Абай Құнанбаевтың ағартушылық тағлымы
Кіріспе
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы
ІІІ. Абай еңбегіндегі жеке тұлға
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы
ІІІ. Абай еңбегіндегі жеке тұлға
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер
Қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін кемеңгері Абай Құнанбаев - өз ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэ-зиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты мәселелерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын. Ол халқының болашағы үшін жан аямай қызмет етті, оны мәдениет нұрына үндеді. Белгілі бір тарихи кезеңнің алға қойған сұрауына жауап беріп, елінің әдебиет көшін зор мақсатқа меңзеді.
Дана ақын Абай 1845 жылы тамыз айында, қазіргі Се¬мей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауында туған.
Абайдың әкесі - Құнанбай - өз еліне атағы шыққан аға сұлтан. Зерделі, зерек ел ағасы, ірі тұлға.
Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кіші пейіл анасы - Ұлжанның мейірімді көңілі, көпті көрген әжесі Зеренің жылы қойыны. Абай¬дың ақкөңіл, адамгершілік сезімі күшті, зәбір-жапа шеккен адамды, жоқ-жітікті аяғыш, сергек бала болып өсуіне де осы жайлар себеп болған.
Дана ақын Абай 1845 жылы тамыз айында, қазіргі Се¬мей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауында туған.
Абайдың әкесі - Құнанбай - өз еліне атағы шыққан аға сұлтан. Зерделі, зерек ел ағасы, ірі тұлға.
Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кіші пейіл анасы - Ұлжанның мейірімді көңілі, көпті көрген әжесі Зеренің жылы қойыны. Абай¬дың ақкөңіл, адамгершілік сезімі күшті, зәбір-жапа шеккен адамды, жоқ-жітікті аяғыш, сергек бала болып өсуіне де осы жайлар себеп болған.
1. Серікбаев К, Е.Қожабаев «Абай қара сөз» Алматы 1993ж.
2. Ханғали Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы»
3. Ж. Ұлмерек “Абайдың қарасөздерінің тәрбиелік мәні” “Ұлт тағылымы” журналы. 2000ж №1
4. Бейсенбаев М. Абай және оның заманы. Алматы 1988 ж
2. Ханғали Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы»
3. Ж. Ұлмерек “Абайдың қарасөздерінің тәрбиелік мәні” “Ұлт тағылымы” журналы. 2000ж №1
4. Бейсенбаев М. Абай және оның заманы. Алматы 1988 ж
Абай Құнанбаевтың ағартушылық тағлымы
Мазмұны
Кіріспе
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы
ІІІ. Абай еңбегіндегі жеке тұлға
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер
Кіріспе
АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ (1845-1904)
Қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері
мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін кемеңгері Абай Құнанбаев - өз
ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэ-
зиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты
мәселелерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын. Ол
халқының болашағы үшін жан аямай қызмет етті, оны мәдениет нұрына үндеді.
Белгілі бір тарихи кезеңнің алға қойған сұрауына жауап беріп, елінің
әдебиет көшін зор мақсатқа меңзеді.
Дана ақын Абай 1845 жылы тамыз айында, қазіргі Семей облысы, Абай
ауданы, Шыңғыс тауында туған.
Абайдың әкесі - Құнанбай - өз еліне атағы шыққан аға сұлтан. Зерделі,
зерек ел ағасы, ірі тұлға.
Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кіші
пейіл анасы - Ұлжанның мейірімді көңілі, көпті көрген әжесі Зеренің жылы
қойыны. Абайдың ақкөңіл, адамгершілік сезімі күшті, зәбір-жапа шеккен
адамды, жоқ-жітікті аяғыш, сергек бала болып өсуіне де осы жайлар себеп
болған.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби
еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары - өз дәуірінің көлелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін,
ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы,
шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей жоғары
бағаланып, кең танылып кете алмады. Абай шығармалары (бір-екі өлеңнен
басқасы) қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айтылу арқылы ғана
таралды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде 1909 жылы Кәкітай Ысқақов
бастырған еді. Ал одан кейін 1917 жылы Құрманов дегеннің редакциясы бойынша
Абайдың таңдамалы өлеңдерінің шағын жинағы Орынборда басылып шыққан.
Ресей географиялық қоғамы Абай туралы мәліметтерді ерте кезден-ақ бере
бастады. 1906 - 1907 жылғы Хабарларында ақынның суретін және ол туралы
Әлихан Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. Ал 1914 жылы сол қоғам А.
Н. Веселовскийдің құрметіне арнап шығарылған Шығыс жинағының үшінші
бөлімінде ақынның кейбір өлеңдерін бірінші peт орыс тіліне аударып басты.
XX ғ. басында өмір сүрген ұлы жазушылар - Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Мағжан Жүсіпбек, Сұлтанмахмұт т.б. ақынның ерекшелігін танып оны
Қазақтың бас ақыны - деп ардақтады, үлгі тұтты. Кейін ақын шығармашылығы
жаңадан жаңғырғандай болды. Оның шығармалары толық жинақ түрінде де,
жекелеген кітаптар түрінде де әлденеше peт баспа бетін көрді, туысқан
халықтар тілдеріне аударылды.
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері.
Абайдың педагогикалық мұраларының негізгі идеяларының бірі -
адамдардың өзара қарым-қатынасы, әсіресе, жастарды еңбекке баулу. Ақын,
ойшыл ұлы ұстаз Абай халықтың әл-ауқатының деңгейі, санасы, мәдениеті.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы, бір-біріне мейірбаңдығы мен
парасаттылығы, ұлттың ерекшелігі, салт-дәстүрінің дамуы - сол халықтың
еңбек сүйгіштігіне, еңбек ету дәрежесіне тікелей байланысты екенін
даналықпен болжады. Еңбекті Абай, басқада қазақ ағартушылары сияқты -
байлықтың, молшылықтың көзі - деп санады. Жастарды еңбекке шақырды. Оған
1886 жылы жазған мына бір шумақ өлеңін келтіруге болады.
"Қартайдық, қайғы ойладың ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан,
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман - деп, өз кезіндегі еңбек
етпейтін жастардың осындай жағымсыз мінездерін сынады. Еңді бірде Абай
"Осындай сидам жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ,
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері қу борбай сымпыс шолақ.
Абай даналығы еңбек ет - мал тап деген ақылға саяды. Тек еңбек, еңбек
құмарлық халықты өнерге үйретеді, білімге меңізейді, ғасырлар бойы
қайыршылық жайлаған халықты - еңбек ғана биікке шығарады, психологиясын
өзгертеді - деген Абай даналығы бұл күнде де күшін жойған жоқ.
Еңбек Абай айтсаң-өнер. Жастардың еңбек тәрбиесі, сонда ғана жүзеге
асады, егер ол халықтың бүкіл көпшіліктің, түптеп келгенде, бүкіл қоғамның
игілігіне айналғанда, оның молшылық қажетіне жараған жағдайда, білім алып,
бақытты болған шағында. Ол еңбек тәрбиесі - басқа барлық тәрбиенің негізі.
Басқалары ақыл-ой, адамгершілік, патриоттық, эстетикалық, эколо-гиялық пен
экономикалық еңбек тәрбиесінің құрамдас бөлігі екеніне дәлелдеп берді.
Еңбек тәрбиесін, оқу мен білім алудың негізі - деп түсінген Абай жас
ұрпақтың барлық тәрбиесінің көзін-бұлағын еңбектен іздеді. Ол еңбек пен
қоғамдық-еңбектің тұтастығын, бірлігін - парасаттылық пен инабаттылықтың,
білімділіктің, тұлғалықтың ісіне талғамын, үлгілері - өмірдің, тіршіліктің
жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз етстінін аса көрегендікпен дәлелдеді,
оған өлең жолдарын, ғақлияларын арнады. Ең бастысы: еңбек пен адамгершілік
сапасын қалыптастырады, адамды, жастарды эстстакалық рухта тәрбиелеп,
оларды әдемілікке, көрнектілікке жеткізеді, шарды жарқын болашаққа
шақырады, материалдық игілікке жол ашады. Ақын пікірінше еңбек - адамды жан-
жақты дамыған ғұламалыққа көтереді, баулиды, жетелейді. Абай арманы
еңбекке, адамгершілікке, ақыл-ойға, парасаттылық пен инабаттылыққа
негізделген, үлкен мәдениеттіліктің қайнар бұлағына айналған. Абай тағылымы
- даналықтың, ғұламалықтың, құдіреттіліктің, имандылықтың кәүсар тамшысы,
ағаңды тасқыны, дария көлі, мұхиты.
Абайдың достық туралы гуманизм идеяларымен тығыз бәрі бірдей, оның
туысы, өлімі ақылында, мінезінде деп дәрежемен оздым деу бос надандық деп
біледі. Өзінің қара сөздерін мен өлеңдерінде Абай: өмірде ең қызық нәрсе –
адамды сүюшілік, одан өзге нәрсе жоқ дейді. Адамды сыйлап бауыр тұтып
отыруды керек етеді.
Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп,
Және Хақ, жолы осы деп ғаділетті...
Ойла, айттым, адамдық атын жойма!
Абай осылайша, адамгершіліктің туын жоғары ұстаған ұлы гуманист
жазушы. Ол әр уақыт халыққа: мақтан қума, ойсыздарға қосылма! - деп ақыл
береді.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба.
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге...
Абай шығармашылығынан ерекше орын алатын ендігі бір үлкен тақырып —
оның ағартушылық идеясы. Абай — өнер-білім, тәлім-тәрбиеге ерекше көңіл
аударған, ұлы ағартушы ақын.
Оның ойынша, адам қоғамның қажетті мүшесі, ол дүниенің кетігіне
қалауға жарарлық кірпіш сияқты. Өзінің орнын тауып, өмірдің керегіне асып,
ел үшін еңбек еткендей азамат болуға тиіс. Дәулеттің ең маңыздысы, асылы -
білім деп білген Абай жастарды салғыртсымай, ғылымды меңгеруте шақырады.
Ғылым болмай немене,
Балалықты қойсаңыз.
Болмаса да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда? – деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз!
Абай өз кезінде дін оқуын, молдалар сабағын сынап, балаларды білім
негізін оқытатын мектебіне берілуді талап етеді.
Молдалардың мал құмар, тоғышар мінезін бейнелейд, олардан тәлім алған
бала білімге жарамайтынын айдан анық танытады.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағарадай болып сәлдесі.
Мал құмар көңілі бек соқыр,
Бүркіттен кем бе жем жесі!?
Абай - оқыған білімді жастардың мақсаты айқын болу керек, ол халқы
үшін еңбек етерлік азамат болсын деген талап қояды. Кейбір тілмаш, адвокат
болып, шен, сыйлық, алып, мал табуды арман етіп, елді бүлінген үстіне
бүліндіріп жүргендерді сынайды. Я тілмаш, я адвокат – болсам деген бәрінде
ой, — деп бас қамынан аспайтын мұнадай тар мақсаттың мұрат бола алмайтынын
айтып, ел үшінт оқитын жаста түбегейлі мақсат болуы керек деп есекртіп,
жастардың алдына Дауанидей дана адамдарды, Салтыков-Щедрин мен Л. Толстойды
үлгі етіп ұсынады. Солардай ел үшін еңбек етерлік ұлы адам болуды барлық
оқушы жастар алдына биік мақсат, зор нысана етіп тартады.
Ғылым жолы оңай жол емес, соқпақсыз шатқалды қиын жол дей келіп, Абай
соған қарамастан, талмай еңбек етіп, зор ынтамен бейнеттеніп ізденген адам
ғана ғылымды меңгере алатынын ескертеді. Ол өзінің өлеңдерінде жас кезінде
көп оқи алмай, көп нәрсені өткізіп алғанын айтып өкінеді, жастарды уақытын
босқа өткізбеуге шақырады.
Өзінің ұлдарымен бірге қызы Гүлбаданды да мектепте оқытады.
Абай адамға керекті және керексіз нәрселерді санап бараді. Тілеген
өмірің алдыңда, оған қайғы жесеңіз деп жастарды келешекке сендіре сөйледі.
Одан кейін адам болам деп талаптанған жасқа ескерерлік, ең қажет бес
нәрсе бар. Олар: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым; қашық болар бес
дұшпан бар, олар: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, - деп
көрсетеді.
Қызмет қылып мал таппай,
Ғылым оқып, ой таппай,
Құр үйінде жатады, -
Деген өлең шумағында ақын мақсатсыз құр селтеңдеп жүргендерді де сынап
өтеді.
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы.
Абай өлеңдері – еңбек сүйгіштікке тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар.
Абай дүниеде өмір сүру де, оны білу де, тану да бәрі еңбекпен келетінін
түсінеді. Адам өмірі үшін де ол еңбектің шешуші роль атқаратынын, еңбексіз
өмірдің адмды аздыратынын ескереді.
Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздарар адам баласын.
Абайдың көптеген өлеңі ақынның өз еліне, халқына деген
сүйіспеншілігін бейнелейді. Абай, қай өлеңі болмасын, бәріне де халыққа
назар аударып, оған ой салып, санасын аятарлық сөз қозғайды. Ол елінің
мәдениет жағынан кем, кенже қалғанын айтып, болашақ тағдырын ойлап, оған
жаны ашып отырады.
Қазақты көрші елдермен салыстырып, сол елдердің бәрі де қазақтан
мәдениетті, ілгері жатқанын өкінішпен білдіреді. Берекелі, мәдениетті, тату-
тәтті ел болуды арман етеді. Басқа көрші елдермен, оның ішінде орыс, өзбек,
татар т.б. кәсіпқор халқымен дос болуды, олардан өнер үйренуді, тағлым
алуды аңсайды.
Ақын өзінің жастық шағы мен ер жеткен кезін, кездескен соқтықпаларын,
етек басты кедергілерін:
Жасымда албырт өстім ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым жете алмадым,
Етек басты көп көрдім елден бірақ.
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме.
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме.
Өзі ермей, ерік бермей жұрт қор етті,
Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме, —
деп түйді.
Абай қазақ халқын қараңғылықтан алып шығатын жол тек алдыңғы қатарлы
мәдениет ғана деп білді. Сондықтан да ол қазақты мәдениті ілгері елге
жақындату амалын, халықтардың мәдени бірлестігі жолдарын қарастырды. Осы
бір ізгі мақсаттарды ақын өзінің тамаша шығармаларының өзегі ете білді.
Абай қазақ жеріндегі теңсіздікті, тағы басқа қайшылықтарды түсіне
білді. Оны өзінің бойындағы ақындық шабыттың бар күшімен жырлады. Бай мен
кедейдің арасындағы тұрмыс қайшылығын, дәулет теңсіздігін көрді. Өзінің
Күз, Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай деген өлеңдерінде қазақ
кедейлері мен байларының өмірін салыстыра бейнелеп, кедейлердің аянышты
халін айқын суреттеді. Кедейдің үй ішінің жұпыны көрінісін ауыр тұрмысына
ұштастыра реалистікпен бейнеледі.
Кедейдің өзі жүрер малый бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тоңған иін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Қожасының малының соңында ауыр азапта жүрген кедей тұрмысы, оның
реңсіз үй іші, құлазыған үйде бұрсең қағып, бай терісін илеп, шекпен тігіп
отырған әйелі көзіңе елестейді.
Күздің құраған сұрғылт суреті қайыршы кемпір-шал бейнесінде, күлкісіз,
көңілсіз өмір ретінде шебер көрсетіледі.
Жасыл шөп бәйшешек жоқ бұрынғыдай, Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Жапырағынан айрылып ағаш құрай.
Бұл жерде ақын сұрғылт күз суретіне астастыра кедей тұрмысын, оның
жұпыны өмірін, жетім-жесірді бейнелейді. Осы өлеңнің екінші бір жерінде
малайы болып жүрген кедейге байдың көрсететін сыйы туралы былай делшеді:
...Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі
Қара қидан орта қап ұрыспай берсе,
О да қылған қедейге үлкен сыйы.
Абай мейірімсіз байдың тым рақымсыз, сараң екенін: ол өзі де кәрі
қойды ептеп сойып жеп отыр деп мазақ етеді. Әйтсе де, бай және оның үй
іші, бала-шағасы жылы үйде, тоңбай, азап шекпей, еңбек етпей, тамағы тоқ,
қарап отырады деп, оны кедей тұрмысына қарама-қарсы қояды.
Абай өлеңдеріндегі негізгі елеулі әлеуметгік мәселелердің бірі - қазақ
әйелдерінің жайы, қазақ жастарының махаббат, еркіндік мәселесі.
Абай қазақ қызының шынайы бейнесін жасады. Абай-қаламынан туған қыз
бейнесі Пушкин жырлаған орыс қызы да, Гете суреттеген неміс қызы да емес,
ақынның өзі көрсеткендей, қазақтың ақ жарқын, ұяң жүзді, ай бейнелі, піскен
алма секілді сұлуындай, өзіне тән тұлғасымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы
ІІІ. Абай еңбегіндегі жеке тұлға
Қорытынды
Пайдалаған әдебиеттер
Кіріспе
АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ (1845-1904)
Қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениетінің, өнері
мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін кемеңгері Абай Құнанбаев - өз
ұлтының реалистік гуманистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэ-
зиясын қоғамдық дамудың озық деңгейіне бағыттап, өз кезінің ең басты
мәселелерін дәл бейнелеп, дұрыс қорытынды шығара білген прогресшіл ақын. Ол
халқының болашағы үшін жан аямай қызмет етті, оны мәдениет нұрына үндеді.
Белгілі бір тарихи кезеңнің алға қойған сұрауына жауап беріп, елінің
әдебиет көшін зор мақсатқа меңзеді.
Дана ақын Абай 1845 жылы тамыз айында, қазіргі Семей облысы, Абай
ауданы, Шыңғыс тауында туған.
Абайдың әкесі - Құнанбай - өз еліне атағы шыққан аға сұлтан. Зерделі,
зерек ел ағасы, ірі тұлға.
Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кіші
пейіл анасы - Ұлжанның мейірімді көңілі, көпті көрген әжесі Зеренің жылы
қойыны. Абайдың ақкөңіл, адамгершілік сезімі күшті, зәбір-жапа шеккен
адамды, жоқ-жітікті аяғыш, сергек бала болып өсуіне де осы жайлар себеп
болған.
Кемеңгер ақынның ұлы мақсат-мүдделері бізге тамаша гуманистік әдеби
еңбектері арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұралар өз дәуірінің алуан түрлі
мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ елінің шын сырын ашты. Абайдың
шығармалары - өз дәуірінің көлелі мәселелерін реалистікпен суреттейтін,
ағартушылық гуманистік мазмұнға бай, ізгі ниеттер мен терең ойға толы,
шебер тілді көркем туындылар.
Амал не, Абайдың осы асыл мұралары өзі тірі кезінде, бүгінгідей жоғары
бағаланып, кең танылып кете алмады. Абай шығармалары (бір-екі өлеңнен
басқасы) қолдан көшіріліп, қолжазба күйінде не жатқа айтылу арқылы ғана
таралды. Ақын өлеңдерін шағын жинақ ретінде 1909 жылы Кәкітай Ысқақов
бастырған еді. Ал одан кейін 1917 жылы Құрманов дегеннің редакциясы бойынша
Абайдың таңдамалы өлеңдерінің шағын жинағы Орынборда басылып шыққан.
Ресей географиялық қоғамы Абай туралы мәліметтерді ерте кезден-ақ бере
бастады. 1906 - 1907 жылғы Хабарларында ақынның суретін және ол туралы
Әлихан Бөкейхановтың көлемді мақаласын жариялады. Ал 1914 жылы сол қоғам А.
Н. Веселовскийдің құрметіне арнап шығарылған Шығыс жинағының үшінші
бөлімінде ақынның кейбір өлеңдерін бірінші peт орыс тіліне аударып басты.
XX ғ. басында өмір сүрген ұлы жазушылар - Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Мағжан Жүсіпбек, Сұлтанмахмұт т.б. ақынның ерекшелігін танып оны
Қазақтың бас ақыны - деп ардақтады, үлгі тұтты. Кейін ақын шығармашылығы
жаңадан жаңғырғандай болды. Оның шығармалары толық жинақ түрінде де,
жекелеген кітаптар түрінде де әлденеше peт баспа бетін көрді, туысқан
халықтар тілдеріне аударылды.
І. Абай шығармаларындағы адамгершілік мәселелері.
Абайдың педагогикалық мұраларының негізгі идеяларының бірі -
адамдардың өзара қарым-қатынасы, әсіресе, жастарды еңбекке баулу. Ақын,
ойшыл ұлы ұстаз Абай халықтың әл-ауқатының деңгейі, санасы, мәдениеті.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы, бір-біріне мейірбаңдығы мен
парасаттылығы, ұлттың ерекшелігі, салт-дәстүрінің дамуы - сол халықтың
еңбек сүйгіштігіне, еңбек ету дәрежесіне тікелей байланысты екенін
даналықпен болжады. Еңбекті Абай, басқада қазақ ағартушылары сияқты -
байлықтың, молшылықтың көзі - деп санады. Жастарды еңбекке шақырды. Оған
1886 жылы жазған мына бір шумақ өлеңін келтіруге болады.
"Қартайдық, қайғы ойладың ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан,
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман - деп, өз кезіндегі еңбек
етпейтін жастардың осындай жағымсыз мінездерін сынады. Еңді бірде Абай
"Осындай сидам жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ,
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері қу борбай сымпыс шолақ.
Абай даналығы еңбек ет - мал тап деген ақылға саяды. Тек еңбек, еңбек
құмарлық халықты өнерге үйретеді, білімге меңізейді, ғасырлар бойы
қайыршылық жайлаған халықты - еңбек ғана биікке шығарады, психологиясын
өзгертеді - деген Абай даналығы бұл күнде де күшін жойған жоқ.
Еңбек Абай айтсаң-өнер. Жастардың еңбек тәрбиесі, сонда ғана жүзеге
асады, егер ол халықтың бүкіл көпшіліктің, түптеп келгенде, бүкіл қоғамның
игілігіне айналғанда, оның молшылық қажетіне жараған жағдайда, білім алып,
бақытты болған шағында. Ол еңбек тәрбиесі - басқа барлық тәрбиенің негізі.
Басқалары ақыл-ой, адамгершілік, патриоттық, эстетикалық, эколо-гиялық пен
экономикалық еңбек тәрбиесінің құрамдас бөлігі екеніне дәлелдеп берді.
Еңбек тәрбиесін, оқу мен білім алудың негізі - деп түсінген Абай жас
ұрпақтың барлық тәрбиесінің көзін-бұлағын еңбектен іздеді. Ол еңбек пен
қоғамдық-еңбектің тұтастығын, бірлігін - парасаттылық пен инабаттылықтың,
білімділіктің, тұлғалықтың ісіне талғамын, үлгілері - өмірдің, тіршіліктің
жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз етстінін аса көрегендікпен дәлелдеді,
оған өлең жолдарын, ғақлияларын арнады. Ең бастысы: еңбек пен адамгершілік
сапасын қалыптастырады, адамды, жастарды эстстакалық рухта тәрбиелеп,
оларды әдемілікке, көрнектілікке жеткізеді, шарды жарқын болашаққа
шақырады, материалдық игілікке жол ашады. Ақын пікірінше еңбек - адамды жан-
жақты дамыған ғұламалыққа көтереді, баулиды, жетелейді. Абай арманы
еңбекке, адамгершілікке, ақыл-ойға, парасаттылық пен инабаттылыққа
негізделген, үлкен мәдениеттіліктің қайнар бұлағына айналған. Абай тағылымы
- даналықтың, ғұламалықтың, құдіреттіліктің, имандылықтың кәүсар тамшысы,
ағаңды тасқыны, дария көлі, мұхиты.
Абайдың достық туралы гуманизм идеяларымен тығыз бәрі бірдей, оның
туысы, өлімі ақылында, мінезінде деп дәрежемен оздым деу бос надандық деп
біледі. Өзінің қара сөздерін мен өлеңдерінде Абай: өмірде ең қызық нәрсе –
адамды сүюшілік, одан өзге нәрсе жоқ дейді. Адамды сыйлап бауыр тұтып
отыруды керек етеді.
Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп,
Және Хақ, жолы осы деп ғаділетті...
Ойла, айттым, адамдық атын жойма!
Абай осылайша, адамгершіліктің туын жоғары ұстаған ұлы гуманист
жазушы. Ол әр уақыт халыққа: мақтан қума, ойсыздарға қосылма! - деп ақыл
береді.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба.
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге...
Абай шығармашылығынан ерекше орын алатын ендігі бір үлкен тақырып —
оның ағартушылық идеясы. Абай — өнер-білім, тәлім-тәрбиеге ерекше көңіл
аударған, ұлы ағартушы ақын.
Оның ойынша, адам қоғамның қажетті мүшесі, ол дүниенің кетігіне
қалауға жарарлық кірпіш сияқты. Өзінің орнын тауып, өмірдің керегіне асып,
ел үшін еңбек еткендей азамат болуға тиіс. Дәулеттің ең маңыздысы, асылы -
білім деп білген Абай жастарды салғыртсымай, ғылымды меңгеруте шақырады.
Ғылым болмай немене,
Балалықты қойсаңыз.
Болмаса да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда? – деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз!
Абай өз кезінде дін оқуын, молдалар сабағын сынап, балаларды білім
негізін оқытатын мектебіне берілуді талап етеді.
Молдалардың мал құмар, тоғышар мінезін бейнелейд, олардан тәлім алған
бала білімге жарамайтынын айдан анық танытады.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағарадай болып сәлдесі.
Мал құмар көңілі бек соқыр,
Бүркіттен кем бе жем жесі!?
Абай - оқыған білімді жастардың мақсаты айқын болу керек, ол халқы
үшін еңбек етерлік азамат болсын деген талап қояды. Кейбір тілмаш, адвокат
болып, шен, сыйлық, алып, мал табуды арман етіп, елді бүлінген үстіне
бүліндіріп жүргендерді сынайды. Я тілмаш, я адвокат – болсам деген бәрінде
ой, — деп бас қамынан аспайтын мұнадай тар мақсаттың мұрат бола алмайтынын
айтып, ел үшінт оқитын жаста түбегейлі мақсат болуы керек деп есекртіп,
жастардың алдына Дауанидей дана адамдарды, Салтыков-Щедрин мен Л. Толстойды
үлгі етіп ұсынады. Солардай ел үшін еңбек етерлік ұлы адам болуды барлық
оқушы жастар алдына биік мақсат, зор нысана етіп тартады.
Ғылым жолы оңай жол емес, соқпақсыз шатқалды қиын жол дей келіп, Абай
соған қарамастан, талмай еңбек етіп, зор ынтамен бейнеттеніп ізденген адам
ғана ғылымды меңгере алатынын ескертеді. Ол өзінің өлеңдерінде жас кезінде
көп оқи алмай, көп нәрсені өткізіп алғанын айтып өкінеді, жастарды уақытын
босқа өткізбеуге шақырады.
Өзінің ұлдарымен бірге қызы Гүлбаданды да мектепте оқытады.
Абай адамға керекті және керексіз нәрселерді санап бараді. Тілеген
өмірің алдыңда, оған қайғы жесеңіз деп жастарды келешекке сендіре сөйледі.
Одан кейін адам болам деп талаптанған жасқа ескерерлік, ең қажет бес
нәрсе бар. Олар: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым; қашық болар бес
дұшпан бар, олар: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, - деп
көрсетеді.
Қызмет қылып мал таппай,
Ғылым оқып, ой таппай,
Құр үйінде жатады, -
Деген өлең шумағында ақын мақсатсыз құр селтеңдеп жүргендерді де сынап
өтеді.
ІІ. Жастарға экономикалық тәрбие беру туралы.
Абай өлеңдері – еңбек сүйгіштікке тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар.
Абай дүниеде өмір сүру де, оны білу де, тану да бәрі еңбекпен келетінін
түсінеді. Адам өмірі үшін де ол еңбектің шешуші роль атқаратынын, еңбексіз
өмірдің адмды аздыратынын ескереді.
Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздарар адам баласын.
Абайдың көптеген өлеңі ақынның өз еліне, халқына деген
сүйіспеншілігін бейнелейді. Абай, қай өлеңі болмасын, бәріне де халыққа
назар аударып, оған ой салып, санасын аятарлық сөз қозғайды. Ол елінің
мәдениет жағынан кем, кенже қалғанын айтып, болашақ тағдырын ойлап, оған
жаны ашып отырады.
Қазақты көрші елдермен салыстырып, сол елдердің бәрі де қазақтан
мәдениетті, ілгері жатқанын өкінішпен білдіреді. Берекелі, мәдениетті, тату-
тәтті ел болуды арман етеді. Басқа көрші елдермен, оның ішінде орыс, өзбек,
татар т.б. кәсіпқор халқымен дос болуды, олардан өнер үйренуді, тағлым
алуды аңсайды.
Ақын өзінің жастық шағы мен ер жеткен кезін, кездескен соқтықпаларын,
етек басты кедергілерін:
Жасымда албырт өстім ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым жете алмадым,
Етек басты көп көрдім елден бірақ.
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме.
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме.
Өзі ермей, ерік бермей жұрт қор етті,
Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме, —
деп түйді.
Абай қазақ халқын қараңғылықтан алып шығатын жол тек алдыңғы қатарлы
мәдениет ғана деп білді. Сондықтан да ол қазақты мәдениті ілгері елге
жақындату амалын, халықтардың мәдени бірлестігі жолдарын қарастырды. Осы
бір ізгі мақсаттарды ақын өзінің тамаша шығармаларының өзегі ете білді.
Абай қазақ жеріндегі теңсіздікті, тағы басқа қайшылықтарды түсіне
білді. Оны өзінің бойындағы ақындық шабыттың бар күшімен жырлады. Бай мен
кедейдің арасындағы тұрмыс қайшылығын, дәулет теңсіздігін көрді. Өзінің
Күз, Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай деген өлеңдерінде қазақ
кедейлері мен байларының өмірін салыстыра бейнелеп, кедейлердің аянышты
халін айқын суреттеді. Кедейдің үй ішінің жұпыны көрінісін ауыр тұрмысына
ұштастыра реалистікпен бейнеледі.
Кедейдің өзі жүрер малый бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тоңған иін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Қожасының малының соңында ауыр азапта жүрген кедей тұрмысы, оның
реңсіз үй іші, құлазыған үйде бұрсең қағып, бай терісін илеп, шекпен тігіп
отырған әйелі көзіңе елестейді.
Күздің құраған сұрғылт суреті қайыршы кемпір-шал бейнесінде, күлкісіз,
көңілсіз өмір ретінде шебер көрсетіледі.
Жасыл шөп бәйшешек жоқ бұрынғыдай, Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Жапырағынан айрылып ағаш құрай.
Бұл жерде ақын сұрғылт күз суретіне астастыра кедей тұрмысын, оның
жұпыны өмірін, жетім-жесірді бейнелейді. Осы өлеңнің екінші бір жерінде
малайы болып жүрген кедейге байдың көрсететін сыйы туралы былай делшеді:
...Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі
Қара қидан орта қап ұрыспай берсе,
О да қылған қедейге үлкен сыйы.
Абай мейірімсіз байдың тым рақымсыз, сараң екенін: ол өзі де кәрі
қойды ептеп сойып жеп отыр деп мазақ етеді. Әйтсе де, бай және оның үй
іші, бала-шағасы жылы үйде, тоңбай, азап шекпей, еңбек етпей, тамағы тоқ,
қарап отырады деп, оны кедей тұрмысына қарама-қарсы қояды.
Абай өлеңдеріндегі негізгі елеулі әлеуметгік мәселелердің бірі - қазақ
әйелдерінің жайы, қазақ жастарының махаббат, еркіндік мәселесі.
Абай қазақ қызының шынайы бейнесін жасады. Абай-қаламынан туған қыз
бейнесі Пушкин жырлаған орыс қызы да, Гете суреттеген неміс қызы да емес,
ақынның өзі көрсеткендей, қазақтың ақ жарқын, ұяң жүзді, ай бейнелі, піскен
алма секілді сұлуындай, өзіне тән тұлғасымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz