Ағзаның шартты рефлексті әрекетіне стресс жағдайларының әсері
Кіріспе
I. ЗЕРТТЕУ ПРОБЛИМАТИКАСЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІНЕ ШОЛУ
1.1 Жануарлар және адам ағзасына гипокинезиялық және жарықтық стрестің әсері
1.2 Гипокинезиялық және жарықтық стресс
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР
2.1 Зерттеу материалының сипаттамасы
2.2 «Ашық алаң» тестінде ақ егеуқұйрықтылардың мінез . құлқын зерттеу
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
З.1 Жануарлардың ми қыртысының функциясын зерттеу әдістері
3. 2 Стресс факторларының әсерінен «ашық алаң» жағдайындағы егеуқұйрықтардың мінез.құлқы
3.3 Интакты егеуқұйрықтылардың «ашық алаң» тестінде мінез.құлық
реакцияларының динамикасы
3. 4 Жарық стрессінен кейін «Ашық алаң» тестімен танысу тәжірибесі жоқ
егеуқұйрықтылардың мінез.құлқы
3. 5 Жарық стрессінен кейін «Ашық алаң» тестіне алдын ала дайын егеуқұйрықтылардың мінез.құлқы
ҚОРЫТЫНДЫ
I. ЗЕРТТЕУ ПРОБЛИМАТИКАСЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІНЕ ШОЛУ
1.1 Жануарлар және адам ағзасына гипокинезиялық және жарықтық стрестің әсері
1.2 Гипокинезиялық және жарықтық стресс
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР
2.1 Зерттеу материалының сипаттамасы
2.2 «Ашық алаң» тестінде ақ егеуқұйрықтылардың мінез . құлқын зерттеу
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
З.1 Жануарлардың ми қыртысының функциясын зерттеу әдістері
3. 2 Стресс факторларының әсерінен «ашық алаң» жағдайындағы егеуқұйрықтардың мінез.құлқы
3.3 Интакты егеуқұйрықтылардың «ашық алаң» тестінде мінез.құлық
реакцияларының динамикасы
3. 4 Жарық стрессінен кейін «Ашық алаң» тестімен танысу тәжірибесі жоқ
егеуқұйрықтылардың мінез.құлқы
3. 5 Жарық стрессінен кейін «Ашық алаң» тестіне алдын ала дайын егеуқұйрықтылардың мінез.құлқы
ҚОРЫТЫНДЫ
бойы адам және жануарлар стресс – реакциясын тудыратын қоршаған ортаның биологиялық және әлеуметтік жағдайлармен байланысқан физикалық факторлардың ықпалына тиіп қалады.
Кең таралған стресс факторлар өмірде күнде кездесе отырып стресс жағдайын жасап отырады. XX ғасырдағы жүргізілген тәжірибелік және клиникалық зерттеулер әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған ауруларды бөлді [1, 2, 3]. Стресс жөнінде ілім салушы Г. Селье 1956 ж осындай патологиялық жағдайды «бейімдеушілік аурулары» деп атаған. Қазіргі кезде жүйке жүйесінің қызметі зерттелгенімен, стрестің жүйкелік механизмдері толық оқылмаған [ 5]. Өндіріс жағдайында әр маманды адамдар тәуліктің кез келген уақытында кішкентай бөлмелерде жұмыс істейді. Мысалы, адамның ғарышта болуы, авиацияда адамдар жабық жерде, жасанды жарық ошағында, қимылдамай жұмыс істейді [9].
Кең таралған стресс факторлар өмірде күнде кездесе отырып стресс жағдайын жасап отырады. XX ғасырдағы жүргізілген тәжірибелік және клиникалық зерттеулер әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған ауруларды бөлді [1, 2, 3]. Стресс жөнінде ілім салушы Г. Селье 1956 ж осындай патологиялық жағдайды «бейімдеушілік аурулары» деп атаған. Қазіргі кезде жүйке жүйесінің қызметі зерттелгенімен, стрестің жүйкелік механизмдері толық оқылмаған [ 5]. Өндіріс жағдайында әр маманды адамдар тәуліктің кез келген уақытында кішкентай бөлмелерде жұмыс істейді. Мысалы, адамның ғарышта болуы, авиацияда адамдар жабық жерде, жасанды жарық ошағында, қимылдамай жұмыс істейді [9].
1. Кокс Т. Стресс: Пер. с англ. -М.: Медицина, 1981.
2. Тигранян Р.А. Стресс и его значение для организма. - М.: Наука. -1988. -176с.
3. Фурдуй Ф.И. Стресс и здоровье. - Кишинев: Штиинца. - 1990.
4. Фурдуй Ф.И. Современные представления о физиологических механизмах развития стресса.// Механизмы развития стресса. -Кишинев: Штиинца, 1987. - С. 8-33.
5. Штирбу Е.И. Участие мозжечка в механизмах развития стресса.// Механизмы развития стресса. Кишинев, "Штиинца", 1987.
6. Судаков В. Системные механизмы эмоционального стресса. М.: Медицина, 1981.- 163с.
7. Коваленко Е.А., Туровский Н.Н. Гипокинезия. М., 1980.
8. Кузнецов В.И. Влияние гипокинезии на обмен веществ в кардиомиоцитах крыс.//Косм. биол. и авиакосм. мед. - 1989. - 23. N 6. -С. 42-47.
9. Тявокин В.В., Инчина В.И., Братцев Н.Ф., Рузов В.И., Чугунова И.И. Влияние гиподинамии на функцию и морфологию печени при различных световых режимах.// Бюлл. С О АМН СССР. - 1984. N 6. - С. 54-58.
10. Казначеев В. П. Современные проблемы общей патологии в аспекте адаптации: Науч. тр.// АМН СССР, Сиб. отд.. - Новосибирск. -1980.-С. 5.
11. Шапошников Е.А. Гипокинезия как фактор риска заболеваний.// Клин. мед..-1987. N1.-С. 2-17.
12. Асямолов Б.Ф., Панченко В.С., Карпушева В.А. Некоторые реакции организма человека в условиях семи суточной антиортостатической гипокинезии.// Комс. биол. и авиокосм. мед. 1986-20, N 1- C. 29.
13. Хачатурьянц МС., Епишкин А.К. Работоспособность операторов в системе слежения в условиях антиортостатической гипокинезии. // Комс. биол. и авиокосм. мед. – 1986. N 3. – С. 36-39.
14. Елисеева И.Л. Гигиеническая оценка состояния зрительного анализатора и пути оптимизации условий освещения при работах высокой точности в аудио- и электронной промышленности: Автореф. Дисс… канд. мед. наук; Ленингр. Гос.ин-т. усоверш. врачей им. С. М. Кирова. – Л.,1988.- 23с: ил..
15. Коваленко В.В. Зрительное утомление как профпатологическая проблема в офтальмологии.//Офтальмологич. журн. – 1989 N 5. – С. 270-272.
16. Рохлин Г.Н. Разрядные источники света. – 2-е изд., перереб. и доп.. – М.. Энергоатомиздат. – 1991.- 720 с.
17. Заркешев Э.Г.. Плесцов О.Л. Методика получения экспериментальных неврозов у морских свинок и крыс.//Изв. АН КазССР. Сер. биол. - 1989, N 5, - С. 88-90.
18. Талалаенко A.M., Кривобок Г.К. О моноамин- и ацидергических механизмах ядер шва в различных тестах тревоги.//ФЖ, - 1991. - 77. N 2.
19. Ильянок В.А. Активация и угнетение светом деятельности коры головного мозга человека.// ЖВНД. - 1996. - 46, N 1. - С. 40-48.
20. Краткий справочник по космической биологии и медицине. - М., Медицина. - 1967. - С. 45, 69.
21. Ефименко Г.Д. Функциональное состояние центральной нервной системы при длительной гиподинамии.// В кн.: Пробл. космич. биол.. М.: Наука,-1969,-13.-С. 122-132.
22. Петухов Б.Н,, Пурахин Ю.Н. О некоторых физиологических механизмах влияния гипокинезии на организм человека.// В кн.: Авиационная и космич. медицина: Труды 3-й Всес. конф. по авиац. и космич. мед., Калуга, 10-13 июня 1969г.. - М. - 1969.-2.-С. 138-141.
23. Кручина Т.Н., Тизул А.Я., Кузьмин МЛ., Цыганова Н.И. Клинико-физиологнческие изменения в организме человека при длительной антиортостатической гипокинезии.// Косм. биол. и авиакосм. мед.. -1982.-16. N2.-С. 29-34.
24. Ульянинский Л.С. Особенности нарушений сердечной деятельности при эмоциональном стрессе у различных видов животных.// Сравнит. электрокардиол.: Матер. 2 -го симп. АН СССР. УроКоми науч. центр. Ин-т физиологии. - Сыктывкар. - 1990. - С. 110-113.
25. Анищенко Т.Г., Буршина С.Н,, Шорина Л.Н. Половые различия динамики ответных реакций на эмоциональные стрессорные воздействия у белых крыс.//ФЖ СССР.- 1991. - 77, N 1.-С. 14-21.
26. Бобков А.И., Демина А.Г., Семенова В.В., Семавин И.Е. О некоторых изменениях гормональных и биохимических показателей при стрессе.// Использ. соврем, лаб. методов в диагност, и контроле за лечением./ Мед. центр при Правительстве РФ.-М., 1992. -С. 112-116.
27. Гинецинский А.Г., Барбашова З.И., Гинецинская Т. А., Шамарина Н.М. Значение нервного фактора в атрофии от бездеятельности.// Труды физиологии, ин-та им. И.П.Павлова. Т. 1., М.-Л., 1945.-С. 44-51.
28. Коряк Ю.А. Сократительные свойства трехглавой мышцы голени у человека в условиях модели, имитирующей невесомость.// Физиол. человека.- 1992.-18, N 4.-С. 39-46.
29.Кочережкина Э.В. Влияние пониженной двигательной активности и водного режима на рост животных и их скелетной мускулатуры.// Докл. АН СССР. -1982. -263. N 2. - С. 475-479.
30. Бажанова Е.Д. Возрастные различия в адренокортикальной реакции на острый эмоциональный стресс у крыс: ( Докл.) на Всерос. учредит, конф. геронтологов и гериатров " Мед. и соц. Пробл, геронтол. и гериатрии ", Санкт-Петербург
2. Тигранян Р.А. Стресс и его значение для организма. - М.: Наука. -1988. -176с.
3. Фурдуй Ф.И. Стресс и здоровье. - Кишинев: Штиинца. - 1990.
4. Фурдуй Ф.И. Современные представления о физиологических механизмах развития стресса.// Механизмы развития стресса. -Кишинев: Штиинца, 1987. - С. 8-33.
5. Штирбу Е.И. Участие мозжечка в механизмах развития стресса.// Механизмы развития стресса. Кишинев, "Штиинца", 1987.
6. Судаков В. Системные механизмы эмоционального стресса. М.: Медицина, 1981.- 163с.
7. Коваленко Е.А., Туровский Н.Н. Гипокинезия. М., 1980.
8. Кузнецов В.И. Влияние гипокинезии на обмен веществ в кардиомиоцитах крыс.//Косм. биол. и авиакосм. мед. - 1989. - 23. N 6. -С. 42-47.
9. Тявокин В.В., Инчина В.И., Братцев Н.Ф., Рузов В.И., Чугунова И.И. Влияние гиподинамии на функцию и морфологию печени при различных световых режимах.// Бюлл. С О АМН СССР. - 1984. N 6. - С. 54-58.
10. Казначеев В. П. Современные проблемы общей патологии в аспекте адаптации: Науч. тр.// АМН СССР, Сиб. отд.. - Новосибирск. -1980.-С. 5.
11. Шапошников Е.А. Гипокинезия как фактор риска заболеваний.// Клин. мед..-1987. N1.-С. 2-17.
12. Асямолов Б.Ф., Панченко В.С., Карпушева В.А. Некоторые реакции организма человека в условиях семи суточной антиортостатической гипокинезии.// Комс. биол. и авиокосм. мед. 1986-20, N 1- C. 29.
13. Хачатурьянц МС., Епишкин А.К. Работоспособность операторов в системе слежения в условиях антиортостатической гипокинезии. // Комс. биол. и авиокосм. мед. – 1986. N 3. – С. 36-39.
14. Елисеева И.Л. Гигиеническая оценка состояния зрительного анализатора и пути оптимизации условий освещения при работах высокой точности в аудио- и электронной промышленности: Автореф. Дисс… канд. мед. наук; Ленингр. Гос.ин-т. усоверш. врачей им. С. М. Кирова. – Л.,1988.- 23с: ил..
15. Коваленко В.В. Зрительное утомление как профпатологическая проблема в офтальмологии.//Офтальмологич. журн. – 1989 N 5. – С. 270-272.
16. Рохлин Г.Н. Разрядные источники света. – 2-е изд., перереб. и доп.. – М.. Энергоатомиздат. – 1991.- 720 с.
17. Заркешев Э.Г.. Плесцов О.Л. Методика получения экспериментальных неврозов у морских свинок и крыс.//Изв. АН КазССР. Сер. биол. - 1989, N 5, - С. 88-90.
18. Талалаенко A.M., Кривобок Г.К. О моноамин- и ацидергических механизмах ядер шва в различных тестах тревоги.//ФЖ, - 1991. - 77. N 2.
19. Ильянок В.А. Активация и угнетение светом деятельности коры головного мозга человека.// ЖВНД. - 1996. - 46, N 1. - С. 40-48.
20. Краткий справочник по космической биологии и медицине. - М., Медицина. - 1967. - С. 45, 69.
21. Ефименко Г.Д. Функциональное состояние центральной нервной системы при длительной гиподинамии.// В кн.: Пробл. космич. биол.. М.: Наука,-1969,-13.-С. 122-132.
22. Петухов Б.Н,, Пурахин Ю.Н. О некоторых физиологических механизмах влияния гипокинезии на организм человека.// В кн.: Авиационная и космич. медицина: Труды 3-й Всес. конф. по авиац. и космич. мед., Калуга, 10-13 июня 1969г.. - М. - 1969.-2.-С. 138-141.
23. Кручина Т.Н., Тизул А.Я., Кузьмин МЛ., Цыганова Н.И. Клинико-физиологнческие изменения в организме человека при длительной антиортостатической гипокинезии.// Косм. биол. и авиакосм. мед.. -1982.-16. N2.-С. 29-34.
24. Ульянинский Л.С. Особенности нарушений сердечной деятельности при эмоциональном стрессе у различных видов животных.// Сравнит. электрокардиол.: Матер. 2 -го симп. АН СССР. УроКоми науч. центр. Ин-т физиологии. - Сыктывкар. - 1990. - С. 110-113.
25. Анищенко Т.Г., Буршина С.Н,, Шорина Л.Н. Половые различия динамики ответных реакций на эмоциональные стрессорные воздействия у белых крыс.//ФЖ СССР.- 1991. - 77, N 1.-С. 14-21.
26. Бобков А.И., Демина А.Г., Семенова В.В., Семавин И.Е. О некоторых изменениях гормональных и биохимических показателей при стрессе.// Использ. соврем, лаб. методов в диагност, и контроле за лечением./ Мед. центр при Правительстве РФ.-М., 1992. -С. 112-116.
27. Гинецинский А.Г., Барбашова З.И., Гинецинская Т. А., Шамарина Н.М. Значение нервного фактора в атрофии от бездеятельности.// Труды физиологии, ин-та им. И.П.Павлова. Т. 1., М.-Л., 1945.-С. 44-51.
28. Коряк Ю.А. Сократительные свойства трехглавой мышцы голени у человека в условиях модели, имитирующей невесомость.// Физиол. человека.- 1992.-18, N 4.-С. 39-46.
29.Кочережкина Э.В. Влияние пониженной двигательной активности и водного режима на рост животных и их скелетной мускулатуры.// Докл. АН СССР. -1982. -263. N 2. - С. 475-479.
30. Бажанова Е.Д. Возрастные различия в адренокортикальной реакции на острый эмоциональный стресс у крыс: ( Докл.) на Всерос. учредит, конф. геронтологов и гериатров " Мед. и соц. Пробл, геронтол. и гериатрии ", Санкт-Петербург
Павлодар қаласындағы №35 жалпы орта білім беру мектебі
Бағыты: Таза табиғи орта – Қазақстан-2030 стратегиясын іске асырудың
негізі.
Секция: Биология
Тақырыбы: Ағзаның шартты рефлексті әрекетіне стресс жағдайларының
әсері
Орындаған: Мырзабекова Анель
11сынып оқушысы
Ғылыми жетекшісі: Бектемирова
Гаухар Болатовна
биология пәні мұғалімі
Павлодар, 2010
Кіріспе
Өмір бойы адам және жануарлар стресс – реакциясын тудыратын қоршаған
ортаның биологиялық және әлеуметтік жағдайлармен байланысқан физикалық
факторлардың ықпалына тиіп қалады.
Кең таралған стресс факторлар өмірде күнде кездесе отырып стресс жағдайын
жасап отырады. XX ғасырдағы жүргізілген тәжірибелік және клиникалық
зерттеулер әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған
ауруларды бөлді [1, 2, 3]. Стресс жөнінде ілім салушы Г. Селье 1956 ж
осындай патологиялық жағдайды бейімдеушілік аурулары деп атаған. Қазіргі
кезде жүйке жүйесінің қызметі зерттелгенімен, стрестің жүйкелік
механизмдері толық оқылмаған [ 5]. Өндіріс жағдайында әр маманды адамдар
тәуліктің кез келген уақытында кішкентай бөлмелерде жұмыс істейді. Мысалы,
адамның ғарышта болуы, авиацияда адамдар жабық жерде, жасанды жарық
ошағында, қимылдамай жұмыс істейді [9].
Өндірісті автоматтандыру, экологиялық тіршілік орталарды игеру, аз
қимыл қозғалыс жасау, ұйқыға көп уақыт бөлу гипокинезия мәселесін шешуге
әкеледі[11]. Ф.И. Фурдуйдың айтуынша гипокинезия салдарынан эволюция
барысында қозғалу аппаратымен вегетативті мүшелер арасында қалыптасқан
байланыстар бұзылады, ал гипокинезия салынан стресс туады. Гипокинезиямен
жарық комбинациясының қолдануымен жүргізілген зерттеулер стресстің
морфологиялық сипатын қарауға бағытталған[9]. Қорыта айтқанда,
гипокинезиямен жарық адам үшін стрессогенды факторлар және осы мәселе
қазірда әлі толық зерттелмеген, бұл мәселе орталық жүйке жүйесінің жұмысына
жеке алынған гипокинезия және стресс жағдайларының, сонымен бірге олардың
бірлесе отырып алынған комбинациясының әсері байқалуынан шешіледі. Шешілген
мәселе жүйке жүйесінің көптеген ауруларды емдеуге және алдын алуға
мүмкіндік беруші еді.
Осы жұмыста айта кететін бір ерекшелігі тұнғыш рет жарық моделі
қолдануда, яғни жарықтың егеуқұйрықтылар миына әсері байқалды. Гипокинезия
және стресс, гипокинезиямен жарық комбинациясы жағдайы
егеуқұйрықтылардың шартты рефлекс әрекетінің бұзылуына әкеледі. Зерттеу
барысында алынған мәліметтер стресс жағдайын алдын алуға көмектеседі. Ал
бірақ осы жұмыстарды орындау үшін ашық алаң тесті жағдайындағы
егеуқұйрықтардың мінез-құлқын бақылап, олардың қозғалыс белсенділігін
көтерілген крест тәрізді лабиринтта зерттедік.
I. ЗЕРТТЕУ ПРОБЛИМАТИКАСЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІНЕ ШОЛУ
1.1 Жануарлар және адам ағзасына гипокинезиялық және жарықтық стрестің
әсері
Стреес қазіргі заман медицинаның дамуындағы негізгі қарастырылатын
мәселе. Ғылыми – техникалық прогресс, урбанизация, қажеттіліктердің өсуі
психосоматикалық патологияның дамуына жол беріп, стресс жағдайын
туғызады.Сонымен бірге стресс тек қана ауру емес, ол ағзаны шыңықтырудың
және жаттықтырудың құралы. Стресс ағазының қорғаныс механизмдерін жинақтап,
оның қарсылық қасиетін жоғарлатуға ықпал тигізеді. Р.А.Тигранян ойы бойынша
стресс эволюция барысында ағза үшін керекті, ағзаның күшін жинақтайтын жүйе
ретінде қалыптаса отырып, кейбір жағдайларда ағзаға зиян келтіреді.
Әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған ауруларды, яғни
бейімдеушілік ауруларды бөлуге болады, мысалы, қысым ауруы асқазан
аурулары, бронхиалды астма, әртүрлі иммунды және аллергиялық
аурулар.Эволюцияның бірінші кезеңінде адам үшін стресс факторлар болып
температуралық әсерлер, физикалық жүктемелер, дұрыс тамақтанбау болса,
қазір алға шыққан факторлардың бірлері гипокинезия мен гиподинамия,
әлеуметтік, психикалық жағдайлар[1, 3]. Қазір әлемдегі зерттеушілердің
көпшілігі стресс феноменімен, стресс реакцияларының әртүрлі аспектілерін
зерттеумен айналасуда.
Т.Кокс бойынша стреске берілген сипаттамалар толық емес, сондықтан ол
тек дискуссияға ғана себеп бола алады[1]. Сол себепті стресс мәселесі
кұрделі екеніне көз жеткізген жөн болып оны шешу жолын іздестіру қажет.
Ф.И.Фурдуй айтқандай стресс және бейімдеушілік механизмдерін реттеуін және
қалыптастыруын зерттеу қажет [3]. Соңғы кездерде стресске психологиялық
рекциялардың әсері байқалуда [2], бірақ ешбір әдебиетте ағзаның шартты
рефлекс әрекетіне қимыл- қозғалыстың шектелуімен жарық әсері қаралмаған.
Осыған орай біз шартты рефлекс жөнінде зерттеуге кірістік.
1.2 Гипокинезиялық және жарықтық стресс
Қазіргі кезде қимыл қозғалыстың шектелуін оз бойына иммобилизацияны,
гиподинамияны, гипокинезияны кіргізетін механикалық стресс ретінде
қарастырады. Мысалы, ғарыштық медицина және биология кысқартылған
анықтамсында гиподинамияға келесі анықтама берілген Гипокинезия
(гиподинамия, салыстырмалы адинамия) - бұлшықеттердің жеткіліксіз әрекеті
. Гиподинамия кезінде импульстардың өту жылдамдығы төмендейді, нәтижесінде
жүйке жүйесінің жүрек, ішкі секреция бездерінің жұмысын, реттейтін
функционалды қызметтің бұзылуы байқалады. Гиподинамия ағазамен сыртқы орта
арсындағы тепе – теңдікті бұзады. Арнайы зертханаларда гипокенетикалық
стресс жағдайлары зерттелуде, зерттеулерді адам, жануарлар ағзасында
жүргізеді [22, 23, 17, 24, 25, 26]. Ю.А. Коряк өз зерттеуінде төсек басып
жатқан адамды 120 тәулік ішінде бақылаған. Төсек басып жатқан адамда аяқ
бұлшықеттері өз қызметін жоғалтып, яғни жиырыла ала алмай қиындыққа барады
[28].
Егеуқұйрықтыларда жасалған тәжірибе, оларда гипокинезия салдарынан
бойының өсуі екі есе тоқтағаны және аяқ бұлшықеттерінің массасы азайғаны
қаралды. Күрделі иммобилизациялық стресс егеуқұйрықтыларда дене массасының
азаюына әкеледі [30]. Осы мәселемен айналасқан авторлардың көпшілігі
гиподинамия салдарынан жүрек қызметінің бұзылуы байқалады деген пікір
айтуда [25, 26, 27, 28, 29, 30]. Б.Ф. Асямолов ер адамдарда жеті тәуліктік
гипокинезия кезінде лүпіл соғуының бояулап, қысым өзгеруін бақылаған [12].
Н.А. Фомина, В.И. Павлова мәліметтері бойынша ұзақ гипокинезияға ұшыраған
егеуқұйрықтыларда стрестің дамуы қобалжу, аштану арқылы өтеді.
Әдебиеттегі мәліметтерге сүйенетін болсақ оқыту процестері кезінде
бас мидың барлық нейромедиаторлы жүйелері бірлесіп қызмет атқарады.
Көптеген әдебиетте тек қана ғарышқа ұшып барған адамдардың орталық жүйке
жүйесінің функционалды жағдайы сипатталады. Кейбірлер ғарышқа ұшудың
орталық жүйке жүйесіне ешқандай зияны жоқ дейді. Ғарышқа ұшқан адамдардың
статокинетикалық анализатордың қызметіне байланысты өздерін ғарышта оңша
сезбегенін жеткізуде. Кейбір авторлар осы жағдайды гемодинамикалық
реакциялармен байланыстырады. Егеуқұйрықтылардың ғарышқа ұшқан кезінде
шартты рефлекс әрекетінің деңгейі төмендеуі байқалды, гипокинетикалық
стресс салдарынан жануарларда жұмыс істеу, қозғалу қабілеті төмендеді,
ашаық жерлерде өз орнын табу қиндыққа апарды. Осымен қатар гипокинезияның
шартты рефлекс әрекетіне біртүрлі ғана емес әсер тигізеді деп айтқан жөн.
Ю.Г. Широкова айтуы бойынша қимыл қозғалыстың бояулауы егеуқұйрықтыларда
қорғаныс рефлекстердің пайда болуын бұзады.
Соңғы кездерде жарық факторларына байланысты зерттеулер жүргізіле
басталды. Адам көзі күн сәулесі жарығынан басқа жасанды жарық көз әрекетіне
үйренген. Егер жасанды жарық көп мөлшерде болатын болса онда ол көзді
зақымдау мүмкүн. Әдеби мәліметтерге сүйінсек жасанды жарықтың бас ми
қызметі әрекетіне әсері байқалмаған. Жануарларға жасаған тәжірибе кезінде
оларда қараңғы кезде ренин белсенділігі, ал тұрақсыз жарық түскен кезінде
амнезия байқалды. Кейбір жұмыс орындарында жарық факторы жұмыстың негізгі
компоненті болып келеді.
И.Л.Елисееваның мәліметтері бойынша [14], радиоэлектронды өндірісте
арнайы жұмыстарды орындау үшін жасанды жарық көзі қажет, оның салдарынан
орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайы төмендеп, көру анализаторының
шаршауына әкеледі. Жануарларға да қатысты эксперименттер жүргізілді,
көптеген зерттеулерде жарық стресс стимулы ретінде қолданылған. Мысалы,
егеуқұйрықтыларда жарық қорғаныс реакциясын тұдырады. Ю.И.Левкович айтуы
бойынша күндузгі күн сәулесі немесе жасанды жарық көзі түнгі ін салатын
жануарларға қоздырғыш болып келеді. Жарық егеуқұйрықтылардың қозғалыс
белсенділігін басады, қараңғылық күшейтеді. Түнгі уақыттағы локомоторлы
белсенділік жөнінде көптеген зерттеулер өткізілген. Физиологияда жарық
жерлерден қашу рефлексінің негізінде қорқу жатады. Жануарларды қараңғыда
ұстау нәтижесінде олардың белсенділігі жоғарлайды деген пікірді
К.Б.Ованесов енгізді. Сонымен зерттеушілердің көпшілігі жарық қоршаған
ортаның қоздырғышы ретінде стресс факторы болып қабылданады.
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР
2.1 Зерттеу материалының сипаттамасы
Зерттеу жұмысы зертханалық ақ егеуқұйрықтыларда жүргізілді. Тәжірибеге
дене салмағы жағынан ерекшеленбейтін тек сау жануарлар қатысты. Ақ
егеуқұйрықтыларға адамға секілді плацентаның гемохориалды типі тән, олардың
геномы адам геномынан 1% ажыратылады. Ақ егеуқұйрықтылар басқа
сүтқоректілермен салыстырғанда тез үйрене алады. Ақ егеуқұйрықтылардың
жүктілік мерзімі 22 күн, сондықтан эксперимент үшін бұл өте ыңғайлы болды.
Аталған белгілер негізінде ақ егеуқұйрықтыларды зерттеу жұмыстарында модель
ретінде қарастыруға болады.
Экспериментті өткізу кезінде көп көңіл ақ егеуқұйрықтылардың тамағына,
күтуіне аударылды, себебі осы факторлардың әрқайсысы эксперимент
тазалығына, жануарлар күйіне жағымсыз әсер тигізуі мүмкін еді.Жануарларды
тамақтандыруы арнайы ұсыныстар негізінде жүргізілді.[Егеубаев А.А.,
Крикавцов В.Т]. Экспериментті өткізу алдында ақ егеуқұйрықтылардың үш
аналығымен бір аталығы алынып шағылыстырылды, ол үшін жануарлардың
биологиясы ескерілді (шағылыстыруды кешкі уақытта өткізген жөн, мысалы 20-
23 сағат аралығында). Аналық жануарлардың жүктілігін мазок жасау арқылы
анықтадық, яғни спертазозоидтардың табылғанынан. Алынған ұрпақ өсіріліп
шағылыстырылды, себебі тәжірибені өткізу үшін 15 аталық қажет болды.
2.2 Ашық алаң тестінде ақ егеуқұйрықтылардың мінез – құлқын зерттеу
Жануарлардың жоғары жұйкелік әрекеттің ерекшеліктерін зерттеуде ашық
алаң тесті пайдалануда. Ашық алаң тесті 1934 году C.S.Hall ұсынылған.
Осы тест негізінде жануарлардың көңіл күй жағдайы анықтайды. Ашық алаң
бұл шеңберлі келген алаң, оның диаметрі 100 см. Шеңбер бойынша биіктігі
40 см жететін түссіз қоршаулар (бортик) болады. Шеңбердің бүкіл алаңы
бойынша бір- бірінен 20 см арақашықта орналасқан 16 ұяшық болды( ұяшықтың
диаметрі 3 см, тереңдігі 1 см). Шеңбердің бүкіл алаңы қосымша үш секторға
бөлінген: орталық, аралы, перифериялық. Қызыл шам әсерімен стрессіз
модификацияда жануарлар шеңбер ортасына отырғызылды. Екі минут ішінде
олардың шеңбер сегменттері бойынша өту саны негізінде олардың қозғалыс
белсенділігі бағаланды. Егер жануар төрт аяғымен белгіленген шекараны өтсе,
онда ол нәтижелі болып саналады. Осыдан басқа жануарлар мінез – құлқын
келесі жағдайлармен сипаттауға болады, мысалы, шеңбер қоршауына төрт аяқпен
шығу, орталық немесе перифериялық сегменттерде бірнеше рет болуы, боллюс
саны , груминг реакциясы (бетін жуу және терісін тарап алуы), латентты
кезең (шеңбер ортасынан кетуі).
2.3 Статистикалық өндеу әдістері
Ортақ өлшеммен қәтені анықтау
Ортақ өлшемді (М) формула арқылы анықтайды:
М= м 1+ м 2+ м 3 + ... + м 21 n = ∑ м n
∑ - жиынтық символы;
м 1, м 2 ... - жеке нұсқалардың манызы;
n – зерттеуге қатысқандардың жалпы саны
Ортақ қәтені (m) формула арқылы анықтайды:
m = ± √ ∑ V² - n * М² n – (n - 1)
Айырымның дұрыстығын t- Стьюдент критерии бойынша анықтайды
Екі топтың ортақ өлшемімен қәтесін алған соң айырымның дұрыстығын
t- Стьюдент критерии бойынша анықтауға болады:
t= М1 – М2 √ m 1² + m 2²
М 1 – бірінші топтың ортақ өлшемі;
М 2 – екінші топтың ортақ өлшемі;
m 1 – бірінші топтың квадратқа алынған ортақ өлшемі;
m 2 – екінші топтың квадратқа алынған ортақ өлшемі
Осы формула арқылы біз егеуқұйрықтардың ататистикалық өңдеуін
анықтаймыз. Тәжірибе кезінде кеңінен пайдаланылып, көмегі көп тиді.
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
З.1 Жануарлардың ми қыртысының функциясын зерттеу әдістері
Қойылған міндеттерді орындау үшін салмағы 160-240г егеуқұйрықтардың 15
тұқымсыз аталықтарында тәжірибе жүргізілді. Гипокинетикалық стресс жағдайын
модельдеуде Г. Селье ұсынған әдіс пайдаланды. Осы әдіс бойынша жануарды
арқасына иммобилизациялық үстелге 3 күн аралығына күніне 5 сағаттан
жатқызады. Гипокинездік схема келесідей іске асады.
Біріншіден,стрессогендік уақыттың қимылсыздығы бір сағаттан кейін
егеуқұйрықтың иммобилизацияның қимыл қозғалысының төмендегенің көруге
болады; артериялық қысымның көтерілуі. 3-4 сағаттан кейін иммобилизациядан
ұйқы фазасына көшеді; 4-5 сағаттан кейін – қозған егеуқұйрықтар үлкен болып
кетеді, жүрек соғуы мен тыныс алуы максималды, содан соң қанаушы кезең
түседі, өзін-өзі босатудан бас тартады.
Екіншіден, ұзаққа созылған гипокинез (5 сағаттан асажәне 3 күн бері)
егеуқұйрықтардың тежелуіне шартты рефлекс әкеледі, кейбір рефлекстердің
құлауына себеп болады; рефлекстердің латенттік кезеңінде үлкеюі және тепе-
тендік фазасының бұзылуына себеп болады; ұзаққа созылған естің нашарлауы
байқалды. Орталық жүйке жүйесінің функцияларының бұзылуына басқа ағзалардың
және жүйенің тежелуіне себеп болады: жүрек соғуына, тыныс алуға,бұлшықет
тонусына әсер етеді.
Жарық стрессті тексеру үшін ДРЛФ шамы жасалып модельденген, жарық
интенсивтілігі 3500 лк, жарық қуаттылығы 400 Вт, сонымен қатар, шам
ультракүлгін сәулелерінен және жылу эффектісінен айырылған. Шам қуаты -
135 В,тоқ күші - 3,25 А, 100 сағаттағы жарық сәулелері - 25-24 клм, шамның
толық ұзындығы -292 мм, орташа жану - 12-15 мың сағат.Жарықтың берілуі 3
күнде 5 сағатты құрайды.
Егеуқұйрықтың жарық стрессінің әдістері келесідей іске асты.
Біріншіден, жарықтың берілуі күшті болуы керек, стрессогенді қамтамасыз
ету, соныммен қатар өз құрылымында жарық компонентерінің болуы.
Екіншіден,фотобұзылу эффектісінің жарық тітіркендіргішінен қашқақтау,
мақсатында жануарлардың міне-құлық динамикасын анықтау; бұл құбылыстың
толықтай жойылуы мүмкін емес себебі, бірінші жағдайдағы шартты сақтау және
жоғары сезімтал егеуқұйрықтардың көздеріне жарық әсерінің болуы.Талаптар
бойынша, ДРЛФ -400 шамының оптикалық нұршашуға лайықты, өзгертілген жарықты
Тявокин В.В ұсынған. В.С Литвинова жарықтың жануы және қазіргі уақытта
нағыз масса ретінде қарастырылады.Оптикалық нұршашу біздің зерттеулерімізге
маңызды,15 кумулятивтік сағат бойы жарықтандыру,егеуқұйрықтардың көз
торларының фотобұзылу процесінің әрекеттерін жұмсартады.
Функционалдық жүйелер арнайы анализге ұшыраған,ашық дала әдісімен
қимыл қозғалысымен және эмоциясын зерттеген, сонымен қатар шартты рефлекс
кезіндегі қашу мінез-құлқының қалыптасуын байқау. Кеміргіштердің
ерекшеліктерін зерттеу,соның ішінде егеуқұйрықтардың мінез-құлық
әрекеттерін байқау үшін ашық дала тестін қолданады. Мінез -құлықтың бұл
ситуацияда беттеу-зерттеу мотивациясы және эмоционалдық қалып типтерінің
үрей, қорқыныш сезімдерінің анықталуын көруге болады.
3. 2 Стресс факторларының әсерінен ашық алаң жағдайындағы
егеуқұйрықтардың мінез-құлқы
Кеміргіштердің жоғарғы жүйке әрекетінің ерекшеліктерін зерттеу,соның
ішінде егеуқұйрықтарды ашық дала тестін кең түрде қолданады.Бұл әдіс 1934
жылы С.S Hall эмоцияны зерттеу үшін қолданған.
Кесте № 1 – Гипокинетикалық стресс және жарықтың бірлескен әсерінен
егеуқұйрықтылардың неврологиялық статусымен(НС) жалпы жағдайы (ЖЖ)
Жануарлар Қарастырылатын стрестан кейінгі уақыт (сағат)
тобына қарай көрсеткіш
ескерілетін
көрсеткіштің
бұзылуы(%)
0,5 1 3 6 12 24
Тынысалу 100 100 50 30 0 0
ерекшклігі
Ауруға реакция 100 80 80 60 40 40
Арқада жатып 0 0 0 0 0 0
аударылу рефлексі
Бұлшықеттер 100 100 80 60 60 20
тонусы
Шу қоздырғышына 60 60 40 40 10 20
жауабы
Жарық 100 100 100 100 100 100
қоздырғышына
жауап
Мінез – құлық 100 100 100 100 100 16
реакциясы
Сыртқы көрінісі 60 60 20 20 0 0
Тамаққа көніл 100 100 100 100 100 100
бөлуі
Суға көніл бөлуі 80 70 70 70 20 20
Бағалау Статистикалық
жұйесі көрсеткіш:
бойынша
баллдар жиыны
М 25,05 23,6 21,9 15,4 10,9 5,8
± m 0, 7 0,52 0,32 0,83 0,42 0,78
t 0,02 0,02 0,001 0,001 0,001 0,001
t – айырмашылықтың дұрыстығы
Ашық алаң тестінде Д.Ф.Ведяевтің айтуы бойынша қөніл – күй
көрсеткішіне дефекация деңгейі, қозғалыс белсенділігі жатады (артқы аяққа
түру,жуыну, каиераны искеу саны). Осындай жағдайдағы мінез – құлық
жануарларда орын табумен қорқыныс белгінің пайда болуын анықтайды.
Лазаренко Н.С бойынша егеуқұйрықтардың мінез-құлқын анықтаушы мотивтері
ашық алаң тесті арқылы іске асады. Зерттеу факторлардың мотивациясы
болса, басқалары эмоционалды реактивтілік деп саналады. Таныс емес ортада
эмоционалды кернеудің теріс болуы кейбір авторлар бойынша ашық алаң
тестінде локомотивті активтілік, іңге( ұяшыққа) қарау, груминг реакциясы
арқылы көрінеді. Егеуқұйрықтардың асқыну критерилерін бағалау үшін ашық
алаң тестін Гельман В.Я, Кремневская С.И қолданған, олар жануарлардың
тұтастай ашық алаң тестіндегі мінез-құлын,қозуын,активтілігін және
пасивтілігін зерттеген. В.П.Пошивалов ашық алаңда жануарлар мінез–құлқының
бес типін аңықтады. Зерртеуде мінез–құлқының жекеленген категорияларына
(локомоция,артқы аяққа түру) назар аударылды. Мінез–құлқының белсенділігі
стресс алдында, стресстен кейін зерттелінді. Осыған негізделіп стресске
ұшыраған жануарлар ішінде интакты топты бөлді.
3.3 Интакты егеуқұйрықтылардың ашық алаң тестінде мінез-құлық
реакцияларының динамикасы
Талдау барысында алынған нәтиже ашық алаңда тестілеу уақыты көпке
созылғанда егеуқұйрықтылардың белсенділігі төмендейді. Лазаренко Н.С.
ойынша локомотивтік активтіліктің, көлденен тұрудың ,інге кірудің,
грумингтің төмендігін көруге болады. Біздің зерттеулерде ,егеуқұйрықтардың
ашық алаң шартында көлденен және тік активтілік 25,91+2,20 (t0,001) және
2,74+0,55 (t0,02) болады, соңғы күнгі зерттеулерде локомоция саны 5,89+1
(t0,001) көлденең 0,74+0,27 (t0,002) тік. Зерттеулердің екінші күні орын
ауыстыру активтілігі төмендегенін көруге болады: көлденең 25,91+2,20 дан
13,5+2,09 (t0,001) ге дейін; тік – 2,74+0,55 тен 1,20+0,26 (t0,02 ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бағыты: Таза табиғи орта – Қазақстан-2030 стратегиясын іске асырудың
негізі.
Секция: Биология
Тақырыбы: Ағзаның шартты рефлексті әрекетіне стресс жағдайларының
әсері
Орындаған: Мырзабекова Анель
11сынып оқушысы
Ғылыми жетекшісі: Бектемирова
Гаухар Болатовна
биология пәні мұғалімі
Павлодар, 2010
Кіріспе
Өмір бойы адам және жануарлар стресс – реакциясын тудыратын қоршаған
ортаның биологиялық және әлеуметтік жағдайлармен байланысқан физикалық
факторлардың ықпалына тиіп қалады.
Кең таралған стресс факторлар өмірде күнде кездесе отырып стресс жағдайын
жасап отырады. XX ғасырдағы жүргізілген тәжірибелік және клиникалық
зерттеулер әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған
ауруларды бөлді [1, 2, 3]. Стресс жөнінде ілім салушы Г. Селье 1956 ж
осындай патологиялық жағдайды бейімдеушілік аурулары деп атаған. Қазіргі
кезде жүйке жүйесінің қызметі зерттелгенімен, стрестің жүйкелік
механизмдері толық оқылмаған [ 5]. Өндіріс жағдайында әр маманды адамдар
тәуліктің кез келген уақытында кішкентай бөлмелерде жұмыс істейді. Мысалы,
адамның ғарышта болуы, авиацияда адамдар жабық жерде, жасанды жарық
ошағында, қимылдамай жұмыс істейді [9].
Өндірісті автоматтандыру, экологиялық тіршілік орталарды игеру, аз
қимыл қозғалыс жасау, ұйқыға көп уақыт бөлу гипокинезия мәселесін шешуге
әкеледі[11]. Ф.И. Фурдуйдың айтуынша гипокинезия салдарынан эволюция
барысында қозғалу аппаратымен вегетативті мүшелер арасында қалыптасқан
байланыстар бұзылады, ал гипокинезия салынан стресс туады. Гипокинезиямен
жарық комбинациясының қолдануымен жүргізілген зерттеулер стресстің
морфологиялық сипатын қарауға бағытталған[9]. Қорыта айтқанда,
гипокинезиямен жарық адам үшін стрессогенды факторлар және осы мәселе
қазірда әлі толық зерттелмеген, бұл мәселе орталық жүйке жүйесінің жұмысына
жеке алынған гипокинезия және стресс жағдайларының, сонымен бірге олардың
бірлесе отырып алынған комбинациясының әсері байқалуынан шешіледі. Шешілген
мәселе жүйке жүйесінің көптеген ауруларды емдеуге және алдын алуға
мүмкіндік беруші еді.
Осы жұмыста айта кететін бір ерекшелігі тұнғыш рет жарық моделі
қолдануда, яғни жарықтың егеуқұйрықтылар миына әсері байқалды. Гипокинезия
және стресс, гипокинезиямен жарық комбинациясы жағдайы
егеуқұйрықтылардың шартты рефлекс әрекетінің бұзылуына әкеледі. Зерттеу
барысында алынған мәліметтер стресс жағдайын алдын алуға көмектеседі. Ал
бірақ осы жұмыстарды орындау үшін ашық алаң тесті жағдайындағы
егеуқұйрықтардың мінез-құлқын бақылап, олардың қозғалыс белсенділігін
көтерілген крест тәрізді лабиринтта зерттедік.
I. ЗЕРТТЕУ ПРОБЛИМАТИКАСЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІНЕ ШОЛУ
1.1 Жануарлар және адам ағзасына гипокинезиялық және жарықтық стрестің
әсері
Стреес қазіргі заман медицинаның дамуындағы негізгі қарастырылатын
мәселе. Ғылыми – техникалық прогресс, урбанизация, қажеттіліктердің өсуі
психосоматикалық патологияның дамуына жол беріп, стресс жағдайын
туғызады.Сонымен бірге стресс тек қана ауру емес, ол ағзаны шыңықтырудың
және жаттықтырудың құралы. Стресс ағазының қорғаныс механизмдерін жинақтап,
оның қарсылық қасиетін жоғарлатуға ықпал тигізеді. Р.А.Тигранян ойы бойынша
стресс эволюция барысында ағза үшін керекті, ағзаның күшін жинақтайтын жүйе
ретінде қалыптаса отырып, кейбір жағдайларда ағзаға зиян келтіреді.
Әр нозоологиялық бірлікте стресс салдарынан пайда болған ауруларды, яғни
бейімдеушілік ауруларды бөлуге болады, мысалы, қысым ауруы асқазан
аурулары, бронхиалды астма, әртүрлі иммунды және аллергиялық
аурулар.Эволюцияның бірінші кезеңінде адам үшін стресс факторлар болып
температуралық әсерлер, физикалық жүктемелер, дұрыс тамақтанбау болса,
қазір алға шыққан факторлардың бірлері гипокинезия мен гиподинамия,
әлеуметтік, психикалық жағдайлар[1, 3]. Қазір әлемдегі зерттеушілердің
көпшілігі стресс феноменімен, стресс реакцияларының әртүрлі аспектілерін
зерттеумен айналасуда.
Т.Кокс бойынша стреске берілген сипаттамалар толық емес, сондықтан ол
тек дискуссияға ғана себеп бола алады[1]. Сол себепті стресс мәселесі
кұрделі екеніне көз жеткізген жөн болып оны шешу жолын іздестіру қажет.
Ф.И.Фурдуй айтқандай стресс және бейімдеушілік механизмдерін реттеуін және
қалыптастыруын зерттеу қажет [3]. Соңғы кездерде стресске психологиялық
рекциялардың әсері байқалуда [2], бірақ ешбір әдебиетте ағзаның шартты
рефлекс әрекетіне қимыл- қозғалыстың шектелуімен жарық әсері қаралмаған.
Осыған орай біз шартты рефлекс жөнінде зерттеуге кірістік.
1.2 Гипокинезиялық және жарықтық стресс
Қазіргі кезде қимыл қозғалыстың шектелуін оз бойына иммобилизацияны,
гиподинамияны, гипокинезияны кіргізетін механикалық стресс ретінде
қарастырады. Мысалы, ғарыштық медицина және биология кысқартылған
анықтамсында гиподинамияға келесі анықтама берілген Гипокинезия
(гиподинамия, салыстырмалы адинамия) - бұлшықеттердің жеткіліксіз әрекеті
. Гиподинамия кезінде импульстардың өту жылдамдығы төмендейді, нәтижесінде
жүйке жүйесінің жүрек, ішкі секреция бездерінің жұмысын, реттейтін
функционалды қызметтің бұзылуы байқалады. Гиподинамия ағазамен сыртқы орта
арсындағы тепе – теңдікті бұзады. Арнайы зертханаларда гипокенетикалық
стресс жағдайлары зерттелуде, зерттеулерді адам, жануарлар ағзасында
жүргізеді [22, 23, 17, 24, 25, 26]. Ю.А. Коряк өз зерттеуінде төсек басып
жатқан адамды 120 тәулік ішінде бақылаған. Төсек басып жатқан адамда аяқ
бұлшықеттері өз қызметін жоғалтып, яғни жиырыла ала алмай қиындыққа барады
[28].
Егеуқұйрықтыларда жасалған тәжірибе, оларда гипокинезия салдарынан
бойының өсуі екі есе тоқтағаны және аяқ бұлшықеттерінің массасы азайғаны
қаралды. Күрделі иммобилизациялық стресс егеуқұйрықтыларда дене массасының
азаюына әкеледі [30]. Осы мәселемен айналасқан авторлардың көпшілігі
гиподинамия салдарынан жүрек қызметінің бұзылуы байқалады деген пікір
айтуда [25, 26, 27, 28, 29, 30]. Б.Ф. Асямолов ер адамдарда жеті тәуліктік
гипокинезия кезінде лүпіл соғуының бояулап, қысым өзгеруін бақылаған [12].
Н.А. Фомина, В.И. Павлова мәліметтері бойынша ұзақ гипокинезияға ұшыраған
егеуқұйрықтыларда стрестің дамуы қобалжу, аштану арқылы өтеді.
Әдебиеттегі мәліметтерге сүйенетін болсақ оқыту процестері кезінде
бас мидың барлық нейромедиаторлы жүйелері бірлесіп қызмет атқарады.
Көптеген әдебиетте тек қана ғарышқа ұшып барған адамдардың орталық жүйке
жүйесінің функционалды жағдайы сипатталады. Кейбірлер ғарышқа ұшудың
орталық жүйке жүйесіне ешқандай зияны жоқ дейді. Ғарышқа ұшқан адамдардың
статокинетикалық анализатордың қызметіне байланысты өздерін ғарышта оңша
сезбегенін жеткізуде. Кейбір авторлар осы жағдайды гемодинамикалық
реакциялармен байланыстырады. Егеуқұйрықтылардың ғарышқа ұшқан кезінде
шартты рефлекс әрекетінің деңгейі төмендеуі байқалды, гипокинетикалық
стресс салдарынан жануарларда жұмыс істеу, қозғалу қабілеті төмендеді,
ашаық жерлерде өз орнын табу қиндыққа апарды. Осымен қатар гипокинезияның
шартты рефлекс әрекетіне біртүрлі ғана емес әсер тигізеді деп айтқан жөн.
Ю.Г. Широкова айтуы бойынша қимыл қозғалыстың бояулауы егеуқұйрықтыларда
қорғаныс рефлекстердің пайда болуын бұзады.
Соңғы кездерде жарық факторларына байланысты зерттеулер жүргізіле
басталды. Адам көзі күн сәулесі жарығынан басқа жасанды жарық көз әрекетіне
үйренген. Егер жасанды жарық көп мөлшерде болатын болса онда ол көзді
зақымдау мүмкүн. Әдеби мәліметтерге сүйінсек жасанды жарықтың бас ми
қызметі әрекетіне әсері байқалмаған. Жануарларға жасаған тәжірибе кезінде
оларда қараңғы кезде ренин белсенділігі, ал тұрақсыз жарық түскен кезінде
амнезия байқалды. Кейбір жұмыс орындарында жарық факторы жұмыстың негізгі
компоненті болып келеді.
И.Л.Елисееваның мәліметтері бойынша [14], радиоэлектронды өндірісте
арнайы жұмыстарды орындау үшін жасанды жарық көзі қажет, оның салдарынан
орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайы төмендеп, көру анализаторының
шаршауына әкеледі. Жануарларға да қатысты эксперименттер жүргізілді,
көптеген зерттеулерде жарық стресс стимулы ретінде қолданылған. Мысалы,
егеуқұйрықтыларда жарық қорғаныс реакциясын тұдырады. Ю.И.Левкович айтуы
бойынша күндузгі күн сәулесі немесе жасанды жарық көзі түнгі ін салатын
жануарларға қоздырғыш болып келеді. Жарық егеуқұйрықтылардың қозғалыс
белсенділігін басады, қараңғылық күшейтеді. Түнгі уақыттағы локомоторлы
белсенділік жөнінде көптеген зерттеулер өткізілген. Физиологияда жарық
жерлерден қашу рефлексінің негізінде қорқу жатады. Жануарларды қараңғыда
ұстау нәтижесінде олардың белсенділігі жоғарлайды деген пікірді
К.Б.Ованесов енгізді. Сонымен зерттеушілердің көпшілігі жарық қоршаған
ортаның қоздырғышы ретінде стресс факторы болып қабылданады.
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР
2.1 Зерттеу материалының сипаттамасы
Зерттеу жұмысы зертханалық ақ егеуқұйрықтыларда жүргізілді. Тәжірибеге
дене салмағы жағынан ерекшеленбейтін тек сау жануарлар қатысты. Ақ
егеуқұйрықтыларға адамға секілді плацентаның гемохориалды типі тән, олардың
геномы адам геномынан 1% ажыратылады. Ақ егеуқұйрықтылар басқа
сүтқоректілермен салыстырғанда тез үйрене алады. Ақ егеуқұйрықтылардың
жүктілік мерзімі 22 күн, сондықтан эксперимент үшін бұл өте ыңғайлы болды.
Аталған белгілер негізінде ақ егеуқұйрықтыларды зерттеу жұмыстарында модель
ретінде қарастыруға болады.
Экспериментті өткізу кезінде көп көңіл ақ егеуқұйрықтылардың тамағына,
күтуіне аударылды, себебі осы факторлардың әрқайсысы эксперимент
тазалығына, жануарлар күйіне жағымсыз әсер тигізуі мүмкін еді.Жануарларды
тамақтандыруы арнайы ұсыныстар негізінде жүргізілді.[Егеубаев А.А.,
Крикавцов В.Т]. Экспериментті өткізу алдында ақ егеуқұйрықтылардың үш
аналығымен бір аталығы алынып шағылыстырылды, ол үшін жануарлардың
биологиясы ескерілді (шағылыстыруды кешкі уақытта өткізген жөн, мысалы 20-
23 сағат аралығында). Аналық жануарлардың жүктілігін мазок жасау арқылы
анықтадық, яғни спертазозоидтардың табылғанынан. Алынған ұрпақ өсіріліп
шағылыстырылды, себебі тәжірибені өткізу үшін 15 аталық қажет болды.
2.2 Ашық алаң тестінде ақ егеуқұйрықтылардың мінез – құлқын зерттеу
Жануарлардың жоғары жұйкелік әрекеттің ерекшеліктерін зерттеуде ашық
алаң тесті пайдалануда. Ашық алаң тесті 1934 году C.S.Hall ұсынылған.
Осы тест негізінде жануарлардың көңіл күй жағдайы анықтайды. Ашық алаң
бұл шеңберлі келген алаң, оның диаметрі 100 см. Шеңбер бойынша биіктігі
40 см жететін түссіз қоршаулар (бортик) болады. Шеңбердің бүкіл алаңы
бойынша бір- бірінен 20 см арақашықта орналасқан 16 ұяшық болды( ұяшықтың
диаметрі 3 см, тереңдігі 1 см). Шеңбердің бүкіл алаңы қосымша үш секторға
бөлінген: орталық, аралы, перифериялық. Қызыл шам әсерімен стрессіз
модификацияда жануарлар шеңбер ортасына отырғызылды. Екі минут ішінде
олардың шеңбер сегменттері бойынша өту саны негізінде олардың қозғалыс
белсенділігі бағаланды. Егер жануар төрт аяғымен белгіленген шекараны өтсе,
онда ол нәтижелі болып саналады. Осыдан басқа жануарлар мінез – құлқын
келесі жағдайлармен сипаттауға болады, мысалы, шеңбер қоршауына төрт аяқпен
шығу, орталық немесе перифериялық сегменттерде бірнеше рет болуы, боллюс
саны , груминг реакциясы (бетін жуу және терісін тарап алуы), латентты
кезең (шеңбер ортасынан кетуі).
2.3 Статистикалық өндеу әдістері
Ортақ өлшеммен қәтені анықтау
Ортақ өлшемді (М) формула арқылы анықтайды:
М= м 1+ м 2+ м 3 + ... + м 21 n = ∑ м n
∑ - жиынтық символы;
м 1, м 2 ... - жеке нұсқалардың манызы;
n – зерттеуге қатысқандардың жалпы саны
Ортақ қәтені (m) формула арқылы анықтайды:
m = ± √ ∑ V² - n * М² n – (n - 1)
Айырымның дұрыстығын t- Стьюдент критерии бойынша анықтайды
Екі топтың ортақ өлшемімен қәтесін алған соң айырымның дұрыстығын
t- Стьюдент критерии бойынша анықтауға болады:
t= М1 – М2 √ m 1² + m 2²
М 1 – бірінші топтың ортақ өлшемі;
М 2 – екінші топтың ортақ өлшемі;
m 1 – бірінші топтың квадратқа алынған ортақ өлшемі;
m 2 – екінші топтың квадратқа алынған ортақ өлшемі
Осы формула арқылы біз егеуқұйрықтардың ататистикалық өңдеуін
анықтаймыз. Тәжірибе кезінде кеңінен пайдаланылып, көмегі көп тиді.
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
З.1 Жануарлардың ми қыртысының функциясын зерттеу әдістері
Қойылған міндеттерді орындау үшін салмағы 160-240г егеуқұйрықтардың 15
тұқымсыз аталықтарында тәжірибе жүргізілді. Гипокинетикалық стресс жағдайын
модельдеуде Г. Селье ұсынған әдіс пайдаланды. Осы әдіс бойынша жануарды
арқасына иммобилизациялық үстелге 3 күн аралығына күніне 5 сағаттан
жатқызады. Гипокинездік схема келесідей іске асады.
Біріншіден,стрессогендік уақыттың қимылсыздығы бір сағаттан кейін
егеуқұйрықтың иммобилизацияның қимыл қозғалысының төмендегенің көруге
болады; артериялық қысымның көтерілуі. 3-4 сағаттан кейін иммобилизациядан
ұйқы фазасына көшеді; 4-5 сағаттан кейін – қозған егеуқұйрықтар үлкен болып
кетеді, жүрек соғуы мен тыныс алуы максималды, содан соң қанаушы кезең
түседі, өзін-өзі босатудан бас тартады.
Екіншіден, ұзаққа созылған гипокинез (5 сағаттан асажәне 3 күн бері)
егеуқұйрықтардың тежелуіне шартты рефлекс әкеледі, кейбір рефлекстердің
құлауына себеп болады; рефлекстердің латенттік кезеңінде үлкеюі және тепе-
тендік фазасының бұзылуына себеп болады; ұзаққа созылған естің нашарлауы
байқалды. Орталық жүйке жүйесінің функцияларының бұзылуына басқа ағзалардың
және жүйенің тежелуіне себеп болады: жүрек соғуына, тыныс алуға,бұлшықет
тонусына әсер етеді.
Жарық стрессті тексеру үшін ДРЛФ шамы жасалып модельденген, жарық
интенсивтілігі 3500 лк, жарық қуаттылығы 400 Вт, сонымен қатар, шам
ультракүлгін сәулелерінен және жылу эффектісінен айырылған. Шам қуаты -
135 В,тоқ күші - 3,25 А, 100 сағаттағы жарық сәулелері - 25-24 клм, шамның
толық ұзындығы -292 мм, орташа жану - 12-15 мың сағат.Жарықтың берілуі 3
күнде 5 сағатты құрайды.
Егеуқұйрықтың жарық стрессінің әдістері келесідей іске асты.
Біріншіден, жарықтың берілуі күшті болуы керек, стрессогенді қамтамасыз
ету, соныммен қатар өз құрылымында жарық компонентерінің болуы.
Екіншіден,фотобұзылу эффектісінің жарық тітіркендіргішінен қашқақтау,
мақсатында жануарлардың міне-құлық динамикасын анықтау; бұл құбылыстың
толықтай жойылуы мүмкін емес себебі, бірінші жағдайдағы шартты сақтау және
жоғары сезімтал егеуқұйрықтардың көздеріне жарық әсерінің болуы.Талаптар
бойынша, ДРЛФ -400 шамының оптикалық нұршашуға лайықты, өзгертілген жарықты
Тявокин В.В ұсынған. В.С Литвинова жарықтың жануы және қазіргі уақытта
нағыз масса ретінде қарастырылады.Оптикалық нұршашу біздің зерттеулерімізге
маңызды,15 кумулятивтік сағат бойы жарықтандыру,егеуқұйрықтардың көз
торларының фотобұзылу процесінің әрекеттерін жұмсартады.
Функционалдық жүйелер арнайы анализге ұшыраған,ашық дала әдісімен
қимыл қозғалысымен және эмоциясын зерттеген, сонымен қатар шартты рефлекс
кезіндегі қашу мінез-құлқының қалыптасуын байқау. Кеміргіштердің
ерекшеліктерін зерттеу,соның ішінде егеуқұйрықтардың мінез-құлық
әрекеттерін байқау үшін ашық дала тестін қолданады. Мінез -құлықтың бұл
ситуацияда беттеу-зерттеу мотивациясы және эмоционалдық қалып типтерінің
үрей, қорқыныш сезімдерінің анықталуын көруге болады.
3. 2 Стресс факторларының әсерінен ашық алаң жағдайындағы
егеуқұйрықтардың мінез-құлқы
Кеміргіштердің жоғарғы жүйке әрекетінің ерекшеліктерін зерттеу,соның
ішінде егеуқұйрықтарды ашық дала тестін кең түрде қолданады.Бұл әдіс 1934
жылы С.S Hall эмоцияны зерттеу үшін қолданған.
Кесте № 1 – Гипокинетикалық стресс және жарықтың бірлескен әсерінен
егеуқұйрықтылардың неврологиялық статусымен(НС) жалпы жағдайы (ЖЖ)
Жануарлар Қарастырылатын стрестан кейінгі уақыт (сағат)
тобына қарай көрсеткіш
ескерілетін
көрсеткіштің
бұзылуы(%)
0,5 1 3 6 12 24
Тынысалу 100 100 50 30 0 0
ерекшклігі
Ауруға реакция 100 80 80 60 40 40
Арқада жатып 0 0 0 0 0 0
аударылу рефлексі
Бұлшықеттер 100 100 80 60 60 20
тонусы
Шу қоздырғышына 60 60 40 40 10 20
жауабы
Жарық 100 100 100 100 100 100
қоздырғышына
жауап
Мінез – құлық 100 100 100 100 100 16
реакциясы
Сыртқы көрінісі 60 60 20 20 0 0
Тамаққа көніл 100 100 100 100 100 100
бөлуі
Суға көніл бөлуі 80 70 70 70 20 20
Бағалау Статистикалық
жұйесі көрсеткіш:
бойынша
баллдар жиыны
М 25,05 23,6 21,9 15,4 10,9 5,8
± m 0, 7 0,52 0,32 0,83 0,42 0,78
t 0,02 0,02 0,001 0,001 0,001 0,001
t – айырмашылықтың дұрыстығы
Ашық алаң тестінде Д.Ф.Ведяевтің айтуы бойынша қөніл – күй
көрсеткішіне дефекация деңгейі, қозғалыс белсенділігі жатады (артқы аяққа
түру,жуыну, каиераны искеу саны). Осындай жағдайдағы мінез – құлық
жануарларда орын табумен қорқыныс белгінің пайда болуын анықтайды.
Лазаренко Н.С бойынша егеуқұйрықтардың мінез-құлқын анықтаушы мотивтері
ашық алаң тесті арқылы іске асады. Зерттеу факторлардың мотивациясы
болса, басқалары эмоционалды реактивтілік деп саналады. Таныс емес ортада
эмоционалды кернеудің теріс болуы кейбір авторлар бойынша ашық алаң
тестінде локомотивті активтілік, іңге( ұяшыққа) қарау, груминг реакциясы
арқылы көрінеді. Егеуқұйрықтардың асқыну критерилерін бағалау үшін ашық
алаң тестін Гельман В.Я, Кремневская С.И қолданған, олар жануарлардың
тұтастай ашық алаң тестіндегі мінез-құлын,қозуын,активтілігін және
пасивтілігін зерттеген. В.П.Пошивалов ашық алаңда жануарлар мінез–құлқының
бес типін аңықтады. Зерртеуде мінез–құлқының жекеленген категорияларына
(локомоция,артқы аяққа түру) назар аударылды. Мінез–құлқының белсенділігі
стресс алдында, стресстен кейін зерттелінді. Осыған негізделіп стресске
ұшыраған жануарлар ішінде интакты топты бөлді.
3.3 Интакты егеуқұйрықтылардың ашық алаң тестінде мінез-құлық
реакцияларының динамикасы
Талдау барысында алынған нәтиже ашық алаңда тестілеу уақыты көпке
созылғанда егеуқұйрықтылардың белсенділігі төмендейді. Лазаренко Н.С.
ойынша локомотивтік активтіліктің, көлденен тұрудың ,інге кірудің,
грумингтің төмендігін көруге болады. Біздің зерттеулерде ,егеуқұйрықтардың
ашық алаң шартында көлденен және тік активтілік 25,91+2,20 (t0,001) және
2,74+0,55 (t0,02) болады, соңғы күнгі зерттеулерде локомоция саны 5,89+1
(t0,001) көлденең 0,74+0,27 (t0,002) тік. Зерттеулердің екінші күні орын
ауыстыру активтілігі төмендегенін көруге болады: көлденең 25,91+2,20 дан
13,5+2,09 (t0,001) ге дейін; тік – 2,74+0,55 тен 1,20+0,26 (t0,02 ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz