқтатпаған патша үкіметі Антантаға қосылды.
Германия болса үштік келісімді ажыратып Ресейді орталық державалар
қатарына қосуға талпынды. Немесе болашақтағы Англиямен соғыста
бейтараптығын сақтауды қамтамасыз етпекші болды. Өз кезегінде Франция мен
Англия Ресейді қаржы қарыздарымен шырмап өз одағында ұстап қалуға тырысты
6. Дегенмен, олардың Ресеймен қарым-қатынасында едәуір қарама-қайшылықтар
сақталуда болатын. Осының барлығы Петербургтің балқанға байланысты
саясатына өз ықпалын тигізді.
Балқан мен Таяу Шығыстағы патшалық дипломатияның алдында үш мәселе
тұрды: қаратеңіздік бұғаздар аймағында Ресей империясының мүддесін
қамтамасыз ету; бұл аймақты Ресей саясатының ықпалын күшейту; балқан мен
таяу-шығыстық рыноққа ресей капиталын енгізуге жағдай жасау 7.
Ресейдің бұл аймақтағы саясатының негізгі бағыттары арнаулы кеңесте
анықталды. Ол кеңес 1908 ж. 21 қантарында мемлекеттік қорғаныс Кеңесінің
отырысында өтті 8. Ол кеңесте Ресей балқан мемлекеттері мен Туркия
арасында дипломатиялық байланыстарды кеңейтуды мақұлдады. А.П.
Извольскийдің Австро-Венгриямен Балқанды ықпал ету аймақтарына бөліске салу
ұсынысы қабылданбады. А.П. Столыпин Ресейдің соғысқа дайын еместігін,
халықыралық жағдайдың ыңғайсыздығын және Ресейде жаңа революциялық
қозғалыстың қауіпі бар екенін ескере отырып Извольскийдің жоспарын қауіпті
деп санады. Саяси қақтығыстар соғыс жағдайына әкелуі мүмкін деп ескертті.
”Бұл уақытта тек қорғану саясатынан басқа саясат, деп ескертті
Столыпин –есі шыққан үкіметтің сандырағындай болған болар еді және оның
ақыры династияға қатер төнгізеді”9. Кеңес туркия саясатында шектелу керек
деген ұсыныс жасады.
Извольский ұсыныстарға қарамастан өз бетінше Туркияның сыртынан
Австро-Венгриямен екі жақты келіссөз жүргізіп бұғаздардың статусын қайта
қарау мәселесін шешуге талпынас жасады. Министр барон А.Эренталмен келісіп
Балқанды ықпал ету аймақтарына бөліп (бұғаздар ресейге тиесілі болуы керек)
оның есесіне Австрияға Босния мен Герцоговинаны аннексиялауға (тартып
әперуге) рұқсат етеді 10. Келіссөз Бухлауда өткізілді, бірақ патшалық
үкімет келіссөздің қордындысын жоққа шығарды, ерекше кеңес өзінің
Извольскийдің бағытымен келіспейтіндігін білдірді, ал Европа астаналарын
аралау сапарынан оралған министр 25 қазан күні Эренталмен жасаған келіссөзі
туралы баяндама жасағаннан кейін, Ресей үкіметі Австро-Венгрияға Босния мен
Герцоговинаны тартып әперуден бас тартадындығы жөнінде ресми хабарлады
11. Бірақ Австрияның біржақты акты іске асты. Босния мен Герцоговина
аннексияланды, Осман империясы сақталып қалды. Англия мен Германия
Туркияның жақтаушысы болып шықты. Ал осыған байланысты Петербург
төмендегіндей талаптар қойды: Австрияға аннексияны жариялау мүмкіндігі
берілсін, содан кейін оның Берлин трактатын бұзғандығын әшкерелейтін европа
конференциясын шақыруды талап етіп Австрияны кінәлап, ал Ресей балқан
мемлекеттерінің жақтаушысы болып шыға келеді 12.
Ресейдегі Австрияны шапқыншы ел қылып көрсететін қоғамдық пікірді
дайындау үшін Извольский Чарыковқа ”баспасөзді бағыттауды” тапсырды. Пікір
бойынша Австрия славян мемлекеттеріне ауыз салушы ретінде болуы керек, ал
Ресей олардың бірден бір қорғаушысы болып көрінуі керек.
”Балқан халықтарының қорғаушысы” болғаның орнына патша үкіметі Австро-
Венгрияның ымыраласы болды. Извольский Австрияның, Босния мен Герцоговинаны
қосып алмақшы ниетін білді.Ресейге Лондон мен Парижге ыңғайсыз түсіндірме
беру міндеті тұрды.
Дағдарыстың даму барысында австро-серб қатынастарының шиеленісуі
бірінші қатарда шешетін жаңа мәселе тұғызды. Босния мен Герцоговинаның
аннексиялануы Сербия мен Черногорияда орасан ашу-ыза туғызды 13. Бұл екі
елдің намысына австрия үкіметінің бұл ісі қатты тиді: аннексияланған
аймақтың тұрғындары олармен бауырлас халық болғандықтан Белград ол аймақты
болашақтағы оңтүстік славяндық мемлекеттің бір бөлігі деп санайтын. Маңайда
соғыстың иісі шыға бастады. Бірақ Австро-Венгрия мен Сербия арасында
соғысқа жол беру, Сербияны талқандату болып есептелер еді, өйткені
сербияның әскери күші дунай монархиясының әскери күшінен әлде қайда әлсіз
болатын. Ал Сербияны жақтап шығу Австро-Венгрияның одақтасы Германияны
соғысқа тартқанмен бірдей еді 14. Бірақ Ресейдің соғысқысы келмейді.
Австро-Венгрия мен Германия соғысқа дайындалып жатыр деген хабар
патша үкіметінің оның қандай жағдайға тап болғанына көзін ашты. Осыған
дейін Ресейдің мақсаты аннексия үшін шығынның орнын толтыру болса, тіпті
Ресейдің пайдасына шешілмеген күннің өзінде, славян мемлекеттер үшін болса
да. Ол патша үкіметі үшін саяси тұрғыдан ұтыс болар еді. Ендігі жерде
талғандырған мәселе –Австрия мен Сербия арасындағы шиеленісті шешу болды.
Өйткені ол шиеленіс Ресейдің Балқандағы беделін түсіріп қана қоймай, оның
ұлы держава болып саналуына да нұқсан келтіретін еді 15.
1909 ж. 24 ақпанында Белградтағы австрия елшісіне нұсқаулар берілді.
Ол, Серб үкіметі Венадағы Австрия үкіметіне өзінің көзқарасын өзгертпесе
(Босния мен Герцоговинаны аннексиялаған жайында) онда өткен жылы жасалған
сауда келісімін Ресей ратификациялаудан бас тартады деп хабарлады 16.
”Австро-Венгриямен достық қатынасты жаңғыртсын” делінді. Сербияның берген
жауабы вена кабинетін қанағаттандырмады. 28 ақпанда Сербиямен, Босния және
Герцоговинамен шекаралас жерлерде Австрияның қарулы күштері шоғырлана
бастады. Оны кішкентай сербия мемлекетінен қорғану мақсаты деп түсіндірді
17.
Петербургке вена кабинетімен ноталар алмасу арқылы аннексияны
мойындау ұсынылды, сол әрекетті бетке ұстап Сербияға ықпал ету керек болды.
Извольский болса кейбір жеңілдіктер берілер деген үмітпен жауапты
кешеуілдетті. Бірақ аннексияны мойындағандығы жөнінде тез арада жауап
алынбаса, Германия Австрияға не істеймін десе де ерік беретіндігін айтты.
”Мәселе тікесінен-тік қойылғандықтан, өзімшілдікті ысырып қойып,
келісім беруге тура келді,-деп жазды кейін Николай II анасына-Барлық
министрлер бірауыздан осыған келісті де. Егер біздің бұл құрбандығымыз
Сербияны Австрияның езгісінен сақтап қалса, менімше ол құрбандық дұрыс.
Оның үстіне Германия мобилизацияға дайын тұрғанын біз білген едік. Кімге
қарсы? Әрине Австрияға емес. Шындығында герман үкіметінің бізді қабылдауы
мен бізге көңіл аударуы дөрекі болды, біз оны ұмытпаймыз!!! ” 18.
Ресейдің өзінің соғыс жоспары 1912 ж. соңы мен 1914 ж. басында жасала
бастады. Бірақ ол жалпы стратегиялық мақсат-соғысты 1916-18 жылдарға шейін
болдырмауды көздеді. ”Балқандағы соғыста Ресей өзінің одақтастары Сербия
мен Черногорияға сенді. Екі мемлекеттің де қарулы күштерінің нашарлығын
ескерсек,-деп жазды князь Трубецкой –серб халқының жауынгерлік рухы, оның
бостандық сүйгіштігі мен Ресейдің дәстүрлеріне адалдығы маңызды роль
атқарады” 19.
Бұдан әрі оқиғаның дамуына герман үкіметінің ресей үкіметіне үзілді-
кесілді түрде, намысына тие сөйлеуі үлкен ықпал етті. ”Шиеленістің барлық
уақыты мен соғыстың алғашқы айларында мен министрлікте отырдым. Мәселе
бейбіт шешілуі мүмкін деген үміт көңілімізде әлі ұялап тұрған кезде біз
бәріміз ауру науқас үстіндегі адамның қасында отырғандай сезімде болдық”
20 деп жазды князь Трубецкой.
Одан әрі Трубецкой герман елшісінің қаншалықты арсыз, тықсыра әрекет
еткенін жазады: ”18 шілдеде Парталес министрлікте болды, сол күні түнде ол
министрмен шұғыл кездесуді талап етіп, оған демобилизацияға кірісу жөнінде
ультиматум табыс етті, шешімді таң атқанша қабылдауды талап етті. Жауапты
алып үлгірмей жатып, таңғы сағат 7-де, министрге Германия өзін Ресеймен
соғыс жағдайында деп санайтындығы жөнінде мәлімдеме ұсынды. Сол түні патша
император Вильгельмнен жеделхат алды. Онда император орыс әскерлері
шекарадан өтпейді деген үмітте екені айтылды. Министр осыдан кейін
телефонмен герман елшісін оятып жеделхаттың мазмұнын Германия соғыс
жариялағаннан кейін қалай түсінуге болады деп сұрады. Граф Пурталес
білмейтіндігін айтты, бірақ жеделхат бұрын жіберіліп, жолда кедергіге
ұшыраған болар деген болжау айтты” 21.
1914 ж. 1 тамызында Германия Ресейге соғыс жариялады. Австро-
Венгрияның Сербияға жасаған шабуылы әлемдік соғысқа тек себеп қана еді.
Мәселе кішкентай халықтың құқығын сақтау емес, нақты империалистік мүддеге
тірелді.
П.Н. Милюков өзінің мемуарында соғыстың қарсаңына шолу жасап, былай
жазды: ”Ресей Балқаннан кеткен сияқты көрінді. Кеткенде ол өзінің
әлсіздігін сезініп, өзінің қарулы күшімен де, моральдық күшімен де өзінің
ежелгі достарын қолдай алмайтындығын түсінген болатын. Бірақ сол он
төртінші жылдың жартысы ғана өтісімен сол Балқаннан Ресейді оятқан қоңырау
соғылды. Ол өзінің бұрынғы ежелгі Балқандықтардың қорғаушысы екендігін
есіне түсіріп, тәуекелге баруға бел буды. Сонымен, ол өзіне жат деп
есептейтін европа саясатының мүддесін қорғаушылардың екінші қатарында
болды. Мұндай тапсырма мен оның орындалуы арасындағы айдан-анық көрінетіп
қарама-қайшылықты түсіну тіпті де қиын” 22.
Патшаның генерал-лейтенанты Головкин, қайнаған соғыс кезіндегі орыс
патриозміне мінездеме бере отырып, былай жазды:
”Германия мен Ресей арасындағы соғыс рухтас, қандас серб халқының
өмір сүру қуқығын сақтау үшін басталды. (Бұл сезім ”панславянизмге” мүлдем
ұқсамайтын). Бұл сезім, австриялықтарды сербтерді түбегейлі құртуға айдап
салып отырған Вильгельм Кайзердің ”панславянизм” атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XX ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыстың себептерінің проблемасы
осы күнге шейін тарих ғылымының өзекті мәселесі болып қалуда. Әлемде өте
көп зерттеулер жүргізіліп, ұлы державалар арасындағы XX ғас. басындағы
шиелестердің 1914-1918 ж. соғысқа әкелген шиеленістердің себептері туралы
көптеген кітаптар мен мақалалар жазылды. Бұл проблеманың көптеген
аспектілері өзекті болып қала отырып, жаңа пайда болған аспектілерді
анықтауды талап етеді. Бұл мәселелердің қатарына Герман-Ұлыбритания және
Герман-Француз антагонизмі жатады. Оның үстіне Писарев Ресей туралы мәселе
көтерді. Ол Ресейді соғыс алдындағы жылдарда Германияның өндірістік
империализмінің ең манызды бәсекелесі қатарына қойды. Сонымен қатар
Балқандық шиеленістер түйіні көбінесе еске алынбайды. Соғыстың бұрыннан
дайындалып жатқандығы белгілі болатын. Милитаризм ертеме, кешпе әйтеуір бір
кезде қысым көрсете алатын күшке айналды. Оған қоса 1914 ж. шілде дағдарысы
кезіндегі дипломатиялық түсініспеушілік те көніл аударатын мәселе. Ол
түсініспеушілік жанжалға айналып өрши түсіп, державалар арасында
сенімсіздік туғызып ақырында соғыс ашылуының бір себебіне айналды. Бұл
мәселе өз кезегінде американ авторы Барбара Такман Августовские пушки1
деген кітабында көтерілді.
Бұл дипломдық жұмыста мүмкіндігінше дүниежүзілік соғыстың осы
проблемаларына тоқталуға талпынас жасадық.
1914-1918 жылдардағы қасіретке толы бірінші дүниежүзілік соғыстың
тарихы зерттеушілердің көңілін ғана аударып қоймай, уақыт озған сайын
басталғанына 100 жыл толуы жақындаған сайын халықаралық дәрежеде күн
тәртібіне іліге бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс 10 млн. адам өмірін
әкетіп адамзатқа алапат қайғы-қасірет әкелгенімен қоса, ғаламат тарихи
бетбұрыс жасап, адамзат тарихына бұрын болмаған әлеуметтік-экономикалық
және дәуірлік жалпы тарихи өзгерістер туғызды. Соғыс пен әлеуметтік астан-
кестен өзгерістер нәтижесінде Габсбургтер, Романовтар, гогенцоллерлер
империясы таратылып, түрік сұлтандары жойылды Европа мен Азияның бірталай
халықтары өз бетімен егеменді түрде даму жолына түсті. Бірінші дуниежүзілік
соғыс өзінің аумағы мен тарихи өзгерістірінің нәтижесінде ұлы соғыс болды.
Кәзіргі заманда бүкіл Европа мемлекеттері мен Америкада, Азияда бұл соғысқа
осындай баға берілуде. Соған қарағанда біздің елде де оған тиісті баға
беретін уақыт келген тәрізді.
Көрсетілген тақырыпта жұмыс істеу барысында автор ең қызықты, әрі
күрделі мәселелерді ашуды мақсат етті: Сараеводағы қастандықтан кейінгі
Европаның екі жауласқан лагерьге бөлінуі мен шиеленістің туу себептері.
Автор соғыс ашушы негізгі кінәлілерді іздеуден гөрі, сол соғысқа қатысқан
мемлекеттер арасындағы шиеленіс себептерін, жіберілген саяси және
дипломатиялық қателіктерге баға беруге тырысты.
Бұл дипломдық жұмысты жазуға негіз болған 1914 жылдың шілде айынан
кейін жарық көрген дипломатиялық құжаттар жинағындағы материалдар болды.
Осындай алғашқы басылымдардың бірі германияның Ақ кітабы болды. Іле
британдық Көк кітап, орыстың Қызылсары кітабы, бельгиялық Сұр кітап шықты.
1915 жылы Сербтік Көк кітап, француздық Сары кітап және австриялық Қызыл
кітап жарияланды. Бірақ бұл кітаптарды әр мемлекет соғыстың ашылу себебін
өзінің қарсыласына жабуға тырысты.
Оған байланысты Қазан төңкерісінен кейін жарық көрген патша мұрағаты
мен уақытша үкімет мұрағатынан алынған құжаттардың шығуы қызығушылық
туғызады. 2
Кеңестер одағы кезінде патшалық Ресейдің (ресей армиясының бас
штабының архиві, барлау мен қарсы құжаттары) бірқатар мұрағаттары жасанды
түрде жабық болды. Кәзіргі кезде бұл құжаттардың барлығы тарихшыларға ашық,
сондықтан ғылыми тұрғыдан соғыс мәселесіне жаңа көзқарас туғызуға болады.
3
Сондай-ақ мемуарлық бір қатар жарық көрген әдибиет те соғыс туралы
мағлұмат беретін бір көзге айналды. Әр түрлі мемлекеттің мемлекет және
саяси қайраткерлерінің мемуарларында жазылған соғысқа берген бағасы ғылыми
құндылығымен саяси бағыты жағынан әртүрлі. Бірақ мемуарларға ортақ бір
мәселе бар: Әр автор өзінің жүргізген саясатын ақтап шыққысы келеді. Бұл
жұмыста біз солардың кейбіреуін ғана қарастырамыз.
Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін көптеген Ресей
қайраткерлері қолына қалам алды. Ресейдің сол кездегі сыртқы істер
министері С.Д. Сазонов Ресейдің бұғаздарға көз қарасын саяси және
экономикалық түрғыдан негіздемек болса да, оны іс жүзінде іске асырудың
мүмкін еместігін мойындады.4
Белгілі орыс дипломаты В.П. Извольский де өзінің естеліктерінде
Германияны айыптап, кедергілерді айналып өту тәсілін қолданды.
Францияның бұрынғы президенті Р. Пуанкаре Франция еш уақытта өш алып,
соғыс ашу туралы ойлаған емес деп жазды. Сондықтан не Антанта, не орыс-
франция одағы соғысқа дайындық құралы болған емес. 5
Бұл тақырыпқа байлынысты көп жәйіттерді белгілі шетелдік дипломаттар
М. Палеолог пен Дж. Бьюкененнің де мемуарларынан табуға болады.
Осы жұмыста бұрынғы одақ тарихшыларымен қоса шетелдік тарихшылардың
да еңбектері пайдаланылды.
Ресей және одақ тарихшылары 20 жылдардан бастап XX ғасырдың
импералистік державаларының халықаралық қатынастары мен сыртқы саясатын,
соғыстың шығу себептері мен негізін зерттей бастады. Бұған итерлеген
жарыққа шықан патша архиві мен уақытша үкімет кезіндегі құжаттар еді. Бұл
жерде А.М. Зайончковскийдің еңбегін атап өту керек.6 Ол еңбегін
архивтерді зерттеу негізінде жазды. Автор еңбегінде екі негізгі ”вулкандық
пункттерді” атап көрсетті: Балқандағы орыс-австриялық қарама-қайшылық пен
теңіздегі қарулануға деген ағылшын-германия арасындағы келіспеушілік.
Зайончковский Антантаға іріткі енгізбекші болған Германияның көптеген
әрекеттерін көрсетті. Бұғаздар туралы құжаттарды сараптай келіп ол кейінгі
50 жыл ішінде Ресейдің оларды басып алуына не дипломатиялық, не соғысқа жол
беретіндей себептердің болмағанын дәлелдейді.
Одақтық әдебиетте М.Н. Покровскийдің 7 I дүниежүзілік соғысты
зерттеу жұмыстарының жетістіктері мен кемшіліктері жөнінде бірсыпыра
жазылды. Сөз жоқ, патшалық сыртқы саясаттың басып алушылық озбырлығы, сол
сияқты жалпы Үштік келісім туралы пікірлері көңілге қонымды. Бірақ орталық
державалардың, оның ішінде Германияның импералистік ұмтылыстары көлеңкеде
қалды. Оның пікірінше Ресей Бұғазар мен Констонтинопльға ауыз салса, сөйтіп
Австро-Венгрия мен Германия арасында соғыс өртін үрлесе, Германия өзінің
одақтасын соғыс ашудан сақтандырды делінеді.
Ал ғұлама ғалымдар-академиктер Е.В. Тарле және В.М. Хвостов,
профессолар Е.А. Адамов және Ф.И. Нотович т.с.с. соғысты империалистік,
жаулап алушылық, ұлы державалардың саясатының жалғасы деп карастыруы соғыс
тарихына енгізген үлкен үлесі болып есептеледі 8.
Соғысқа дейінгі тарихшылардың еңбектерінде де соғыс қарсаңындағы
халықаралық қатынастар зерттелуде болатын. А.А. Могилевич пен М.Э.
Айрапетянның бірігіп жазған еңбегінде жарық көрген архив құжаттары
пайдаланылған. Авторлар 1914-1918 жылдағы соғыс қарсаңындағы халықаралық
қатынастарды салалап, барлық империалистік державалардың саясатын сынға
алды. Покровскийден басқа авторлардың барлығы австро-германия одағының
агрессорлық саясатын көрсетіп берді.
40 жылдардың екінші жартысы мен 50 жылдардың бірінші жартысында I-ші
дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатнасты зерттеуге қызығушылық
арта түсті. Бұл жерде соғысты идеологиялық тұрғыдан дайындау жөнінде Ф.И.
Нотовичтің еңбегі көп болды9. Бұл мәселені қарастырғанда Ресейдің Англия
мен Францияға тәуелділігін тым зорайтып көрсетіп, сол Ресейдің халықаралық
істегі рөлін тым төмендетіп жіберді.
50 жылдың ортасында одақ зерттеушілеріне архив материалдарын
қолдануда зор мүмкіндіктер туды. Сол кезге шейін жазылған еңбектердің
дәрежесі ұлы державалардың Европа мен Азияның жекелеген аудандарында
жүргізген саясатын тереңірек зерттеуге жол салды.
XIX ғ. аяғы- XX ғ. басындағы халықаралық қатынастарды зерттеу
тарихына академик В.М. Хвостовтың сіңіген еңбегі зор болды10. Оның
зерттеулерінде империалистік державалардың I – ші дүниежүзілік соғысқа
дайындық кезеңдері анық көрсетіліп, ағылшын-германия автогонизмінің негізгі
кезеңдері мен орыс-герман қайшылықтары жіктелді. В.И. Бовыкин мен П.Н.
Ефремовтың зерттеулері оқушыларын Ресейдің сыртқы саясатының негізгі
бағыттары мен соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастарымен таныстырады
11. А.В. Игнатьев пен В.И. Бовкиннің монографиялары соғыс қарсаңындағы
Антантаның позициясын тереңірек түсіндіреді. 12.
60 жылдары көрсетілген еңбектерге қоса Балкандағы империалистік
державалардың саясатын зерттенген жұмыстар мен монографиялар жарық көрді.
В.Н. Виноградов 13 Босниялық кризистің кезіндегі австро-германия одағының
саясатының астарын ашып береді. Ол саясат XX ғ. басындағы халықаралық
қатынастың бірден-бір шешуші саясаты болатын.
Ю.А. Писарев 14 I-ші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Австро-
Венгрияның ішкі және сыртқы саясатының бірқатар маңызды жақтарын жария
етті.
70-ші жылдары да тарихшылардың I-ші дүниежүзілік соғыстың
проблемаларын қарастыруы тоқталған емес. И.И. Астафьевтің 15 жұмысы XX ғ.
басындағы орыс-герман қатынастарының дипломатиялық тарихын зерттеуге
күрделі үлес қосты. Бұл еңбекте Извольскийдің тепе-теңдік саясатын сынға
алынады, өйткені ол уақыт өткен сайын екі арадағы сызат ақыры 1910 ж.
мүлдем сәтсіздікке ұшырады. Оның себебі Германия мен Антанта әрқайсысы өз
мүддесін қорғау мақсатында сол тепе-теңдікті жоюды мақсат етті.
I –ші дүниежүзілік соғыстың шығу тегін зерттеу тарихнамасына кеңес
тарихшысы К.Б. Виноградовтың қосқан үлесі мол болды. Ол еңбегінде тарихи
оқиғалардың буржуазияның тарапынан бұрмаланғандығын, тарихи аренада шет
мемлекеттер дамуының тарихнамасының даму кезеңдері көрсетілген.
Зерттеліп отырған мәселе төңірегінде шет мемлекет тарихшыларының да
көптеген еңбектері бар, біз соның тек қажет деп саналғандарын ғана
қарастырамыз.
I- ші дүниежүзілік соғыс аяқталып құжаттар жарияланған соң соғысты
ашқан жақтың жауапкершілігі мен кінәлілігі туралы мәселе көтерілді.
Осыған байланысты көптеген кітаптар басылып шықты.
Германияда Э. Бранденбургтың, Х. Онкеннің, О. Хамманың және тағы
басқалардың еңбектері шықты.
Алғашында соғыстың ашылуына жалғыз Германия себепші емес делінді.
Кейіннен Үштік келісімді кіналау басым болды.
Дегенмен Германияның тарихнамасында I- ші дүниежүзілік соғыстың
ашылуына дұрыс бағыт беретін жұмыстар да жазылды. Соның бірін жазған Г.
Хальгартен болды 16. Бірақ оның еңбегінде саяси және соғыс жайынан да,
экономикалық жайы басымырақ көрсетілді. Ал Ф. Фишер болса барлық
империалистік мемлекеттердің соғысты ашуға ұмтылысын көрсетті. 1914-1918
ж.ж. соғыстың ашылуының терең империалистік және басқа да себептері бір топ
басқа мемлекеттердің зерттеушілерінің еңбектерінде көрсетілген: Пьер
Ренувен (Франция), Луиджи Альбертини (Италия), Роберт Уильям Ситон-Уотсон
(Ұлыбритания), Е. Хелвирайх (Германия), Васо Чубрилович және Владимир
Чорович (Сербия) және т.б.17.
Ал Британдық тарихшылар Гуч, Шмитт, Тейлор және т.б. еңбектерінде
антантофильдық пікір басым болды.
Американдық тарихшы С. Фей 18 басқа да көптеген тарихшылар секілді
соғыстың сөзсіз болатындығын теріске шығарды. Ол соғыстың ашылуына негізгі
кінәлілер Ресей, Австро-Венгрия және Сербия деп санады.
Бұл дипломдық жұмыс дипломатиялық құжаттар монографиялар мен ғылыми
жұмыстарды зерттеу негізінде жазылды.
Европаның қопарылысын дайындауға бірнеше ондаған жылдар жұмсалған
болса, сол қопарылыс туы үшін бірнеше күн ғана қажет болды. Бұл жұмыстың
негізінде сол қопарылыс қалай дайындалғаны жөнінде және оған қандай
себептер болғанын ашу болды. Сонымен қатар біз ұлы державаларды соғысқа
әкелген негізгі саяси, дипломатиялық және қарулануға деген көз қарасқа
ерекше мән бердік.
1. Такман Б. Августовские пушки. Перевод с англ., М. 1972 ж.
2. Международные отношения в эпоху империализма Сокр. издание. Документы
из архивов царского и временного правительства. Серия III. 1914-1917г.г.
т.I. М. 1935г.
3. Писарев Ю.А. “Новые подходы к изучению истории первой мировой войны”
Новая и новейшая история. №3 М.1993г.
4. Сазонов С.Д. Воспоминания “Международные отношения” –М.1991г.
5. Пуанкаре Р. “На службе Франции. Воспоминание за 9 лет” М. 1936г.
6. Зайончковский А.М. “Подготовка России к мировой войне в международном
отношении” М. 1926 г.
7. Покровский М.Н. “Империалистическая война” сб.статей. М.1934 г.
8. Адамов Е.А. Великодержавная политика Греции и великие державы- Новый
восток 1922 г. Кн.2.
9. Тарле Е.В. Германская ориентация.-П.Н. Дурново Былое, 1922 г. Вып.19.
10. Нотович Ф.И. “Империалистические противоречия накануне I-ой мировой
войны- Исторические записки6 1947 г. Т.23.
11. История дипломатии под ред. Хвостова В.М.-т.-2. М.1961г.
12. Бовыкин В.И. Очерки истории внешней политики России –конец XIX в.-
1917г. М. 1966г. Ефремов П.Н. Внешняя Политика России 1907-1914 г.г.
М.1961 г.
13. Игнатьев А.В. Русско- английские отношения накануне I-ой мировой войны
1908-1914 г.г. М. 1962 г. Бовыкин В.И. “Из истории возникновения I-ой
мировой войны: отношения Россий с Францией М. 1961 г.
14. Виноградов В.Н. Боснийский кризис 1908-1909 г.г. Пролог I мировой
войны”, Л.1964 г.
15. Писарев Ю.А. “Главные направления политики Австро- Венгрии –Вопросы
истории”, 1960 г. №6.
16. Астафьев И.И. “Русско-Германские дипломатические отношения, 1905-
1911г.г”. М. 1972г.
17. Хальгартен Г. “Империализм до 1914 г.” М.1961 г.
18. См. Писарев Ю.А. Указанная статья с.47.
19. Фей С. “Пройсхождение мировой войны”, М.1934г.
I тарау
Соғыс қарсаңындағы ұлы мемлекеттер антогонизмдері
§1. Германия-Ұлыбритания және Германия-Франция антагонизмдері.
XIX ғасырдың соңғы онжылдықтарында халықаралық аренада жаңа
империализмнің пайда болу кезеңі басталды. Оның маңызды көріністерінің бірі
европалық ұлы державалардың жаңа теңіз сыртындағы елдерді жаулап алу
ниетінің жаңғыра бастауы болды. Бұған ықпал еткен бірқатар факторлар болды:
өндіріс революциясының табыстары, жаңа нарық көздерін меңгеру мен бос
сауданың ыңғаюы капиталдың экспортталуы, жаңа қару-жарақ технологиясының
пайда болуы және т.с.с. Ұлы державалардың бар колонияларды нығайтып және
жаңа колониялық империя құру барысындағы кең көлемді әрекеттері сол кездегі
халықыралық қатынастарға өз таңбасын салды.
XX ғасырдың бас кезінде жетекші империалистік державалар арасында
жаһандық шиеленістің көріністері қалыптаса бастады. Қытай, Туркия, Иран
сияқты ірі мемлекеттер тікелей аннексияға ұшырай қойған жоқ, бірақ ықпал
ету аймақтарына бөлініп қойды. Бірақ бұрынғы колонияалдық жетекшілердің
гегемондығымен келіспеген державалардың өсіп келе жатқан талаптары, АҚШ пен
Германияның үдемелі өсіп келе жатқан экономикалық дамуы, халықаралық
транспорттық коммуникациялардың бүкіл жүйесінің жаңаруы колониялдық
бәсекелестіктің жаңа бір айналысының пайда болуына, нарық пен ықпал ету
аймағы үшін, билік ету аймағы үшін күресуге алғы шарттар туғызды.
XX ғ. басында Европа әлемдік саясаттың орталығы болып қалды. Ірі
Европа елдерінің континентке және әлемде гегемониялық үшін күресінің жаңа
кезеңі басталды.
XIX ғасырдың аяғында Европада төмендегідей жағдай қалыптасты.
Англия, Франция және Рессеймен бәсекелестігін жалғастыра отырып, Германия
империясы тарапынан жаңа қарсылас тауып алды. Германия болса сырт көзге
қарағанда Рессеймен жақындасқандай болғанмен, франко-орыс одағының жауы
болып қала берді, сөйте тұра ол Ағылшынмен бәсекелес болып шыға келді.
Бұл жағдай Британияның мемлекет қайраткерлерін бұдан былай ”ерекше
даралану” қалпын сақтап қалу мүмкін емес деген пікірге жетеледі. 1895 ж.
Англия премьер- министрі Лорд Сольсбери Туркияны бөлуге уақыт тірелді,
ендігі жерде Англия өзінің ұстанымын өзгертеді дегенді Германияға тұспалдап
жеткізді.
Бірақ Германияның сорына қарай Берлин Сольсберидің пікірін қабыл
алмады.
XIX ғ. аяғындағы саяси жағдай Британия кабинетін бұдан былай даралану
саясатынан бас тарту қажеттілігін дәлелдеді. Орталық Африкада Ніл төңірегі
үшін Франциямен келіспеушілік туды, оның үстіне Франция Шығысқа Жоғары
Нілге қарай ауыз сала бастады.
Африканың оңтүстігінде ағылшындардың бурлармен қақтығысты жиілеп,
оның аяғы бірнеше айдан кейін бұрын-соңғы Англия жүргізіп көрмеген парықсыз
әрі қысбатқа түскен соғыс басталды. Түптен келгенде, Германия Қытайдың Киао-
чжоуда орналасқан теңіз базасын жалдап алса, Ресей Манчжурияны жаулап алды.
Бұл жағдайды түсінген Англия әуелі Ресейге бет бұрды. 1898 жылдың 19
қантарында ағылшындықтар патшаға келісім жасауға қолқа салды. Ол келісімде
бұрыннан келе жатқан екі мемлекет арасындағы кикілжіңді жою көзделді. Бірақ
ағылшын –орыс арасындағы қарама-қайшылықтар тым көп болғандықтан келісім
жасалмады. Осыдан кейін Д. Чемберленге (Британ колонияларының министрі)
Германиямен одақ құруға талпыну тапсырылды.
1898 ж. 29 науырызында Чемберлен Лондондағы Герман елшісі Гацфельдпен
кездесуінде бұдан былай Англия өзінің дәстүрлі даралану саясатын
өзгертетіндігін жеткізді. Оның пікірінше Англия мен Германияның арасында
колониялар жөнінде кішігірім айырмашылықтар болса да, қарама-қарсылық
туғызатын мәселелер жоқ делінді.
”Егер Англия Германиямен одақтасу мәселесі шешілмесе, онда ол Франция
мен Ресейге бұрылады” деген ойын Чемберлен топшылап жеткізді 1.
Чемберленнің бұл ұсынысы Берлинде осыдан 3 жыл бұрын Туркияны бөлу
жөніндегі ұсыныс сияқты, күдік туғызды. Сыртқы істер министірі граф
Бюловтың ойынша Ағылшынмен жасайтын ашық одақ Германияға Ресей мен Франция
тарапынан қауіп төнгізуі мүмкін.
Сондықтан, Бюлов Гацфельдке Чемберленнің ұсынысын қабылдамауын, бірақ
оны жоққа шығармай, мәселені ұзын сонарға салуды тапсырды.
Оның ойынша Германия мен Англия одақ құрмай-ақ, колониялар мәселесі
бойынша кейбір мәселелерді шеше алады.
Дегенмен, 1898 ж. 30 тамызында сол кезеңде қол жеткізуге болатын ең
маңызды ағылшын-герман конвенциясына қол қойылды. Ол бойынша жобамен
Португалия колониясы бөлінді. Түптен келгенде бұл Англиямен қарым-
қатынастарға ұтылыс болатын.
Сонымен, егер Германия Чемберленнің ұсынысына зер сала қараса, англо-
германдық қорғаныс одағына қол жеткізуге болушы еді. Бұл жағдай осы соғысты
туғызған екі ел арасындағы антогонизімді бәсеңдетіп, бір-бірін дұрыс
түсінуге негіз қалаған болар еді. Сонымен қоса Солтүстік теңіздің қос
жағалауында өсіп келе жатқан қарулануға деген күдікті көзқарасқа да жол
бермеген болар еді.
Бірақ Бюлов пен Кайзер жағдайды дұрыс бағалай білмегендіктен, қолайлы
жағдайдан айрылып қалды. Олардың негізгі қатесі Англия еш уақытта өзінің
ежелгі жауы Франциямен жақындаспайды, ал Ресей болса оның ымырасыз
бақталасы деп есепетеуінде болды.
Бюлов тамаша әдіскер, тапқыр, дипломатиялық әңгімелерді икемді,
тәсілқой, қандай да қиын жағдайлардан шығу жолын тез табатын саясаткер
болғанмен, мақсатқа жету үшін басшылық етуге епсіз еді. Бюлов өзінің
мемуарларында сыртқы істер министірлігінде статс- секретарь болғаннан
кейінгі кезеңдегі сыртқы саясаттың негізгі бағытын сипаттайды. Сонда
жазылған ойлардың қаншалықты тайыз болғанына таң қаласың. Францияның
жаунгершілігіне, Ресей-Франция одақтастығына қарамастан Ресеймен
жанжалдаспау. Австриямен одақты нығайту, бірақ оған Германияны өз дегеніне
көндірмеу. Бір сөзбен айтқанда, негізгі халықаралық жағдайды тізбектей
келіп, сол жағдайларға икемделіп, жалтарып отыруды ұсынды. Сол мезгілдегі
Германияның ауыр жағдайын жеңілдететін бір-де бір жасампаз ойы болмады.
Бюлов концлер болғанда да ойдан өткен саяси жүйе болмады.Германия мен
Англияның жақындасуына кедергі болған тағы бір жәйіт- ағылшын королі Эдуард
VII-ге деген Вильмгельмнің жеке басының ұнатпаушылығы болды.
Сонымен бірталай пікірлердің әсерінен Бюлов пен Кайзер англияның
ұсынысынан бас тартты. Шешім қабылдауды баяулатып олар тиімді жағдайға
жеткізбекші болып жүргенде, ақырында ештеңесіз қалды. Германиямен
одақтасудан күдер үзген Англия енді басқа жаққа бет бұрды. 1904 ж. Олар
Үштік құруға алғашқы жол салған Франциямен келісімге қол қойды.
1898 ж. Францияның сыртқы істер министері болып тағайындалған
Делькассе, оның сыртқы саясатының ең алғашқы міндеті Англиямен жақындасу
болады деп көрсетті. Франция үшін өзінің колониялдық империясын кеңітіп,
Эльзас пен Лотарингияның біртіндеп қайтарып алу жолында, Англиямен ғасырлар
бойғы жаугершілігін тоқтату қажет болды. Сондықтан Делькассе ”зұлым
Альбионмен” келісім жасауға алғашқы қадам жасады. Ол Нигер өзенінің аңғары
бойындағы ағылшын мен Франция шекарасы жөніндегі кикілжіңді шешу жөнінде
келісім жасады. 1899 ж. 21 наурызда ол Англиямен жоғарғы Ніл мен Конго
төңірегіндегі ықпал ету аймағын белгіледі. Ол ағылшын-француз қатынастарын
жақсарту жолында барлық мүмкіндіктерді пайдаланды.
Бұл екі арада, 1901 ж. Виктория королеваның өлімі мен 1902 ж. Лорд
Сольсберидің жұмыстан босатылуы Франциямен тығыз қарым-қатынас жасауға
ұмтылуы екі адамға-Эдуард VII мен Лорд Лендсдоунға- жол ашты.
Жаңа король Эдуард VII, бұрынғы принц Уэльский болған кездің өзінде
көп уақытын Париж бен Ривьереде өткізетін. Ол Французша тамаша сөйлейтін,
Францияда көптеген дос-жолдастары болатын, Француз халқына деген жылы
көзқарасы болатын. 1903 ж. көктемінде ол өз ынтасымен алғаш рет король
ретінде Парижде болды. Екі айдан кейін (1903 ж. 9 шілдесінде) президент
Лубе король Эдуардпен ресми түрде кездесу өткізді. Сол кездесуден соң
король: ”Екі ел арасындағы жақындаушылықтың сақталуы менің ең үлкен
тілегім”-деді.
Делькассе президент Лубенің Лонданға барған сапарында бірге жүріп,
Лорд Ленсдоунмен келіссөздер жүргізіп, нәтижесінде 8 ай өткен соң ағылшын-
француз арасындағы ”жүрек жарды келісімге” қол жеткізді.
Ол келісім 1904 ж. 8 сәуірде көптен келе жатқан дау-дамайды шешетін
бірқатар конвенциямен бекітілді. Соның ішіндегі ең маңыздысы Франция
Египетте ағылшындықтарға іс-қимылдарына ерік берді, есесіне өзі Мароккода
ерік алды.
1 бап. Жоғарғы мәртебелі британ үкіметі Египеттегі саяси жағдайды
өзгертуді көздемейді.
Франция республикасының үкіметі өз тарапынан Англияның бұл елдегі
әрекетіне кедергі келтірмейді...
2 бап. Франция республикасының үкіметі Мароккодағы саяси жағдайды
өзгертуді көздейді.
Жоғарғы мәртебелі британ үкіметі Францияның әрекетіне кедергі
келтірмейді...”2.
”Жүректен шыққан келісімге ынталы болған кім және оның туындауына не
желеу болды? Англияда болсын, жалпы бүкіл континентте болсын жақындасудың
лебі Англия жақтан соқты деген пікір күштірек болды, шынымен жақындасуға
деген ұмтылыс Англия жағынан Франциямен салыстырғанда екпіндірек болды 3.
Ал желеуге келетін болсақ алғашында ол былай болды: ”ерекше
оқшаулану” саясатынан бас тартып, Чемберленнің Германияға жасаған ұсынысына
теріс жауап алған Англия, әрине Францияға бет бұрды. 1904 ж. ақпанында
соғысқа айналған Ресей мен Япония арасындағы шиеленіс, ал Францияның
Ресеймен одағы сол қиыр Шығыстағы соғыс бүкіл Европаға жайылып кетпеуінің
алдын алды. Ақырында, мүмкін ең маңыздысы болған шығар-ол Англия Египетте
өз қимылына бостандық алуды көздеді.
Француздарға келетін болсақ, олардың ниеті де ағылшындарға ұқсас
болатын. Ол ежелден келе жатқан Англия мен екі ортадағы шиеленісті жоюды
тіледі. Ол Марокко өз іс-қимылына бостандық алғысы келді. Ол Англиямен
достықты нығайта отырып, шамасы келсе Үштік одақтан да мықты державалар
құрастыруды көздеді.
Германия дипломатиясы болса осындай қиын әрі шиеленіскен жағдайда
өзіне Ресейді қарату үшін бар күшін салып бақты. Ресейдің Қиыр Шығыстағы
жеңілісін пайдаланып, ол Ресейге жасырын келісім жасауға тырысты. Бұл
жағдай Вильгель II мен Николай II-нің арасында жүргізілген хат-хабарда
анық көрінген. Онда Кайзер патшаны Германия жағына тартады.
1905 ж. 24 шілдеде Бьерк Вильгельм II мен Николай II кездесі. Сол
кездесуде Николай II-ні кез келген Европалық державаның шабуылына қарсы
қорғану одағын құруға қол қоюға көндірді. Вильгельм Франциямен арадағы
өткен күзде болған қиыншылықтар жойылды, Мароккодағы мәселе шешілді, ендігі
жерде біз ”галлдардың мейірімді досы болатын болдық” деп сендірді. Одақ өз
күшіне тек Ресей мен Япония арасында бейбіт келісім жасалғаннан кейін ғана
күшіне енетіндігі белгілі болса да, Николай II келіссөз кезінде ол
көмектесуі мүмкін деп ойлады 4. ”Вильгельмнің ең негізгі мақсаты бізді
Франциямен араздастырып, соның нәтижесінде өзін шеттетуден құтылу” деп
түсіндірді ресейдің сыртқы істер министері бұл екі монархтың бұның сыртынан
жүргізген келісімі 5. Бірақ 1905 ж. 24 шілдесінде Ресей-Герман келісімі
іске аспады. Германия дипломатиясының бұл әрекеті Ресеймен одақтаса отырып,
франция-ресей қатынасын тоқтатпақшы болғаны Англия мен Германияның Ресеймен
одақтасуға таласқандығын көрсетеді.
Бірақ бұл таластың нәтижесі тек кейін шықты. Ол таяуда ғана қол
жеткізген ағылшын-француз келісімінің мықтылығын тексеріп, мүмкін болса
зиян келтіруді көздеген Германияның әрекеті нәтижесіз аяқталды. Ресейдің
ішкі революциясынан әлсіреп, Япониядан жеңілгендіктен өзінің шығыс
шекарасын қамтамасыз етілді деп есептеген Германия, енді ағылшын-француз
Антантасын шайқалту үшін дипломатиялық шабуыл жасады. Француз-герман
импералистік бәсекелестіктің ежелгі көзі және ағылшын-француз келісімінің
негізі болып саналатын Мароккоға Германия негізгі соққысын бағыттады.
1906 ж. Марокконың тағдырына арналып шақырылған Алхаирдегі
халықаралық конференция алғаш рет Европадағы қалыптаса бастаған күштердің
орналасуына жарық түсірді. ”Англия мен Франция өздерінің арасында 1904 ж.
жасалған келісіміне қол жеткізетін шешімдерді қалады және Мароккода
Францияның бақылауына жол бермекші болды. Германияның епкіні де олардан кем
болған жоқ, бірақ табысы нашарлау болды. Оның ойынша Мароккода тек
Француздық бақылау ғана болмай, барлық ұлттарға бірдей құқық беріліп,
халықаралық бақылау орнату керек 6. Нәтижесінде принціптік тұрғыдан
Германия ұтты, ал іс жүзінде Франция ұтты. Алғашқы Марокколық дағдарыстың
негізгі маңызы сол, ол әуел бастан Франция мен Англияны біріктіретін
дәнекерші болды және ”Жаңадан екі жақты құпия келісім жасауға әкелді” 7.
1891 ж. Франко-орыс келісімінен кейін жасалған құпия соғыс
конвенциясы сияқты, 1904 ж. Ағылшын-француз келісімі де ерекше құпия теңіз
және соғыс келісімдерімен толықтырылды.
”1904 ж. Ағылшын-француз конвенциясының IX бабына сәйкес Англия-
францияға Мароккода тек дипломатиялық қолдау көрсетеді” 8.
Бірақ, Францияның одақтасы Ресей Қиыр Шығысқа қатты соққыға ұшыраған
сәтте Англия Францияға қауіп төнуіне бермеді. Сол сияқты Англияны
Германияның флотының күшеюі тынышсыздандырды, әрі бірнеше жылғы Африкадағы,
Туркиядағы және бүкіл жер шарындағы үнсіз саяси экономикалық бәсекелестік
те маза бермеді. ”Немістің сауда фирмасының өкілі ағылшынның қаңғыбас
саудагері әлемнің әр түпкірінде үздіксіз бәсекелесуде”9.
Сондықтан британдық басылымдар, мәселе Мароккоға тиісті болғандықтан,
өздерін ”Француздардан да гөрі Француз” етіп көрсетті10.
Егер Марокко үшін соғыс ашылса ”Англия сөзсіз Францияны қолдап, тіпті
епкінді түрде Германияға қарсы шығады” деп ескертілді Германия үкіметі11.
Құпия түрдегі келісім бойынша Англия тез арада 100 мың адамды флоттың
көмегімен 12 күн ішінде француз-британ бас штабы келісімі бойынша тиісті
орынға жеткізіледі.
Бұл ағылшын-француз соғысқа дайындалу кезінде Британия мен Францияның
бас штаб офицерлері өздерінің әскерлерінің Бельгия мен Францияда соғысатын
жерлерін мұқият зерттеумен болды.
Орта шығысқа қатысты ұзақтан келе жатқан қарама –қайшылықтарды реттеу
жолындағы ағылшын-орыс келісімі, ағылшын – француз арасындағы келісімге
құба-құп келген келісім болды.
Бұрынырақ көрсетілгендей Англия мен Германия арасында Ресейді өзіне
тарту мақсатында күрес жүріп жатты. Ал Ресей үшін Англиямен одақ тиімдірек
болатын, өйткені орыс-жапон соғысынан кейін Ресейге төніп тұрған қауіп бар
еді: оның бірі Япониямен қарым-қатынастың шиеленісуі мүмкіндігі. Ал
Японияның одақтасы болып отырған Англия болса екі ортадағы дәнекер болар
еді. Англиямен жақындасу Япониямен қатынасты жақсартуға көмектесумен қатар,
Францияның жақтасы болғандықтан Ресейдің жағдайын орнықтырып орыс-француз
одағын күшейте түсуге негіз болар еді.
Ресейге төнген екінші бір қатер ертеден келе жатқан Ресей мен
Англияның арасындағы Орта және Жақын Шығысқа қатысты қақтығыстардың
жаңғырып кетуі мүмкін болатын. Ал Англиямен араздасу Ресейді Германияның
құшағына түсірген болар еді. Ал былай болса орыс саясатының іргетасын
мықтап тұрған франко-орыс одағына қырсығын тигізген болар еді. Енді бір
жағынан Ресей Ұлыбританиямен бәсекелесуін тоқтатып, жанжалға жол бермесе,
онда ол өзінің халықыралық деңгейде өз жағдайын күшейткен болар еді.
1907 ж. 31 тамызда Орта Шығыс-Тибет, Ауғаныстан және Персияға
байланысты орыс-ағылшын келіссөзіне қол қойылды.
Бұл келісім толығымен басылымға шығып, ол бойынша екі жақты да саяси
әрі қарулануға байланысты ешқандай міндеттемеге келтірмесе де, әрі бірден
тығыз дипломатиялық ынтымастастыққа жеткізе қоймаса да ”ол Ресей, Франция
және Англияның маңайындағы саяси ынтымақтастық шеңберін тұйықтады”12. Бұл
елдердің басылымдары жаңа ”Үштік Одақ” туралы хабарлауда болды. Ағылшын-
орыс одағы тек марокконың дағдарысының нәтижесі болып қалмай, орыс-герман
теке-тіресіне де жол ашты.
Кейінгі уақытқа шейін Ресей мен Германия арасындағы саяси және
экономикалық қайшылықтар I-ші дүниежүзілік соғысқа өз ықпалын тигізгендігі
жөнінде зерттеушілер тиісті дәрежеде көңілбөлмей келген болатын. Тек
жекелеген орыс тарихшылары А.Л. Сидоров, П.В. Волобуев, В.И. Бовыкин,
әсіресе Б.В. Ананьич Германия мен Ресейдің қарулы қарсылығына неміс пен
ресей имперализімінің экономикалық тұрғыдағы қарама-қайшылығы себеп
болмағандығына көңіл бөлді 13.
Ю.А. Писаревтің кейбір зерттеулеріне көрсетілгендей Ресейде
капитализімнің жедел дамуы, оның ішінде оңтүстігіндегі ілгерілеуі,
Германияның тынышын алып арадағы шиеленісті күшейте түсті. Автор
көрсеткендей, шет ел бөлімінен теңіз министріне жазылған 1914 ж. (не 1913
ж.) хатта былай делінген: ”Соңғы 15 жыл бойы Германия Ресейді саяси және
экономикалық тұрғыдан әлсіретуге бар күшін салуда болатын. Ресейдің сауда
орындары немістің тауарларына лық толы, оның халықаралық беделі төмен
түскен ал Япониямен соғысқа жеңілуі оның қарулы күшінің күйрегенін
дәлелдеген. Бірақ Ресейдің қайта дамуы басталып ол қарқындап барады. Ал
Германия болса өзінің ықпалының әрі қарай дамуына алаңдатушылық
білдіруде... . 1904 ж. бекітілген орыс-герман бекет келісімінің 1914 ж.
бұзылуы Германияның ұстанымын әбден тұрақтандырды. ”Осы кезеңнен бастап біз
бір-бірімізге жаумыз”-деп мәлімдеді Вильгельм.
Санкт-Петербург қаласының мұрағатында жатқан осы құжатты жарыққа
шығарған Ю.В. Писарев, 1914-1918 ж.ж. бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу
себептерінің бірі осы Германия мен Ресей арасынды пайда болған экономикалық
қайшалықтар деген қортынды жасайды 14.
1. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, М. 1934 г. с.68
2. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”, М.1940г. 1940
с.75.
3. См. Осапенко Г.С. Наследники королевы Виктории и первые британские
монархи XX в., Эдуард VII и Георг V. -”Новая и новейшая история” №6,
1999г. с. 142-144.
4. Переписка Вильгельма II и Николая II.М.
5. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 9.
6. ”История дипломатии”, т.2.М. 1963г. с.472.
7. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, т.1. с.138
8. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 76.
9. Ерусалимский А.С. ”Из истории международных отношений”,с. 8.
10. Фей С. ”Происхождение мировой войны”, т.1. с.142.
11. Тейлор А. ”Борьба за господство в Европе”, М. 1958г. с. 424
12. Игнатьев А.В. ”Русско-английские отношения накануне I мировой войны
1908-1914г.г. ” М. 1962г. с.29.
13. Сидоров А.Л., Волобуев П.В. ”Экономические и социальные причины первой
мировой войны. Первая мировая война” М. 1918г.
14. Академик Писарев Ю.А. Новые подходы к изучению истории первой мировой
войны- новая и новейшая история, 1993г. №3. С.48.
§2. Ресей мен Германияның геостратегиялық
жоспарларындағы Балқан түбегі.
XIX ғ. соңы XX ғ. бас кезіндегі жылдар бірінші дүниежүзілік соғыс
алдындағы ең күрделі кезең болды. Германияның теңіз-қарулы флотының
күшейуіне байланысты жаңа заң қабылданумен англо-герман қатынасының
шиеленісуі Марокко үшін франко-герман қақтығысы, Балқанда темір жол
құрлысына байланысты ресей-австрия және итальян-австрия қатынастарындағы
шиеленістің күшейуі- міне сол жылдардағы тек бірнеше оқиғаның тізбегі. Оның
үстіне Туркияға тек формалды түрде тиесілі болған Босния мен Герцоговинаны
Австро-Венгрияның тартып алуы (аннексиялауы) европадағы дағдарыспен
аяқталды.
Балқан түбегінде ресей империализмінің ірі экономикалық мүддесінің
жоқтығы, оның бұл мәселеге бел шешіп кірісуіне бөгет бола алмады. Патшалық
ресейдің Балқандағы ықпалы оның балқан халқын түріктердің езгісінен құтқару
жолындағы әрекеттеріне байланысты болатын. Кейін, қажетті күш жиналған
кезде, экономикалық мүдделерге ыңғайлы жағдай туғызу үшін саяси ықпал
тигізуге де болушы еді. Оның үстіне Балқанның осы тұрған жағдайда нығаюына
патша үкіметі мүдделі болды.
Балқан мемлекеттерін Ресей қамқорлығына алып біріктіру идеясы ең
алғаш рет статс-секретарь А.М. Безобразовтың 1902 ж. патшаға жазған ерекше
хатында орын алды. Ол хатты жазушы адам үкіметтің негізгі назарын қиыр
шығысқа аудармақ болып, соған байланысты Ресей империясының ”тылын” Балқан
түбегінде қамтамасыз ету керек деген мәселе қойды 1.
Құрамына Туркия да енген балқан елдерінің достық одағы бұғаздарды
бейбіт мақсатта қолдануға Петербургке мүмкіндік береді, деп бекітті
Безобразов.
”Іс жүзінде бұғаздар біздер үшін ашық, өйткені біз Туркиядан
мықтымыз. Ендігі жерде біз үшін тек ортақ мүдделер негізінде жағдайды
реттеу ғана қалды”2.
Осы міндеттерді шешуді 1906-1908 жылдары. Сыртқы істер министрі А.П.
Извольский де, (В.Н. Ламсдорортың орнына келген) министрлер кеңесінің жаңа
төрағасы П.А. Столыпин де жақтады, бірақ олардың ойынша Балқан мен Таяу
Шығыс Ресейдің сыртқы саясатында негізгі рольдің бірін алуы керек. А.П.
Извольский бұғаздар туралы 1871 ж. қабылданған лондондық теңіз конвенциясын
қайра қарастырып Ресей мен басқада Қара теңіз маңайындағы мемлекеттер үшін
оларды қолданудың қолайлы жағдайын қарастыруды ұсынды 3.
Ресейдің басқаруымен балқан мемлекеттерінің блогын құру үшін патша
үкіметі Балқан мен Таяу шығыста белсенді, тіпті озбырлық саясатқа көшу
бағытын алды. Ол блокқа Туркия мен Румынияны енгізіп Бүкілбалкандық одақ
құру мүмкіндігі де қарастырылды.
Балқан мен Таяу Шығысты меңгеру Ресейдегі көпшілікке ұтымды аймақ
болып көрінді. Бірақ өз мақсатын орындау үшін Ресейге Германия мен Австро-
Венгрияға қарсы күрес жүргізу керек болды.
”Германия- деп жазды 1909 ж. 18 науырызда ”Новое время” газеті
–Балқан түбегінде Эгей теңізіне шейін және одан әрі Кіші Азия мен Персияға
жетпекші. Ресей бұған не көнуі, не қарсы тұруы керек. Егер көнсе, онда ол
батысы мен оңтүстігінде Германияның қоршауында қалады. Көнгісі келмесе
Англия және Франциямен өзінің келісімдерінің көлемін ұлғайтып бекіту
қажет”4.
Патша үкіметі көнгісі келмеді, сондықтан 1907 ж. Таяу Шығыс пен
Персияға ықпал ету аумағын бөлу туралы Англиямен келісімге қол қойды 5.
Солай болған күнде де, 1907 ж. кейін де, Ресейдің билеуші топтарының
арасында сыртқы саясаттың бағыты туралы талас тоқтамады.
Тепе-теңдік саясатын жүргізу мақсатында екі блоктың арасында
бұлталақтауын тоқтатпаған патша үкіметі Антантаға қосылды.
Германия болса үштік келісімді ажыратып Ресейді орталық державалар
қатарына қосуға талпынды. Немесе болашақтағы Англиямен соғыста
бейтараптығын сақтауды қамтамасыз етпекші болды. Өз кезегінде Франция мен
Англия Ресейді қаржы қарыздарымен шырмап өз одағында ұстап қалуға тырысты
6. Дегенмен, олардың Ресеймен қарым-қатынасында едәуір қарама-қайшылықтар
сақталуда болатын. Осының барлығы Петербургтің балқанға байланысты
саясатына өз ықпалын тигізді.
Балқан мен Таяу Шығыстағы патшалық дипломатияның алдында үш мәселе
тұрды: қаратеңіздік бұғаздар аймағында Ресей империясының мүддесін
қамтамасыз ету; бұл аймақты Ресей саясатының ықпалын күшейту; балқан мен
таяу-шығыстық рыноққа ресей капиталын енгізуге жағдай жасау 7.
Ресейдің бұл аймақтағы саясатының негізгі бағыттары арнаулы кеңесте
анықталды. Ол кеңес 1908 ж. 21 қантарында мемлекеттік қорғаныс Кеңесінің
отырысында өтті 8. Ол кеңесте Ресей балқан мемлекеттері мен Туркия
арасында дипломатиялық байланыстарды кеңейтуды мақұлдады. А.П.
Извольскийдің Австро-Венгриямен Балқанды ықпал ету аймақтарына бөліске салу
ұсынысы қабылданбады. А.П. Столыпин Ресейдің соғысқа дайын еместігін,
халықыралық жағдайдың ыңғайсыздығын және Ресейде жаңа революциялық
қозғалыстың қауіпі бар екенін ескере отырып Извольскийдің жоспарын қауіпті
деп санады. Саяси қақтығыстар соғыс жағдайына әкелуі мүмкін деп ескертті.
”Бұл уақытта тек қорғану саясатынан басқа саясат, деп ескертті
Столыпин –есі шыққан үкіметтің сандырағындай болған болар еді және оның
ақыры династияға қатер төнгізеді”9. Кеңес туркия саясатында шектелу керек
деген ұсыныс жасады.
Извольский ұсыныстарға қарамастан өз бетінше Туркияның сыртынан
Австро-Венгриямен екі жақты келіссөз жүргізіп бұғаздардың статусын қайта
қарау мәселесін шешуге талпынас жасады. Министр барон А.Эренталмен келісіп
Балқанды ықпал ету аймақтарына бөліп (бұғаздар ресейге тиесілі болуы керек)
оның есесіне Австрияға Босния мен Герцоговинаны аннексиялауға (тартып
әперуге) рұқсат етеді 10. Келіссөз Бухлауда өткізілді, бірақ патшалық
үкімет келіссөздің қордындысын жоққа шығарды, ерекше кеңес өзінің
Извольскийдің бағытымен келіспейтіндігін білдірді, ал Европа астаналарын
аралау сапарынан оралған министр 25 қазан күні Эренталмен жасаған келіссөзі
туралы баяндама жасағаннан кейін, Ресей үкіметі Австро-Венгрияға Босния мен
Герцоговинаны тартып әперуден бас тартадындығы жөнінде ресми хабарлады
11. Бірақ Австрияның біржақты акты іске асты. Босния мен Герцоговина
аннексияланды, Осман империясы сақталып қалды. Англия мен Германия
Туркияның жақтаушысы болып шықты. Ал осыған байланысты Петербург
төмендегіндей талаптар қойды: Австрияға аннексияны жариялау мүмкіндігі
берілсін, содан кейін оның Берлин трактатын бұзғандығын әшкерелейтін европа
конференциясын шақыруды талап етіп Австрияны кінәлап, ал Ресей балқан
мемлекеттерінің жақтаушысы болып шыға келеді 12.
Ресейдегі Австрияны шапқыншы ел қылып көрсететін қоғамдық пікірді
дайындау үшін Извольский Чарыковқа ”баспасөзді бағыттауды” тапсырды. Пікір
бойынша Австрия славян мемлекеттеріне ауыз салушы ретінде болуы керек, ал
Ресей олардың бірден бір қорғаушысы болып көрінуі керек.
”Балқан халықтарының қорғаушысы” болғаның орнына патша үкіметі Австро-
Венгрияның ымыраласы болды. Извольский Австрияның, Босния мен Герцоговинаны
қосып алмақшы ниетін білді.Ресейге Лондон мен Парижге ыңғайсыз түсіндірме
беру міндеті тұрды.
Дағдарыстың даму барысында австро-серб қатынастарының шиеленісуі
бірінші қатарда шешетін жаңа мәселе тұғызды. Босния мен Герцоговинаның
аннексиялануы Сербия мен Черногорияда орасан ашу-ыза туғызды 13. Бұл екі
елдің намысына австрия үкіметінің бұл ісі қатты тиді: аннексияланған
аймақтың тұрғындары олармен бауырлас халық болғандықтан Белград ол аймақты
болашақтағы оңтүстік славяндық мемлекеттің бір бөлігі деп санайтын. Маңайда
соғыстың иісі шыға бастады. Бірақ Австро-Венгрия мен Сербия арасында
соғысқа жол беру, Сербияны талқандату болып есептелер еді, өйткені
сербияның әскери күші дунай монархиясының әскери күшінен әлде қайда әлсіз
болатын. Ал Сербияны жақтап шығу Австро-Венгрияның одақтасы Германияны
соғысқа тартқанмен бірдей еді 14. Бірақ Ресейдің соғысқысы келмейді.
Австро-Венгрия мен Германия соғысқа дайындалып жатыр деген хабар
патша үкіметінің оның қандай жағдайға тап болғанына көзін ашты. Осыған
дейін Ресейдің мақсаты аннексия үшін шығынның орнын толтыру болса, тіпті
Ресейдің пайдасына шешілмеген күннің өзінде, славян мемлекеттер үшін болса
да. Ол патша үкіметі үшін саяси тұрғыдан ұтыс болар еді. Ендігі жерде
талғандырған мәселе –Австрия мен Сербия арасындағы шиеленісті шешу болды.
Өйткені ол шиеленіс Ресейдің Балқандағы беделін түсіріп қана қоймай, оның
ұлы держава болып саналуына да нұқсан келтіретін еді 15.
1909 ж. 24 ақпанында Белградтағы австрия елшісіне нұсқаулар берілді.
Ол, Серб үкіметі Венадағы Австрия үкіметіне өзінің көзқарасын өзгертпесе
(Босния мен Герцоговинаны аннексиялаған жайында) онда өткен жылы жасалған
сауда келісімін Ресей ратификациялаудан бас тартады деп хабарлады 16.
”Австро-Венгриямен достық қатынасты жаңғыртсын” делінді. Сербияның берген
жауабы вена кабинетін қанағаттандырмады. 28 ақпанда Сербиямен, Босния және
Герцоговинамен шекаралас жерлерде Австрияның қарулы күштері шоғырлана
бастады. Оны кішкентай сербия мемлекетінен қорғану мақсаты деп түсіндірді
17.
Петербургке вена кабинетімен ноталар алмасу арқылы аннексияны
мойындау ұсынылды, сол әрекетті бетке ұстап Сербияға ықпал ету керек болды.
Извольский болса кейбір жеңілдіктер берілер деген үмітпен жауапты
кешеуілдетті. Бірақ аннексияны мойындағандығы жөнінде тез арада жауап
алынбаса, Германия Австрияға не істеймін десе де ерік беретіндігін айтты.
”Мәселе тікесінен-тік қойылғандықтан, өзімшілдікті ысырып қойып,
келісім беруге тура келді,-деп жазды кейін Николай II анасына-Барлық
министрлер бірауыздан осыған келісті де. Егер біздің бұл құрбандығымыз
Сербияны Австрияның езгісінен сақтап қалса, менімше ол құрбандық дұрыс.
Оның үстіне Германия мобилизацияға дайын тұрғанын біз білген едік. Кімге
қарсы? Әрине Австрияға емес. Шындығында герман үкіметінің бізді қабылдауы
мен бізге көңіл аударуы дөрекі болды, біз оны ұмытпаймыз!!! ” 18.
Ресейдің өзінің соғыс жоспары 1912 ж. соңы мен 1914 ж. басында жасала
бастады. Бірақ ол жалпы стратегиялық мақсат-соғысты 1916-18 жылдарға шейін
болдырмауды көздеді. ”Балқандағы соғыста Ресей өзінің одақтастары Сербия
мен Черногорияға сенді. Екі мемлекеттің де қарулы күштерінің нашарлығын
ескерсек,-деп жазды князь Трубецкой –серб халқының жауынгерлік рухы, оның
бостандық сүйгіштігі мен Ресейдің дәстүрлеріне адалдығы маңызды роль
атқарады” 19.
Бұдан әрі оқиғаның дамуына герман үкіметінің ресей үкіметіне үзілді-
кесілді түрде, намысына тие сөйлеуі үлкен ықпал етті. ”Шиеленістің барлық
уақыты мен соғыстың алғашқы айларында мен министрлікте отырдым. Мәселе
бейбіт шешілуі мүмкін деген үміт көңілімізде әлі ұялап тұрған кезде біз
бәріміз ауру науқас үстіндегі адамның қасында отырғандай сезімде болдық”
20 деп жазды князь Трубецкой.
Одан әрі Трубецкой герман елшісінің қаншалықты арсыз, тықсыра әрекет
еткенін жазады: ”18 шілдеде Парталес министрлікте болды, сол күні түнде ол
министрмен шұғыл кездесуді талап етіп, оған демобилизацияға кірісу жөнінде
ультиматум табыс етті, шешімді таң атқанша қабылдауды талап етті. Жауапты
алып үлгірмей жатып, таңғы сағат 7-де, министрге Германия өзін Ресеймен
соғыс жағдайында деп санайтындығы жөнінде мәлімдеме ұсынды. Сол түні патша
император Вильгельмнен жеделхат алды. Онда император орыс әскерлері
шекарадан өтпейді деген үмітте екені айтылды. Министр осыдан кейін
телефонмен герман елшісін оятып жеделхаттың мазмұнын Германия соғыс
жариялағаннан кейін қалай түсінуге болады деп сұрады. Граф Пурталес
білмейтіндігін айтты, бірақ жеделхат бұрын жіберіліп, жолда кедергіге
ұшыраған болар деген болжау айтты” 21.
1914 ж. 1 тамызында Германия Ресейге соғыс жариялады. Австро-
Венгрияның Сербияға жасаған шабуылы әлемдік соғысқа тек себеп қана еді.
Мәселе кішкентай халықтың құқығын сақтау емес, нақты империалистік мүддеге
тірелді.
П.Н. Милюков өзінің мемуарында соғыстың қарсаңына шолу жасап, былай
жазды: ”Ресей Балқаннан кеткен сияқты көрінді. Кеткенде ол өзінің
әлсіздігін сезініп, өзінің қарулы күшімен де, моральдық күшімен де өзінің
ежелгі достарын қолдай алмайтындығын түсінген болатын. Бірақ сол он
төртінші жылдың жартысы ғана өтісімен сол Балқаннан Ресейді оятқан қоңырау
соғылды. Ол өзінің бұрынғы ежелгі Балқандықтардың қорғаушысы екендігін
есіне түсіріп, тәуекелге баруға бел буды. Сонымен, ол өзіне жат деп
есептейтін европа саясатының мүддесін қорғаушылардың екінші қатарында
болды. Мұндай тапсырма мен оның орындалуы арасындағы айдан-анық көрінетіп
қарама-қайшылықты түсіну тіпті де қиын” 22.
Патшаның генерал-лейтенанты Головкин, қайнаған соғыс кезіндегі орыс
патриозміне мінездеме бере отырып, былай жазды:
”Германия мен Ресей арасындағы соғыс рухтас, қандас серб халқының
өмір сүру қуқығын сақтау үшін басталды. (Бұл сезім ”панславянизмге” мүлдем
ұқсамайтын). Бұл сезім, австриялықтарды сербтерді түбегейлі құртуға айдап
салып отырған Вильгельм Кайзердің ”панславянизм” атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz