Қазақтың ұлттық ойындары-халқымыздың мәдени асыл мұрасы
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Қазақтың ұлттық ойындары.халқымыздың мәдени асыл мұрасы
2.1. Аңға, малға байланысты ойындар
2.2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
2.3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
2.4. Спорттық, той ойындары
2.5. Тоғызқұмалақ
3. Қорытынды
4. Пайданылған әдебиеттер
1. Кіріспе
2. Қазақтың ұлттық ойындары.халқымыздың мәдени асыл мұрасы
2.1. Аңға, малға байланысты ойындар
2.2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
2.3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
2.4. Спорттық, той ойындары
2.5. Тоғызқұмалақ
3. Қорытынды
4. Пайданылған әдебиеттер
1. Кіріспе
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады.
Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке негізділген.
Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы: «Қайнар», 1994), «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». Ал енді, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған». [7]
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады.
Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке негізділген.
Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы: «Қайнар», 1994), «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». Ал енді, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған». [7]
4. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Құрманбаева С.К. «Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі», «Алматы» 2004 жыл, 209 б.
2. Несіпбаев Б.К. «Ұлт мәдениеті мен өнері», «Білім» 2003 жыл, 198 б.
3. Атабаев А.С. «Ұлттық ойындар- халық мұрасы», «Кітап» 2006 жыл, 275 б.
4. Наурызбаев Ж. «Ұлттық мектептің ұлы мұраты», «Алматы» 1995 жыл,98б.
5. http://moodle.nci.kz/mod/resource/view.php?id=2214
6. http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=45674
7.http://www.tumba.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=1948&Itemid;=&ed=08
8.http://9kumalak.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=10:rules&catid=5:rules&Itemid=13
9. http://kk.wikipedia.org/wiki/Тоғыз-құмалақ
1. Құрманбаева С.К. «Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі», «Алматы» 2004 жыл, 209 б.
2. Несіпбаев Б.К. «Ұлт мәдениеті мен өнері», «Білім» 2003 жыл, 198 б.
3. Атабаев А.С. «Ұлттық ойындар- халық мұрасы», «Кітап» 2006 жыл, 275 б.
4. Наурызбаев Ж. «Ұлттық мектептің ұлы мұраты», «Алматы» 1995 жыл,98б.
5. http://moodle.nci.kz/mod/resource/view.php?id=2214
6. http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=45674
7.http://www.tumba.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=1948&Itemid;=&ed=08
8.http://9kumalak.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=10:rules&catid=5:rules&Itemid=13
9. http://kk.wikipedia.org/wiki/Тоғыз-құмалақ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ.
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
УНИВЕРСИТЕТІ.
Факультет: Экономика және бизнес
Кафедра: Маркетинг және құқық
РЕФЕРАТ
Пәні: Мәдениеттану.
Тақырыбы: Қазақтың ұлттық ойындары.
Орындаған:
Бекмурзаева Бекзат
Тексерген:ф.ғ.к. доцент Ахмедина Б.К.
Астана 2011-2012
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Қазақтың ұлттық ойындары-халқымыздың мәдени асыл мұрасы
1. Аңға, малға байланысты ойындар
2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
4. Спорттық, той ойындары
5. Тоғызқұмалақ
3. Қорытынды
4. Пайданылған әдебиеттер
1. Кіріспе
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға
байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті,
ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар.
Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден
қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін
арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін
көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып,
шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан
бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б.
бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ,
асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде
кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі
халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады.
Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке
негізділген.
Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы:
Қайнар, 1994), Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан,
атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері
бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық
ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен
және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге
баулуға бағытталған екен. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия
кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп
жазылған: Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып,
балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген.
Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды
орайластырып, дамытып отырған. [7]
2. Қазақтың ұлттық ойындары-халқымыздың мәдени асыл мұрасы
2.1. Аңға, малға байланысты ойындар
Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылар мен
қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр.
Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк,
бура-қотан, көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота.
Соқыртеке. Ойыншылар дөңгелене тұрады. Ортаға орамалмен көзі
байланған адамды – соқыртекені шы-ғарады. Шеңбер бойынша тұрған ойынға
қатысушылар соқыртекені түрткілейді. Ол сол кезде түрткен ойыншыны ұстап
алып, атын айтуға тиіс. Соқыртекенің тыныш тұрған ойыншыны да ұстап
алуына болады. Ұсталынып қалған ойыншы соқыртекеге айналып, ойын жалғаса
береді. [1.34]
Түйе мен бота.Ойын көгалды жерде немесе спорт залда өтеді.
Балалардың санына шек қойылмайды. Бұл ойын орыс халқының мысық-тышқан
ойынына ұқсас. Оның басқарушының нұсқауымен бір бала түйе болады, екіншісі
ботаның роліне сайланады. Қалған ойыншылар өзара қолдарынан ұстап, шеңбер
бойына қатарға тұрады. Түйе шеңбердің сыртында, ал ботасы ішінде қалады
Түйе шеңбердің сыртында жүріп ботасына үйге жүр дейді. Бота жоқ, үйге
бармаймын дейді. Түйе ботасын әкетпек болып қуа бастайды. Ал бота шеңбер
бойымен айнала қашады. Ойын шарты бойынша бота шеңбердің ішіне кіріп-шығып,
еркін қозғалып жүре алады. Ал түйені аса еркіне жібермей, кей кездерде
шеңбердін ішіне еркін кіріп-шығуына әртүрлі кедергілер жасалады, яғни
шеңбер бойындағы ойыншылар қысып қалады. Ақырында түйе алдап жүріп ботасын
колға түсіргенде, бота жібер дейді. Түйе жібермеймін дейді. Осы сәтте
шеңбер бойында тұрған ойыншылар түйені қоршап, ұстап алып:- шөк, шөк деп
түйені шөгеруге тырысады. Түйе оған көнгісі келмегенімен көпшілік болып
шөгереді, яғни жүресінен отырады.
Содан кейін ойыншылар сапқа тұрып, кезек-тесіп ботадан бастап шөккен
түйенін үстінен бір-бірлеп секіре бастайды. Ойын шарты бойынша түйе
жүресінен екі колын жерге тіреп отырады да, үстінен секіргендерді орнынан
козғалмай қолымен ғана ұстай алады. Осы кезде түйе үстінен секірген
ойыншылардын кайсысын бірінщі ұстаса, сол түйенің ролін ойнайды да, екінші
ұстағаны ботаның ролін ойнайды. Осылайша ойынды қайта жалғастыруға болады.
Түйенің үстінен секірген ойыншы оған колымен, болмаса аяғымен тиюіне
болмайды. Түйенін үстінен секіргенде мүмкіндік болғанша алысқа түсуге
тырысады. [5]
2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек,
ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс,
арынды арқан, асау мәстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, әйкел, әуетаяқ,
батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, дауыстап атыңды айтам, епті жігіт,
жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу,
қамалды қорғау, қараше, қимақ, қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал
тастау, сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту,
тепе-теңдік, тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік,
хал қалай?
Алтыбақан. Бұл – жас-тардың кешкілік бас қосып, ән айтып, домбыра
тартып, қыздар, жігіттер болып айтысып, бір-бірімен әзілдесіп көңіл
көтеретін ойын-сауығы. Қазір де үлкен тойларда алтыбақан құрылады.
Алтыбақанды құру мынандай тәсілмен жүзеге асырылады: алты бақанды сырықтың
екі басын үш-үштен қосақтайды да мосы тәрізді етіп байлап тастайды.
Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиісті. Алты бақанды
құрастырып болғаннан соң оның екі басына 3 қатар арқан байланады. [2.83]
Ақшамшық (сақина салу). Бұл – қазақ халқының ерте заманнан келе
жатқан дәстүрлі ойыны. Оны сақина салу, сақина тастау деп те айтады. Ойынға
он –он бес адам қатысып, ортаға бір жігітті немесе бір қызды шығарып,
қолына сақина ұстатады. Ойын ережесі бойынша қыз-жігіттер үйде дөңгелене
оты- рып, екі алақанын бір-біріне қабыстырып алға созады. Ойынды
жүргізушінің ала-қанындағы сақинаны кімге салса да өз еркі. Ол барлық
адамдардың алақанына сақина салған болып шығысымен, Тұр сақинам, тұр, -
деп, немесе Ақшамшығымды бер! деп дауыстайды. Сол сәт сақина тасталған
адам орнынан атып тұруға тиісті, Сақина менде, - деп. Оны көршісі ұстап
алмай қалса, жұрт алдында өз өнерін көрсетеді. Кейбір кітаптарда сақина
тастау ақшамшық емес, ақшымшық деп те жазылып жүр.
Ақсүйек. Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп, жеңген топ үшін жүлде
тағайындайды да, екі топқа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті қайсысының
лақтыратынын шешіп алу үшін кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің
қолы бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге
түскеннен кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде топ басқарушылардан
басқа ешкім қалмайды. Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей, көмбеге
қашуға әрекет жасайды да, ал қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып
алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті алдымен тауып алған топтың ойыншылары
біріне-бірі лақтырып, көмбеге қай топтың адамы бұрын жеткізсе, сол топ
ұтқан болады да, жүлдегер атанады. Келесі жолы ақсүйекті екінші топ
лақтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады. [3.112]
Сиқырлы таяқ. Ойнаушылар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер жасап тұрады.
Қолында таяғы бар ойын жүргізуші шеңбердің ортасына келеді де, ойынның
тәртібін түсіндіреді. Ойнаушыларды бірден бастап түгел нөмірлеп шығады.
Ойынның шарты бойынша ойын жүргізуші қолындағы таяғын шеңбердің ортасында
тік ұстап тұрады да, бір нөмірді атап, таяқты қоя береді. Аталған нөмір
таяқты жерге құлатпай ұстап қалуы керек, ал таяқты ұстай алмай құлатып
алса, онда айып тартады, яғни көптің ұйғаруымен ортаға шығып, өнер
көрсетеді. Ойынға қатысушылардың бәрі бір-бір реттен міндетті түрде ойнап
шығулары керек, ал одан әрі ойынды жалғастыру-жалғастырмау ойнаушылардың өз
еркінде. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын қызықты өтеді. [4.92]
3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар:
айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап,
бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер...,
жасырынбақ, жаяу жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың
ба?, қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ,
тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?, шымбике.
Аударыспақ. Ол – қазақ, қырғыз халықтарының арасында кең тараған
ойын. Атқа мінген екі жігіт жекпе-жекке шығып, бірін-бірі аттан аударып
тастауға тырысады. Аударыспаққа үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалады.
Оған он сегіз жастан асқан қарулы жігіттердің қатысқаны жөн. Аударыспақ
ойынының ережесі бойынша сайысқа қатысушылар салмақтарына қарай үш топқа
бөлініп, күш сынасады. Ептілікті, күштілікті, тапқырлықты, батылдықты талап
ететін спорттық ойын. [6]
Арқан тартпақ. Оны арқан тартыс деп те атайды. Бұл ойынның екі түрі
бар. Біріншісі жазда көгал үстінде, екіншісі қыста қар үстінде ойналады.
Жазда ойыншылардың саны 10 баладан көп болмаса, ой-ын қызықты болады.
Ойынға ұзындығы 8-10 метрлік екі ұшы түйілген арқан әзірленеді. Оның тең
ортасына белгі ретінде қызыл матаны байлап қояды. Ойынға қатысушы екі
топтағылар өз жағында бойларына қарай сап түзеп, ойын бастауға белгі
берілгенде арқанды өз жағына қарай тартады. Қыста он –он бес бала тартқанда
үзілмейтін арқан таңдап алынып, үлкен адамның алақанының көлеміндей екі
тақтайдың ортасынан өткізіліп, ортасына аққала үйіліп, екі жақ оны өзіне
қарай құлату үшін тартады.
Айгөлек. Оны қыз-жігіттер екі топқа бөлініп, қаз-қатар тұрып, бір-
бірінің қолынан ұстап тұрып ойнайды. Бір топтың ойын бастаушысы: Айгөлек-
ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек, бізден сізге кім керек?, деп сұрайды.
Екінші топтың ойын бастаушысы: Айгөлек-ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек,
сізден бізге Ақерке керек!, - деп, бір адамның атын атап шақырады да, аты
аталған адам бар пәрменімен жүгіріп келіп, шақырған топтың тізбегін үзіп
кетуге тырысады. Тізбекті үзіп кетсе, ол топтан қалаған адамын алып кетеді,
үзе алмаса сол топта қалып қояды. Ойын екі жақтың бірінің адамдары
таусылғанша жалғаса береді. [2.117]
Ұшты-ұшты. Ойын бастаушы оған қатысушыларды жаңылыстыру үшін тез-тез
ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Шарт бойынша ойнаушылар
ұшатын заттарға ғана қолын көтеруге тиісті. Олар ұшпайтын затқа қолын
көтеріп қалса, айыбына өз өнерін көрсетеді. Ойын бастаушы негізінен
адамдарды былайша жаңылыстырады:
- Ұшты, ұшты – тарғақ ұшты! (ұшады).
- Ұшты, ұшты – жарғақ ұшты! (ұшпайды).
- Ұшты, ұшты – тырна ұшты! (ұшады).
- Ұшты, ұшты – тырма ұшты! (ұшпайды).
Жасырынбақ. Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарығында, шөптесін
алаңдарда, ал күндіз қора-қопсысы мол жерде, яғни жасыратын жері бар
алаңдарда ойналады.Ойнаушылар көмбеге жиналғаннан кейін, саусақ санау
әдісімен кезекшіні, яғни жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге
әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін ойын басқарушы кезекшінің көзін басып
тұрып дауыстап елу рет санайды да, қоя береді. Осы кезде ойнаушылар
жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған ойыншыларды іздеуге
кіріседі. Жасырынған ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан алыстамауы
керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге
ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші
түскен ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің қызметін
екінші рет қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген
ойыншының атын атап, мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге қарай жүгіруі
керек. Содан кейін асықпай басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін
жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз
бетінше көмбеге кетулеріне болмайды. [2.128]
4. Спорттық, той ойындары
Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: әріп таңдау, бригада, мейрамхана,
нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу. Бұлардың ішінде
бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Ал енді, қазақтың
ұлттық ойындарының ішінде қуырмаш тәрізді жас сәбилерге арналған да
ойындар бар.
Алтын қабақ. Мергендер сайысы. Жігіттер садақ жебесін нысанаға әрі
тез, әрі дәл тигізуге тиісті. Бұл сайыс үлкен тойларда арнайы жүлде
тағайындалып өткізіледі. Алтын қабақ сайысының түрлері: жаяу немесе ат
үстінен сы-рық басындағы теңгені атып түсіру, жоғары лақтырылған қалпақты,
басқа да заттарды атып түсіру, ат үстінде шауып келе жатып нысанаға дәл
тигізу. Мергендер сайысының тағы бір түрі – жамбы ату, садақ тарту.
Ат сайысы. Спорттық ойын. Оның түрлері: ат омырауластыру,
аударыспақ, жорға жарыс, көкпар тарту, теңге алу, қыз қуу, қыз жарыс,
сайысу т.б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа түсетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
УНИВЕРСИТЕТІ.
Факультет: Экономика және бизнес
Кафедра: Маркетинг және құқық
РЕФЕРАТ
Пәні: Мәдениеттану.
Тақырыбы: Қазақтың ұлттық ойындары.
Орындаған:
Бекмурзаева Бекзат
Тексерген:ф.ғ.к. доцент Ахмедина Б.К.
Астана 2011-2012
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Қазақтың ұлттық ойындары-халқымыздың мәдени асыл мұрасы
1. Аңға, малға байланысты ойындар
2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
4. Спорттық, той ойындары
5. Тоғызқұмалақ
3. Қорытынды
4. Пайданылған әдебиеттер
1. Кіріспе
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға
байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті,
ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар.
Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден
қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін
арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін
көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып,
шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан
бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б.
бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ,
асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде
кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі
халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады.
Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке
негізділген.
Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы:
Қайнар, 1994), Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан,
атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері
бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық
ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен
және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге
баулуға бағытталған екен. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия
кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп
жазылған: Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып,
балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген.
Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды
орайластырып, дамытып отырған. [7]
2. Қазақтың ұлттық ойындары-халқымыздың мәдени асыл мұрасы
2.1. Аңға, малға байланысты ойындар
Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылар мен
қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр.
Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк,
бура-қотан, көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота.
Соқыртеке. Ойыншылар дөңгелене тұрады. Ортаға орамалмен көзі
байланған адамды – соқыртекені шы-ғарады. Шеңбер бойынша тұрған ойынға
қатысушылар соқыртекені түрткілейді. Ол сол кезде түрткен ойыншыны ұстап
алып, атын айтуға тиіс. Соқыртекенің тыныш тұрған ойыншыны да ұстап
алуына болады. Ұсталынып қалған ойыншы соқыртекеге айналып, ойын жалғаса
береді. [1.34]
Түйе мен бота.Ойын көгалды жерде немесе спорт залда өтеді.
Балалардың санына шек қойылмайды. Бұл ойын орыс халқының мысық-тышқан
ойынына ұқсас. Оның басқарушының нұсқауымен бір бала түйе болады, екіншісі
ботаның роліне сайланады. Қалған ойыншылар өзара қолдарынан ұстап, шеңбер
бойына қатарға тұрады. Түйе шеңбердің сыртында, ал ботасы ішінде қалады
Түйе шеңбердің сыртында жүріп ботасына үйге жүр дейді. Бота жоқ, үйге
бармаймын дейді. Түйе ботасын әкетпек болып қуа бастайды. Ал бота шеңбер
бойымен айнала қашады. Ойын шарты бойынша бота шеңбердің ішіне кіріп-шығып,
еркін қозғалып жүре алады. Ал түйені аса еркіне жібермей, кей кездерде
шеңбердін ішіне еркін кіріп-шығуына әртүрлі кедергілер жасалады, яғни
шеңбер бойындағы ойыншылар қысып қалады. Ақырында түйе алдап жүріп ботасын
колға түсіргенде, бота жібер дейді. Түйе жібермеймін дейді. Осы сәтте
шеңбер бойында тұрған ойыншылар түйені қоршап, ұстап алып:- шөк, шөк деп
түйені шөгеруге тырысады. Түйе оған көнгісі келмегенімен көпшілік болып
шөгереді, яғни жүресінен отырады.
Содан кейін ойыншылар сапқа тұрып, кезек-тесіп ботадан бастап шөккен
түйенін үстінен бір-бірлеп секіре бастайды. Ойын шарты бойынша түйе
жүресінен екі колын жерге тіреп отырады да, үстінен секіргендерді орнынан
козғалмай қолымен ғана ұстай алады. Осы кезде түйе үстінен секірген
ойыншылардын кайсысын бірінщі ұстаса, сол түйенің ролін ойнайды да, екінші
ұстағаны ботаның ролін ойнайды. Осылайша ойынды қайта жалғастыруға болады.
Түйенің үстінен секірген ойыншы оған колымен, болмаса аяғымен тиюіне
болмайды. Түйенін үстінен секіргенде мүмкіндік болғанша алысқа түсуге
тырысады. [5]
2. Түрлі заттармен ойналатын ойындар
Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек,
ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс,
арынды арқан, асау мәстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, әйкел, әуетаяқ,
батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, дауыстап атыңды айтам, епті жігіт,
жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу,
қамалды қорғау, қараше, қимақ, қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал
тастау, сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту,
тепе-теңдік, тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік,
хал қалай?
Алтыбақан. Бұл – жас-тардың кешкілік бас қосып, ән айтып, домбыра
тартып, қыздар, жігіттер болып айтысып, бір-бірімен әзілдесіп көңіл
көтеретін ойын-сауығы. Қазір де үлкен тойларда алтыбақан құрылады.
Алтыбақанды құру мынандай тәсілмен жүзеге асырылады: алты бақанды сырықтың
екі басын үш-үштен қосақтайды да мосы тәрізді етіп байлап тастайды.
Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиісті. Алты бақанды
құрастырып болғаннан соң оның екі басына 3 қатар арқан байланады. [2.83]
Ақшамшық (сақина салу). Бұл – қазақ халқының ерте заманнан келе
жатқан дәстүрлі ойыны. Оны сақина салу, сақина тастау деп те айтады. Ойынға
он –он бес адам қатысып, ортаға бір жігітті немесе бір қызды шығарып,
қолына сақина ұстатады. Ойын ережесі бойынша қыз-жігіттер үйде дөңгелене
оты- рып, екі алақанын бір-біріне қабыстырып алға созады. Ойынды
жүргізушінің ала-қанындағы сақинаны кімге салса да өз еркі. Ол барлық
адамдардың алақанына сақина салған болып шығысымен, Тұр сақинам, тұр, -
деп, немесе Ақшамшығымды бер! деп дауыстайды. Сол сәт сақина тасталған
адам орнынан атып тұруға тиісті, Сақина менде, - деп. Оны көршісі ұстап
алмай қалса, жұрт алдында өз өнерін көрсетеді. Кейбір кітаптарда сақина
тастау ақшамшық емес, ақшымшық деп те жазылып жүр.
Ақсүйек. Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп, жеңген топ үшін жүлде
тағайындайды да, екі топқа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті қайсысының
лақтыратынын шешіп алу үшін кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің
қолы бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге
түскеннен кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде топ басқарушылардан
басқа ешкім қалмайды. Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей, көмбеге
қашуға әрекет жасайды да, ал қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып
алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті алдымен тауып алған топтың ойыншылары
біріне-бірі лақтырып, көмбеге қай топтың адамы бұрын жеткізсе, сол топ
ұтқан болады да, жүлдегер атанады. Келесі жолы ақсүйекті екінші топ
лақтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады. [3.112]
Сиқырлы таяқ. Ойнаушылар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер жасап тұрады.
Қолында таяғы бар ойын жүргізуші шеңбердің ортасына келеді де, ойынның
тәртібін түсіндіреді. Ойнаушыларды бірден бастап түгел нөмірлеп шығады.
Ойынның шарты бойынша ойын жүргізуші қолындағы таяғын шеңбердің ортасында
тік ұстап тұрады да, бір нөмірді атап, таяқты қоя береді. Аталған нөмір
таяқты жерге құлатпай ұстап қалуы керек, ал таяқты ұстай алмай құлатып
алса, онда айып тартады, яғни көптің ұйғаруымен ортаға шығып, өнер
көрсетеді. Ойынға қатысушылардың бәрі бір-бір реттен міндетті түрде ойнап
шығулары керек, ал одан әрі ойынды жалғастыру-жалғастырмау ойнаушылардың өз
еркінде. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын қызықты өтеді. [4.92]
3. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар
Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар:
айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап,
бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер...,
жасырынбақ, жаяу жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың
ба?, қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ,
тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?, шымбике.
Аударыспақ. Ол – қазақ, қырғыз халықтарының арасында кең тараған
ойын. Атқа мінген екі жігіт жекпе-жекке шығып, бірін-бірі аттан аударып
тастауға тырысады. Аударыспаққа үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалады.
Оған он сегіз жастан асқан қарулы жігіттердің қатысқаны жөн. Аударыспақ
ойынының ережесі бойынша сайысқа қатысушылар салмақтарына қарай үш топқа
бөлініп, күш сынасады. Ептілікті, күштілікті, тапқырлықты, батылдықты талап
ететін спорттық ойын. [6]
Арқан тартпақ. Оны арқан тартыс деп те атайды. Бұл ойынның екі түрі
бар. Біріншісі жазда көгал үстінде, екіншісі қыста қар үстінде ойналады.
Жазда ойыншылардың саны 10 баладан көп болмаса, ой-ын қызықты болады.
Ойынға ұзындығы 8-10 метрлік екі ұшы түйілген арқан әзірленеді. Оның тең
ортасына белгі ретінде қызыл матаны байлап қояды. Ойынға қатысушы екі
топтағылар өз жағында бойларына қарай сап түзеп, ойын бастауға белгі
берілгенде арқанды өз жағына қарай тартады. Қыста он –он бес бала тартқанда
үзілмейтін арқан таңдап алынып, үлкен адамның алақанының көлеміндей екі
тақтайдың ортасынан өткізіліп, ортасына аққала үйіліп, екі жақ оны өзіне
қарай құлату үшін тартады.
Айгөлек. Оны қыз-жігіттер екі топқа бөлініп, қаз-қатар тұрып, бір-
бірінің қолынан ұстап тұрып ойнайды. Бір топтың ойын бастаушысы: Айгөлек-
ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек, бізден сізге кім керек?, деп сұрайды.
Екінші топтың ойын бастаушысы: Айгөлек-ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек,
сізден бізге Ақерке керек!, - деп, бір адамның атын атап шақырады да, аты
аталған адам бар пәрменімен жүгіріп келіп, шақырған топтың тізбегін үзіп
кетуге тырысады. Тізбекті үзіп кетсе, ол топтан қалаған адамын алып кетеді,
үзе алмаса сол топта қалып қояды. Ойын екі жақтың бірінің адамдары
таусылғанша жалғаса береді. [2.117]
Ұшты-ұшты. Ойын бастаушы оған қатысушыларды жаңылыстыру үшін тез-тез
ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Шарт бойынша ойнаушылар
ұшатын заттарға ғана қолын көтеруге тиісті. Олар ұшпайтын затқа қолын
көтеріп қалса, айыбына өз өнерін көрсетеді. Ойын бастаушы негізінен
адамдарды былайша жаңылыстырады:
- Ұшты, ұшты – тарғақ ұшты! (ұшады).
- Ұшты, ұшты – жарғақ ұшты! (ұшпайды).
- Ұшты, ұшты – тырна ұшты! (ұшады).
- Ұшты, ұшты – тырма ұшты! (ұшпайды).
Жасырынбақ. Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарығында, шөптесін
алаңдарда, ал күндіз қора-қопсысы мол жерде, яғни жасыратын жері бар
алаңдарда ойналады.Ойнаушылар көмбеге жиналғаннан кейін, саусақ санау
әдісімен кезекшіні, яғни жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге
әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін ойын басқарушы кезекшінің көзін басып
тұрып дауыстап елу рет санайды да, қоя береді. Осы кезде ойнаушылар
жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған ойыншыларды іздеуге
кіріседі. Жасырынған ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан алыстамауы
керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге
ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші
түскен ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің қызметін
екінші рет қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген
ойыншының атын атап, мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге қарай жүгіруі
керек. Содан кейін асықпай басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін
жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз
бетінше көмбеге кетулеріне болмайды. [2.128]
4. Спорттық, той ойындары
Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: әріп таңдау, бригада, мейрамхана,
нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу. Бұлардың ішінде
бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Ал енді, қазақтың
ұлттық ойындарының ішінде қуырмаш тәрізді жас сәбилерге арналған да
ойындар бар.
Алтын қабақ. Мергендер сайысы. Жігіттер садақ жебесін нысанаға әрі
тез, әрі дәл тигізуге тиісті. Бұл сайыс үлкен тойларда арнайы жүлде
тағайындалып өткізіледі. Алтын қабақ сайысының түрлері: жаяу немесе ат
үстінен сы-рық басындағы теңгені атып түсіру, жоғары лақтырылған қалпақты,
басқа да заттарды атып түсіру, ат үстінде шауып келе жатып нысанаға дәл
тигізу. Мергендер сайысының тағы бір түрі – жамбы ату, садақ тарту.
Ат сайысы. Спорттық ойын. Оның түрлері: ат омырауластыру,
аударыспақ, жорға жарыс, көкпар тарту, теңге алу, қыз қуу, қыз жарыс,
сайысу т.б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа түсетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz