АӨК салаларындағы инновациялық қызметтің теориялық негізін қалыптастыру
КІРІСПЕ 3
1 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің даму жағдайы
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 34
2.1 АӨК салаларының инновациялық даму жолдары 34
2.2 ҚР АӨК.тегі инновациялар: даму тенденциялары мен болашағы 46
2.3 АӨК салаларындағы инновациялық қызмет 52
3 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ 56
3.1 ҚР агроөнеркәсіптік кешен салаларының дамуын талдау және бағалау 56
3.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің даму жағдайы
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 34
2.1 АӨК салаларының инновациялық даму жолдары 34
2.2 ҚР АӨК.тегі инновациялар: даму тенденциялары мен болашағы 46
2.3 АӨК салаларындағы инновациялық қызмет 52
3 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ 56
3.1 ҚР агроөнеркәсіптік кешен салаларының дамуын талдау және бағалау 56
3.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен өндірілетін өнім сапасын жоғарлату қажеттілігі, қазіргі заманғы ресурс үнемдеуші, экологиялық таза технологияларды қолдану арқылы өсімдік және мал шаруашылығы өнімін бәсекеге қабілеттілікпен қамтамасыз етуі атап өтілді. Президенттің осы үндеулерін экономиканың агралық секторын сәйкес материалды-техникалық базамен қамтамасыз ету және техника мен қызмет көрсету нарығын қалыптастыру мен дамыту арқылы жүзеге асыруға болады.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Көп салалы экономиканы қалыптастыру және нарықтық қатынастарды дамыту аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда, елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген қажеттілігін қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі болып саналады.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Көп салалы экономиканы қалыптастыру және нарықтық қатынастарды дамыту аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда, елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген қажеттілігін қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі болып саналады.
1. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности АПК: Учеб. Пособие,. 6-е изд., стер. – Мн.: Новое знание: 2006. – 652 б, 83-122
2. Есполов.Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика. /Учебное пособие/ – А.: 2005. – 320 б., 115-125б.
3. Елбасының сөйлеген сөздері, ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы 2009, Дағдарыстан жаңару мен дамуға http:/www.akorda.kz
4. Сұңғат Ә. Жеңілдетілген несие ауылды қолдаудың ең ұтымды әдісі // Егемен Қазақстан 1 сәуір 2008 жыл
5. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Шағын және орта кәсіпкерлік, "2010 жылдың қаңтар-сәуір айларындағы Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің мониторингі" жедел-ақпарат, № 05-04/178, 2010 жылғы 14 мамыр http: //www.kaz.stat.kz/digital/Шағын кәсіпкелік/2010/MBEX каз.doc
6. Есбаев Д. Көктемгі егіс науқанына әзірлік жұмыстары Үкіметтің жіті бақылауында // ҚазАқпарат 17 ақпан 2009 жыл
7. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы желтоқсанның 4-і қабылданған Заңы. №96- ІV-ҚРЗ, 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы- Астана: Ақорда 2008жыл
8. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Ауыл шаруашылығы, Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) нақты көлем индексі, Жедел-ақпарат 2010 жылғы 26 қаңтар, № 07-02/40 http://www.kaz.stat.kz/digital/ SELSKOE_HOZ_kz /2010/экспресс_каз.doc
9. Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені, Мал шаруашылығы, http://minagri.gov.kz/index.php?option=com
10. Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені, Агроөнеркәсіптік кешенін техникалық жарақтандыру, http://minagri.gov.kz/index.php?option=com
11. МамырбековН. Ауыл шаруашылығы кешендері жаңа техникалармен толықты// Алаш айнасы 1 Мамыр 2009
12. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Басты, Бөлімдер, Жаңалықтар, 2010жыл, Қаңтар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің алқа мәжілісінде Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов көктемгі егіс науқанын жанармаймен қамтамасыз етуге дайындалуды тапсырды, www.government.kz/site/news
13. Айтжанов Д. "ҚазАгроҚаржы" 2009 жылы қазақстандық ауыл шаруашылық техника өндірісіне 500 млн. теңге көленмінде қаражат жұмсайды http://www.shymkent.gov.kz
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы «31» желтоқсандағы № 2339 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
15. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқабы, http://www.kaz.stat.kz/digital/ SELSKOE_HOZ_kz/20101/посевная.bmp
16. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі, http://www.kaz.stat.kz/digital/SELSKOE_ HOZ_kz/20101/урожайность.bmp
17. Нұрманов А.А. Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқару мәселелері, диссертациялық жұмыс, Алматы, 2009
18. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2008 жыл www.stat.kz
19. «ҚазАгро» холдингінің компаниялар тобы көктемгі егіс жұмыстарын несиелеуге 124 млрд. теңгеге жуық қаржы бөледі http://www.minagri.kz
20. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі,http://www.kaz.stat.kz/digitalSELSKOE_HOZ_kz/20101валоваяBmp
21. Серікбаев Д. "ҚазАгро" холдингі 2010 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға 250 млрд теңгеден астам қаржылық қолдауды қамтамасыз етуге дайын// Kazakhstan Today,Экономика,Ауыл шаруашылығы, 14 желтоқсан 2009 жыл
22. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі
2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары http://www.government.kz
23. Маңғыстау облысының әкімдігі, Экономика, Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың кілті - осы саладағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуда, http://www.mangystau.kz/data.php?page=0&n_id=6633&l=ru
24. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 28.01.2011ж. // Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтің интернет желісіндегі ресми сайты – http://www.akorda.kz/kz/speeches/addresses_of_the_president_of_kazakhstan/r
25. Лубков А.Н. Инновационная стратегия в развитии АПК // Аграрный вестник Урала, 2009. – №2(56). – 7-11 б.
26. Н. В. Седова. Инновации в агропромышленном комплексе Российской федерации: тенденции и перспективы // Качество. Инновации. Образование, 2006. – №2. – 24-28 с.
27. В.В. Боджаева. Приоритеты инновационного развития агропромышленного комплекса региона // Вестник Алтайского государственного аграрного университета, 2009. – №10(60). – 116-120 с.
28. Кайгородцев А.А. Государственное регулирование агропромышленного комплекса Казахстана как основа обеспечения национальной продовольственной безопасности // Проблемы современной экономики, 2005. – № 3(19). – http://www.m-economy.ru/art.php3?artid=21837
29. Жихарев К.Л. Аграрная политика: сущность, цели и принципы формирования. – Российский экономический журнал http://e-rej.ru/Articles/2008/Zhiharev65.pdf
30. Панина М.А. Государственная поддержка сельхозтоваропроизводителей: основные формы и экономическая эффективность // Аграрный вестник Урала, 2009. – №2(56). – 33-36 б.
31. Заседание научно-технического совета Министерства сельского хозяйства РК. Пресс-релиз. 26 декабря 2009 года г. Астана. – Пресс-служба МСХ РК http://agroprom.kz/info/kazahstan-ofitsialno/zasedanie-nauchno-tehnicheskogo-soveta-ministerstva-selskogo-hozyaystva-rk
32. В.Д. Гончаров. В.В. Рау. Инновационная деятельность в отраслях АПК России. – http://institutiones.com/agroindustrial/1458-innovacionnaya-deyatelnost-v-otraslyax-apk.html
33. Қазақстан 2008 жылы. Статистикалық жинақ /Редакциясын басқарған Ә. А. Смайылов /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі – Астана, 2009 – 493 бет.
34. Гусаров В.М. Статистика: Учебное пособие для вузов.-М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2003.-463 б.,и 106-141б
35. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, http://www.kaz.stat.kz/digital/SELSKOE_HOZ_kz/19902009/Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі.xls
36. И. Кузербаева. Новый взгляд на лицензирование природопользования// Саясат, 2004. - №7. – 25-б.
37. А. Айдосов. Евразийское пространство: проблемы экологической безопасности// Саясат, 2004. - №7. – 4-б.
38. Ю. Митина. Экологический аудит как инструмент управления природопользованием// Саясат, 2004. - №7. – 34-б.
39. Н. Искаков. Экологизация экономики и общества// Экология и устойчивое развитие, 2005. - №1-2. – 4-б.
2. Есполов.Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика. /Учебное пособие/ – А.: 2005. – 320 б., 115-125б.
3. Елбасының сөйлеген сөздері, ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы 2009, Дағдарыстан жаңару мен дамуға http:/www.akorda.kz
4. Сұңғат Ә. Жеңілдетілген несие ауылды қолдаудың ең ұтымды әдісі // Егемен Қазақстан 1 сәуір 2008 жыл
5. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Шағын және орта кәсіпкерлік, "2010 жылдың қаңтар-сәуір айларындағы Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің мониторингі" жедел-ақпарат, № 05-04/178, 2010 жылғы 14 мамыр http: //www.kaz.stat.kz/digital/Шағын кәсіпкелік/2010/MBEX каз.doc
6. Есбаев Д. Көктемгі егіс науқанына әзірлік жұмыстары Үкіметтің жіті бақылауында // ҚазАқпарат 17 ақпан 2009 жыл
7. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы желтоқсанның 4-і қабылданған Заңы. №96- ІV-ҚРЗ, 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы- Астана: Ақорда 2008жыл
8. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Ауыл шаруашылығы, Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) нақты көлем индексі, Жедел-ақпарат 2010 жылғы 26 қаңтар, № 07-02/40 http://www.kaz.stat.kz/digital/ SELSKOE_HOZ_kz /2010/экспресс_каз.doc
9. Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені, Мал шаруашылығы, http://minagri.gov.kz/index.php?option=com
10. Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені, Агроөнеркәсіптік кешенін техникалық жарақтандыру, http://minagri.gov.kz/index.php?option=com
11. МамырбековН. Ауыл шаруашылығы кешендері жаңа техникалармен толықты// Алаш айнасы 1 Мамыр 2009
12. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Басты, Бөлімдер, Жаңалықтар, 2010жыл, Қаңтар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің алқа мәжілісінде Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов көктемгі егіс науқанын жанармаймен қамтамасыз етуге дайындалуды тапсырды, www.government.kz/site/news
13. Айтжанов Д. "ҚазАгроҚаржы" 2009 жылы қазақстандық ауыл шаруашылық техника өндірісіне 500 млн. теңге көленмінде қаражат жұмсайды http://www.shymkent.gov.kz
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы «31» желтоқсандағы № 2339 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
15. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқабы, http://www.kaz.stat.kz/digital/ SELSKOE_HOZ_kz/20101/посевная.bmp
16. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі, http://www.kaz.stat.kz/digital/SELSKOE_ HOZ_kz/20101/урожайность.bmp
17. Нұрманов А.А. Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқару мәселелері, диссертациялық жұмыс, Алматы, 2009
18. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2008 жыл www.stat.kz
19. «ҚазАгро» холдингінің компаниялар тобы көктемгі егіс жұмыстарын несиелеуге 124 млрд. теңгеге жуық қаржы бөледі http://www.minagri.kz
20. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет, Ауыл шаруашылығы, Кестелік материал, Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі,http://www.kaz.stat.kz/digitalSELSKOE_HOZ_kz/20101валоваяBmp
21. Серікбаев Д. "ҚазАгро" холдингі 2010 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға 250 млрд теңгеден астам қаржылық қолдауды қамтамасыз етуге дайын// Kazakhstan Today,Экономика,Ауыл шаруашылығы, 14 желтоқсан 2009 жыл
22. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі
2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары http://www.government.kz
23. Маңғыстау облысының әкімдігі, Экономика, Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың кілті - осы саладағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуда, http://www.mangystau.kz/data.php?page=0&n_id=6633&l=ru
24. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 28.01.2011ж. // Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтің интернет желісіндегі ресми сайты – http://www.akorda.kz/kz/speeches/addresses_of_the_president_of_kazakhstan/r
25. Лубков А.Н. Инновационная стратегия в развитии АПК // Аграрный вестник Урала, 2009. – №2(56). – 7-11 б.
26. Н. В. Седова. Инновации в агропромышленном комплексе Российской федерации: тенденции и перспективы // Качество. Инновации. Образование, 2006. – №2. – 24-28 с.
27. В.В. Боджаева. Приоритеты инновационного развития агропромышленного комплекса региона // Вестник Алтайского государственного аграрного университета, 2009. – №10(60). – 116-120 с.
28. Кайгородцев А.А. Государственное регулирование агропромышленного комплекса Казахстана как основа обеспечения национальной продовольственной безопасности // Проблемы современной экономики, 2005. – № 3(19). – http://www.m-economy.ru/art.php3?artid=21837
29. Жихарев К.Л. Аграрная политика: сущность, цели и принципы формирования. – Российский экономический журнал http://e-rej.ru/Articles/2008/Zhiharev65.pdf
30. Панина М.А. Государственная поддержка сельхозтоваропроизводителей: основные формы и экономическая эффективность // Аграрный вестник Урала, 2009. – №2(56). – 33-36 б.
31. Заседание научно-технического совета Министерства сельского хозяйства РК. Пресс-релиз. 26 декабря 2009 года г. Астана. – Пресс-служба МСХ РК http://agroprom.kz/info/kazahstan-ofitsialno/zasedanie-nauchno-tehnicheskogo-soveta-ministerstva-selskogo-hozyaystva-rk
32. В.Д. Гончаров. В.В. Рау. Инновационная деятельность в отраслях АПК России. – http://institutiones.com/agroindustrial/1458-innovacionnaya-deyatelnost-v-otraslyax-apk.html
33. Қазақстан 2008 жылы. Статистикалық жинақ /Редакциясын басқарған Ә. А. Смайылов /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі – Астана, 2009 – 493 бет.
34. Гусаров В.М. Статистика: Учебное пособие для вузов.-М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2003.-463 б.,и 106-141б
35. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Негізгі бет Ауыл шаруашылығы, Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, http://www.kaz.stat.kz/digital/SELSKOE_HOZ_kz/19902009/Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі.xls
36. И. Кузербаева. Новый взгляд на лицензирование природопользования// Саясат, 2004. - №7. – 25-б.
37. А. Айдосов. Евразийское пространство: проблемы экологической безопасности// Саясат, 2004. - №7. – 4-б.
38. Ю. Митина. Экологический аудит как инструмент управления природопользованием// Саясат, 2004. - №7. – 34-б.
39. Н. Искаков. Экологизация экономики и общества// Экология и устойчивое развитие, 2005. - №1-2. – 4-б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің даму жағдайы 20
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 34
2.1 АӨК салаларының инновациялық даму жолдары 34
2.2 ҚР АӨК-тегі инновациялар: даму тенденциялары мен болашағы 46
2.3 АӨК салаларындағы инновациялық қызмет 52
3 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ 56
3.1 ҚР агроөнеркәсіптік кешен салаларының дамуын талдау және бағалау 56
3.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуы 68
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа
жолдауында ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен өндірілетін өнім сапасын
жоғарлату қажеттілігі, қазіргі заманғы ресурс үнемдеуші, экологиялық таза
технологияларды қолдану арқылы өсімдік және мал шаруашылығы өнімін бәсекеге
қабілеттілікпен қамтамасыз етуі атап өтілді. Президенттің осы үндеулерін
экономиканың агралық секторын сәйкес материалды-техникалық базамен
қамтамасыз ету және техника мен қызмет көрсету нарығын қалыптастыру мен
дамыту арқылы жүзеге асыруға болады.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Көп салалы экономиканы қалыптастыру және нарықтық қатынастарды дамыту
аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда, елімізді азық-түлікпен
қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген қажеттілігін
қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі
болып саналады.
Тақырып өзектілігі. Әлем экономикасының қазіргі даму жағдайында
Қазақстанның бәсекеге қабілетті болуының басты жолдарының бірі – елдің
аграрлық секторын дамыту. Ғылым мен техниканың дамуы аграрлық секторды
дамытуда жаңа инновациялық әдістердің қолдануына алғышарт болып табылады.
АӨК тұрақты дамуы – қайтадан қалпына келетін және келмейтін табиғат
ресурстарын, бірегей табиғат кешендерін және биологиялық әртүрлілікті
максималды сақтай отырып, халықты түрлі азық-түлікпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызатын даму, яғни экономикалық даму мен табиғатты қорғау
арасында қолайлы баланс сақталуы қажет.
Жоғарыда аталған жағдай диссертацияның тақырыбын, мақсаты мен
міндетінің қойылымын анықтады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың мақсаты – АӨК салаларындағы инновациялық қызметтің теориялық
негізін қалыптастыру және АӨК дамуының қоршаған ортаға келтіретін зиянын
анықтау. Диссертациялық жұмыс қойылған мақсатқа сәйкес төмендегі
міндеттерді қамтиды:
– ҚР АӨК салаларының қазіргі жағдайы және оны дамытудағы негізгі
мәселелерді анықтау;
– АӨК салаларының инновациялық даму жолдарын анықтау;
– АӨК-тегі инновациялық жүйенің қызмет ету механизмін айқындау;
– ауыл шаруашылығымен қоршаған ортаға келтірілетін зиянды анықтау;
– ауыл шаруашылығымен алынатын пайда мен қоршаған ортаға жұмсалатын
шығын арасындағы қатынасты айқындау;
– жер қыртысын қалпына келтіру бойынша іс-шаралар жүйесін зерттеу.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің
теориялық-әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары
алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің материалдары, Қазақстан
Республикасың Ауыл шаруашылық министрлігінің арнайы материалдары мен
мәліметтері зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік-
сараптамалық, есептік-құрылымдық, экономикалық-математикалық болжамдау
әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Жүргізілген зерттеулер қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын
айқындайтын мына төмендегі негізгі нәтижелерге қол жеткізілді.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Агроөнеркәсіптік кешендегі
инновациялық қызметтің экономикалық механизмін жетілдіру бойынша ғылыми
тұрғыда берілген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын қамтиды. Зерттеу
үрдісінде қол жеткізілген жаңалықтар:
– АӨК-тегі инновациялық қызметтің экономикалық механизмі зерттелді;
– ауыл шаруашылығымен алынатын пайда мен қоршаған ортаға жұмсалатын
шығын арасындағы қатынас айқындалып, жер қыртысын қалпына келтіру
бойынша іс-шаралар жүйесі зерттелді.
1. ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы
Ауыл шаруашылығы саласы көптеген дамыған және дамушы елдер
экономикасының негiзгi болып табылады. Ал, аграрлық экономика жалпы
экономикалық теорияның органикалық бөлiмi болып табылады. Экономиканың
басқа салаларындағы секiлдi ауыл шаруашылығында да экономикалық дамудың
жалпы заңдылықтары әрекет етедi. Нарықтық экономиканың көптеген заңдары
басқа салалармен салыстырғанда аграрлық экономикада барынша таза түрiнде
көрiнедi. Сондықтан көптеген оқулықтарда бұл заңдар ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мысалдарымен түсiндiрiледi. Салалық экономиканың қолданбалы
экономикалық аспектiлерi оның ерекшелiктерi ретiнде зерттеледi. Ал, ауыл
шаруашылығы экономикасында жеке теория ретiнде көрiнiс табады. Ол ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң бірқатар ерекшелiктерiнiң болуымен байланысты
түсiндiрiледi. Ол ерекшелiктер бiрiншiден, халық шаруашылығының негiз
құраушы саласы болып табылады, екiншiден басты өндiрiс құралы ретiнде жер
пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыруда жердi
рационалды пайдалану, топырақтың құнарлылығын арттыруға бағытталған жердi
басқару жүйесiн жасау маңызды роль атқарады. Үшiншi ерекшелiгi ауыл
шаруашылығындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсi өнеркәсiп салаларына қарағанда
басқаша. Мысалы, трактор зауыты тек қана трактор және оның қосалқы
бөлшектерiн бередi, ал ауыл шаруашылығында көптүрлi өнiм өндiрiледi.
өсiмдiк және мал шаруашылығы өнiмдерi бiр уақытта, бiр шаруашылықта
өндiрiле алады. Жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты ауыл шаруашылығының
төртiншi ерекшелiгi келiп шығады. Ол – ауыл шаруашылығындағы өндiрiсiнде
өндiрiс құралы ретiнде тiрi ағзалар, өсiмдiктер мен жануарлар
пайдаланылатындықтан мұндағы экономикалық үдерiс табиғи-климаттық
факторларға тәуелдi. Ауыл шаруашылығындағы өндiрiс кезеңi негiзiнен
өсiмдiктер мен жануарлардың өсуi мен дамуының табиғи шарттарымен
анықталады., сондықтан жұмыс кезеңi өндiрiс кезеңiмен сәйкес келмейдi.
Мұндай сәйкессiздiк ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң маусымдылығын бiлдiредi.
Осы жерден жұмыс күшiн рационалды пайдалану қажеттiлiгi, техникаларды
пайдалану ерекшелiктерi, ақша қаражаттарының түсуi мен олардың айналыс
ерекшелiктерi, өндiрiстiң басқа элементтерi мен салаларының рационалды
байланысы келiп шығады. Ауыл шаруашылығының бесiншi ерекшелiгi – мұнда
алынған өнiмнiң болашақтағы өндiрiс үдерiсiнде шикiзат ретiнде қолданылуы.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы басқа салалары үшiн шикiзаттық ресурс базасы
болып табылады. Бұдан басқа ауыл шаруашылығының әлеуметтiк-экономикалық
ерекшелiгi бар. Ол салада шаруашылық жүргiзудiң және меншiк нысандарының
әртүрлi болуы. Осы ерекшелiктерiнен өндiрiстi дамытуда халық шаруашылығының
басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашылығы кәсiпорындарына барынша
кең шаруашылық еркiндiк беру қажеттiгi туындайды. [1]
Ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбектiң, күн энергиясын, табиғаттың әсер
етушi күштерiн және өсiмдiктер, жануарлар мен микроағзалар өмiрiнiң
биологиялық процестерiн пайдаланудың әсерiнен адамның мүдделерi үшiн
қолданылатын органикалық заттардың көбею үдерiсi болады. Бұл үдерiс тек
ауыл шаруашылығы өндiрiсiне ғана тән. Ауыл шаруашылығындағы ұдайы
өндiрiстiң экономикалық үдерiсі ұдайы өндiрiстiң табиғи үдерiсiмен
ұштастырылады. Ауыл шаруашылығының басқа өндiрiс салаларынан түбегейлi
өзгешелiгi осында жатыр. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрудi ұйымдастыру,
оның экономикалық тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тек экономикалық заңдардың ғана
емес, сонымен бiрге табиғат заңдарының, өсiмдiктер мен жануарлардың ұдайы
өндiрiсiнiң биологиялық заңдылықтарының да әсерiн ескеру қажет. Жер – ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң ең басты және өзгермейтiн құралы болып табылады.
Оның бiрегей қасиетi – дұрыс пайдаланған жағдайда өзiнiң құнарлылығын
арттырады. Ауыл шаруашылығында тiрi ағзалар – агробиологиялық ғылымның
талаптарын орындауда жоғары нәтижелерді қамтамасыз ете алатын мәдени
өсiмдiктер мен жануарлар – өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек заттары болып
табылады. Егiншiлiк пен мал шаруашылығындағы жүйесi еңбек заттары мен
құралдары ретiнде жердiң, өсiмдiктер мен жануарлардың ерекшелiктерiне
негiзделедi.
Ауыл шаруашылығы өзiнiң даму үдерiсiнде мүлдем бөлек егiншiлiк пен мал
шаруашылығы салаларына бөлiнбейдi. Ол тек белгiлi бiр аймақтың экономикалық
және табиғи жағдайларына сәйкес тауар өнiмiнiң әртүрлi түрлерiн өндiруге
ғана маманданады. Осы табиғи ерекшелiктi ауыл шаруашылығы өндiрiсiн
ұйымдастыруда және мамандандыруда ескеру қажет. Ауыл шаруашылығындағы
өндiрiс үдерiсiнде көптеген табиғи факторлар пайдаланылады. Олар еңбек
үдерiсiне қатысады, бiрақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң құнына кiрмейдi.
Алайда, ауыл шаруашылғы өнiмi оны өндiрумен байланысты шығындарды шегерiп
тастағанда қалғанын физиократтар таза өнiм деп оның өндiрiс бөлiнуi мен
айналысына талдау жасады. Физиократтардың таза өнiмi – қосымша өнiммен
қосымша құнның жақын түрi, оны бiрыңғай жер рентасына жатқызып, жердiң
табиғи өнiмi деп түсiндiрдi. Ауыл шаруашылығының осы ерекшелiктерi
экономикалық заңдарға және олардың пайдалану сипатына өз әсерiн тигiзедi.
Ауыл шаруашылығы экономикасы – дербес экономикалық ғылыми пән. Алайда,
оған берілген анықтамалар біржақты емес. Мәселен, А.М. Емельянов Ауыл
шаруашылығының экономикасы ауыл шаруашылығында өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастардың дамуын, социализмнiң экономикалық заңдарының әсер
ету және пайдалану ерекшелiктерiн зерттейтiн ғылым деген анықтама бередi.
Алайда, автордың ауыл шаруашылығы экономикасы өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастарды зерттейтiн ғылым деген тұжырымымен келiсуге
болмайды. Мәселе мынада: қоғамның табиғатқа қатынасын бейнелейтiн өндiргiш
күштер жаратылыстану және техникалық ғылымдардың зерттейтiн пәнi болып
табылады. Бұл ретте ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын адамдардың
өндiрiстiк қатынастары ауыл шаруашылығы экономикасының зерттеу пәнi болып
табылады. Нарықтық экономика жағдайында республиканың ауыл шаруашылығының
жүйесi әртүрлi меншiк нысандарының базасында қалыптасады. Республиканың
ауыл шаруашылығы жүйесiн нарықтық типтегi ауыл шаруашылығы кәсіпорындары,
iшiнара акционерлiк қоғамдар, өндiрiстiк кооперативтер, фирмалар,
серiктестiктер, шаруа қожалықтары, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың қосалқы
шаруашылықтары, шағын және орта бизнес кәсiпорындары, тұрғындардың жеке
қосалқы шаруашылықтары құрайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы жүйесiнiң
жалпы құрылымын келесі схемадан көруге болады:
Сурет 1 – ҚР ауыл шаруашылығының жүйесi [1,б.20-21]
Ауыл шаруашылығының теориялық негiздерiн талдағанда тұтас
агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымы мен құрамын қарастырмау мүмкiн емес.
Себебi, ауыл шаруашылығы саласы осы агроөнеркәсiптiк кешеннiң негізгі
саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен – бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалар жиынтығы.
АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады. Бірінші сфера – ауыл
шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы.
Осы сфераға жататындар:
– машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай
дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3
зауытты жатқызуға болады.(Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют
машина зауыты);
– химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын
кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының жартысы
ТМД елдеріне экспортталады;
– микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз зауыты,
Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі Прогресс
зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл шаруашылығына өндіріс
құралдарын жеткізушілердің өзара қатынасы өндіріс құралдары нарығы арқылы
жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы
бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу
үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-
технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-
санитариялық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығы
құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық
жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды
пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара
әрекет етуіне негізделеді.
Үшінші сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ, ет-
сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі
біріктірілген.
Қайта өңдеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет –
24,7%, сүт – 10,5%, нан және макарон өнімдері – 7,3%, кондитер – 3,9%, ұн
және жем дайындау – 17%, жүнді алғашқы өңдеу – 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорнынан
айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін
де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдерді алады. Ал соңғы өнім
тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу
салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысының негізінде, сондай-ақ
өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға
өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы,
байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма
шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. Әрбір салада өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарда бөліп көрсету қабылданған. өндірістік
инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік
инфрақұрылым – адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар [2].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылы 6 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында айтылғандай, дағдарысқа байланысты қиын жағдай қалыптасса да,
елімізде халықтың әлеуметтік жағдайы төмендемейді. Ал дағдарысқа қарсы
мемлекеттің іс-қимыл жоспарындағы негізгі бағыттардың бірі – ауыл
шаруашылығы. Ауыл шаруашылығы – ел экономикасындағы өз ерекшеліктері бар
негізгі салалардың бірі. Елбасымыздың былтырғы Жолдауында Жаңа онжылдық-
жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері әртараптандырудың
маңызды бір сегменті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып табылады. Оның
дамуы негізгі үш бағыт бойынша жүруі керек.
Біріншіден, негізгі салмақ еңбек өнімділігінің артуына түсірілуі
тиіс. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір
жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл
көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды.Сондықтан біздің міндетіміз – 2014
жылға қарай агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті кем дегенде екі есе
арттыру. Бұл күрделі міндетті аграрлық-индустриялық әртараптандыру ғана,
яғни ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-
жабдықтар, жаңа технологиялар мен ауыл шаруашылығындағы жаңа көзқарас шеше
алатын жағдайда. Әлемдік тәжірибені пайдалану, оны біздің ауыл
шаруашылығымызға жедел ендіру керек.
Екіншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. 2014 жылға
қарай азық-түлік тауарлары ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам
өнімдері құрауы тиіс.
Үшіншіден, экспорттық әлеуетті іске асыру, бірінші кезекте бұл Кеден
одағы, Орталық Азия, Кавказ бен Таяу Шығыс елдерінің рыноктары. Қазірдің
өзінде Жетіген-Қорғасжәне Өзен-Түркіменстанмен мемлекеттік шекара темір
жол желілері салынып жатыр, олар іс жүзінде біздің өнімдерге Қытай мен
Парсы шығанағы елдерінің рыноктарына жол ашады. Таяауда салуға кірісетін
Батыс Қытай-Батыс Еуропа автожолы – тауарлар үшін маңызды магистраль. [3]
2009 жылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау деңгейі 2008 жылғы
көрсеткіштен 1,7 есе асып түсті. Соның ішінде субсидия беру 2 есе,
несиелендіру деңгейі 2,2 есеге өсті. Нәтижесінде, егіс көлемі артып, 15,6
миллион тонна астық алынды, мал шаруашылығында да ілгерілеу байқалды. Ауыл
шаруашылығы өнімін өңдеу де едәуір жақсарды. Халық қажет ететін негізгі
тағам түрлерінен тұрақтандыру қорлары құрылып, бұл ішкі рынокта азық-түлік
бағасының тұрақты болуына ықпал етті. Ірі қалалар айналасында азық-түлік
белдеулері қалыптаса бастады.
Биыл республика бойынша жалпы аумағы 17,8 млн. гектар жерге егін
егіледі. Облыстық әкімдіктердің ауыл шаруашылық мекемелерінің
мәліметтеріне сәйкес, бұл көрсеткіш 2009 жылға қарағанда 243,3 мың
гектарға немесе 1,4 пайызға жоғарылаған. Оның ішінде астық 16,0 миллион
гектар аумаққа, майлы дақылдар 824,5 мың гектар жерге, ал мақта 158,4 мың
гектарға, сондай-ақ қант қызылшасы 16,4 мың гектарға, көкөніс және бақша
дақылдары мен картоп 327,5 мың гектар аумаққа, жеп-шөп дақылдары 433,3 мың
гектарға егіледі.
2009 жылдың егініне қажетті 2060,9 мың тонна жаздық егіс тұқымының
99,1 пайызы немесе 2041,8 мың тоннасы жинақталған. Тек тұқымнның
жетіспеушілігі Шығыс Қазақстан облысында 18,6 тонна, ал Жамбыл облысында
4,2 мың тонна көлемінде анықталып отыр. Бұл қажеттілікті мемлекеттік тұқым
ресурстары мен облысаралық айырбастау арқылы толықтыру жоспарлануда.
Қазіргі кезде Азық-түлік келісімшарт корпорациясы АҚ мен облыс
әкімдіктері аталған мәселені шешу бойынша жұмыстарды жүргізуде. 2009
жылдың басында жалпы 2041,8 мың тонна тұқымның 935,7 мың тоннасының сапасы
(45,8) тексерілді. Кондицияға жеткізілген тұқым 919,7 мың тоннаны құрады.
Егіс стандарттарының бірінші классына 387,4 мың тоннасы, екінші классына
355,3 мың тоннасы, сондай-ақ үшінші классқа 176,9 мың тонна тұқым сәйкес
келеді. Кондицияға жетпеген тұқымның көлемі республика бойынша 16,0 мың
тоннаны (0,8 пайызды) құрады.
Егін шаруашылығы саласында мемлекеттік қолдау ішкі рыноктың сұранысын
толық қамтамасыз ете алмай отырған ауыл шаруашылығы дақылдарының (қант
қызылшасы, майлы дақылдар, көкөніс, жеміс-жидек және тағы басқа) 1
гектарына кететін шығындарын субсидиялауға, тұқым шаруашылығын дамытуға
бағытталып отыр. Нәтижесінде 2008 жылы қант қызылшасының көлемі – 39
пайызға, майлы дақылдар – 34,5 пайыз, көкөніс 16,8 пайызға өсіп отыр. 2009
жылдан бастап минералды тыңайтқыштар ендірілетін егіс көлемін ұлғайту
мақсатында, ауылшаруашылық тауар өндірушілері пайдаланатын минералды
тыңайтқыштардың құнын 50 пайыз арзандатуға бағытталған жаңа бюджеттік
бағдарлама жұмыс істей бастады. Мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігі мен
сапасын арттыру мақсатында жыл сайын мал тұқымын асылдандыруға, ірі қара
мал, қой, шошқа, құс еттері мен сүт, жұмыртқа өндіруге керекті құрамажем
бағасын төмендетуге кететін шығындарға субсидиялар берілуде. Алайда,
республика бойынша асыл тұқымды мал санының жыл сайын өсуіне қарамастан,
олардың үлес салмағы әлі де төмен. Мәселен, мүйізді ірі қара мал
шаруашылығында – 3,6 пайыз, қой – 6,9 пайыз, жылқы – 2,5 пайызды құрайды.
Алдағы кезде де мал шаруашылығын мемлекеттік қолдау үшін істелетін
жұмыстар сапалы мал өнімдерін өндіруді молайту мен асыл тұқымды мал басын
көбейтуге бағытталуы керек. [4]
2010 жылғы қаңтар-сәуіде шағын және орта кәсіпкерліктегі
субъектілердің өнім шығарылы-мы 782,4 млрд. теңгені құрады.
2009 жылғы қаңтарда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өнім
(тауарлар, қызмет көрсетулер) шығарылымы өткен жылғы тиісті кезеңмен
салыстырғанда (тұрақты бағаларда) 10,9%-ға төмендеп, 155,9 млн. теңгені
құрады.
Кесте 1 – 2010 жылғы қаңтар-сәуірде шағын және орта субъектілерінің
өнім шығарылымы, млн. тг [5]
Барлығысоның ішінде
шағын орта жеке шаруа
кәсіпкерліктекәсіпкерліктегкәсіп кер-(фермерлік
гі заңды і заңды лерде )
тұлғаларда тұлғаларда қожалықта-
рында
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 782 429444 935 181 637 138 785 17 072
Республикасы
Ақмола 29 418 16 312 7 600 5 349 157
Ақтөбе 32 070 14 465 10 778 5 820 1 007
Алматы 41 597 18 959 12 825 5 467 4 347
Атырау 38 307 23 242 7 600 6 910 556
Батыс 29 335 16 324 6 108 5 600 1 303
Қазақстан
Жамбыл 18 783 10 339 3 383 4 029 1 032
Қарағанды 46 721 22 820 11 831 9 870 2 199
1 2 3 4 5 6
Қостанай 30 419 14 756 8 584 6 850 229
Қызылорда 27 728 17 724 7 307 2 627 71
Маңғыстау 35 627 19 183 9 228 7 020 196
Оңтүстік 34 190 14 173 7 903 11 633 482
Қазақстан
Павлодар 29 253 15 810 9 264 2 676 1 503
Солтүстік 25 096 11 676 9 260 3 852 308
Қазақстан
Шығыс 50 824 21 459 10 473 15 210 3 681
Қазақстан
Астана қ. 140 91494 077 24 963 21 873 1,3
Алматы қ. 172 147113 617 34 530 24 000 0,1
2010 жылғы 1 мамырға ШОК жұмыспен қамтылғандар саны 2013,2 мың адамды
құрады. Соның ішінде шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар-514 804, орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар-236 167, жеке кәсіпкерлер – 824 164, шаруа
(фермерлік) қожалықтарында – 438 035 мың адам.
Сурет 2 – Шаруа қожалықтарындағы жұмыспен қамтылғандар сандарының өзгеруі,
% [5]
Елімізде ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау әлемнің дамыған
елдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Қазақстанда 1 гектар айдалатын
жерге көрсетілетін мемлекеттік қолдау 35 доллар шамасында ғана болса,
Еуропа елдерінде – 1111, Канадада – 882, АҚШ-та 411,7 долларды құрайды.
Бізбен табиғи-климаттық жағдайы ұқсас Канадамен салыстырғанда астық
өнімділігі 2 есеге, бір сиырдан сүт сауу 3 есеге төмен. Айтарлықтай
қолдауларға қарамастан, ауылдың жағдайы әлі де мәз емес, техникалар ескі,
қаржы жетпейді, жолдары жүруге жарамсыз, өндірілген өнімді өңдеу, сақтау
толық шешілмеген. БСҰ-ға кірер алдында біз ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау және оның тетіктерін жетілдіруге барынша күш жұмсауға тиіспіз. Ол
диқандар мен шаруаларды бәсекеге қабілетті, арзан және сапалы өнім
өндіруге ынталандыратын дәрежеде, әрі қарапайым, түсінікті болуы тиіс.
Мемлекеттік қолдау арқылы нарықтық экономика кезінде біз орта шаруаның
зиянсыз жұмыс істеуіне жағдай туғызуымыз қажет. Бүгінгі таңда ауыл
шаруашылығында шешімін таппаған үш үлкен мәселе бар. Біріншісі –
техниканың тапшылығы, ескіруі, екіншісі – қаржының жетіспеуі, үшіншісі
ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу, өңдеу мәселесі. Сондықтан да алдағы
кезде ауыл шаруашылығын қолдауды осы басты бағыттарда жүргізу керек.
Әлемдік азық-түлік нарығында қалыптасқан жағдайды ескерсек, азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселесі былтырғы жылы барлық елдің экономикалық
және әлеуметтік өмірінің негізгі мәселесінің біріне айналды. Саланың даму
қарқынының баяулауына жол бермеу, инфляциялық үдерістерді ырықтандыру,
ішкі рынокты ащық-түлік тауарларымен толтыру және осының негізінде
халықтың тұрмысын қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасының
Үкіметі бірқатар жүйелі және кешенді шаралар қабылдап отыр, осының
арқасында қазіргі уақытта елдің азық-түлік рыногындағы ахуалдың тұрақтанып
отырған жайы бар. Ішкі рыноктағы азық-түлік қажеттілігін қамтамасыз етуде
әлеуметтік маңызы зор азық-түлік тауарлары бойынша құрылған тұрақтандыру
қорлары үлкен рөл атқарды. Есімізде болса, Үкімет әлемдегі азық-түлік
дағдарысының алдын орап, сатылатын бидай мен күріш, өсімдік майы, құрғақ
сүт, ет, сары май секілді азық-түлік қорын құрып үлгерген болатын.
Кесте 2 – 2010 жылғы 1 мамырға шағын және орта кәсіпкерлікте жұмыспен
қамтылғандар саны, адам [5]
Барлығысоның ішінде
шағын орта жеке шаруа
кәсіпкерліктекәсіпкерліктегкәсіп кер-(фермерлік
гі заңды і заңды лерде )
тұлғаларда тұлғаларда қожалықта-
рында
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 2 013 514 804 236 167 824 164 438 035
Республикасы 170
Ақмола 89 704 19 766 16 234 42 931 10 773
Ақтөбе 74 175 22 300 12 693 30 264 8 918
Алматы 246 66432 283 14 174 79 803 120 404
Атырау 53 459 18 450 7 105 23 985 3 919
Батыс 68 904 17 638 8 822 31 223 11 221
Қазақстан
Жамбыл 113 51019 585 9 910 28 405 55 610
Қарағанды 174 10145 950 21 053 85 658 21 440
Қостанай 105 55924 502 16 026 53 715 11 316
Қызылорда 56 515 17 130 11 021 24 684 3 680
Маңғыстау 57 218 25 629 7 917 22 432 1 240
Оңтүстік 276 76239 400 17 263 76 809 143 290
Қазақстан
Солтүстік 80 786 15 770 15 818 41 543 7 655
Қазақстан
Павлодар 91 461 21 577 12 038 50 452 7 394
1 2 3 4 5 6
Шығыс 195 50243 314 21 734 99 339 31 115
Қазақстан
Астана қ. 99 297 43900 11 914 43 480 3
Алматы қ. 229 553107 610 32 445 89 441 57
Елдің ішкі астық нарығындағы жағдайды тұрақтандыру мақсатында 600,0
мың тонна астық сатып алу жоспарланып, осы мақсатқа республикалық бюджеттен
7,2 миллиард теңге бөлінді. Бұған қоса осы мақсатқа Азық-түлік келісімшарт
корпорациясы арқылы бюджеттен тыс қаржы көздерінен 10,8 миллиард теңге
тартылды. Осылайша 2008 жылғы желтоқсан айының 19-ындағы көрсеткіш бойынша
579,6 мың тонна астық алынды. Ал ішкі рынокты өсімдік майымен толық
қамтамасыз ету мақсатында Үкімет бірқатар дақылдарды экспорттауға уақытша
тыйым салды.Сондай-ақ ұлттық компания оңтүстік өңірде көкөніс кластерін
дамыту жұмыстарының аясында Оңтүстік Қазақстан облысында тамшылап суару
технологиясын қолдана отырып, көкөніс өндіруді дамыту жобасын жүзеге асыра
бастады. Қазіргі таңда елде тұрғындардың азық-түлікке деген сұранысын
қамтамасыз ету үшін азық-түлік қоймалары мен жылыжайларды іске қосу
жұмыстары жалғасуда. Осыған орай ағымдағы 2009 жылы елде ҚазАгро
холдингінің есебінен сыйымдылығы 34,9 мың тоннаны құрайтын 10 нысанның
жұмысы жолға қойылатын болды. Ауыл шаруашылығы министрлігінің даму
институттары Астана аймағына кіретін агроөнеркәсіп кешенінің 142 бизнес-
жобасын қарастырып отыр. Ал ҚазАгроның еншілес компанияларына құны 23,2
миллиард теңгені құрайтын 74 жоба келіп түскен. Олардың арасында 13,8
миллиард теңге тұратын 58 ұсыныс қабылданды. Қазіргі таңда ҚазАгро
қаржыландырған кейбір нысандар елорда базарларына ет, жұмыртқа, шұжық, сүт
өнімдерін жеткізіп отыр. Мұндай жұмыстар Алматыда да жүргізілуде. Қазір
Алматының азық-түлік белдеуін ұйымдастыру мақсатында тиісті жоспарлар
құрылуда. Болашақта Алматы мен Астана қалаларының тәжірибесі негізінде
еліміздің барлық облыс орталықтары мен қалаларында азық-түлік белдеулері
құрылатын болады. [6]
Сурет 3 – Серпіндегі ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) НКИ [8]
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2009 жылғы халыққа Жолдауында сала басшылығы
мен мамандарының алдына ауыл шаруашылығын бәсекеге қабілетті өнімдерді мол
өндіріп, оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты түрде толықтырып
отыратын рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды. Осыған байланысты
және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу мақсатында 2009-
2011 жылдарға арналған 3 жылдық бюджетте жыл сайын ауыл шаруашылығына 1
миллиард АҚШ доллары көлемінде қаржы қаралды. Сонымен бірге, 2009 жылы
Ұлттық қордан экономиканы тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ
долларының 1 миллиарды ауыл шаруашылығын дамыту үшін ҚазАгро ұлттық
холдингіне бөлінді. Қосымша бөлінген қаржы, негізінен, ауыл шаруашылығын
өнеркәсіптік негізге көшіру мен кооперациялауға жұмсалады. Атап айтқанда,
дамыған экспорттық инфрақұрылымдары бар жылыжай, көкөніс, мал бордақылау
мен тауарлы-сүт кешендері, құс фабрикалары салынады. Қазіргі заманғы ет,
сүт, көкөніс өңдеу кешендерінің құрылысы жүргізіледі, тамшылатып суару
технологиясы енгізіліп, жеміс-көкөніс дақылдары өндіріледі, ауыл
шаруашылығы жаңа қуатты техникалармен жарақтандырылады. Яғни, бір сөзбен
айтқанда, жұмыстар ауыл шаруашылығын индустрияландыруға бағытталады. Бұл –
біздің келешегіміз.
Сурет 4 – Мал шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру [8]
Республика бойынша 2010 жылдың 1 қаңтарына асыл тұқымды мал өсірудің
шаруашылық базасын 787 шаруашылық субъектілері құрайды. Оның ішінде 67
асыл тұқымды зауыт және 720 асыл тұқымды шаруашылық бар. Асыл тұқымды
малдардың ұрығын өндіру және сатумен 22 субъект айналысады, оның ішінде 2-
уі асыл тұқымды орталық және 20-сы дистрибьютерлық орталық. Сүт өндіру
бағытында 114 субъект бар, оның ішінде 13 асыл тұқымды зауыт және 101 асыл
тұқымды шаруашылық. Ет өсіру бағытында 117 субъект тіркелген, олардың 15
асыл тұқымды зауыжәне 102 асыл тұқымды шаруашылық.Асыл тұқымды қой
өсірумен 290 шаруашылық айналысады, оның 19 асыл тұқымды зауыт және 271
асыл тұқымды шаруашылық. Ешкі өсірумен 2 асыл тұқымды шаруашылық
айналысады. Шошқа өсіруде 26 субъект, оның ішінде 3 асыл тұқымды зауыт
және 23 асыл тұқымды шаруашылық. Жылқы өсіруде 177 асыл тұқымды
шаруашылық, оның 17 жылқы зауыты және 160 асыл тұқымды шаруашылық.
Түйе өсіру саласында 36 субъект, олардың бәріде асыл тұқымды
шаруашылықтарға жатады. Марал өсірумен 5 шаруашылық және 1 шаруашылық бұғы
өсірумен айналысады. Құс өсіруде асыл тұқымды 17 шаруашылық бар. Асыл
тұқымды құс өсіретін зауыт жоқ. 11 шаруашылықта тауық өсіреді, оның ішінде
10 жұмыртқа алу бағытында және 1 ет бағытында, сонымен қатар 2
шаруашылықта үйрек, 3 страус және 1 қаз өсірілуде.
2010 жылдың 1 қаңтарына асыл тұқымды ірі қара мал саны республика
бойынша 171269 басты құрайды, оның ішінде сүтті және сүтті-етті бағыттағы
94588 бас, етті 76681 бас. Асыл тұқымды қой саны 1048367 бас, шошқа -
80564 бас, жылқы – 49502 бас, түйелер – 12198 бас, құс – 597136 бас. Асыл
тұқымды мал санының өсуіне мемлекет тарапынан көмек көрсетілуде. 2009 жылы
асыл тұқымды мал шаруашылығын сақтау және дамыту мақсатында республиқалық
бюджетте 083 Облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының
бюджеттеріне асыл тұқымды мал шаруашылығын қолдауға нысаналы трансферттер
барлығы 1627468 мың теңге бөлініп 100 пайызға игерілді.
Республика халқының 47 пайызы ауылда тұрса, 30 пайызы ауылда жұмыс
істейді. Ауыл шаруашылығымен айналысатын 201 890 агроқұрылым бар. Олардан
басқа, ауылда шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер, бюджет
саласының мекемелері мен қызметкерлері қаншама. Ал ауылға қаржылық қолдау
көрсетпесек, ауыл дамымайды, бәсекеге қабілетті бола алмайды. Үкімет
нарықтың әлсіз тұстарын өзінің күшімен реттеп отырса ғана ұтамыз.
Елбасының биылғы Жолдауында ауылды қолдау тек ауыл шаруашылығын қолдау
емес, ол ауылдың инфрақұрылымын қолдау, ауыл тұрғындарына өмір сүру үшін
қолайлы жағдайлар жасау екені баса айтылды. Ол үшін ауыл жолдарын, су,
жылу, кәріздік жүйелер, мектептер, ауруханалар мен мәдениет үйлерін жөндеу
керектігіне тоқталды. Бұл шаралар дағдарыс кезінде ауыл тұрғындарын
жұмыспен қамтумен бірге, олардың мәдени-тұрмыстық жағдайын жақсартады.
Ауылдық елді мекендерде әлеуметтік сала қызметкерлерін (дәрігерлер,
мұғалімдер, мәдениет, спорт қызметкерлері және тағы басқалар) тұрақтандыру
мақсатында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен 2009 жылдан бастап ауылға
жұмысқа орналасқан әлеуметтік сала қызметкерлерін әлеуметтік қолдау
бағдарламасы жұмыс істей бастады. Бұл бағдарлама бойынша ауылға жұмыс
істеуге келген мұғалім, дәрігер және басқа да әлеуметтік сала мамандарына
70 айлық есептік көрсеткіш көлемінде бір реттік жәрдемақы беріледі. Ал, үй
салып алу үшін 630 айлық есептік көрсеткіш көлемінде 15 жылға пайызсыз
несие берілетін болды. Дағдарыс кезеңіне жаңаша ойлау, жаңа бағдарламалар
жасау арқылы, жаңа биіктерге шығуды ойластыру керек. Дағдарыстан кейін
өрлеу басталады, сол өрлеу жолын дұрыс таңдап алу қажет. [9]
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар,
11,486 мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың
тұқым сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Кесте 3 – Қолда бар ауылшаруашылық техникаларының негізгі түрі, дана
[10]
Техника түрі 2003 2004 2005 2006 2007
ЖІӨ-гі ауыл шаруашылығының алатын
үлесі, пайызбен 6,4 5,5 5,7 5,2 6,9
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 763843 853313 11217741384188,1620280
мың тң барлығы: 4
өсімдік шаруашылығы 400218 432492 630796 920152,
мал шаруашылығы 363625 420821 490978 761117,28
623071,2700127,
2
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің 107,3 106,2 108,9 93,6 113,8
нақты көлемінің
индекстері-барлығы 109,5 107,7 113,8 86,6 123,1
өсімдік шаруашылығы 104,6 104,5 103,8 102,5 102,3
мал шаруашылығы
Жыл соңына істеп тұрған ауыл 161962 173132 174608 174651 175636
шаруашылығы құрылымдарының
саны-барлығы, бірлік
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары 4984 5289 5282 5145 5408
Шаруа қожалықтары 156978 167843 169326 169481 170193
Жұртшылық шаруашылығы, мың бірлік2133 2194 2207 2232 2248
2009 жылдың көктемгі егіс жұмыстарын сапалы және дер кезінде өткізу.
Бұл экономиканы тұрақтандыру мен дағдарыстың зиянын азайту жолындағы
маңызды шаралардың бірі. Уақтылы егін егіп, мол өнім жинап алсақ, ол ел
азығы, байлығы. Ұлттық қордан бөлінген қаржының 84 миллиард теңгесі осы
мақсатқа жұмсалмақшы.[16]
Ендігі мәселе Ұлттық қордан Президент пәрменімен бөлінген қаржыны
аграрлық секторды дамытуға тиімді пайдалануда жатыр. Алдымен көктемгі егіс
жұмыстарына бөлінген қаржыны ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне
жеткізудің дұрыс, тиімді тетіктерін тауып, іске қосуымыз керек. Суармалы
жерлерде жұмыс істейтін агроқұрылымдар көлемі шағын. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан облысында 70 мың агроқұрылым бар, бұл – республика
агроқұрылымдарының 35 пайызы. Олардың 24813 немесе 35 пайызы мақта
өндірумен айналысады. Мақта өсіретін шаруашылықтардың 13127-сінің немесе
53 пайызының 5 гектарға дейін, 9252-сінің немесе 41 пайызының 15 гектарға
дейін жері бар. Агроқұрылымдардың жер көлемі өте шағын болғандықтан
ауыспалы егіс жүйесі игерілмей, егістік жердің құнарлылығы жылдан жылға
төмендеуде, жаңа технология мен техникаларды пайдалану тиімсіз. 2008 жылы
облыста іріленген 803 шаруашылық 1 гектар мақталықтан 30 центнер өнім
жинаған болса, облыс бойынша небәрі 19,5 центнер ғана өнім жиналды.
Сондықтан бірінші кезекте шаруа қожалықтарын ірілендіру мәселесі қолға
алынуы керек. Оны іске асыру әкімгерлік жолмен емес, ерікті түрде
шаруаларды ірілендіруді ынталандыру жолымен жүргізілуі тиіс. Ауылдағы
шаруаның өндірген өнімдерін ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан
көлемінде ауылдық тұтынушылар кооперативін құрып, олардың жұмысын
жандандыру үшін Қазагронесие АҚ арқылы берілетін несиенің көлемін
көбейтіп, шаруалардың өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді бағаға
сатып беру мәселесін шешу керек. Сонда азық-түлік бағасы арзандайды,
шаруалардың табысы да өседі. Алайда, бұл жұмыс республика көлемінде
мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың 1 қаңтарына республика бойынша осы
бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылық пен 1106 шаруа қожалықтарын
біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі құрылып, оларға 7,6
миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар кооперативтеріне
біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарының 0,5 пайызы ғана. Бұл өте
аз. Бұл – ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге, кооперациялауға жол ашатын
перспективалы бағыт. Сондықтан да Үкімет пен жергілікті әкімдіктер бұл
мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері керек. Көктемгі
егіс жұмыстарын ұйымдастырудағы маңызды шаралардың бірі – шаруаларға
арзандатылған жанар-жағар май жеткізу болып табылады. Соңғы кездері
экспортқа шығарылатын мұнай бағасының 3-4 есе арзандағанына қарамастан,
шаруаларға берілетін мұнай өнімдерінің бағасы былтырғы жыл көлемінде қалуы
тіптен түсініксіз. Бұл бөлшек саудадағы мұнай өнімдерінің бағасынан да
қымбат. Осы себепті Үкімет ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне берілетін
жанар-жағар май бағасын арзандатудың мүмкіншіліктерін іздестіруі керек.
Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
шаруаларға миллиардтаған теңге несие бөлінеді. Бірақ, 2-ші деңгейлі
банктер мен ҚазАгро ұлттық холдингіне қарайтын қаржы ұйымдарының несие
беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының жоғары болуына байланысты
Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығы саласын қолдауға бөлінген қаржыларды
көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен, ҚазАгро Ұлттық
холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ несиені тек 2-ші
деңгейлі банктердің кепілдігімен береді. Ал 2-ші деңгейлі банктер ауылдағы
кепілдікке қойылатын дүние-мүліктерді қабылдамай, кепілдік хат беруден бас
тартуда. Жер кодексіне сәйкес шаруалардың жерді кепілдікке қоюға құқығы
бар болғанмен, оны банктер қабылдамайды. Соның салдарынан Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ арқылы
берілетін несие көлемі 2006 жылғы 1 миллиард 700 миллион теңгеден 2008
жылы 70 миллион теңгеге дейін, немесе 15 есеге азайған.
Республика Үкіметінің 2005 жылғы 9 тамыздағы №858 қаулысына сәйкес
мақта кластерін және жеке меншік мақта зауыттарының арасында
бәсекелестікті дамыту мен мақта бағасының монополиясын жою мақсатында
құрылған Мақта келісім-шарт корпорациясы АҚ өз дәрежесінде жұмыс
атқармай келеді. Тікелей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өз қуатының үштен бірін де пайдаланбайды. Ол соңғы үш
жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана қабылдап,
жекеменшік мақта зауыттарының алдында дәрменсіздік көрсетіп отыр. Ал, 2008
жылы осы корпорация республикалық бюджеттен мақта шаруашылықтарын қолдауға
бөлінген 600 миллион теңгенің, шаруашылықтарға қойған шарттарының
қиындығынан небәрі 50 миллион теңгесін немесе 8,3 пайызын ғана игерді.
Мақта саласын дамыту туралы заңның қабылданғанына 2 жылдан асса да, заң
әртүрлі себептермен толыққанды жұмыс істемейді. Мақта қолхатын пайдалану
арқылы несие беру әлі шешілмей келеді. Мақта кепілдігінің (кепілдік
квотасы) жалпы көлемі 96 мың тонна немесе 5,4 миллиард теңге болуына
қарамастан, өткен жылы небәрі 15 мың тонна мақта 1 миллиард теңге
көлемінде ғана мақта қолхаттарымен кепілдендірілді. Биыл соңғы үш жылмен
салыстырғанда мақта егісінен басқа барлық дақылдар бойынша егін егу
көрсеткіші жоғары болатынын айтады. Мақта өсімдігіне қатысты егісті
оңтайландыру бірқатар себептерге байланысты туындап отыр. Атап айтқанда,
халықаралық рынок зерттеулері соңғы жылдары мақта өнімдеріне сұраныстың
азайып кеткенін көрсетті. Оның үстіне, былтырғы жылы мақтаны сатуда
бірқатар қиыншылықтар болғаны белгілі. Сондықтан да, мақта егісі алқабын
қысқарта отырып, соның есебінен жемшөптік дақылдарды егу жоспарлануда.
ҚазАгро Ұлттық холдингі, Оңтүстік Қазақстан облысының әкімдігі және
сегіз ірі мақта компаниясы шағын тауар өндірушілеріне қолдау көрсетудегі
өзара ынтымақтастық туралы келісімге отырды. Оңтүстік Қазақстанда 690
мыңға жуық шағын мақта шаруашылығы 3 гектарға жетер-жетпес жер телімдеріне
ие. Банктен несие алу үшін олардың кепілге қояр мүліктері жоқ. Фермерлерге
өз жер телімдеріне мақта егіп, табыс таба алулары үшін, ҚазАгро
басшылығы шағын шаруашылықтарды несиелеудің схемасын әзірлеп отыр.
Холдинг екінші деңгейлі банктердің кепілдіктері бойынша жылдық 8 пайыз
үстемемен ірі мақта компанияларына несие бөлу арқылы облыстағы көктемгі
шит себу жұмыстары мен күзгі мақта терім жұмыстарын несиелегелі отыр.
Ондағы банктің комиссиясы 4 пайыздан аспайтын болады. Яғни, фермерлер үшін
несиенің жиынтық құны 12 пайызды құрайды. Мақта компаниялары өз
мойындарына диқандарды фьючерстік негізде қаржыландыру туралы міндеттеме
алып отыр. Осы бастаманың нәтижесінде аграрлық бизнестің 60 мыңнан астам
субъектісі қаржыландырылады. Бұл шара жоспарланған егістік алқаптарын,
отандық өңдеуші қуаттың жүктемелерін, мақта импортының ауқымы мен
еліміздің халық ең тығыз шоғырланған өңірінің ауыл тұрғындарының
табыстарын сақтап қалуға мүмкіндік береді. ҚазАгро оңтүстікқазақстандық
диқандарды несиелендіруге шамамен 7 миллиард теңге жұмсауды жоспарлап
отыр. [19]
Сурет 7 – Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі [20]
Дағдарысқа қарсы жасалған жоспар аясында агроөнеркәсіп кешені үшін
120 миллиард теңге бөлінді. Бөлінген қаражат екі бағытта, атап айтқанда,
нақытылы инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға және агроөнеркәсіп
субъектілерінің ағымдағы қажеттіліктерін өтеуге пайдаланылады. Холдинг
басшысының айтуынша, Елбасының агроөнеркәсіп кешенінің алдына қойған екі
міндетін, нақтылай алғанда, агроөнеркәсіп нарығын тұрақтандыру және
импортқа тәуелділік мәселелерін шешуге бағытталған инвестициялық
бағдарлама жасалған.
Бірінші міндет – агроөнеркәсіп нарығын тұрақтандыру, оған тауарлы-сүт
фермаларын, көкөніс қоймаларын, жылыжайларды салу, жеміс-көкөніс өнімдерін
өндіру барысында тамшылап суару әдісін қолдану, етті тауық өсіретін құс
фермаларын салу.
Екінші міндет – АӨК болашақта дамуы үшін негіз қалау. Бұл бағытта –
мал сою пункттерін, мал семірту алаңдарын салу, жүнді өндіру және қайта
өңдеу. Президент тапсырмасымен Ұлттық қордан бөлінген қаржының шаруаларға
жеткізу жолдары әлі шешілген жоқ. ҚазАгро Ұлттық холдингі басқармасының
шешімімен бекітілген несиелеу ережесінде несие шаруаларға 2-ші деңгейлі
банк кепілдігі болған жағдайда 8 пайыз, астық қолхатымен 12 пайыз жылдық
өсімімен беріледі делінген. 2-ші деңгейлі банктер өзі тарапынан кемінде 4-
5 пайыз сыйақы талап етеді және өтімділігі жоғары кепілдік сұрайды. Сонда
несиенің жылдық өсімі кем дегенде 12-13 пайызға барады. Алайда, бұл
жағдайда да шаруалар несие ала алмайды. Себебі, олардың өтімділігі жоғары
кепілдіктері жоқ, 2-ші деңгейлі банктер ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерінің жер телімі мен техникасын, жылжымайтын мүліктерін
кепілдікке қабылдамайды. Сондықтан, облыстарда несие алу үшін өтімділігі
жоғары кепілдіктері бар компаниялар арқылы несие алуға әрекеттер жасалуда.
Олар шаруаға беретін несиеге өздерінің 8-10 пайыз сыйақыларын қосып,
несиені 20-22 пайызға қымбаттатып жібереді. Мұндай ахуал егіс алқаптарының
егілмей қалуына немесе өндірілген азық-түліктің қымбаттауына әкеліп
соғады. Бұл дағдарысқа қарсы күрес пен экономиканы тұрақтандыруға, халықты
азық-түлікпен қамтамасыз етуге кері әсерін тигізетін жағдай
қалыптастырады. Сондықтан, ауылшаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеушілердің ағымдағы жұмыстарына КазАгро
холдингіне кіретін компаниялар арзан несие берудің тетіктерін жетілдіре
түсуі керек. БТА Банкі АҚ мен ҚазАгро ҰХ АҚ 2009-2010 жылдарға
арналған экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру туралы мемлекеттік
бағдарлама аясында агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін қолдау мақсатында
жасалған Өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. Қол қойылған
құжатқа сәйкес тараптар көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуді
қаржыландырудың тиімді жүйесін жасауда, сондай-ақ қазақстандық бидай
экспортының инфрақұрылымын дамытудағы инвестициялық жоспарларды жүзеге
асыруда және тамшылай суару технологиясын қолданып жеміс-көкөніс
өндірісінің мәдениетін дамытуда күш біріктіруді жоспарлап отыр. Атап
айтқанда, БТА Банкі мен ҚазАгро ҰХ жобаларды қаржыландыруға арналған
мемлекеттік қаржыны ҚазАгро ҰХ еншілес компаниялары – Азық-түлік
келісім-шарт корпорациясы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің даму жағдайы 20
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 34
2.1 АӨК салаларының инновациялық даму жолдары 34
2.2 ҚР АӨК-тегі инновациялар: даму тенденциялары мен болашағы 46
2.3 АӨК салаларындағы инновациялық қызмет 52
3 ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ 56
3.1 ҚР агроөнеркәсіптік кешен салаларының дамуын талдау және бағалау 56
3.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуы 68
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа
жолдауында ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен өндірілетін өнім сапасын
жоғарлату қажеттілігі, қазіргі заманғы ресурс үнемдеуші, экологиялық таза
технологияларды қолдану арқылы өсімдік және мал шаруашылығы өнімін бәсекеге
қабілеттілікпен қамтамасыз етуі атап өтілді. Президенттің осы үндеулерін
экономиканың агралық секторын сәйкес материалды-техникалық базамен
қамтамасыз ету және техника мен қызмет көрсету нарығын қалыптастыру мен
дамыту арқылы жүзеге асыруға болады.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Көп салалы экономиканы қалыптастыру және нарықтық қатынастарды дамыту
аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда, елімізді азық-түлікпен
қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген қажеттілігін
қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі
болып саналады.
Тақырып өзектілігі. Әлем экономикасының қазіргі даму жағдайында
Қазақстанның бәсекеге қабілетті болуының басты жолдарының бірі – елдің
аграрлық секторын дамыту. Ғылым мен техниканың дамуы аграрлық секторды
дамытуда жаңа инновациялық әдістердің қолдануына алғышарт болып табылады.
АӨК тұрақты дамуы – қайтадан қалпына келетін және келмейтін табиғат
ресурстарын, бірегей табиғат кешендерін және биологиялық әртүрлілікті
максималды сақтай отырып, халықты түрлі азық-түлікпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызатын даму, яғни экономикалық даму мен табиғатты қорғау
арасында қолайлы баланс сақталуы қажет.
Жоғарыда аталған жағдай диссертацияның тақырыбын, мақсаты мен
міндетінің қойылымын анықтады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың мақсаты – АӨК салаларындағы инновациялық қызметтің теориялық
негізін қалыптастыру және АӨК дамуының қоршаған ортаға келтіретін зиянын
анықтау. Диссертациялық жұмыс қойылған мақсатқа сәйкес төмендегі
міндеттерді қамтиды:
– ҚР АӨК салаларының қазіргі жағдайы және оны дамытудағы негізгі
мәселелерді анықтау;
– АӨК салаларының инновациялық даму жолдарын анықтау;
– АӨК-тегі инновациялық жүйенің қызмет ету механизмін айқындау;
– ауыл шаруашылығымен қоршаған ортаға келтірілетін зиянды анықтау;
– ауыл шаруашылығымен алынатын пайда мен қоршаған ортаға жұмсалатын
шығын арасындағы қатынасты айқындау;
– жер қыртысын қалпына келтіру бойынша іс-шаралар жүйесін зерттеу.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің
теориялық-әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары
алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің материалдары, Қазақстан
Республикасың Ауыл шаруашылық министрлігінің арнайы материалдары мен
мәліметтері зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік-
сараптамалық, есептік-құрылымдық, экономикалық-математикалық болжамдау
әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Жүргізілген зерттеулер қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын
айқындайтын мына төмендегі негізгі нәтижелерге қол жеткізілді.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Агроөнеркәсіптік кешендегі
инновациялық қызметтің экономикалық механизмін жетілдіру бойынша ғылыми
тұрғыда берілген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын қамтиды. Зерттеу
үрдісінде қол жеткізілген жаңалықтар:
– АӨК-тегі инновациялық қызметтің экономикалық механизмі зерттелді;
– ауыл шаруашылығымен алынатын пайда мен қоршаған ортаға жұмсалатын
шығын арасындағы қатынас айқындалып, жер қыртысын қалпына келтіру
бойынша іс-шаралар жүйесі зерттелді.
1. ҚР АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің сипаты мен құрылымы
Ауыл шаруашылығы саласы көптеген дамыған және дамушы елдер
экономикасының негiзгi болып табылады. Ал, аграрлық экономика жалпы
экономикалық теорияның органикалық бөлiмi болып табылады. Экономиканың
басқа салаларындағы секiлдi ауыл шаруашылығында да экономикалық дамудың
жалпы заңдылықтары әрекет етедi. Нарықтық экономиканың көптеген заңдары
басқа салалармен салыстырғанда аграрлық экономикада барынша таза түрiнде
көрiнедi. Сондықтан көптеген оқулықтарда бұл заңдар ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мысалдарымен түсiндiрiледi. Салалық экономиканың қолданбалы
экономикалық аспектiлерi оның ерекшелiктерi ретiнде зерттеледi. Ал, ауыл
шаруашылығы экономикасында жеке теория ретiнде көрiнiс табады. Ол ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң бірқатар ерекшелiктерiнiң болуымен байланысты
түсiндiрiледi. Ол ерекшелiктер бiрiншiден, халық шаруашылығының негiз
құраушы саласы болып табылады, екiншiден басты өндiрiс құралы ретiнде жер
пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыруда жердi
рационалды пайдалану, топырақтың құнарлылығын арттыруға бағытталған жердi
басқару жүйесiн жасау маңызды роль атқарады. Үшiншi ерекшелiгi ауыл
шаруашылығындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсi өнеркәсiп салаларына қарағанда
басқаша. Мысалы, трактор зауыты тек қана трактор және оның қосалқы
бөлшектерiн бередi, ал ауыл шаруашылығында көптүрлi өнiм өндiрiледi.
өсiмдiк және мал шаруашылығы өнiмдерi бiр уақытта, бiр шаруашылықта
өндiрiле алады. Жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты ауыл шаруашылығының
төртiншi ерекшелiгi келiп шығады. Ол – ауыл шаруашылығындағы өндiрiсiнде
өндiрiс құралы ретiнде тiрi ағзалар, өсiмдiктер мен жануарлар
пайдаланылатындықтан мұндағы экономикалық үдерiс табиғи-климаттық
факторларға тәуелдi. Ауыл шаруашылығындағы өндiрiс кезеңi негiзiнен
өсiмдiктер мен жануарлардың өсуi мен дамуының табиғи шарттарымен
анықталады., сондықтан жұмыс кезеңi өндiрiс кезеңiмен сәйкес келмейдi.
Мұндай сәйкессiздiк ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң маусымдылығын бiлдiредi.
Осы жерден жұмыс күшiн рационалды пайдалану қажеттiлiгi, техникаларды
пайдалану ерекшелiктерi, ақша қаражаттарының түсуi мен олардың айналыс
ерекшелiктерi, өндiрiстiң басқа элементтерi мен салаларының рационалды
байланысы келiп шығады. Ауыл шаруашылығының бесiншi ерекшелiгi – мұнда
алынған өнiмнiң болашақтағы өндiрiс үдерiсiнде шикiзат ретiнде қолданылуы.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы басқа салалары үшiн шикiзаттық ресурс базасы
болып табылады. Бұдан басқа ауыл шаруашылығының әлеуметтiк-экономикалық
ерекшелiгi бар. Ол салада шаруашылық жүргiзудiң және меншiк нысандарының
әртүрлi болуы. Осы ерекшелiктерiнен өндiрiстi дамытуда халық шаруашылығының
басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашылығы кәсiпорындарына барынша
кең шаруашылық еркiндiк беру қажеттiгi туындайды. [1]
Ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбектiң, күн энергиясын, табиғаттың әсер
етушi күштерiн және өсiмдiктер, жануарлар мен микроағзалар өмiрiнiң
биологиялық процестерiн пайдаланудың әсерiнен адамның мүдделерi үшiн
қолданылатын органикалық заттардың көбею үдерiсi болады. Бұл үдерiс тек
ауыл шаруашылығы өндiрiсiне ғана тән. Ауыл шаруашылығындағы ұдайы
өндiрiстiң экономикалық үдерiсі ұдайы өндiрiстiң табиғи үдерiсiмен
ұштастырылады. Ауыл шаруашылығының басқа өндiрiс салаларынан түбегейлi
өзгешелiгi осында жатыр. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрудi ұйымдастыру,
оның экономикалық тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тек экономикалық заңдардың ғана
емес, сонымен бiрге табиғат заңдарының, өсiмдiктер мен жануарлардың ұдайы
өндiрiсiнiң биологиялық заңдылықтарының да әсерiн ескеру қажет. Жер – ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң ең басты және өзгермейтiн құралы болып табылады.
Оның бiрегей қасиетi – дұрыс пайдаланған жағдайда өзiнiң құнарлылығын
арттырады. Ауыл шаруашылығында тiрi ағзалар – агробиологиялық ғылымның
талаптарын орындауда жоғары нәтижелерді қамтамасыз ете алатын мәдени
өсiмдiктер мен жануарлар – өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек заттары болып
табылады. Егiншiлiк пен мал шаруашылығындағы жүйесi еңбек заттары мен
құралдары ретiнде жердiң, өсiмдiктер мен жануарлардың ерекшелiктерiне
негiзделедi.
Ауыл шаруашылығы өзiнiң даму үдерiсiнде мүлдем бөлек егiншiлiк пен мал
шаруашылығы салаларына бөлiнбейдi. Ол тек белгiлi бiр аймақтың экономикалық
және табиғи жағдайларына сәйкес тауар өнiмiнiң әртүрлi түрлерiн өндiруге
ғана маманданады. Осы табиғи ерекшелiктi ауыл шаруашылығы өндiрiсiн
ұйымдастыруда және мамандандыруда ескеру қажет. Ауыл шаруашылығындағы
өндiрiс үдерiсiнде көптеген табиғи факторлар пайдаланылады. Олар еңбек
үдерiсiне қатысады, бiрақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң құнына кiрмейдi.
Алайда, ауыл шаруашылғы өнiмi оны өндiрумен байланысты шығындарды шегерiп
тастағанда қалғанын физиократтар таза өнiм деп оның өндiрiс бөлiнуi мен
айналысына талдау жасады. Физиократтардың таза өнiмi – қосымша өнiммен
қосымша құнның жақын түрi, оны бiрыңғай жер рентасына жатқызып, жердiң
табиғи өнiмi деп түсiндiрдi. Ауыл шаруашылығының осы ерекшелiктерi
экономикалық заңдарға және олардың пайдалану сипатына өз әсерiн тигiзедi.
Ауыл шаруашылығы экономикасы – дербес экономикалық ғылыми пән. Алайда,
оған берілген анықтамалар біржақты емес. Мәселен, А.М. Емельянов Ауыл
шаруашылығының экономикасы ауыл шаруашылығында өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастардың дамуын, социализмнiң экономикалық заңдарының әсер
ету және пайдалану ерекшелiктерiн зерттейтiн ғылым деген анықтама бередi.
Алайда, автордың ауыл шаруашылығы экономикасы өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастарды зерттейтiн ғылым деген тұжырымымен келiсуге
болмайды. Мәселе мынада: қоғамның табиғатқа қатынасын бейнелейтiн өндiргiш
күштер жаратылыстану және техникалық ғылымдардың зерттейтiн пәнi болып
табылады. Бұл ретте ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын адамдардың
өндiрiстiк қатынастары ауыл шаруашылығы экономикасының зерттеу пәнi болып
табылады. Нарықтық экономика жағдайында республиканың ауыл шаруашылығының
жүйесi әртүрлi меншiк нысандарының базасында қалыптасады. Республиканың
ауыл шаруашылығы жүйесiн нарықтық типтегi ауыл шаруашылығы кәсіпорындары,
iшiнара акционерлiк қоғамдар, өндiрiстiк кооперативтер, фирмалар,
серiктестiктер, шаруа қожалықтары, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың қосалқы
шаруашылықтары, шағын және орта бизнес кәсiпорындары, тұрғындардың жеке
қосалқы шаруашылықтары құрайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы жүйесiнiң
жалпы құрылымын келесі схемадан көруге болады:
Сурет 1 – ҚР ауыл шаруашылығының жүйесi [1,б.20-21]
Ауыл шаруашылығының теориялық негiздерiн талдағанда тұтас
агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымы мен құрамын қарастырмау мүмкiн емес.
Себебi, ауыл шаруашылығы саласы осы агроөнеркәсiптiк кешеннiң негізгі
саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен – бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалар жиынтығы.
АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады. Бірінші сфера – ауыл
шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы.
Осы сфераға жататындар:
– машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай
дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3
зауытты жатқызуға болады.(Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют
машина зауыты);
– химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын
кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының жартысы
ТМД елдеріне экспортталады;
– микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз зауыты,
Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі Прогресс
зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл шаруашылығына өндіріс
құралдарын жеткізушілердің өзара қатынасы өндіріс құралдары нарығы арқылы
жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы
бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу
үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-
технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-
санитариялық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығы
құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық
жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды
пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара
әрекет етуіне негізделеді.
Үшінші сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ, ет-
сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі
біріктірілген.
Қайта өңдеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет –
24,7%, сүт – 10,5%, нан және макарон өнімдері – 7,3%, кондитер – 3,9%, ұн
және жем дайындау – 17%, жүнді алғашқы өңдеу – 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорнынан
айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін
де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдерді алады. Ал соңғы өнім
тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу
салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысының негізінде, сондай-ақ
өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға
өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы,
байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма
шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. Әрбір салада өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарда бөліп көрсету қабылданған. өндірістік
инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік
инфрақұрылым – адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар [2].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылы 6 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында айтылғандай, дағдарысқа байланысты қиын жағдай қалыптасса да,
елімізде халықтың әлеуметтік жағдайы төмендемейді. Ал дағдарысқа қарсы
мемлекеттің іс-қимыл жоспарындағы негізгі бағыттардың бірі – ауыл
шаруашылығы. Ауыл шаруашылығы – ел экономикасындағы өз ерекшеліктері бар
негізгі салалардың бірі. Елбасымыздың былтырғы Жолдауында Жаңа онжылдық-
жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері әртараптандырудың
маңызды бір сегменті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып табылады. Оның
дамуы негізгі үш бағыт бойынша жүруі керек.
Біріншіден, негізгі салмақ еңбек өнімділігінің артуына түсірілуі
тиіс. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір
жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл
көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды.Сондықтан біздің міндетіміз – 2014
жылға қарай агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті кем дегенде екі есе
арттыру. Бұл күрделі міндетті аграрлық-индустриялық әртараптандыру ғана,
яғни ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-
жабдықтар, жаңа технологиялар мен ауыл шаруашылығындағы жаңа көзқарас шеше
алатын жағдайда. Әлемдік тәжірибені пайдалану, оны біздің ауыл
шаруашылығымызға жедел ендіру керек.
Екіншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. 2014 жылға
қарай азық-түлік тауарлары ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам
өнімдері құрауы тиіс.
Үшіншіден, экспорттық әлеуетті іске асыру, бірінші кезекте бұл Кеден
одағы, Орталық Азия, Кавказ бен Таяу Шығыс елдерінің рыноктары. Қазірдің
өзінде Жетіген-Қорғасжәне Өзен-Түркіменстанмен мемлекеттік шекара темір
жол желілері салынып жатыр, олар іс жүзінде біздің өнімдерге Қытай мен
Парсы шығанағы елдерінің рыноктарына жол ашады. Таяауда салуға кірісетін
Батыс Қытай-Батыс Еуропа автожолы – тауарлар үшін маңызды магистраль. [3]
2009 жылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау деңгейі 2008 жылғы
көрсеткіштен 1,7 есе асып түсті. Соның ішінде субсидия беру 2 есе,
несиелендіру деңгейі 2,2 есеге өсті. Нәтижесінде, егіс көлемі артып, 15,6
миллион тонна астық алынды, мал шаруашылығында да ілгерілеу байқалды. Ауыл
шаруашылығы өнімін өңдеу де едәуір жақсарды. Халық қажет ететін негізгі
тағам түрлерінен тұрақтандыру қорлары құрылып, бұл ішкі рынокта азық-түлік
бағасының тұрақты болуына ықпал етті. Ірі қалалар айналасында азық-түлік
белдеулері қалыптаса бастады.
Биыл республика бойынша жалпы аумағы 17,8 млн. гектар жерге егін
егіледі. Облыстық әкімдіктердің ауыл шаруашылық мекемелерінің
мәліметтеріне сәйкес, бұл көрсеткіш 2009 жылға қарағанда 243,3 мың
гектарға немесе 1,4 пайызға жоғарылаған. Оның ішінде астық 16,0 миллион
гектар аумаққа, майлы дақылдар 824,5 мың гектар жерге, ал мақта 158,4 мың
гектарға, сондай-ақ қант қызылшасы 16,4 мың гектарға, көкөніс және бақша
дақылдары мен картоп 327,5 мың гектар аумаққа, жеп-шөп дақылдары 433,3 мың
гектарға егіледі.
2009 жылдың егініне қажетті 2060,9 мың тонна жаздық егіс тұқымының
99,1 пайызы немесе 2041,8 мың тоннасы жинақталған. Тек тұқымнның
жетіспеушілігі Шығыс Қазақстан облысында 18,6 тонна, ал Жамбыл облысында
4,2 мың тонна көлемінде анықталып отыр. Бұл қажеттілікті мемлекеттік тұқым
ресурстары мен облысаралық айырбастау арқылы толықтыру жоспарлануда.
Қазіргі кезде Азық-түлік келісімшарт корпорациясы АҚ мен облыс
әкімдіктері аталған мәселені шешу бойынша жұмыстарды жүргізуде. 2009
жылдың басында жалпы 2041,8 мың тонна тұқымның 935,7 мың тоннасының сапасы
(45,8) тексерілді. Кондицияға жеткізілген тұқым 919,7 мың тоннаны құрады.
Егіс стандарттарының бірінші классына 387,4 мың тоннасы, екінші классына
355,3 мың тоннасы, сондай-ақ үшінші классқа 176,9 мың тонна тұқым сәйкес
келеді. Кондицияға жетпеген тұқымның көлемі республика бойынша 16,0 мың
тоннаны (0,8 пайызды) құрады.
Егін шаруашылығы саласында мемлекеттік қолдау ішкі рыноктың сұранысын
толық қамтамасыз ете алмай отырған ауыл шаруашылығы дақылдарының (қант
қызылшасы, майлы дақылдар, көкөніс, жеміс-жидек және тағы басқа) 1
гектарына кететін шығындарын субсидиялауға, тұқым шаруашылығын дамытуға
бағытталып отыр. Нәтижесінде 2008 жылы қант қызылшасының көлемі – 39
пайызға, майлы дақылдар – 34,5 пайыз, көкөніс 16,8 пайызға өсіп отыр. 2009
жылдан бастап минералды тыңайтқыштар ендірілетін егіс көлемін ұлғайту
мақсатында, ауылшаруашылық тауар өндірушілері пайдаланатын минералды
тыңайтқыштардың құнын 50 пайыз арзандатуға бағытталған жаңа бюджеттік
бағдарлама жұмыс істей бастады. Мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігі мен
сапасын арттыру мақсатында жыл сайын мал тұқымын асылдандыруға, ірі қара
мал, қой, шошқа, құс еттері мен сүт, жұмыртқа өндіруге керекті құрамажем
бағасын төмендетуге кететін шығындарға субсидиялар берілуде. Алайда,
республика бойынша асыл тұқымды мал санының жыл сайын өсуіне қарамастан,
олардың үлес салмағы әлі де төмен. Мәселен, мүйізді ірі қара мал
шаруашылығында – 3,6 пайыз, қой – 6,9 пайыз, жылқы – 2,5 пайызды құрайды.
Алдағы кезде де мал шаруашылығын мемлекеттік қолдау үшін істелетін
жұмыстар сапалы мал өнімдерін өндіруді молайту мен асыл тұқымды мал басын
көбейтуге бағытталуы керек. [4]
2010 жылғы қаңтар-сәуіде шағын және орта кәсіпкерліктегі
субъектілердің өнім шығарылы-мы 782,4 млрд. теңгені құрады.
2009 жылғы қаңтарда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өнім
(тауарлар, қызмет көрсетулер) шығарылымы өткен жылғы тиісті кезеңмен
салыстырғанда (тұрақты бағаларда) 10,9%-ға төмендеп, 155,9 млн. теңгені
құрады.
Кесте 1 – 2010 жылғы қаңтар-сәуірде шағын және орта субъектілерінің
өнім шығарылымы, млн. тг [5]
Барлығысоның ішінде
шағын орта жеке шаруа
кәсіпкерліктекәсіпкерліктегкәсіп кер-(фермерлік
гі заңды і заңды лерде )
тұлғаларда тұлғаларда қожалықта-
рында
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 782 429444 935 181 637 138 785 17 072
Республикасы
Ақмола 29 418 16 312 7 600 5 349 157
Ақтөбе 32 070 14 465 10 778 5 820 1 007
Алматы 41 597 18 959 12 825 5 467 4 347
Атырау 38 307 23 242 7 600 6 910 556
Батыс 29 335 16 324 6 108 5 600 1 303
Қазақстан
Жамбыл 18 783 10 339 3 383 4 029 1 032
Қарағанды 46 721 22 820 11 831 9 870 2 199
1 2 3 4 5 6
Қостанай 30 419 14 756 8 584 6 850 229
Қызылорда 27 728 17 724 7 307 2 627 71
Маңғыстау 35 627 19 183 9 228 7 020 196
Оңтүстік 34 190 14 173 7 903 11 633 482
Қазақстан
Павлодар 29 253 15 810 9 264 2 676 1 503
Солтүстік 25 096 11 676 9 260 3 852 308
Қазақстан
Шығыс 50 824 21 459 10 473 15 210 3 681
Қазақстан
Астана қ. 140 91494 077 24 963 21 873 1,3
Алматы қ. 172 147113 617 34 530 24 000 0,1
2010 жылғы 1 мамырға ШОК жұмыспен қамтылғандар саны 2013,2 мың адамды
құрады. Соның ішінде шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар-514 804, орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар-236 167, жеке кәсіпкерлер – 824 164, шаруа
(фермерлік) қожалықтарында – 438 035 мың адам.
Сурет 2 – Шаруа қожалықтарындағы жұмыспен қамтылғандар сандарының өзгеруі,
% [5]
Елімізде ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау әлемнің дамыған
елдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Қазақстанда 1 гектар айдалатын
жерге көрсетілетін мемлекеттік қолдау 35 доллар шамасында ғана болса,
Еуропа елдерінде – 1111, Канадада – 882, АҚШ-та 411,7 долларды құрайды.
Бізбен табиғи-климаттық жағдайы ұқсас Канадамен салыстырғанда астық
өнімділігі 2 есеге, бір сиырдан сүт сауу 3 есеге төмен. Айтарлықтай
қолдауларға қарамастан, ауылдың жағдайы әлі де мәз емес, техникалар ескі,
қаржы жетпейді, жолдары жүруге жарамсыз, өндірілген өнімді өңдеу, сақтау
толық шешілмеген. БСҰ-ға кірер алдында біз ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау және оның тетіктерін жетілдіруге барынша күш жұмсауға тиіспіз. Ол
диқандар мен шаруаларды бәсекеге қабілетті, арзан және сапалы өнім
өндіруге ынталандыратын дәрежеде, әрі қарапайым, түсінікті болуы тиіс.
Мемлекеттік қолдау арқылы нарықтық экономика кезінде біз орта шаруаның
зиянсыз жұмыс істеуіне жағдай туғызуымыз қажет. Бүгінгі таңда ауыл
шаруашылығында шешімін таппаған үш үлкен мәселе бар. Біріншісі –
техниканың тапшылығы, ескіруі, екіншісі – қаржының жетіспеуі, үшіншісі
ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу, өңдеу мәселесі. Сондықтан да алдағы
кезде ауыл шаруашылығын қолдауды осы басты бағыттарда жүргізу керек.
Әлемдік азық-түлік нарығында қалыптасқан жағдайды ескерсек, азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселесі былтырғы жылы барлық елдің экономикалық
және әлеуметтік өмірінің негізгі мәселесінің біріне айналды. Саланың даму
қарқынының баяулауына жол бермеу, инфляциялық үдерістерді ырықтандыру,
ішкі рынокты ащық-түлік тауарларымен толтыру және осының негізінде
халықтың тұрмысын қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасының
Үкіметі бірқатар жүйелі және кешенді шаралар қабылдап отыр, осының
арқасында қазіргі уақытта елдің азық-түлік рыногындағы ахуалдың тұрақтанып
отырған жайы бар. Ішкі рыноктағы азық-түлік қажеттілігін қамтамасыз етуде
әлеуметтік маңызы зор азық-түлік тауарлары бойынша құрылған тұрақтандыру
қорлары үлкен рөл атқарды. Есімізде болса, Үкімет әлемдегі азық-түлік
дағдарысының алдын орап, сатылатын бидай мен күріш, өсімдік майы, құрғақ
сүт, ет, сары май секілді азық-түлік қорын құрып үлгерген болатын.
Кесте 2 – 2010 жылғы 1 мамырға шағын және орта кәсіпкерлікте жұмыспен
қамтылғандар саны, адам [5]
Барлығысоның ішінде
шағын орта жеке шаруа
кәсіпкерліктекәсіпкерліктегкәсіп кер-(фермерлік
гі заңды і заңды лерде )
тұлғаларда тұлғаларда қожалықта-
рында
1 2 3 4 5 6
Қазақстан 2 013 514 804 236 167 824 164 438 035
Республикасы 170
Ақмола 89 704 19 766 16 234 42 931 10 773
Ақтөбе 74 175 22 300 12 693 30 264 8 918
Алматы 246 66432 283 14 174 79 803 120 404
Атырау 53 459 18 450 7 105 23 985 3 919
Батыс 68 904 17 638 8 822 31 223 11 221
Қазақстан
Жамбыл 113 51019 585 9 910 28 405 55 610
Қарағанды 174 10145 950 21 053 85 658 21 440
Қостанай 105 55924 502 16 026 53 715 11 316
Қызылорда 56 515 17 130 11 021 24 684 3 680
Маңғыстау 57 218 25 629 7 917 22 432 1 240
Оңтүстік 276 76239 400 17 263 76 809 143 290
Қазақстан
Солтүстік 80 786 15 770 15 818 41 543 7 655
Қазақстан
Павлодар 91 461 21 577 12 038 50 452 7 394
1 2 3 4 5 6
Шығыс 195 50243 314 21 734 99 339 31 115
Қазақстан
Астана қ. 99 297 43900 11 914 43 480 3
Алматы қ. 229 553107 610 32 445 89 441 57
Елдің ішкі астық нарығындағы жағдайды тұрақтандыру мақсатында 600,0
мың тонна астық сатып алу жоспарланып, осы мақсатқа республикалық бюджеттен
7,2 миллиард теңге бөлінді. Бұған қоса осы мақсатқа Азық-түлік келісімшарт
корпорациясы арқылы бюджеттен тыс қаржы көздерінен 10,8 миллиард теңге
тартылды. Осылайша 2008 жылғы желтоқсан айының 19-ындағы көрсеткіш бойынша
579,6 мың тонна астық алынды. Ал ішкі рынокты өсімдік майымен толық
қамтамасыз ету мақсатында Үкімет бірқатар дақылдарды экспорттауға уақытша
тыйым салды.Сондай-ақ ұлттық компания оңтүстік өңірде көкөніс кластерін
дамыту жұмыстарының аясында Оңтүстік Қазақстан облысында тамшылап суару
технологиясын қолдана отырып, көкөніс өндіруді дамыту жобасын жүзеге асыра
бастады. Қазіргі таңда елде тұрғындардың азық-түлікке деген сұранысын
қамтамасыз ету үшін азық-түлік қоймалары мен жылыжайларды іске қосу
жұмыстары жалғасуда. Осыған орай ағымдағы 2009 жылы елде ҚазАгро
холдингінің есебінен сыйымдылығы 34,9 мың тоннаны құрайтын 10 нысанның
жұмысы жолға қойылатын болды. Ауыл шаруашылығы министрлігінің даму
институттары Астана аймағына кіретін агроөнеркәсіп кешенінің 142 бизнес-
жобасын қарастырып отыр. Ал ҚазАгроның еншілес компанияларына құны 23,2
миллиард теңгені құрайтын 74 жоба келіп түскен. Олардың арасында 13,8
миллиард теңге тұратын 58 ұсыныс қабылданды. Қазіргі таңда ҚазАгро
қаржыландырған кейбір нысандар елорда базарларына ет, жұмыртқа, шұжық, сүт
өнімдерін жеткізіп отыр. Мұндай жұмыстар Алматыда да жүргізілуде. Қазір
Алматының азық-түлік белдеуін ұйымдастыру мақсатында тиісті жоспарлар
құрылуда. Болашақта Алматы мен Астана қалаларының тәжірибесі негізінде
еліміздің барлық облыс орталықтары мен қалаларында азық-түлік белдеулері
құрылатын болады. [6]
Сурет 3 – Серпіндегі ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) НКИ [8]
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2009 жылғы халыққа Жолдауында сала басшылығы
мен мамандарының алдына ауыл шаруашылығын бәсекеге қабілетті өнімдерді мол
өндіріп, оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты түрде толықтырып
отыратын рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды. Осыған байланысты
және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу мақсатында 2009-
2011 жылдарға арналған 3 жылдық бюджетте жыл сайын ауыл шаруашылығына 1
миллиард АҚШ доллары көлемінде қаржы қаралды. Сонымен бірге, 2009 жылы
Ұлттық қордан экономиканы тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ
долларының 1 миллиарды ауыл шаруашылығын дамыту үшін ҚазАгро ұлттық
холдингіне бөлінді. Қосымша бөлінген қаржы, негізінен, ауыл шаруашылығын
өнеркәсіптік негізге көшіру мен кооперациялауға жұмсалады. Атап айтқанда,
дамыған экспорттық инфрақұрылымдары бар жылыжай, көкөніс, мал бордақылау
мен тауарлы-сүт кешендері, құс фабрикалары салынады. Қазіргі заманғы ет,
сүт, көкөніс өңдеу кешендерінің құрылысы жүргізіледі, тамшылатып суару
технологиясы енгізіліп, жеміс-көкөніс дақылдары өндіріледі, ауыл
шаруашылығы жаңа қуатты техникалармен жарақтандырылады. Яғни, бір сөзбен
айтқанда, жұмыстар ауыл шаруашылығын индустрияландыруға бағытталады. Бұл –
біздің келешегіміз.
Сурет 4 – Мал шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру [8]
Республика бойынша 2010 жылдың 1 қаңтарына асыл тұқымды мал өсірудің
шаруашылық базасын 787 шаруашылық субъектілері құрайды. Оның ішінде 67
асыл тұқымды зауыт және 720 асыл тұқымды шаруашылық бар. Асыл тұқымды
малдардың ұрығын өндіру және сатумен 22 субъект айналысады, оның ішінде 2-
уі асыл тұқымды орталық және 20-сы дистрибьютерлық орталық. Сүт өндіру
бағытында 114 субъект бар, оның ішінде 13 асыл тұқымды зауыт және 101 асыл
тұқымды шаруашылық. Ет өсіру бағытында 117 субъект тіркелген, олардың 15
асыл тұқымды зауыжәне 102 асыл тұқымды шаруашылық.Асыл тұқымды қой
өсірумен 290 шаруашылық айналысады, оның 19 асыл тұқымды зауыт және 271
асыл тұқымды шаруашылық. Ешкі өсірумен 2 асыл тұқымды шаруашылық
айналысады. Шошқа өсіруде 26 субъект, оның ішінде 3 асыл тұқымды зауыт
және 23 асыл тұқымды шаруашылық. Жылқы өсіруде 177 асыл тұқымды
шаруашылық, оның 17 жылқы зауыты және 160 асыл тұқымды шаруашылық.
Түйе өсіру саласында 36 субъект, олардың бәріде асыл тұқымды
шаруашылықтарға жатады. Марал өсірумен 5 шаруашылық және 1 шаруашылық бұғы
өсірумен айналысады. Құс өсіруде асыл тұқымды 17 шаруашылық бар. Асыл
тұқымды құс өсіретін зауыт жоқ. 11 шаруашылықта тауық өсіреді, оның ішінде
10 жұмыртқа алу бағытында және 1 ет бағытында, сонымен қатар 2
шаруашылықта үйрек, 3 страус және 1 қаз өсірілуде.
2010 жылдың 1 қаңтарына асыл тұқымды ірі қара мал саны республика
бойынша 171269 басты құрайды, оның ішінде сүтті және сүтті-етті бағыттағы
94588 бас, етті 76681 бас. Асыл тұқымды қой саны 1048367 бас, шошқа -
80564 бас, жылқы – 49502 бас, түйелер – 12198 бас, құс – 597136 бас. Асыл
тұқымды мал санының өсуіне мемлекет тарапынан көмек көрсетілуде. 2009 жылы
асыл тұқымды мал шаруашылығын сақтау және дамыту мақсатында республиқалық
бюджетте 083 Облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының
бюджеттеріне асыл тұқымды мал шаруашылығын қолдауға нысаналы трансферттер
барлығы 1627468 мың теңге бөлініп 100 пайызға игерілді.
Республика халқының 47 пайызы ауылда тұрса, 30 пайызы ауылда жұмыс
істейді. Ауыл шаруашылығымен айналысатын 201 890 агроқұрылым бар. Олардан
басқа, ауылда шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер, бюджет
саласының мекемелері мен қызметкерлері қаншама. Ал ауылға қаржылық қолдау
көрсетпесек, ауыл дамымайды, бәсекеге қабілетті бола алмайды. Үкімет
нарықтың әлсіз тұстарын өзінің күшімен реттеп отырса ғана ұтамыз.
Елбасының биылғы Жолдауында ауылды қолдау тек ауыл шаруашылығын қолдау
емес, ол ауылдың инфрақұрылымын қолдау, ауыл тұрғындарына өмір сүру үшін
қолайлы жағдайлар жасау екені баса айтылды. Ол үшін ауыл жолдарын, су,
жылу, кәріздік жүйелер, мектептер, ауруханалар мен мәдениет үйлерін жөндеу
керектігіне тоқталды. Бұл шаралар дағдарыс кезінде ауыл тұрғындарын
жұмыспен қамтумен бірге, олардың мәдени-тұрмыстық жағдайын жақсартады.
Ауылдық елді мекендерде әлеуметтік сала қызметкерлерін (дәрігерлер,
мұғалімдер, мәдениет, спорт қызметкерлері және тағы басқалар) тұрақтандыру
мақсатында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен 2009 жылдан бастап ауылға
жұмысқа орналасқан әлеуметтік сала қызметкерлерін әлеуметтік қолдау
бағдарламасы жұмыс істей бастады. Бұл бағдарлама бойынша ауылға жұмыс
істеуге келген мұғалім, дәрігер және басқа да әлеуметтік сала мамандарына
70 айлық есептік көрсеткіш көлемінде бір реттік жәрдемақы беріледі. Ал, үй
салып алу үшін 630 айлық есептік көрсеткіш көлемінде 15 жылға пайызсыз
несие берілетін болды. Дағдарыс кезеңіне жаңаша ойлау, жаңа бағдарламалар
жасау арқылы, жаңа биіктерге шығуды ойластыру керек. Дағдарыстан кейін
өрлеу басталады, сол өрлеу жолын дұрыс таңдап алу қажет. [9]
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар,
11,486 мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың
тұқым сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Кесте 3 – Қолда бар ауылшаруашылық техникаларының негізгі түрі, дана
[10]
Техника түрі 2003 2004 2005 2006 2007
ЖІӨ-гі ауыл шаруашылығының алатын
үлесі, пайызбен 6,4 5,5 5,7 5,2 6,9
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 763843 853313 11217741384188,1620280
мың тң барлығы: 4
өсімдік шаруашылығы 400218 432492 630796 920152,
мал шаруашылығы 363625 420821 490978 761117,28
623071,2700127,
2
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің 107,3 106,2 108,9 93,6 113,8
нақты көлемінің
индекстері-барлығы 109,5 107,7 113,8 86,6 123,1
өсімдік шаруашылығы 104,6 104,5 103,8 102,5 102,3
мал шаруашылығы
Жыл соңына істеп тұрған ауыл 161962 173132 174608 174651 175636
шаруашылығы құрылымдарының
саны-барлығы, бірлік
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары 4984 5289 5282 5145 5408
Шаруа қожалықтары 156978 167843 169326 169481 170193
Жұртшылық шаруашылығы, мың бірлік2133 2194 2207 2232 2248
2009 жылдың көктемгі егіс жұмыстарын сапалы және дер кезінде өткізу.
Бұл экономиканы тұрақтандыру мен дағдарыстың зиянын азайту жолындағы
маңызды шаралардың бірі. Уақтылы егін егіп, мол өнім жинап алсақ, ол ел
азығы, байлығы. Ұлттық қордан бөлінген қаржының 84 миллиард теңгесі осы
мақсатқа жұмсалмақшы.[16]
Ендігі мәселе Ұлттық қордан Президент пәрменімен бөлінген қаржыны
аграрлық секторды дамытуға тиімді пайдалануда жатыр. Алдымен көктемгі егіс
жұмыстарына бөлінген қаржыны ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне
жеткізудің дұрыс, тиімді тетіктерін тауып, іске қосуымыз керек. Суармалы
жерлерде жұмыс істейтін агроқұрылымдар көлемі шағын. Мысалы, Оңтүстік
Қазақстан облысында 70 мың агроқұрылым бар, бұл – республика
агроқұрылымдарының 35 пайызы. Олардың 24813 немесе 35 пайызы мақта
өндірумен айналысады. Мақта өсіретін шаруашылықтардың 13127-сінің немесе
53 пайызының 5 гектарға дейін, 9252-сінің немесе 41 пайызының 15 гектарға
дейін жері бар. Агроқұрылымдардың жер көлемі өте шағын болғандықтан
ауыспалы егіс жүйесі игерілмей, егістік жердің құнарлылығы жылдан жылға
төмендеуде, жаңа технология мен техникаларды пайдалану тиімсіз. 2008 жылы
облыста іріленген 803 шаруашылық 1 гектар мақталықтан 30 центнер өнім
жинаған болса, облыс бойынша небәрі 19,5 центнер ғана өнім жиналды.
Сондықтан бірінші кезекте шаруа қожалықтарын ірілендіру мәселесі қолға
алынуы керек. Оны іске асыру әкімгерлік жолмен емес, ерікті түрде
шаруаларды ірілендіруді ынталандыру жолымен жүргізілуі тиіс. Ауылдағы
шаруаның өндірген өнімдерін ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан
көлемінде ауылдық тұтынушылар кооперативін құрып, олардың жұмысын
жандандыру үшін Қазагронесие АҚ арқылы берілетін несиенің көлемін
көбейтіп, шаруалардың өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді бағаға
сатып беру мәселесін шешу керек. Сонда азық-түлік бағасы арзандайды,
шаруалардың табысы да өседі. Алайда, бұл жұмыс республика көлемінде
мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың 1 қаңтарына республика бойынша осы
бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылық пен 1106 шаруа қожалықтарын
біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі құрылып, оларға 7,6
миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар кооперативтеріне
біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарының 0,5 пайызы ғана. Бұл өте
аз. Бұл – ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге, кооперациялауға жол ашатын
перспективалы бағыт. Сондықтан да Үкімет пен жергілікті әкімдіктер бұл
мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері керек. Көктемгі
егіс жұмыстарын ұйымдастырудағы маңызды шаралардың бірі – шаруаларға
арзандатылған жанар-жағар май жеткізу болып табылады. Соңғы кездері
экспортқа шығарылатын мұнай бағасының 3-4 есе арзандағанына қарамастан,
шаруаларға берілетін мұнай өнімдерінің бағасы былтырғы жыл көлемінде қалуы
тіптен түсініксіз. Бұл бөлшек саудадағы мұнай өнімдерінің бағасынан да
қымбат. Осы себепті Үкімет ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне берілетін
жанар-жағар май бағасын арзандатудың мүмкіншіліктерін іздестіруі керек.
Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
шаруаларға миллиардтаған теңге несие бөлінеді. Бірақ, 2-ші деңгейлі
банктер мен ҚазАгро ұлттық холдингіне қарайтын қаржы ұйымдарының несие
беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының жоғары болуына байланысты
Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығы саласын қолдауға бөлінген қаржыларды
көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен, ҚазАгро Ұлттық
холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ несиені тек 2-ші
деңгейлі банктердің кепілдігімен береді. Ал 2-ші деңгейлі банктер ауылдағы
кепілдікке қойылатын дүние-мүліктерді қабылдамай, кепілдік хат беруден бас
тартуда. Жер кодексіне сәйкес шаруалардың жерді кепілдікке қоюға құқығы
бар болғанмен, оны банктер қабылдамайды. Соның салдарынан Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы АҚ арқылы
берілетін несие көлемі 2006 жылғы 1 миллиард 700 миллион теңгеден 2008
жылы 70 миллион теңгеге дейін, немесе 15 есеге азайған.
Республика Үкіметінің 2005 жылғы 9 тамыздағы №858 қаулысына сәйкес
мақта кластерін және жеке меншік мақта зауыттарының арасында
бәсекелестікті дамыту мен мақта бағасының монополиясын жою мақсатында
құрылған Мақта келісім-шарт корпорациясы АҚ өз дәрежесінде жұмыс
атқармай келеді. Тікелей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өз қуатының үштен бірін де пайдаланбайды. Ол соңғы үш
жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана қабылдап,
жекеменшік мақта зауыттарының алдында дәрменсіздік көрсетіп отыр. Ал, 2008
жылы осы корпорация республикалық бюджеттен мақта шаруашылықтарын қолдауға
бөлінген 600 миллион теңгенің, шаруашылықтарға қойған шарттарының
қиындығынан небәрі 50 миллион теңгесін немесе 8,3 пайызын ғана игерді.
Мақта саласын дамыту туралы заңның қабылданғанына 2 жылдан асса да, заң
әртүрлі себептермен толыққанды жұмыс істемейді. Мақта қолхатын пайдалану
арқылы несие беру әлі шешілмей келеді. Мақта кепілдігінің (кепілдік
квотасы) жалпы көлемі 96 мың тонна немесе 5,4 миллиард теңге болуына
қарамастан, өткен жылы небәрі 15 мың тонна мақта 1 миллиард теңге
көлемінде ғана мақта қолхаттарымен кепілдендірілді. Биыл соңғы үш жылмен
салыстырғанда мақта егісінен басқа барлық дақылдар бойынша егін егу
көрсеткіші жоғары болатынын айтады. Мақта өсімдігіне қатысты егісті
оңтайландыру бірқатар себептерге байланысты туындап отыр. Атап айтқанда,
халықаралық рынок зерттеулері соңғы жылдары мақта өнімдеріне сұраныстың
азайып кеткенін көрсетті. Оның үстіне, былтырғы жылы мақтаны сатуда
бірқатар қиыншылықтар болғаны белгілі. Сондықтан да, мақта егісі алқабын
қысқарта отырып, соның есебінен жемшөптік дақылдарды егу жоспарлануда.
ҚазАгро Ұлттық холдингі, Оңтүстік Қазақстан облысының әкімдігі және
сегіз ірі мақта компаниясы шағын тауар өндірушілеріне қолдау көрсетудегі
өзара ынтымақтастық туралы келісімге отырды. Оңтүстік Қазақстанда 690
мыңға жуық шағын мақта шаруашылығы 3 гектарға жетер-жетпес жер телімдеріне
ие. Банктен несие алу үшін олардың кепілге қояр мүліктері жоқ. Фермерлерге
өз жер телімдеріне мақта егіп, табыс таба алулары үшін, ҚазАгро
басшылығы шағын шаруашылықтарды несиелеудің схемасын әзірлеп отыр.
Холдинг екінші деңгейлі банктердің кепілдіктері бойынша жылдық 8 пайыз
үстемемен ірі мақта компанияларына несие бөлу арқылы облыстағы көктемгі
шит себу жұмыстары мен күзгі мақта терім жұмыстарын несиелегелі отыр.
Ондағы банктің комиссиясы 4 пайыздан аспайтын болады. Яғни, фермерлер үшін
несиенің жиынтық құны 12 пайызды құрайды. Мақта компаниялары өз
мойындарына диқандарды фьючерстік негізде қаржыландыру туралы міндеттеме
алып отыр. Осы бастаманың нәтижесінде аграрлық бизнестің 60 мыңнан астам
субъектісі қаржыландырылады. Бұл шара жоспарланған егістік алқаптарын,
отандық өңдеуші қуаттың жүктемелерін, мақта импортының ауқымы мен
еліміздің халық ең тығыз шоғырланған өңірінің ауыл тұрғындарының
табыстарын сақтап қалуға мүмкіндік береді. ҚазАгро оңтүстікқазақстандық
диқандарды несиелендіруге шамамен 7 миллиард теңге жұмсауды жоспарлап
отыр. [19]
Сурет 7 – Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі [20]
Дағдарысқа қарсы жасалған жоспар аясында агроөнеркәсіп кешені үшін
120 миллиард теңге бөлінді. Бөлінген қаражат екі бағытта, атап айтқанда,
нақытылы инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға және агроөнеркәсіп
субъектілерінің ағымдағы қажеттіліктерін өтеуге пайдаланылады. Холдинг
басшысының айтуынша, Елбасының агроөнеркәсіп кешенінің алдына қойған екі
міндетін, нақтылай алғанда, агроөнеркәсіп нарығын тұрақтандыру және
импортқа тәуелділік мәселелерін шешуге бағытталған инвестициялық
бағдарлама жасалған.
Бірінші міндет – агроөнеркәсіп нарығын тұрақтандыру, оған тауарлы-сүт
фермаларын, көкөніс қоймаларын, жылыжайларды салу, жеміс-көкөніс өнімдерін
өндіру барысында тамшылап суару әдісін қолдану, етті тауық өсіретін құс
фермаларын салу.
Екінші міндет – АӨК болашақта дамуы үшін негіз қалау. Бұл бағытта –
мал сою пункттерін, мал семірту алаңдарын салу, жүнді өндіру және қайта
өңдеу. Президент тапсырмасымен Ұлттық қордан бөлінген қаржының шаруаларға
жеткізу жолдары әлі шешілген жоқ. ҚазАгро Ұлттық холдингі басқармасының
шешімімен бекітілген несиелеу ережесінде несие шаруаларға 2-ші деңгейлі
банк кепілдігі болған жағдайда 8 пайыз, астық қолхатымен 12 пайыз жылдық
өсімімен беріледі делінген. 2-ші деңгейлі банктер өзі тарапынан кемінде 4-
5 пайыз сыйақы талап етеді және өтімділігі жоғары кепілдік сұрайды. Сонда
несиенің жылдық өсімі кем дегенде 12-13 пайызға барады. Алайда, бұл
жағдайда да шаруалар несие ала алмайды. Себебі, олардың өтімділігі жоғары
кепілдіктері жоқ, 2-ші деңгейлі банктер ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерінің жер телімі мен техникасын, жылжымайтын мүліктерін
кепілдікке қабылдамайды. Сондықтан, облыстарда несие алу үшін өтімділігі
жоғары кепілдіктері бар компаниялар арқылы несие алуға әрекеттер жасалуда.
Олар шаруаға беретін несиеге өздерінің 8-10 пайыз сыйақыларын қосып,
несиені 20-22 пайызға қымбаттатып жібереді. Мұндай ахуал егіс алқаптарының
егілмей қалуына немесе өндірілген азық-түліктің қымбаттауына әкеліп
соғады. Бұл дағдарысқа қарсы күрес пен экономиканы тұрақтандыруға, халықты
азық-түлікпен қамтамасыз етуге кері әсерін тигізетін жағдай
қалыптастырады. Сондықтан, ауылшаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеушілердің ағымдағы жұмыстарына КазАгро
холдингіне кіретін компаниялар арзан несие берудің тетіктерін жетілдіре
түсуі керек. БТА Банкі АҚ мен ҚазАгро ҰХ АҚ 2009-2010 жылдарға
арналған экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру туралы мемлекеттік
бағдарлама аясында агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін қолдау мақсатында
жасалған Өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. Қол қойылған
құжатқа сәйкес тараптар көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуді
қаржыландырудың тиімді жүйесін жасауда, сондай-ақ қазақстандық бидай
экспортының инфрақұрылымын дамытудағы инвестициялық жоспарларды жүзеге
асыруда және тамшылай суару технологиясын қолданып жеміс-көкөніс
өндірісінің мәдениетін дамытуда күш біріктіруді жоспарлап отыр. Атап
айтқанда, БТА Банкі мен ҚазАгро ҰХ жобаларды қаржыландыруға арналған
мемлекеттік қаржыны ҚазАгро ҰХ еншілес компаниялары – Азық-түлік
келісім-шарт корпорациясы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz