А.Ысқақовтың жалпылингвистикалық тұжырымдамалары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау
А. Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары ... ... ..8.34
1.1 Сөздерді таптастыру принциптері
1.2 Көмекші есімдер ... ... ... ... ... 16
1.3 Етістіктің шақ категориясы ... ... ... 19
1.4 Үстеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.5 Еліктеуіш сөздер ... ... ... ... ... ... ... .26
1.6 Одағай сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ тарау
А. Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 35.82
2.1 Сөздің морфологиялық құрылымы және
негізгі грамматикалық ұғымдар ... ...35
2.2 Лексикалану және делексикалану құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Аналитикалық морфология ... ... .45
2.4 Қазақ тіліндегі ішкі флексия ... ... ... 53
2.5 Күрделі сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.6 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері
2.7 Тілтанымдағы жаңа парадигмалардың
А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісі ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған дереккөздер
І тарау
А. Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары ... ... ..8.34
1.1 Сөздерді таптастыру принциптері
1.2 Көмекші есімдер ... ... ... ... ... 16
1.3 Етістіктің шақ категориясы ... ... ... 19
1.4 Үстеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.5 Еліктеуіш сөздер ... ... ... ... ... ... ... .26
1.6 Одағай сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ тарау
А. Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 35.82
2.1 Сөздің морфологиялық құрылымы және
негізгі грамматикалық ұғымдар ... ...35
2.2 Лексикалану және делексикалану құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Аналитикалық морфология ... ... .45
2.4 Қазақ тіліндегі ішкі флексия ... ... ... 53
2.5 Күрделі сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.6 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері
2.7 Тілтанымдағы жаңа парадигмалардың
А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісі ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған дереккөздер
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы: «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек»,- деп атап көрсетеді
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын, мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын, мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
1. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2012 жыл 14 желтоқсан
2. Высшее образование Казахстана в третьем тысячелетии. Ред. Коллег. А.Е.Абилкасимова, Е.Г.Гаевская и др. Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1998. -178 с.
3. Білім туралы заң. // Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. –Алматы: Юрист, 2003. -180 б.
4. Қордабаев Т.Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары. А.,1995.-95б.
5. Мұхтаров С. Қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыру мәселесі. А., 2001.-18 б.
6. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -өңд., 3-бас. - А.: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010.; Аманжолов С.Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А.: «Санат»,1994.; Әмірова Г. Акад.Н.Т.Сауранбаевтың еңбектеріндегі қазақ тілі морфологиясының теориялық мәселелері. А.,1996.; Боранбаев Б. С.Жиенбаев сөздерді таптастыру принциптері туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті. №11-12. 1997.; Хасенов Ә.Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдер. А.,1954.; Сарыбаев Ш. Междометие в казахском языке. А.,1953.; Шәкенов Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы. Семей,1953.; Амиров Р. Союз в казахском языке. А.,1955.; Катенбаева Б.Подражательные слова в казахском языке. А.,1965.
7. Ысқақов А. Еліктеу сөздер туралы. Халық мұғалімі,1948. №6.
8. Қазіргі қазақ тілі. А.: «Ғылым»,1954.; Искаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. А.,1964.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.: «Ана тілі»,1991.-126 б.
10. Суник О.П. Общая теория частей речи. - М.,1966.-42 б.
11. Савченко А.Н. Части речи и категории мышления. -М.,1980
12. Момынова Б. Тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынастар. Алматы: Арыс,390. –320 б.
13. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград: Наука, 1981.-181 стр.
14. Ысқақов А. Көмекші есімдер // Халық мұғалімі, 1948.-№9
15. Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы, 1949. -56 б.
16. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967.-198 б.
17. Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері.А.,2007.-103 б.
18. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., ОПБ. 1953.-130 б.
19. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972.-145 б.
20. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1991.-323 б.
21. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.-96 б.
22. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.-515 б.
23. Қазақ тілі. Энциклопедия.А.,1998.
24. Қордабаев Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары. А.,1995.-102 б.
25. Искаков А. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950. -142 с.
26. Кеңесбаев І.,Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың жеті жылдық және орта мект. Арн. – Алматы: ҚМБМ, 1942. -1 бөл. -165 б.; Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы: пед. оқушылары мен баст. Мектеп мұғалімдеріне арн. Оқулық. –Алматы: ҚМББ, 1944. -254 б.; Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы: ҚМББ, 1948. -264 б.
27. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика / М.Балақаев, А.Ысқақов. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. – 564 б.
28. Ысқақов А. О подражательных словах в казахском языке // Тюркологический сборник, І. Изд.АН СССР. М.-Л.
29. Искаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. Диссерт. на соискание уч. степ. докт. филол. наук. Алматы, 1964.
30. Сарыбаев Ш. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер. Алматы, 1960.-24 б.
31. Сарыбаев Ш. Подражательные слова и их отношения к междометиям. Изв.АН КазССР, №135 серия филол. и искусств. Вып.1-2. 1954.
32. Катембаева Б.Ш. Подражательные слова в казахском языке. Диссерт. на соискание уч. степ. канд. филол. наук. Алматы, 1965.
33. Катембаева Б.Ш. Еліктеу сөздерді оқыту. Алматы, 1974.
34. Ыбыраев С.Р. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздердің фонетикалық ерекшеліктері.филол.ғыл.канд. ғылыми дәрежесін алу үшін қорғ. Диссер. Алматы,1971; Ыбыраев С.Р. Еліктеу сөздер туралы // «Қазақстан мұғалімі» газеті.№23. 1970. 4 июнь
35. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.-102 б.
36. Қазақ әдеби тілінің сөздігі (І-VIII томдар). –Алматы: Арыс, 2006-2007.
37. Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау. - Алматы : Республикалық баспа кабинеті, 1999.
38. Ысқақов А. Грамматиканың кейбір мәселелері.// «Халық мұғалімі» журналы,1948. №10; Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. 1-2 басылымдары. -Алматы: Ана тілі, 1974, 1991.
39. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика и морфология. – М: Наука, 1952. – 184 с.
40. Исаев С. Сөз тірскестерінің лексикализациялануы// Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің даму мен лексикалану процесі. Алматы: Санат. 1997.-170-171 б.
41. Майзель С. Изафет в турецком языке. М: -Л, 1957.-181-182 с.
42. Илиясова Н. Лексикаланған тіркестер жайында бірер сөз// мәдениетаралық қатысым мен қазақ, орыс филологиясының өзекті мәселелері. 1-том, Халықаралық конференция, Алматы, 2004. – 65 б.
43. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. -19-20 б.
44. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 25 б.
45. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері.– Алматы: Санат, 1996.–76 б.
46. Қасым Б. Сөзжасам: семантика, уәждеме. – Алматы, 2003. – 17 б.
47. Атабаева М.С. А.Ысқақовтың еңбектеріндегі аналитизм мәселесі.// Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -28 б.
48. Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. – М.,1965.
49. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979.-13 б.
50. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. - Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту орталығы. ЖШС, 2010. – 212 б.
51. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Мектеп, 1978. – 264б.
52. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің сөздігі. Алматы: Сөздік словарь, 2005. 380-381б.
53. Хасенов Ә. Тіл білімі. - Алматы: Санат, 1996. – 233 б.
54. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы: Мектеп, 1988.-32 б.
55. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері // Таңдамалы туындылар. - Алматы: Үш қиян, 2009.-91 б.
56. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, 1995.-98 б.
57. Қайдаров А. О критериях определения синкретических основ в тюркских языках. // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 1998.-74 б.
58. Кеңесбаев І. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары. Алматы, 1946.Т.ІІ; Қайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке. Алма-Ата, 1958; Абдурахманов Н. Парные слова в тюркских языках. АДД., Алма-Ата, 1975 т.б.
59. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1991. -182 б.
60. Қасым Б. А.Ысқақов және қосарлы зат есімдер мәселесі.// Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -179 б.
61. Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. М., 1975.-125 с.
62. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. Алматы, 1991.
63. Өміралиев Қ.Қазақ тілі түсіндірме сөздігі туралы// «Известия АН Каз. СССР серия филологическая, №2, 1975, 61-б.
64. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, І т., 1974.
65.Бизақов С. Қазақ тілі мәдениеті туралы.//Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -24 б.
66. Ысқақов А. Ана тілін оқытуды жақсартайық // Қазақстан мектебі, 1966 №9-77-82 б.
67. Ысқақов А. Ана тілін оқытудың түйінді мәселелері. Қазақ тілі мұғалімдерінің іс тәжірибесінен. –Алматы: Мектеп, 1972.-17 б.
68. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. –Алматы: Мектеп, 1989.- 77 б.
69. Кәтембаева М. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. –Алматы, 1991.- 3 б.
70. Құрманова Н. Ж. Сын есімді оқыту барысында тіл дамыту әдістемесі. –Ақтөбе: Қазбілімжабдық, 1999. -23 б.
71. Балтабаева Ж.Қ. Профессор А.Ысқақовтың әдістемелік пікірлері. // Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы, 2010. -26 б.
72. Уәлиев Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негіздері: филол.ғыл.канд. ... диссер. – Алматы, 1993. – 162 б.
73. Қасым Б. Сөзжасам: Семантика. Уәждеме. – Алматы, 2003. -13 б.
2. Высшее образование Казахстана в третьем тысячелетии. Ред. Коллег. А.Е.Абилкасимова, Е.Г.Гаевская и др. Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1998. -178 с.
3. Білім туралы заң. // Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. –Алматы: Юрист, 2003. -180 б.
4. Қордабаев Т.Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары. А.,1995.-95б.
5. Мұхтаров С. Қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыру мәселесі. А., 2001.-18 б.
6. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -өңд., 3-бас. - А.: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010.; Аманжолов С.Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А.: «Санат»,1994.; Әмірова Г. Акад.Н.Т.Сауранбаевтың еңбектеріндегі қазақ тілі морфологиясының теориялық мәселелері. А.,1996.; Боранбаев Б. С.Жиенбаев сөздерді таптастыру принциптері туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті. №11-12. 1997.; Хасенов Ә.Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдер. А.,1954.; Сарыбаев Ш. Междометие в казахском языке. А.,1953.; Шәкенов Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы. Семей,1953.; Амиров Р. Союз в казахском языке. А.,1955.; Катенбаева Б.Подражательные слова в казахском языке. А.,1965.
7. Ысқақов А. Еліктеу сөздер туралы. Халық мұғалімі,1948. №6.
8. Қазіргі қазақ тілі. А.: «Ғылым»,1954.; Искаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. А.,1964.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.: «Ана тілі»,1991.-126 б.
10. Суник О.П. Общая теория частей речи. - М.,1966.-42 б.
11. Савченко А.Н. Части речи и категории мышления. -М.,1980
12. Момынова Б. Тілдегі жаңа бағыттар мен типтік қатынастар. Алматы: Арыс,390. –320 б.
13. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград: Наука, 1981.-181 стр.
14. Ысқақов А. Көмекші есімдер // Халық мұғалімі, 1948.-№9
15. Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы, 1949. -56 б.
16. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967.-198 б.
17. Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері.А.,2007.-103 б.
18. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., ОПБ. 1953.-130 б.
19. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972.-145 б.
20. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1991.-323 б.
21. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 2010.-96 б.
22. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.-515 б.
23. Қазақ тілі. Энциклопедия.А.,1998.
24. Қордабаев Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары. А.,1995.-102 б.
25. Искаков А. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950. -142 с.
26. Кеңесбаев І.,Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың жеті жылдық және орта мект. Арн. – Алматы: ҚМБМ, 1942. -1 бөл. -165 б.; Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы: пед. оқушылары мен баст. Мектеп мұғалімдеріне арн. Оқулық. –Алматы: ҚМББ, 1944. -254 б.; Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы: ҚМББ, 1948. -264 б.
27. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика / М.Балақаев, А.Ысқақов. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. – 564 б.
28. Ысқақов А. О подражательных словах в казахском языке // Тюркологический сборник, І. Изд.АН СССР. М.-Л.
29. Искаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. Диссерт. на соискание уч. степ. докт. филол. наук. Алматы, 1964.
30. Сарыбаев Ш. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер. Алматы, 1960.-24 б.
31. Сарыбаев Ш. Подражательные слова и их отношения к междометиям. Изв.АН КазССР, №135 серия филол. и искусств. Вып.1-2. 1954.
32. Катембаева Б.Ш. Подражательные слова в казахском языке. Диссерт. на соискание уч. степ. канд. филол. наук. Алматы, 1965.
33. Катембаева Б.Ш. Еліктеу сөздерді оқыту. Алматы, 1974.
34. Ыбыраев С.Р. Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздердің фонетикалық ерекшеліктері.филол.ғыл.канд. ғылыми дәрежесін алу үшін қорғ. Диссер. Алматы,1971; Ыбыраев С.Р. Еліктеу сөздер туралы // «Қазақстан мұғалімі» газеті.№23. 1970. 4 июнь
35. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.-102 б.
36. Қазақ әдеби тілінің сөздігі (І-VIII томдар). –Алматы: Арыс, 2006-2007.
37. Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау. - Алматы : Республикалық баспа кабинеті, 1999.
38. Ысқақов А. Грамматиканың кейбір мәселелері.// «Халық мұғалімі» журналы,1948. №10; Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. 1-2 басылымдары. -Алматы: Ана тілі, 1974, 1991.
39. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика и морфология. – М: Наука, 1952. – 184 с.
40. Исаев С. Сөз тірскестерінің лексикализациялануы// Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің даму мен лексикалану процесі. Алматы: Санат. 1997.-170-171 б.
41. Майзель С. Изафет в турецком языке. М: -Л, 1957.-181-182 с.
42. Илиясова Н. Лексикаланған тіркестер жайында бірер сөз// мәдениетаралық қатысым мен қазақ, орыс филологиясының өзекті мәселелері. 1-том, Халықаралық конференция, Алматы, 2004. – 65 б.
43. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. -19-20 б.
44. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 25 б.
45. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері.– Алматы: Санат, 1996.–76 б.
46. Қасым Б. Сөзжасам: семантика, уәждеме. – Алматы, 2003. – 17 б.
47. Атабаева М.С. А.Ысқақовтың еңбектеріндегі аналитизм мәселесі.// Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -28 б.
48. Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. – М.,1965.
49. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы. Алматы, 1979.-13 б.
50. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. - Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту орталығы. ЖШС, 2010. – 212 б.
51. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Мектеп, 1978. – 264б.
52. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің сөздігі. Алматы: Сөздік словарь, 2005. 380-381б.
53. Хасенов Ә. Тіл білімі. - Алматы: Санат, 1996. – 233 б.
54. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы: Мектеп, 1988.-32 б.
55. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері // Таңдамалы туындылар. - Алматы: Үш қиян, 2009.-91 б.
56. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, 1995.-98 б.
57. Қайдаров А. О критериях определения синкретических основ в тюркских языках. // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 1998.-74 б.
58. Кеңесбаев І. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары. Алматы, 1946.Т.ІІ; Қайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке. Алма-Ата, 1958; Абдурахманов Н. Парные слова в тюркских языках. АДД., Алма-Ата, 1975 т.б.
59. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1991. -182 б.
60. Қасым Б. А.Ысқақов және қосарлы зат есімдер мәселесі.// Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -179 б.
61. Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. М., 1975.-125 с.
62. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. Алматы, 1991.
63. Өміралиев Қ.Қазақ тілі түсіндірме сөздігі туралы// «Известия АН Каз. СССР серия филологическая, №2, 1975, 61-б.
64. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, І т., 1974.
65.Бизақов С. Қазақ тілі мәдениеті туралы.//Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы,2010. -24 б.
66. Ысқақов А. Ана тілін оқытуды жақсартайық // Қазақстан мектебі, 1966 №9-77-82 б.
67. Ысқақов А. Ана тілін оқытудың түйінді мәселелері. Қазақ тілі мұғалімдерінің іс тәжірибесінен. –Алматы: Мектеп, 1972.-17 б.
68. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. –Алматы: Мектеп, 1989.- 77 б.
69. Кәтембаева М. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. –Алматы, 1991.- 3 б.
70. Құрманова Н. Ж. Сын есімді оқыту барысында тіл дамыту әдістемесі. –Ақтөбе: Қазбілімжабдық, 1999. -23 б.
71. Балтабаева Ж.Қ. Профессор А.Ысқақовтың әдістемелік пікірлері. // Абай атындағы ҰПУ хабаршысы.№1(32). Алматы, 2010. -26 б.
72. Уәлиев Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негіздері: филол.ғыл.канд. ... диссер. – Алматы, 1993. – 162 б.
73. Қасым Б. Сөзжасам: Семантика. Уәждеме. – Алматы, 2003. -13 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ.419.99271
Қолжазба құқығында
Жанысбаева Балауса Козыбаковна
А.Ысқақовтың жалпылингвистикалық тұжырымдамалары
Мамандығы 6N0205
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай ... ... ... ..
Түркістан 2013 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау
А. Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 8-34
1.1 Сөздерді таптастыру принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Көмекші есімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..16
1.3 Етістіктің шақ категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Үстеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.5 Еліктеуіш сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
1.6 Одағай сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...30
ІІ тарау
А. Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... 35- 82
2.1 Сөздің морфологиялық құрылымы және
негізгі грамматикалық ұғымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Лексикалану және делексикалану құбылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Аналитикалық морфология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.4 Қазақ тіліндегі ішкі флексия
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.5 Күрделі сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55
2.6 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
2.7 Тілтанымдағы жаңа парадигмалардың
А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
Пайдаланылған дереккөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Кіріспе
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер
мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны
орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда
жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының
президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және
кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта
даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет
болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап
көрсетеді [1].
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау – Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша
құрылуының алғышарттары – маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция)
моделін қамтамасыз ететін –оқытуды демократияландыру, ізгілендіру,
ақпараттандыру, саралау, студенттің жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына
мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне
жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану
және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-теориялық білім, іскерлік,
дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен
білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы А.Ысқақовтың
жалпылингвистикалық тұжырымдамалары деп аталады.
Тіл білімі тарихын зерттеушілердің басшылыққа алатын историзм
принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік
мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын
не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан
артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның болашағы
үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл
білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден
орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе
1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и
лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова(А.,1971) атты кандидаттық
диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары
монографиялық тұрғыда зерттеле бастады.
Осымен байланысты “Қазақ тіл білімінің дамуына А.Ысқақовтың қосқан
үлесі қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің
тұжырымдарымен үндес келеді” деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы
ғалымның жалпы тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша
орнықты пікірлерінің күні бүгінге дейін маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне
арналған Т.Қордабаев, Б.Қалиев, Ф.Оразбаева, Т.Жанұзақ т.б. ғалымдар
еңбектерінде, мәнділігі, құндылығы туралы айтылған пікірлер деңгейінде
талданды деп атауға болады. Дегенмен оның морфологияға қатысты
концепциялары қазіргі ғылыми таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде
қарастырылып, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
А.Ысқақов – қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым.
А.Ысқақовтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі сөз таптары
мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары
айқындайды. Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл
дамуының ішкі заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық
ашып көрсетеді.
Зерттеудің көкейтестілігі Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді
зерттеудің негізінде дамиды. Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері
ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның
көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып
табылады. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов сынды ғалымдардың теориялық
көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол
ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері
және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол
ашады.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарында дәріс берген тілші-ғалым.
Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын құнды пікірлері мен
ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарымен, өзекті
мәселелерімен сабақтас келетіндігі ерекше назар аудартады.
Морфология бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы А.Ысқақовтың
авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта өңделіп, күні бүгінге дейін осы
оқулықпен оқытылуда. Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап,
қосымшалар, олардың жіктелуі, сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б.
негізгі мәселелердің барлығы қамтылған.
А.Ысқақов еңбегінен соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің
төңірегінде сөз қозғап, соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар
жасауды да көздедік.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны – А.Ысқақовтың қазақ тілі грамматикасының өзекті
мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Жұмыстың мақсаты –
А.Ысқақовтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және
қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану
іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми
мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы
төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі сөздерді таптастыру теориясына қатысты
көзқарастары мен тұжырымдары;
- көмекші есімдер, етістіктің шақ категориясы, үстеу, еліктеуіш сөздер,
одағай сөздер туралы ұстанымдары;
- А.Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізін тілдің грамматикалық
құрылысы жайындағы ілімі, лексикалану және делексикалану құбылысы,
аналитикалық морфология, қазақ тіліндегі ішкі флексия, қос сөздер,
біріккен сөздерге қатысты зерттеулері ыңғайында саралау;
- тіл мәдениеті мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің әдістемесі
жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу;
- тілтанымдағы жаңа парадигмалардың А.Ысқақов зерттеулеріндегі
көрінісін айқындау;
- А.Ысқақов еңбектеріндегі грамматикалық тұжырымдарының ғылыми-
теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше
жаңалық ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез-келген ғалымның
ғылыми жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына
көп септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне
жол ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым А.Ысқақов еңбектері арқылы
қазіргі қазақ тілінің грамматикасындағы түйінді мәселелер, атап айтқанда
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен даму жолдары
сараланады;
- А.Ысқақов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де морфолог-
зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты,
концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, А.Ысқақовта ол
мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- А.Ысқақовтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы Зерттеуде алынған нәтижелер және
зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні,
функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда,
қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық
бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің
өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында А.Ысқақовтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, зерттеу нысанына қатысты баспа бетін
көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы К.Аханов, А.Қалыбаева,
Н.Оралбаева т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан еңбектер жұмысқа теориялық және
методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей: А.Ысқақов сөздерді таптастырудың
принциптері туралы, А.Ысқақовтың етістіктің шақ қатегориясын танудағы
ұстанымы атты 2 мақала жарияланып (Қазақстанның ғылыми әлемі
халықаралық ғылыми журналы, 2012-6), А.Ысқақовтың тілдің грамматикалық
құрылысы жайындағы ілімі тақырыбында республикалық ғылыми конференцияда
баяндама жасалып, жинаққа шықты (Абылайханның 300 жылдығына арналған
Өзбекәлі Жәнібеков оқулары-2013 атты ІҮ республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференцияның материалдары).
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
І тарау
А.Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары
1. Сөздерді таптастыру принциптері
Қай кезде болса да морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі сөздерді
әр түрлі лексико-грамматикалық топтарға бөлу болғаны белгілі. Сөздерді
бұлай бөлу жыл санауымыз алдындағы Ү-ІҮғасырдағы көне Үндістан лингвисі
Панини грамматикасынан, байырғы Греция ойшылдарынан бері айтылып келе
жатқанын да білеміз.Тілдегі сөздерді есім, етістік, шылау деп үшке бөлу де
сол заманда басталған болатын. Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы
үш топ құрамына кіретін сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір
топқа бөлу - тіл білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр.
Ғылымда орныққан сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де
қолданды. Кейін келе сол соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді
[4.95].
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік
қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана
тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан
басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның
тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз
күні бүгінге дейін сақталып келеді [5.18].
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс -
әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына
айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын
зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов,
Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
түрлі дәрежеде көрініс тапты [6].
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда
қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған
авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз
таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану
деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның
күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз
таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950
жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді
таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа
бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын
айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі
көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір
жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,-
дейді [7].
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі
айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да,
басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер
және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың
нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің
нәтижесі,-дей отырып [5,36] , ғалым сөз таптары терминінің орнына
лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік
жаңашылдық жақтары да бар:
біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық
мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-
тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген
еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады.
Ғалым тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш,
бейнелеуіш сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық
ерекшеліктерінің барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне
талдау жасайды. Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін
айта келіп, еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке
сөз табы етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу
сөздерді ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені
еліктеу сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде
синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-
деп дәлелдейді [7].
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген
сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік)
бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым
морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне
байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да
сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
Сөзден сөз тудыратын формальдық бөлшектердің де(жұрнақтардың) сөз
таптарының жіктерін ашуда атқаратын қызметі аса күшті,- дей отырып автор
бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыруға қабілетті жұрнақтарды да әр
сөз табының анық морфологиялық көрсеткіші болып танылатын сөз түрлендіруші
(мысалы, сын есімнің шырай, етістіктің етіс, т.б.) жұрнақтары секілді
формальдық белгі ретінде таниды.
Жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалған сын есімдердің
формальдық белгілері(көрсеткіштері) сол туынды сын есімдерді жасаған
жұрнақтар болады,- дейді ол [5,37].
Алайда бұл тұжырымның дұрыс бола бермейтіні қазақ тіл білімінің кейінгі
даму барысында анықталды. Ғалым сол сияқты сөз таптастырудағы синтаксистік
принципті айта отырып, әрбір сөз табының сөйлемде негізгі және қосымша
қызметі болатынын ашып айтты.
А.Ысқақов кезінде Қ.Жұбанов айтқан идея ізімен сөз таптарын тарихи
категория ретінде тани отырып, оларды таптастыруда саралану процесінің әлі
жүріп жатқанын, бұл факторды сөздерді жіктеу ісінде мықтап ескеру керек
екенін де айтып, дәлелдеп берді. Ғалым Сөз таптарын анықтаумен қатар,
әдеби тіліміздің күннен-күнге қарыштап өсуімен, дамуымен байланысты оның
лексикалық құрамындағы сөздер де өзара дифференцияланып (сараланып)
бітпегендігін, сөздердің саралану процесі тіліміздің қазіргі жағдайында
төтенше күшті екендігін естен шығармау керек,- дей отырып [5,37] , бұл
пікірін нақты мысалдармен дәлелдейді. Оның ойынша, Жел Төлеубайдың басынан
тақиясын ұшырып түсірді, Қаратаудың басынан көш келеді, Жұмысты басынан
осылай ұйымдастыруымыз керек еді,- деген сөйлемдердегі бас сөзіне қатысты
түрлі мағыналық өзгерістер сөздердің саралану процесінің көрінісі, яғни
әуелгі толық мағыналы зат есім бас сөзінің мағынасының солғындауы
нәтижесінде екінші сөйлемде көмекші есімге, үшінші сөйлемде шығыс
септігінің көнеруі арқылы үстеуге айналған.
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен
байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы
Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и
именные части речи в современном казахском языке атты докторлық
диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-
пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология
факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология
оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші
басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі
еңбек болып есептеледі.
Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер
қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін
мрофологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса
керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім
десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді.
Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікірі [4 ,102]
қазақ тіл білімінің морфология саласының қалыптасуы мен дамуындағы ғалымның
еңбегіне берілген лайықты баға.
А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев сынды
белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді таптастыру
теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол сөздерді
таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп санаған, себебі
ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану мүмкін емес деп
біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер - тілдің
грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты
мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті
сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең
түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады [8,126].
Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз
қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды,
саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат.
Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның
ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына
қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар
қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі – сөз
таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының
сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз
табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз
дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне
қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін
таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде
кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін
айқындауда да, шылауларды түрге бөлуде де кездеседі. Сондықтан келешек
зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
Сөз таптарын лексика-грамматикалық категория ретінде сипаттауының
кейбір себептері туралы ғалымның еңбектері арқылы ұғынуға болар жайттарды
саралап көрсек.
Қазақ тіліндегі сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне
қарай, атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа
бөлінеді. Бұл бөліністі қазақ тіл білімінде қалыптастырған ғалым А.Ысқақов
[9,126]. Жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде осы көзқарас
бойынша студенттер дәріс тыңдайды, қаншама уақыт өтіп, қаншама ғылыми еңбек
жазылса да сөз таптарына байланысты А.Ысқақов зерттеулері құндылығын жоймай
келеді.
Кез келген сөз табын сөз еткенде алдымен сол сөз табына тән
грамматикалық категориялар туралы ғылыми түсінік қалыптасуын көздеу керек.
Өйткені грамматикалық категориялар-тілдің грамматикалық құрылысы туралы
негізгі ұғымдар , яғни грамматиканың негізгі ұғымдары. Мазмұнына қарай
оларды екіге бөлуге болады: жалпыграмматикалық және жекеграмматикалық.
Жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары, сөйлем мүшелері т.б.
категориялары жатса, жекеграмматикалық категорияларға септік, көптік,
жақ, шақ т.б. категориялар, әр сөз табына тән категориялар жатады.
Грамматикалық категориялар парадигмасының компоненттері, граммемалар,
жалқықолданыстығымен (однофункциональностью) ерекшеленеді және олардың
бір ғана категориялды мағынасы болады. Бұл тілде қалыптасқан грамматикалық
формалардың жалқы немесе жалғыз ғана мағынаның білдіретіндігін көрсетеді.
Соған орай грамматикалық мағынаның категориялдық түрі қалыптасады. Ал
лексема парадигмасының компоненттері, сөзформалары, керісінше,
көпқолданысты (многофункциональны), соған байланысты сөзформалары бірнеше
грамматикалық формалардың қиылысу нүктесі болып саналады. Бірақ бұл әр
тілдер семьясында әр түрлі болып келеді.
Екі парадигма да тіл жүйесінің парадигматикалық иерархиалық
қатынастағы абстрактілі - грамматикалық деңгейіне жатады. Бұл деңгейлерді
жан-жақты зерттеген морфолог А.В.Бондарко сөз таптары парадигмасы деген
терминді қолданбағанмен, сөз таптарын сипаттайтын морфологиялық
категориялардың кешені деген күрделі терминмен атайды.
Грамматиканы зерттеуші О.П.Суник сөз таптары ұғымын сөз ұғымына
қарағанда әлдеқайда тар мәнді деп санайды[10,42]. Өйткені сөз таптары
грамматикалық құрылыстың бірлігі деп қарауға мүмкіндік туғызатын бір
аспектісі ғана. Кез-келген сөз табы сөздерді жалпыграмматикалық мағынасына
қарай ғана сөз табы деген ұғымға біріктіреді. Тіпті жалпы алғандағы сөз
таптары деген ұғымның өзі сөздің бүкіл құрылымдық-семантикалық және
функционалдығын бірден көрсете алмайды, сондықтан сөз бен сөз таптары бір
біріне тепе тең бола алмайды. Әр түрлі сөздер бір сөз табына
топтастырылғанмен де, әр түрлі сөздер болып қала береді. Сондықтан, сөз
табы дегеніміз сөздің ең маңызды жалпыграмматикалық мағынасын көрсететін
категория ғана. Соған орай жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары,
сөйлем мүшелерінің категориялары т.б. жатса, жекеграмматикалық
категорияларға септік , көптік, жақ, шақ, т.б. категориялары енеді.
Сонда сөз таптары дегеніміз: Классы тюркских слов, каждое из которых
обладает неким однородным, не собственно лексическим и не
частнограмматическим, а общеграмматическим(иначе,категориа льным)
[10,29]. Тіпті бір-біріне қарама-қарсы мағыналы сөздер, айталық,күн мен
түн, ақ пен қара, қараңғы мен жарық т.б. бір грамматикалық разрядпен бір
сөз табының аясына енеді. Ал осылардан туындайтын, бір қарағанда ұқсас
сөздер күндік (ақы ) пен түндік сапар, ақтық (тары) пен қаралық (ойын),
қараңғылық (сәт) пен жарықтық (сәт)сын есімдер (синтаксистік функциясына
қарай ғана) болып кетеді. Күн, түн, жарық т.б. сөздерді зат есімдерге
жатқыздырып тұрған сөздердің заттығы немесе субстанционалдығы болса,
күндік, түндік т.б. сөздердің атрибутивтілігі, сол сияқты қимыл мен
әрекетті білдірсе, олардың процессуалдығы немесе динамикалығы сияқты
семантикасы.
Сөз таптарының семасиологиялық негіздерін А.А.Шахматов лексикалық мағына
деп түсінеді. Сондықтан да ол сөз таптарын лексика грамматикалық категория
деп таниды, себебі оның пікірінше, сөз таптарына біріктіретін сөздердің
лексикалық негізгі мағыналары болып табылады.. А.А.Шахматовтың бұл
пікірін толық мойындамағанмен, В.В.Виноградов граматикаланған
категориялардың, зат яки заттық категория, сапа мен сапалық, заттың
қимылын, күй қалпын білдіретін психологиялық тұрғыдан барынша
абстрактіленген категориялардың болатынын, олардың мағынасын граматикалық
мағына ретінде қабылдайтынын айтады.
Н.С.Поспелов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияға жатқыза
отырып, заттық сын-сапалық, т.б. категорияларды үзілді-кесілді таза
грамматикалық категорияға жатқызады. Сөз таптарын сөздердің лексика-
грамматикалық разрядтары деп, ал олардың жалпыланған лексикалық мағыналарын
абстрактіленген грамматикалық заттық, сапалық, т.б. мағыналарға ауысудың
нәтижесіне жатқызады. Дегенмен максимальды түрде жалпыланған лексикалық
мағыналар абстрактіленген граматикалық мағыналарға ауысқанда, осыған сәйкес
сөздердің түрлену формасы да граматикалық болып шыққанда, неліктен сөз
таптарын лексика – граматикалық деп атайтынын түсіндіре алмайды.
Ғалымдардың бірқатары грамматикалық мағынаны сөздің негізгі мағынасына
қосымша мағына деп түсінеді.
Міне, осындай әр түрлі ойға жетелейтін пікірлер болса да, проф.
А.Ысқақов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияларға жатқызғаны
белгілі[12,45].
Грамматикадағы логикалық бағытқа байланысты сөз таптарын ерекше
лингвистикалық грамматикалық мағынасы бар категорияға жатқызып жүрген
ғалымдар сөз таптарын грамматикалық категория дей келіп, оларды
сипаттағанда сөз таптарының бір ізге түспеген, қайшылыққа толы дәстүрлі
жүйеленуін негізге алады. Бұл арада зат есім, сын есім, етістік сияақты сөз
таптарымен қатар тұтас түрленуі жоқ, ішінара түрленетін есімдіктерде де,
мүлде басқа негіздемелермен жеке сөз табына жатқызылып жүрген, біртұтас
түрлену категориялары жоқ одағай, еліктеуіш сөздерді де, үстеулерді сөз
таптарына жатқызады.
Сөз таптары психологиялық та, логикалық та категорияларға
жатпайды, себебі психологияда, логикада, философияда жеке категориялық
құндылықтарды түсіндіргенде ұғым ретінде сөз таптарына сүйенбейді,
сондықтан бұлар тек қана грамматикалық, яғни лингвистикалық ұғымдар болып
табылады.
Сөз таптары бір-бірімен деривациялық байланысқа түсуі мүмкін.
Деривативтік байланыстар әр басқа сөз таптарының лексемаларын бір-бірімен
өзара байланыстыра алады. Мұндай кезде сөзжасамдық транспозиция процесі
жүреді және негізгі сөз табының морфологиялық категориялары туындаушы сөз
табына ауыспайды. Мысал ретінде айтқанда, заттанған сын есім сын есімнің
категорияларымен түрленбейді. Морфологиялық транспозицияға тән болып
саналатын сөз табының аралык деривативтік қатынастары бір сөздің формаларын
байланыстырса, онда кейбір морфологиялык категориялар туынды формада
сақталады. Л.В.Бортэ бір сөз табынан жасалған лексемалардың деривативтік
тізбегін ерекше лексика-грамматикалық парадигма деп жеке қарастырады.
Дегенмен морфологиялық және лексика-грамматикалық парадигмалардың
арақатынасы аз зерттелген, жүйеленбеген [12,46].
Сондай грамматикалық табиғаты аса күрделі сөз таптарының бірі
етістік туралы студенттерге лекция оқығанда да ғалымның тұжырымды, түйінді
ойлары негізге алынады және ол тұжырымдардың студенттердің кабылдауына,
түсінуіне лайық форма мен мазмұндылығы, ең бастысы, ғылыми нақтылығы мен
негізділігі А.Ысқақов еңбектерінің өткен ғасырдан бері өміршең күйін
жоғалтпауының себебін көрсетеді.
Етістік - есімдерден кейінгі екінші орында тұратын грамматикалық
үлкен категория. Түркі тілдеріндегі есім-етістік омонимиясын зерттеуші
түркологтар түркі тіліндегі кез келген түпкі түбір әрі затты, әрі қимылды
атап, синкретті болып келетінін айтады. Сондықтан да бегілі түрколог
А.М.Щербак етістік формаларының бастауында қимыл атаулары жатады дейді. Нақ
осы қимыл атаулары есім-етістік синкреттілігі болған уақытында кұбылыс пен
процестерді тілдік кұралдар арқылы атау барысында нақты сөйлеу үстінде
сөйлеушінің іс-әрекетті орындаушыға және іс-әрекетке қарым-қатынасын
білдірудің негізі қалана бастаған. Осылайша қимыл атаулары арқылы етістік
формаларының семантикалық көп түрлілігі қалыптасқан.
Әрине, етістікке тән қосымша морфемалардың сөзді өзгертуі мен
сөз тудыру қасиеттеріне келгенде бірізді пікірді кездестіру қиын.
Етістіктің кейбір грамматикалық формаларының мағыналық құрылымы өте күрделі
болып келетіндіктен, грамматикалық формаларды тек қана сөз өзгертуші немесе
сөз тудырушы деп қарастыру көбінесе біржақтылыққа әкелетінін А.М.Щербак
ескертеді. Соған қарамастан, даулы болып жүрген етіс формаларын сөз
тудырушы қосымшаға жатқыза салумен зерттеушілер түгел келісе салмайды.
Сондықтан А.М.Щербак өз еңбегінде Э.В.Севортянның мына пікірін келтіреді:
Не случайно Э.В.Севортян в предисловии к монографии, посвященной
глагольному словообразованию, назвал залог категорией исторически
переходной от словообразовательной к грамматической, заметив при этом,
что в разных тюркских языках одни залоги ближе к сфере словопроизводства,
другие - к сфере словоизменения [13,181]. Осы пікірді келтіре отырып,
етістік формаларын сөз тудырушы және сөз өзгертуші деп ажыратудың өзін
шарттылыққа жатқызады. А.М.Щербак көрсетілген еңбегінде Г.Дерфердің
кеңестік түркологтардың тілді тарихқа қарсы (антиисторизм) әдісімен
зерттеу жүргізу әдісін сынауымен және тілге реконструкция жасағанда кеңес
түркологтары тарихты ескермейді, тілдік материалды жазба ескеткіштерден
емес, диалектілерден жинайтыны туралы пікірімен келіспейтінін айтады. Осы
Г.Дерфердің сынауы әсер еткен болар, алғысөзден соң өзі пайдаланған 26-дан
астам, арасында Білге-қаған, Күлтегін т.б. сияқты көне жазбалардан бастап,
кейіннен Анкара, Стамбул, Висбаденде жарық көрген түркі ескерткіштерінің
тізімін береді. 41-ден астам түркі тілді мерзімді басылымдар мен
жинақтардың материалдарын пайдаланғанын тізімдеп көрсетеді. Кейініректе
қазақ тіл білімінде етістікті фундаментальды түрде зерттеуге бұл еңбектің
де ықпалы тигені сөзсіз.
Сөздерді сөз топтарына топтастыру үшін алдымен осы сөздің аясына
енетін грамматикалық формалардың кұрамы айқындалып, содан соң сөз белгілі
бір сөз табына жатқызылуы тиіс. Әрбір сөз табын сөз табы ретінде
айқындайтын грамматикалық мағыналарының жиынтығы болады.
Етістік сөз таптарынан рай, шақ, жақ, амалдың өту сипаты
тұрғысынан ерекшеленеді. Етістік формаларынын бәрі де процессуалды, ал
өзгермейтіндік, қозғалыссыздық мағынасы етістікте болмауы тиіс. Ал есімше
мен көсемше бір-бірін, бірінің фонында бірі тұрып, бірін-бірі толықтырып,
қимылдың толық өткен-өтпегенін, амалдың түрлі өту сипатын білдіреді.
Амалдың өту сипаты әртүрлі болады: істің аяқталған-аяқталмаған,
шектеулі-шектеусіз, нәтижелі-нәтижесіз, болымды-болымсыз т.б. Бірақ кейде
етістіктің қимылсыздықты, өзгеріссіздікті, әрекетсіздікті білдіретін
кездері болады. Мысалы, Ауыл елдің қиыр шетінде орналасқан. Ертістің оң
жағалауында Күршім ауылы жатыр немесе С.Исаев келтірген: Бұл алгебралық
формула екінші формулаға тең. Інісі ағасына қатты ұқсайды. Жол екі
айырылды. Шөп арасынан соқпақ көрінді деген мысалдардағы ауыл, кактус, жол,
соқпақ әлденені істегендей, қимыл жасап жатқандай әсер қалдырады,
шындығындай солай болып қойған, әрекет орындалып кеткен, әлдекімдер солай
істеген. Яғни лексикалық жақтан бұл етістіктер процессуалдықты білдірмейді,
бірақ грамматикалық процессуалдық бар. Өйткені, бұл етістіктерде шақтық
мағына бар (өткен шақ), соның нәтижесінде етістікке тән қимыл-қозғалыс
пайда болады. Бірақ, бұған дейін де етістікке тән амалдың өту сипатын
А.Ысқақов өте жақсы сипаттап бергені белгілі.
Етістік - грамматикалық категорияларға бай сөз табы.
Грамматикалық категориялар грамматикалық форма мен мазмұнның жиынтығынан
тұратын грамматикалық мағыналар жиынтығы. Кез келген грамматикалық
категория тілдің құрылымдық негізін құрайды, оның мазмұны мен мәнін
анықтайды. Грамматикалық категория грамматикалық форма мен грамматикалық
мағынаның өзара бірлігімен, олардың арасындағы диалектикалық үйлесім-
сәйкестілікпен, жүйелілікпен байланысты. Грамматикалық категория
грамматикалық форма мен грамматикалық мағынаның бірлігі. Грамматикалық
категория болу үшін мынадай шарттар болуы тиіс:
- кемінде екі грамматикалық мағына болуы керек, мағына мен
грамматикалық формадан тыс категория жоқ;
- мағыналар бір-бірімен тектес, мәндес болуы және олардың
бірінің орнына бірі жұмсала алу мүмкіндігі жоқка шығарылуы тиіс;
- грамматикалық категориялар белгілі бір сөз табына тән
болады, олардан тыс өмір сүре алмайды;
- алдыңғы шарттарға сай парадигмалық жүйе жасап, жүйенің
мағыналық-тұлғалық сәйкестігі оның кұрылымдық ерекшелігі болуы керек.
Бірақ грамматикалық семантиканы лексикалық мағынадан ажырата білу
керек. Мысалы, зат есімнің жалқы, жалпы және кімдік, нелік болып бөлінуі
грамматикалық семантиканың нәтижесі. Өйткені жалқылық та, жалпылық та,
сондай-ақ адамзаттық немесе ғаламзаттық болуы грамматикалық тұлғалар,
түрлену парадигмасымен берілмейді. Ондай ерекшелік етістіктің салт және
сабақтылық қасиетінен байқалады. Жалпы етістіктің етіс грамматикалық
категориясының жіктелуінде мынадай ерекшеліктер бар:
1. Етістік түбірінің грамматикалық сипатын өзгертпейді;
2. Түбір семантикасына өзгеріс енгізеді, жаңа мәні бар
грамматикалық мағына үстейді;
3. Етістіктің түбіріне басқа тұлғалардан бұрын жалғанады.
Міне, осыдан келіп етістіктің салт-сабақты, етіс категорияларына
лексика-семантикалық та, грамматикалық та сипат тән болып тұратынын
А.Ысқақов нақты байқаған. Етіс формаларының осындай екідайлық сипаты көп
жағдайда ғалымдар арасында кереғар көзқарастың пайда болуына әкелгені
белгілі. Тек етістік емес, басқа сөз таптарының сипатын А.Ысқақов лексика-
грамматикалық принцип арқылы жеткізуді дұрыс санауының себебі де осындай
мәселелерден туындаған деп білеміз.
Көрсетілген ерекшеліктер түркі тілдеріндегі, оның ішінде қазақ
тіліндегі етістіктің етіс категориясының үнді-еуропа тілдеріндегі залог
формасына мүлде ұқсамайтындығын аңғартады. Екіншіден, залог формасына тән
дәстүрлі анықтамалардың аясына сыя бермейтіндігі түркі тілдеріндегі етіс
категориясы жөнінде екі түрлі көзқарастың туындауына тағы да себеп болған.
Екі түрлі көзқарастың біріншісі, етіс етістіктің грамматикалық формасы
дейтін көзқарас болса, екіншісі - түркі тілдеріндегі етіс формасын дәстүрлі
етіс формасының сипатына сәйкеспейтін ерекше морфологиялық тұлғалар деп
тану. Соңғы көзқарас етіс категориясының лексика-семантикалық әрі
грамматикалық өзгешелігінен туындайды.
Морфологияның қиын мәселелері аз емес, бірақ бұл пәннің, қай
проблемасын сөз етсек те, белгілі ғалым проф.А.Ысқақовтың еңбегін айналып
өте алмайтынымыз ақиқат.
1.2 Көмекші есімдер
Тіл– адамның барлық саналы өмірінің құралы: білімді, мәдениеттілікті,
қоғамның белсенді азаматы болуды ол тіл арқылы үйренеді.
Түбі сан ғасырлардан бастау алатын, тағдыры ұлт тарихымен сабақтасып
жатқан қасиетті қазақ тілінің даму заңдылықтарын зерделеп, ұрпақ қазынасына
айналдыру – тілші ғалымның мұраты. Жақсының аты өшпейді, ғалымның хаты
өшпейді, дегендей қазақ тілінің дамуына қосқан үлесі оқшау тұрған бір
төбедей, үлкен есімді ұстаз, заманының дара тұлғасы, дана тұлғасы– Ахмеди
Ысқақов.
Ғалымның көп ізденіп, ерекше із қалдырған саласы–қазақ тілінің
грамматикасы. Ол қазақ тілінің грамматикасын, оған қатысты ғылымы
пайымдауларды өзіндік тың тұжырымдармен байытты. Соның ішінде морфология
саласында атқарған еңбегін айрықша атауымызға болады.
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың
салған сара жолдарын алға бастап, А.Ысқақов үнемі сөздерді таптастыру
теориясымен де, тәжірибесімен де үздіксіз айналысты деуге болады. Өйткені,
ғалым сөздерді таптастыру грамматиканың ең түйінді, өзекті, маңызды
мәселесі деп санаған, себебі, тілші ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың
ешюір мәселесін тану мүмкін емес деп біледі. Огы ғалымның төмендегі сөзінен
көруге болады: Солай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің
грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты
мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті
сипаттамалар беру, алды–алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең
түйінді, ең негізгі мәселесі [9,146]. Осындай көптеген тың ізденістердің
нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Сонымен қатар, Ахмеди Ысқақовтың біз көмекші есім теориясының көмекші
теориясының негізін қалаушы деп те танимыз. Көмекші есім туралы идеясы–
ғалымның еңбегіндегі ғылыми жаңалықтарының бірі. Осыған қатысты тілшінің ең
алғашқы мақаласы, яғни жаңа тұжырымның қайнар көзі іспеттес мақала 1948
жылы Халық мұғалім жураналында жарияланған [14]. Ғалым сол кездегі орта
мектептерге арналған грамматикаларында не біржола елеусіз қалып, немесе
басқа сөз таптарына қатеден жатқызылып жүрген біралуан сөздердің
ерекшеліктеріне, атап айтсақ, аст, үст, алд, қас, жан, сырт, іш, оларды
оқушыларға танытуда қандай бағыт ұстау сияқты өзекті сұрақтарды аңғарып,
тоқталған.
Бұл сөздердің мағыналарын, атқаратын қызметтерін, олар қай сөз табына
жатқызылуын анықтаудың ғылыми–теориялық жағынан ғана емес, практикалық
жағынан да маңызы төтенше екенін ескерткен. Ғалым олай деген себебін
түсіндіргенде: бұл сөздерді ғылыми–теориялық жағынан тексеру, зерттеу,
білу, біріншіден, тіліміздегі кейбір сөздердің даму дәрежесін анықтауға
мүмкіншілік берсе, екіншіден, бір кезде өзіне тән толық мағынасы бар
дербес сөздердің белгілі жағдайда мағыналары солғындап, бірте–бірте
көмекші сөздерге айналатынын аңғаруға да мүмкіншілік береді деген. Ал,
мұндай сөздерді зерттеп, сырын ашу практикалық жағынан оларды белгілі бір
сөз табына жатқызуға жеңілдік туғызады. Осы орайда Ахмеди ағамыздың
ұстаздық біліктіліктен туындаған зор пайымдауларының бірі:
Түсініксіз жайттардың сырын ашу мектептерде тілдің кейбір мәселелерін
оқытуда, оқу құралдарында да кездесіп қалып отыратын шалағайлықтарды жоюға
себепші болады. Жұмбақ солып жүрген бұл сөздерді (көмекші есімдерді)
оқытудың әдісін табу мүмкін емес-ті. А. Ысқақовтың зерттеулеріне дейін
көмекші есімдер үстеудің қатарына қосылып жүрген: Мекен үстеулеріне
мынадай сөздер жатады: төмен, жоғары, қасы, жаны, ортасы, беті, іші,
түбі... [15, 56], әрине, қәзіргі қазақ тілінің тұрғысынан бұл пікірді
орынсыз, қыйғаш деп танитынымыз сөзсіз. Мінеки, халқымыздың асыл
перзенттерінің бірі Ахмеди Ысқақовтың осынау новаторлық идеялары елеусіз
қалған жоқ, олар түркі тілдес ғалымдардың назарын аударып, көмекші есім
мәселесін зерттеуге жұмылдырды. Осының нәтижесінде түркі тілдерінде көмекші
мөздерді зерттеген бірсыпыра ғылыми еңбектер пайда болды. Олардың
кейбіреуін атасақ, Н. Е. Петров 1962 жылы Служебные имена и послеслоги в
якутском языке (М., 1962), Т. Рустамов Хозирги узбек адабий тилидаги
кумакчилар, В. Исенгалиева Служебные имена и послеслоги в казахском
языке және де төл тіліміздегі осы бағытты жалғастырып, көмекші есімдерді
арнайы зерттеген Мейірбек Оразов болып табылады.
Егер А. Ысқақов осы теорияның іргетасын қаласа, М. Оразов оны дамытушы
деп білеміз. Яғни, М.Оразов көмекші есімдердің грамматикалық дәрежесінен
өтіп, қалыптасу жолдарын теориялық негіздірге сүйеніп, тілдік деректер
негізінде өте ұқыпты, жан–жақты дәлелдеп шыққан. Әрине, Ахмеди Ысқақов
көмекші есімдердің дербес лексикалық мағынасының абстракциялануы арқылы
грамматикалық дамудың нәтижесінде көмекшілік қызметке көшкенін айтқаны
белгілі, бірақ ол үдерістің қалай өткені егжей–тегжейлі кезінде айтылмаған
еді.
Демек, М. Оразов көмекші есім мәселесіне әдейі арналған ғылыми
зерттеулерінде А. Ысқақов идеясын қуаттап, көмекші есімдерді танып, көмекші
есім терминін сақтап, оның дұрыс қолданылғанын жақтап, барлық жақтарын
тереңдете зерттеген. Міне осының өзі Ахмеди ағамыздың еңбектерінен
кездейсоқ пікір кездестіру мүмкін емес екенін дәлелдей түседі.
Бүгінгі таңда көмекші есімдер тек лексика–грамматикалық тұрғыдан ғана
емес, сондай–ақ синтаксистік, яғни сөз тіркестерінің аясындағы өзіндің
ерекшеліктеріне және лингвистиканың басқа да жаңа бағыттарына сай
қарастырылып жатқаны мәлім. Бұл ретте қалам тербеген кейбір жас ізденуші
ғалымдарымызды атасақ: Ж. Балтабаева, Қ.Т. Мұхамади, Ж. Жанпейісова т.б.
Сонымен, жоғарыда сөз болған еңбектерді және күні бүгінге дейін
жалғасын тауып келе жатқан көмекші есімдер туралы басқа да көптеген
зерттеулерді қарастыра отырып, олардың қазіргі қазақ тіліндегі жағдайлары
туралы сөз қозғайық. Жалпы сан жағынан аз болғанымен, қолданылу аясы кең,
оларды тілімізде өте жиі қолданамыз. Көмекші есімдерге мына сөздер жатады:
алд, арт, аст, үст, жан, қас, маң, іш, ара, бас, шет, түп, төбе, тұс, сырт,
орта, бет. Қазақ грамматикасында (Астана, 2002) көмекші есімдерге мынадай
анықтама берілген: Көмекші есім деп грамматикалық өзгеріске түсіп
дерексізденудің (абстракцияланудың) нәтижесінде заттық мағынасынан айырыла
бастаған тәуелдік жалғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып, матаса
байланысқан тіркестің екінші сыңары қызметінде жұмсалатын зат есімнің
кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады.
Лексикадық мағыналары жағынан зат есімдерге ұқсағанымен, көмекші
есімдер зат есімдер секілді өз алдына дербес мағынасы жоқ, сол себепті жеке
қолданылмай, тек толық мағыналы сқзбен тіркесіп, олар ілік жалғаулы негізгі
сөзбен тіркесіп, тәуелдік жалғауының үшінші жағында ғана септеліп, көптеліп
келеді. Дегенмен, мағыналары қаншалықты солғындағанымен де, шылау
сөздердегідей я бүтіндей, я жартылай жоғалып кетпейді. Мәселен, үшін, дейін
септеуліктерін, ғой, ма, ме демеуліктерін алсақ, олардың мағыналары тиісті
негізгі (атаушы) сөздерге тіркеспей, жеке тұрғанда тіпті айқын
аңғарылмайды. Ал үсті, сырты, іші, арасы сияқты көмекшілерді алсақ, олар
тиісті сөздерге тіркеспей–ақ , жеке–дара тұрып–та, белгілі бір көлемдік
қатынастармен байланысты ұғымдарды білдіре алады. Зат есім сөздер көмекші
есіммен қолданылған уақытта зат есім көмекші есім арқылы септеледі. Көмекші
есім грамматикалық көрсеткіш ретінде септік мәнін білдіреді, оны
нақтылайды, кеңейтеді. Олардың негізгі (атаушы) сөздерге үстейтін қосымша
мағыналары көбінесе көлемдік қатынастарды, әредік, мезгілдік қатынастарды
білдіреді. Осындай семантикалық ерекшеліктеріне орай, көмекші есімдер
көбінесе көлемдік және мезгілдік мағыналарды білдіретін барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік формаларында қолданылады. Бұдан, әрине, көмекші
есімдер атау, ілік, барыс, табыс септіктерінде жұмсалмайды екен деген
қорытынды шықпасқы тиіс. Дегенмен, кейде ешбір септік қосымшасы бере
алмайтын мағынаны білдіретін қызметімен, қасиетімен ерекшеленеді.
Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан да
бір қатарға қоюға болмайды. өйткені шылау сөздер–сорфологиялық жағынан
белгілі бір формаларды қалыптасып орныққан көмекші сөздер болса, көмекші
есімдер, керісінше, өздерінің төркіндеріне (зат есімдерге) тән формалардың
бәрін де бойларына сақтайды. Демек, көмекші есімдер өздерінің көмекшілік,
дәнекерлік қызметтерін қажетіне қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік
жалғауларын және кейбір жұрнақтарды да қабылдай отырып атқара береді.
1.3 Етістіктің шақ категориясы
Қазақ тіліндегі сөз таптарының ішінде ең күрделі сөз табы етістік
болғандықтан, оның лексикалық, мағыналық ерекшеліктері де мол. Көптеген
ғалымдардың қатысуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне қарамастан
кейбір мәселелерінің күні бүгінге дейін бірізді шешімін таба қоймағандығы
да етістік сөз табының сол күрделілігін аңғартса керек.
Қазақ тіл білімінің морфология саласында бірыңғай пікір қалыптаспаған
сондай мәселелердің қатарына етістіктің шақ қатегориясын, олардың
саралануын, аталуын жатқызуға болады.
Етістіктің шақ категориясы деп сөйлемде айтылған амал-әрекеттің
белгілі бір уақытпен байланысты екендігін білдіретін категорияны айтамыз.
Яғни, шақ категориясында қимыл қозғалыстың мезгілі ашық көрсетіледі. Қимыл-
әрекеттің сөйлеп тұрған кезде болып жатқанын, келешекте болатынын немесе
болып кеткенін аңғартатын етістік формалары шақтың көрсеткіштері болып
табылады. Бұл туралы грамматиктердің әрқайсысы өзіндік тілмен сөйлесе де,
негізі мағыналары ұқсас екенін аңғарамыз.
Айталық, 1967 жылы жарық көрген Қазақ тілінің грамматикасының
авторлары Шақ іс-қимыл жай-күйдің орындалу мезгілі мен сөйлеп тұрған уақыт
арасындағы қарым-қатынастарды білдіретін грамматикалық категория десе
[16.198], Ы.Маманов: Былайша айтқанда, етістіктің шақ формалары сөйлеу
кезінен бұрын, сөйлеу кезінен кейін және сөйлеу кезінде болатын қимылдың,
уақиғаның уақытын жалпы түрде көрсетеді [17.103] дейді. Сол сияқты,
Осындай істің әр түрлі уақытта істелгенін, я істелетіндігін, я істеліп
тұратындығын адам санасының дәл ажыратуы – етістіктің шақ категориясының
көп салалы болуының негізгі себебі [18.130-б.] деген Н.Сауранбаевтың
пікірі де, К.Ахановтың өзінің тіл біліміне қатысты еңбектерінде шақ
категориясы туралы Грамматикалық категориялардың бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ.419.99271
Қолжазба құқығында
Жанысбаева Балауса Козыбаковна
А.Ысқақовтың жалпылингвистикалық тұжырымдамалары
Мамандығы 6N0205
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Г.Қ.Жылқыбай ... ... ... ..
Түркістан 2013 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау
А. Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 8-34
1.1 Сөздерді таптастыру принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Көмекші есімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..16
1.3 Етістіктің шақ категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Үстеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.5 Еліктеуіш сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
1.6 Одағай сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...30
ІІ тарау
А. Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... 35- 82
2.1 Сөздің морфологиялық құрылымы және
негізгі грамматикалық ұғымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Лексикалану және делексикалану құбылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Аналитикалық морфология
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.4 Қазақ тіліндегі ішкі флексия
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.5 Күрделі сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55
2.6 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
2.7 Тілтанымдағы жаңа парадигмалардың
А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
Пайдаланылған дереккөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Кіріспе
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер
мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны
орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда
жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының
президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және
кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта
даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет
болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап
көрсетеді [1].
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау – Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша
құрылуының алғышарттары – маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция)
моделін қамтамасыз ететін –оқытуды демократияландыру, ізгілендіру,
ақпараттандыру, саралау, студенттің жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына
мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне
жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану
және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-теориялық білім, іскерлік,
дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен
білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы А.Ысқақовтың
жалпылингвистикалық тұжырымдамалары деп аталады.
Тіл білімі тарихын зерттеушілердің басшылыққа алатын историзм
принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік
мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын
не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан
артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның болашағы
үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл
білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден
орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе
1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и
лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова(А.,1971) атты кандидаттық
диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары
монографиялық тұрғыда зерттеле бастады.
Осымен байланысты “Қазақ тіл білімінің дамуына А.Ысқақовтың қосқан
үлесі қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің
тұжырымдарымен үндес келеді” деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы
ғалымның жалпы тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша
орнықты пікірлерінің күні бүгінге дейін маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне
арналған Т.Қордабаев, Б.Қалиев, Ф.Оразбаева, Т.Жанұзақ т.б. ғалымдар
еңбектерінде, мәнділігі, құндылығы туралы айтылған пікірлер деңгейінде
талданды деп атауға болады. Дегенмен оның морфологияға қатысты
концепциялары қазіргі ғылыми таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде
қарастырылып, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
А.Ысқақов – қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым.
А.Ысқақовтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі сөз таптары
мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары
айқындайды. Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл
дамуының ішкі заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық
ашып көрсетеді.
Зерттеудің көкейтестілігі Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді
зерттеудің негізінде дамиды. Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері
ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның
көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып
табылады. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов сынды ғалымдардың теориялық
көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол
ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері
және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол
ашады.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарында дәріс берген тілші-ғалым.
Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын құнды пікірлері мен
ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарымен, өзекті
мәселелерімен сабақтас келетіндігі ерекше назар аудартады.
Морфология бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы А.Ысқақовтың
авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта өңделіп, күні бүгінге дейін осы
оқулықпен оқытылуда. Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап,
қосымшалар, олардың жіктелуі, сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б.
негізгі мәселелердің барлығы қамтылған.
А.Ысқақов еңбегінен соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің
төңірегінде сөз қозғап, соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар
жасауды да көздедік.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны – А.Ысқақовтың қазақ тілі грамматикасының өзекті
мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Жұмыстың мақсаты –
А.Ысқақовтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және
қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану
іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми
мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы
төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі сөздерді таптастыру теориясына қатысты
көзқарастары мен тұжырымдары;
- көмекші есімдер, етістіктің шақ категориясы, үстеу, еліктеуіш сөздер,
одағай сөздер туралы ұстанымдары;
- А.Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізін тілдің грамматикалық
құрылысы жайындағы ілімі, лексикалану және делексикалану құбылысы,
аналитикалық морфология, қазақ тіліндегі ішкі флексия, қос сөздер,
біріккен сөздерге қатысты зерттеулері ыңғайында саралау;
- тіл мәдениеті мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің әдістемесі
жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу;
- тілтанымдағы жаңа парадигмалардың А.Ысқақов зерттеулеріндегі
көрінісін айқындау;
- А.Ысқақов еңбектеріндегі грамматикалық тұжырымдарының ғылыми-
теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше
жаңалық ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез-келген ғалымның
ғылыми жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына
көп септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне
жол ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым А.Ысқақов еңбектері арқылы
қазіргі қазақ тілінің грамматикасындағы түйінді мәселелер, атап айтқанда
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен даму жолдары
сараланады;
- А.Ысқақов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де морфолог-
зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты,
концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, А.Ысқақовта ол
мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- А.Ысқақовтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы Зерттеуде алынған нәтижелер және
зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні,
функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда,
қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық
бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің
өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында А.Ысқақовтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, зерттеу нысанына қатысты баспа бетін
көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы К.Аханов, А.Қалыбаева,
Н.Оралбаева т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан еңбектер жұмысқа теориялық және
методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей: А.Ысқақов сөздерді таптастырудың
принциптері туралы, А.Ысқақовтың етістіктің шақ қатегориясын танудағы
ұстанымы атты 2 мақала жарияланып (Қазақстанның ғылыми әлемі
халықаралық ғылыми журналы, 2012-6), А.Ысқақовтың тілдің грамматикалық
құрылысы жайындағы ілімі тақырыбында республикалық ғылыми конференцияда
баяндама жасалып, жинаққа шықты (Абылайханның 300 жылдығына арналған
Өзбекәлі Жәнібеков оқулары-2013 атты ІҮ республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференцияның материалдары).
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
І тарау
А.Ысқақовтың сөз таптары теориясы: көзқарастары мен
тұжырымдамалары
1. Сөздерді таптастыру принциптері
Қай кезде болса да морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі сөздерді
әр түрлі лексико-грамматикалық топтарға бөлу болғаны белгілі. Сөздерді
бұлай бөлу жыл санауымыз алдындағы Ү-ІҮғасырдағы көне Үндістан лингвисі
Панини грамматикасынан, байырғы Греция ойшылдарынан бері айтылып келе
жатқанын да білеміз.Тілдегі сөздерді есім, етістік, шылау деп үшке бөлу де
сол заманда басталған болатын. Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы
үш топ құрамына кіретін сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір
топқа бөлу - тіл білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр.
Ғылымда орныққан сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де
қолданды. Кейін келе сол соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді
[4.95].
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік
қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана
тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан
басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның
тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз
күні бүгінге дейін сақталып келеді [5.18].
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс -
әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына
айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын
зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов,
Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде
түрлі дәрежеде көрініс тапты [6].
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда
қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған
авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз
таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану
деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның
күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз
таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950
жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді
таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа
бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын
айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі
көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір
жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,-
дейді [7].
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі
айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да,
басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер
және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың
нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің
нәтижесі,-дей отырып [5,36] , ғалым сөз таптары терминінің орнына
лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік
жаңашылдық жақтары да бар:
біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық
мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-
тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген
еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады.
Ғалым тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш,
бейнелеуіш сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық
ерекшеліктерінің барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне
талдау жасайды. Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін
айта келіп, еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке
сөз табы етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу
сөздерді ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені
еліктеу сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде
синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-
деп дәлелдейді [7].
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген
сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік)
бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым
морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне
байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да
сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
Сөзден сөз тудыратын формальдық бөлшектердің де(жұрнақтардың) сөз
таптарының жіктерін ашуда атқаратын қызметі аса күшті,- дей отырып автор
бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыруға қабілетті жұрнақтарды да әр
сөз табының анық морфологиялық көрсеткіші болып танылатын сөз түрлендіруші
(мысалы, сын есімнің шырай, етістіктің етіс, т.б.) жұрнақтары секілді
формальдық белгі ретінде таниды.
Жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалған сын есімдердің
формальдық белгілері(көрсеткіштері) сол туынды сын есімдерді жасаған
жұрнақтар болады,- дейді ол [5,37].
Алайда бұл тұжырымның дұрыс бола бермейтіні қазақ тіл білімінің кейінгі
даму барысында анықталды. Ғалым сол сияқты сөз таптастырудағы синтаксистік
принципті айта отырып, әрбір сөз табының сөйлемде негізгі және қосымша
қызметі болатынын ашып айтты.
А.Ысқақов кезінде Қ.Жұбанов айтқан идея ізімен сөз таптарын тарихи
категория ретінде тани отырып, оларды таптастыруда саралану процесінің әлі
жүріп жатқанын, бұл факторды сөздерді жіктеу ісінде мықтап ескеру керек
екенін де айтып, дәлелдеп берді. Ғалым Сөз таптарын анықтаумен қатар,
әдеби тіліміздің күннен-күнге қарыштап өсуімен, дамуымен байланысты оның
лексикалық құрамындағы сөздер де өзара дифференцияланып (сараланып)
бітпегендігін, сөздердің саралану процесі тіліміздің қазіргі жағдайында
төтенше күшті екендігін естен шығармау керек,- дей отырып [5,37] , бұл
пікірін нақты мысалдармен дәлелдейді. Оның ойынша, Жел Төлеубайдың басынан
тақиясын ұшырып түсірді, Қаратаудың басынан көш келеді, Жұмысты басынан
осылай ұйымдастыруымыз керек еді,- деген сөйлемдердегі бас сөзіне қатысты
түрлі мағыналық өзгерістер сөздердің саралану процесінің көрінісі, яғни
әуелгі толық мағыналы зат есім бас сөзінің мағынасының солғындауы
нәтижесінде екінші сөйлемде көмекші есімге, үшінші сөйлемде шығыс
септігінің көнеруі арқылы үстеуге айналған.
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен
байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы
Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и
именные части речи в современном казахском языке атты докторлық
диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-
пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология
факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология
оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші
басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі
еңбек болып есептеледі.
Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер
қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін
мрофологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса
керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып
зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім
десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді.
Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікірі [4 ,102]
қазақ тіл білімінің морфология саласының қалыптасуы мен дамуындағы ғалымның
еңбегіне берілген лайықты баға.
А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев сынды
белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді таптастыру
теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол сөздерді
таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп санаған, себебі
ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану мүмкін емес деп
біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер - тілдің
грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты
мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті
сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең
түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады [8,126].
Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз
қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды,
саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат.
Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның
ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына
қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша
сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар
қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі – сөз
таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының
сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз
табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз
дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі – сөздердің бір сөз табынан
екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне
қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін
таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде
кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін
айқындауда да, шылауларды түрге бөлуде де кездеседі. Сондықтан келешек
зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
Сөз таптарын лексика-грамматикалық категория ретінде сипаттауының
кейбір себептері туралы ғалымның еңбектері арқылы ұғынуға болар жайттарды
саралап көрсек.
Қазақ тіліндегі сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне
қарай, атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа
бөлінеді. Бұл бөліністі қазақ тіл білімінде қалыптастырған ғалым А.Ысқақов
[9,126]. Жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде осы көзқарас
бойынша студенттер дәріс тыңдайды, қаншама уақыт өтіп, қаншама ғылыми еңбек
жазылса да сөз таптарына байланысты А.Ысқақов зерттеулері құндылығын жоймай
келеді.
Кез келген сөз табын сөз еткенде алдымен сол сөз табына тән
грамматикалық категориялар туралы ғылыми түсінік қалыптасуын көздеу керек.
Өйткені грамматикалық категориялар-тілдің грамматикалық құрылысы туралы
негізгі ұғымдар , яғни грамматиканың негізгі ұғымдары. Мазмұнына қарай
оларды екіге бөлуге болады: жалпыграмматикалық және жекеграмматикалық.
Жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары, сөйлем мүшелері т.б.
категориялары жатса, жекеграмматикалық категорияларға септік, көптік,
жақ, шақ т.б. категориялар, әр сөз табына тән категориялар жатады.
Грамматикалық категориялар парадигмасының компоненттері, граммемалар,
жалқықолданыстығымен (однофункциональностью) ерекшеленеді және олардың
бір ғана категориялды мағынасы болады. Бұл тілде қалыптасқан грамматикалық
формалардың жалқы немесе жалғыз ғана мағынаның білдіретіндігін көрсетеді.
Соған орай грамматикалық мағынаның категориялдық түрі қалыптасады. Ал
лексема парадигмасының компоненттері, сөзформалары, керісінше,
көпқолданысты (многофункциональны), соған байланысты сөзформалары бірнеше
грамматикалық формалардың қиылысу нүктесі болып саналады. Бірақ бұл әр
тілдер семьясында әр түрлі болып келеді.
Екі парадигма да тіл жүйесінің парадигматикалық иерархиалық
қатынастағы абстрактілі - грамматикалық деңгейіне жатады. Бұл деңгейлерді
жан-жақты зерттеген морфолог А.В.Бондарко сөз таптары парадигмасы деген
терминді қолданбағанмен, сөз таптарын сипаттайтын морфологиялық
категориялардың кешені деген күрделі терминмен атайды.
Грамматиканы зерттеуші О.П.Суник сөз таптары ұғымын сөз ұғымына
қарағанда әлдеқайда тар мәнді деп санайды[10,42]. Өйткені сөз таптары
грамматикалық құрылыстың бірлігі деп қарауға мүмкіндік туғызатын бір
аспектісі ғана. Кез-келген сөз табы сөздерді жалпыграмматикалық мағынасына
қарай ғана сөз табы деген ұғымға біріктіреді. Тіпті жалпы алғандағы сөз
таптары деген ұғымның өзі сөздің бүкіл құрылымдық-семантикалық және
функционалдығын бірден көрсете алмайды, сондықтан сөз бен сөз таптары бір
біріне тепе тең бола алмайды. Әр түрлі сөздер бір сөз табына
топтастырылғанмен де, әр түрлі сөздер болып қала береді. Сондықтан, сөз
табы дегеніміз сөздің ең маңызды жалпыграмматикалық мағынасын көрсететін
категория ғана. Соған орай жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары,
сөйлем мүшелерінің категориялары т.б. жатса, жекеграмматикалық
категорияларға септік , көптік, жақ, шақ, т.б. категориялары енеді.
Сонда сөз таптары дегеніміз: Классы тюркских слов, каждое из которых
обладает неким однородным, не собственно лексическим и не
частнограмматическим, а общеграмматическим(иначе,категориа льным)
[10,29]. Тіпті бір-біріне қарама-қарсы мағыналы сөздер, айталық,күн мен
түн, ақ пен қара, қараңғы мен жарық т.б. бір грамматикалық разрядпен бір
сөз табының аясына енеді. Ал осылардан туындайтын, бір қарағанда ұқсас
сөздер күндік (ақы ) пен түндік сапар, ақтық (тары) пен қаралық (ойын),
қараңғылық (сәт) пен жарықтық (сәт)сын есімдер (синтаксистік функциясына
қарай ғана) болып кетеді. Күн, түн, жарық т.б. сөздерді зат есімдерге
жатқыздырып тұрған сөздердің заттығы немесе субстанционалдығы болса,
күндік, түндік т.б. сөздердің атрибутивтілігі, сол сияқты қимыл мен
әрекетті білдірсе, олардың процессуалдығы немесе динамикалығы сияқты
семантикасы.
Сөз таптарының семасиологиялық негіздерін А.А.Шахматов лексикалық мағына
деп түсінеді. Сондықтан да ол сөз таптарын лексика грамматикалық категория
деп таниды, себебі оның пікірінше, сөз таптарына біріктіретін сөздердің
лексикалық негізгі мағыналары болып табылады.. А.А.Шахматовтың бұл
пікірін толық мойындамағанмен, В.В.Виноградов граматикаланған
категориялардың, зат яки заттық категория, сапа мен сапалық, заттың
қимылын, күй қалпын білдіретін психологиялық тұрғыдан барынша
абстрактіленген категориялардың болатынын, олардың мағынасын граматикалық
мағына ретінде қабылдайтынын айтады.
Н.С.Поспелов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияға жатқыза
отырып, заттық сын-сапалық, т.б. категорияларды үзілді-кесілді таза
грамматикалық категорияға жатқызады. Сөз таптарын сөздердің лексика-
грамматикалық разрядтары деп, ал олардың жалпыланған лексикалық мағыналарын
абстрактіленген грамматикалық заттық, сапалық, т.б. мағыналарға ауысудың
нәтижесіне жатқызады. Дегенмен максимальды түрде жалпыланған лексикалық
мағыналар абстрактіленген граматикалық мағыналарға ауысқанда, осыған сәйкес
сөздердің түрлену формасы да граматикалық болып шыққанда, неліктен сөз
таптарын лексика – граматикалық деп атайтынын түсіндіре алмайды.
Ғалымдардың бірқатары грамматикалық мағынаны сөздің негізгі мағынасына
қосымша мағына деп түсінеді.
Міне, осындай әр түрлі ойға жетелейтін пікірлер болса да, проф.
А.Ысқақов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияларға жатқызғаны
белгілі[12,45].
Грамматикадағы логикалық бағытқа байланысты сөз таптарын ерекше
лингвистикалық грамматикалық мағынасы бар категорияға жатқызып жүрген
ғалымдар сөз таптарын грамматикалық категория дей келіп, оларды
сипаттағанда сөз таптарының бір ізге түспеген, қайшылыққа толы дәстүрлі
жүйеленуін негізге алады. Бұл арада зат есім, сын есім, етістік сияақты сөз
таптарымен қатар тұтас түрленуі жоқ, ішінара түрленетін есімдіктерде де,
мүлде басқа негіздемелермен жеке сөз табына жатқызылып жүрген, біртұтас
түрлену категориялары жоқ одағай, еліктеуіш сөздерді де, үстеулерді сөз
таптарына жатқызады.
Сөз таптары психологиялық та, логикалық та категорияларға
жатпайды, себебі психологияда, логикада, философияда жеке категориялық
құндылықтарды түсіндіргенде ұғым ретінде сөз таптарына сүйенбейді,
сондықтан бұлар тек қана грамматикалық, яғни лингвистикалық ұғымдар болып
табылады.
Сөз таптары бір-бірімен деривациялық байланысқа түсуі мүмкін.
Деривативтік байланыстар әр басқа сөз таптарының лексемаларын бір-бірімен
өзара байланыстыра алады. Мұндай кезде сөзжасамдық транспозиция процесі
жүреді және негізгі сөз табының морфологиялық категориялары туындаушы сөз
табына ауыспайды. Мысал ретінде айтқанда, заттанған сын есім сын есімнің
категорияларымен түрленбейді. Морфологиялық транспозицияға тән болып
саналатын сөз табының аралык деривативтік қатынастары бір сөздің формаларын
байланыстырса, онда кейбір морфологиялык категориялар туынды формада
сақталады. Л.В.Бортэ бір сөз табынан жасалған лексемалардың деривативтік
тізбегін ерекше лексика-грамматикалық парадигма деп жеке қарастырады.
Дегенмен морфологиялық және лексика-грамматикалық парадигмалардың
арақатынасы аз зерттелген, жүйеленбеген [12,46].
Сондай грамматикалық табиғаты аса күрделі сөз таптарының бірі
етістік туралы студенттерге лекция оқығанда да ғалымның тұжырымды, түйінді
ойлары негізге алынады және ол тұжырымдардың студенттердің кабылдауына,
түсінуіне лайық форма мен мазмұндылығы, ең бастысы, ғылыми нақтылығы мен
негізділігі А.Ысқақов еңбектерінің өткен ғасырдан бері өміршең күйін
жоғалтпауының себебін көрсетеді.
Етістік - есімдерден кейінгі екінші орында тұратын грамматикалық
үлкен категория. Түркі тілдеріндегі есім-етістік омонимиясын зерттеуші
түркологтар түркі тіліндегі кез келген түпкі түбір әрі затты, әрі қимылды
атап, синкретті болып келетінін айтады. Сондықтан да бегілі түрколог
А.М.Щербак етістік формаларының бастауында қимыл атаулары жатады дейді. Нақ
осы қимыл атаулары есім-етістік синкреттілігі болған уақытында кұбылыс пен
процестерді тілдік кұралдар арқылы атау барысында нақты сөйлеу үстінде
сөйлеушінің іс-әрекетті орындаушыға және іс-әрекетке қарым-қатынасын
білдірудің негізі қалана бастаған. Осылайша қимыл атаулары арқылы етістік
формаларының семантикалық көп түрлілігі қалыптасқан.
Әрине, етістікке тән қосымша морфемалардың сөзді өзгертуі мен
сөз тудыру қасиеттеріне келгенде бірізді пікірді кездестіру қиын.
Етістіктің кейбір грамматикалық формаларының мағыналық құрылымы өте күрделі
болып келетіндіктен, грамматикалық формаларды тек қана сөз өзгертуші немесе
сөз тудырушы деп қарастыру көбінесе біржақтылыққа әкелетінін А.М.Щербак
ескертеді. Соған қарамастан, даулы болып жүрген етіс формаларын сөз
тудырушы қосымшаға жатқыза салумен зерттеушілер түгел келісе салмайды.
Сондықтан А.М.Щербак өз еңбегінде Э.В.Севортянның мына пікірін келтіреді:
Не случайно Э.В.Севортян в предисловии к монографии, посвященной
глагольному словообразованию, назвал залог категорией исторически
переходной от словообразовательной к грамматической, заметив при этом,
что в разных тюркских языках одни залоги ближе к сфере словопроизводства,
другие - к сфере словоизменения [13,181]. Осы пікірді келтіре отырып,
етістік формаларын сөз тудырушы және сөз өзгертуші деп ажыратудың өзін
шарттылыққа жатқызады. А.М.Щербак көрсетілген еңбегінде Г.Дерфердің
кеңестік түркологтардың тілді тарихқа қарсы (антиисторизм) әдісімен
зерттеу жүргізу әдісін сынауымен және тілге реконструкция жасағанда кеңес
түркологтары тарихты ескермейді, тілдік материалды жазба ескеткіштерден
емес, диалектілерден жинайтыны туралы пікірімен келіспейтінін айтады. Осы
Г.Дерфердің сынауы әсер еткен болар, алғысөзден соң өзі пайдаланған 26-дан
астам, арасында Білге-қаған, Күлтегін т.б. сияқты көне жазбалардан бастап,
кейіннен Анкара, Стамбул, Висбаденде жарық көрген түркі ескерткіштерінің
тізімін береді. 41-ден астам түркі тілді мерзімді басылымдар мен
жинақтардың материалдарын пайдаланғанын тізімдеп көрсетеді. Кейініректе
қазақ тіл білімінде етістікті фундаментальды түрде зерттеуге бұл еңбектің
де ықпалы тигені сөзсіз.
Сөздерді сөз топтарына топтастыру үшін алдымен осы сөздің аясына
енетін грамматикалық формалардың кұрамы айқындалып, содан соң сөз белгілі
бір сөз табына жатқызылуы тиіс. Әрбір сөз табын сөз табы ретінде
айқындайтын грамматикалық мағыналарының жиынтығы болады.
Етістік сөз таптарынан рай, шақ, жақ, амалдың өту сипаты
тұрғысынан ерекшеленеді. Етістік формаларынын бәрі де процессуалды, ал
өзгермейтіндік, қозғалыссыздық мағынасы етістікте болмауы тиіс. Ал есімше
мен көсемше бір-бірін, бірінің фонында бірі тұрып, бірін-бірі толықтырып,
қимылдың толық өткен-өтпегенін, амалдың түрлі өту сипатын білдіреді.
Амалдың өту сипаты әртүрлі болады: істің аяқталған-аяқталмаған,
шектеулі-шектеусіз, нәтижелі-нәтижесіз, болымды-болымсыз т.б. Бірақ кейде
етістіктің қимылсыздықты, өзгеріссіздікті, әрекетсіздікті білдіретін
кездері болады. Мысалы, Ауыл елдің қиыр шетінде орналасқан. Ертістің оң
жағалауында Күршім ауылы жатыр немесе С.Исаев келтірген: Бұл алгебралық
формула екінші формулаға тең. Інісі ағасына қатты ұқсайды. Жол екі
айырылды. Шөп арасынан соқпақ көрінді деген мысалдардағы ауыл, кактус, жол,
соқпақ әлденені істегендей, қимыл жасап жатқандай әсер қалдырады,
шындығындай солай болып қойған, әрекет орындалып кеткен, әлдекімдер солай
істеген. Яғни лексикалық жақтан бұл етістіктер процессуалдықты білдірмейді,
бірақ грамматикалық процессуалдық бар. Өйткені, бұл етістіктерде шақтық
мағына бар (өткен шақ), соның нәтижесінде етістікке тән қимыл-қозғалыс
пайда болады. Бірақ, бұған дейін де етістікке тән амалдың өту сипатын
А.Ысқақов өте жақсы сипаттап бергені белгілі.
Етістік - грамматикалық категорияларға бай сөз табы.
Грамматикалық категориялар грамматикалық форма мен мазмұнның жиынтығынан
тұратын грамматикалық мағыналар жиынтығы. Кез келген грамматикалық
категория тілдің құрылымдық негізін құрайды, оның мазмұны мен мәнін
анықтайды. Грамматикалық категория грамматикалық форма мен грамматикалық
мағынаның өзара бірлігімен, олардың арасындағы диалектикалық үйлесім-
сәйкестілікпен, жүйелілікпен байланысты. Грамматикалық категория
грамматикалық форма мен грамматикалық мағынаның бірлігі. Грамматикалық
категория болу үшін мынадай шарттар болуы тиіс:
- кемінде екі грамматикалық мағына болуы керек, мағына мен
грамматикалық формадан тыс категория жоқ;
- мағыналар бір-бірімен тектес, мәндес болуы және олардың
бірінің орнына бірі жұмсала алу мүмкіндігі жоқка шығарылуы тиіс;
- грамматикалық категориялар белгілі бір сөз табына тән
болады, олардан тыс өмір сүре алмайды;
- алдыңғы шарттарға сай парадигмалық жүйе жасап, жүйенің
мағыналық-тұлғалық сәйкестігі оның кұрылымдық ерекшелігі болуы керек.
Бірақ грамматикалық семантиканы лексикалық мағынадан ажырата білу
керек. Мысалы, зат есімнің жалқы, жалпы және кімдік, нелік болып бөлінуі
грамматикалық семантиканың нәтижесі. Өйткені жалқылық та, жалпылық та,
сондай-ақ адамзаттық немесе ғаламзаттық болуы грамматикалық тұлғалар,
түрлену парадигмасымен берілмейді. Ондай ерекшелік етістіктің салт және
сабақтылық қасиетінен байқалады. Жалпы етістіктің етіс грамматикалық
категориясының жіктелуінде мынадай ерекшеліктер бар:
1. Етістік түбірінің грамматикалық сипатын өзгертпейді;
2. Түбір семантикасына өзгеріс енгізеді, жаңа мәні бар
грамматикалық мағына үстейді;
3. Етістіктің түбіріне басқа тұлғалардан бұрын жалғанады.
Міне, осыдан келіп етістіктің салт-сабақты, етіс категорияларына
лексика-семантикалық та, грамматикалық та сипат тән болып тұратынын
А.Ысқақов нақты байқаған. Етіс формаларының осындай екідайлық сипаты көп
жағдайда ғалымдар арасында кереғар көзқарастың пайда болуына әкелгені
белгілі. Тек етістік емес, басқа сөз таптарының сипатын А.Ысқақов лексика-
грамматикалық принцип арқылы жеткізуді дұрыс санауының себебі де осындай
мәселелерден туындаған деп білеміз.
Көрсетілген ерекшеліктер түркі тілдеріндегі, оның ішінде қазақ
тіліндегі етістіктің етіс категориясының үнді-еуропа тілдеріндегі залог
формасына мүлде ұқсамайтындығын аңғартады. Екіншіден, залог формасына тән
дәстүрлі анықтамалардың аясына сыя бермейтіндігі түркі тілдеріндегі етіс
категориясы жөнінде екі түрлі көзқарастың туындауына тағы да себеп болған.
Екі түрлі көзқарастың біріншісі, етіс етістіктің грамматикалық формасы
дейтін көзқарас болса, екіншісі - түркі тілдеріндегі етіс формасын дәстүрлі
етіс формасының сипатына сәйкеспейтін ерекше морфологиялық тұлғалар деп
тану. Соңғы көзқарас етіс категориясының лексика-семантикалық әрі
грамматикалық өзгешелігінен туындайды.
Морфологияның қиын мәселелері аз емес, бірақ бұл пәннің, қай
проблемасын сөз етсек те, белгілі ғалым проф.А.Ысқақовтың еңбегін айналып
өте алмайтынымыз ақиқат.
1.2 Көмекші есімдер
Тіл– адамның барлық саналы өмірінің құралы: білімді, мәдениеттілікті,
қоғамның белсенді азаматы болуды ол тіл арқылы үйренеді.
Түбі сан ғасырлардан бастау алатын, тағдыры ұлт тарихымен сабақтасып
жатқан қасиетті қазақ тілінің даму заңдылықтарын зерделеп, ұрпақ қазынасына
айналдыру – тілші ғалымның мұраты. Жақсының аты өшпейді, ғалымның хаты
өшпейді, дегендей қазақ тілінің дамуына қосқан үлесі оқшау тұрған бір
төбедей, үлкен есімді ұстаз, заманының дара тұлғасы, дана тұлғасы– Ахмеди
Ысқақов.
Ғалымның көп ізденіп, ерекше із қалдырған саласы–қазақ тілінің
грамматикасы. Ол қазақ тілінің грамматикасын, оған қатысты ғылымы
пайымдауларды өзіндік тың тұжырымдармен байытты. Соның ішінде морфология
саласында атқарған еңбегін айрықша атауымызға болады.
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың
салған сара жолдарын алға бастап, А.Ысқақов үнемі сөздерді таптастыру
теориясымен де, тәжірибесімен де үздіксіз айналысты деуге болады. Өйткені,
ғалым сөздерді таптастыру грамматиканың ең түйінді, өзекті, маңызды
мәселесі деп санаған, себебі, тілші ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың
ешюір мәселесін тану мүмкін емес деп біледі. Огы ғалымның төмендегі сөзінен
көруге болады: Солай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің
грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты
мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті
сипаттамалар беру, алды–алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең
түйінді, ең негізгі мәселесі [9,146]. Осындай көптеген тың ізденістердің
нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Сонымен қатар, Ахмеди Ысқақовтың біз көмекші есім теориясының көмекші
теориясының негізін қалаушы деп те танимыз. Көмекші есім туралы идеясы–
ғалымның еңбегіндегі ғылыми жаңалықтарының бірі. Осыған қатысты тілшінің ең
алғашқы мақаласы, яғни жаңа тұжырымның қайнар көзі іспеттес мақала 1948
жылы Халық мұғалім жураналында жарияланған [14]. Ғалым сол кездегі орта
мектептерге арналған грамматикаларында не біржола елеусіз қалып, немесе
басқа сөз таптарына қатеден жатқызылып жүрген біралуан сөздердің
ерекшеліктеріне, атап айтсақ, аст, үст, алд, қас, жан, сырт, іш, оларды
оқушыларға танытуда қандай бағыт ұстау сияқты өзекті сұрақтарды аңғарып,
тоқталған.
Бұл сөздердің мағыналарын, атқаратын қызметтерін, олар қай сөз табына
жатқызылуын анықтаудың ғылыми–теориялық жағынан ғана емес, практикалық
жағынан да маңызы төтенше екенін ескерткен. Ғалым олай деген себебін
түсіндіргенде: бұл сөздерді ғылыми–теориялық жағынан тексеру, зерттеу,
білу, біріншіден, тіліміздегі кейбір сөздердің даму дәрежесін анықтауға
мүмкіншілік берсе, екіншіден, бір кезде өзіне тән толық мағынасы бар
дербес сөздердің белгілі жағдайда мағыналары солғындап, бірте–бірте
көмекші сөздерге айналатынын аңғаруға да мүмкіншілік береді деген. Ал,
мұндай сөздерді зерттеп, сырын ашу практикалық жағынан оларды белгілі бір
сөз табына жатқызуға жеңілдік туғызады. Осы орайда Ахмеди ағамыздың
ұстаздық біліктіліктен туындаған зор пайымдауларының бірі:
Түсініксіз жайттардың сырын ашу мектептерде тілдің кейбір мәселелерін
оқытуда, оқу құралдарында да кездесіп қалып отыратын шалағайлықтарды жоюға
себепші болады. Жұмбақ солып жүрген бұл сөздерді (көмекші есімдерді)
оқытудың әдісін табу мүмкін емес-ті. А. Ысқақовтың зерттеулеріне дейін
көмекші есімдер үстеудің қатарына қосылып жүрген: Мекен үстеулеріне
мынадай сөздер жатады: төмен, жоғары, қасы, жаны, ортасы, беті, іші,
түбі... [15, 56], әрине, қәзіргі қазақ тілінің тұрғысынан бұл пікірді
орынсыз, қыйғаш деп танитынымыз сөзсіз. Мінеки, халқымыздың асыл
перзенттерінің бірі Ахмеди Ысқақовтың осынау новаторлық идеялары елеусіз
қалған жоқ, олар түркі тілдес ғалымдардың назарын аударып, көмекші есім
мәселесін зерттеуге жұмылдырды. Осының нәтижесінде түркі тілдерінде көмекші
мөздерді зерттеген бірсыпыра ғылыми еңбектер пайда болды. Олардың
кейбіреуін атасақ, Н. Е. Петров 1962 жылы Служебные имена и послеслоги в
якутском языке (М., 1962), Т. Рустамов Хозирги узбек адабий тилидаги
кумакчилар, В. Исенгалиева Служебные имена и послеслоги в казахском
языке және де төл тіліміздегі осы бағытты жалғастырып, көмекші есімдерді
арнайы зерттеген Мейірбек Оразов болып табылады.
Егер А. Ысқақов осы теорияның іргетасын қаласа, М. Оразов оны дамытушы
деп білеміз. Яғни, М.Оразов көмекші есімдердің грамматикалық дәрежесінен
өтіп, қалыптасу жолдарын теориялық негіздірге сүйеніп, тілдік деректер
негізінде өте ұқыпты, жан–жақты дәлелдеп шыққан. Әрине, Ахмеди Ысқақов
көмекші есімдердің дербес лексикалық мағынасының абстракциялануы арқылы
грамматикалық дамудың нәтижесінде көмекшілік қызметке көшкенін айтқаны
белгілі, бірақ ол үдерістің қалай өткені егжей–тегжейлі кезінде айтылмаған
еді.
Демек, М. Оразов көмекші есім мәселесіне әдейі арналған ғылыми
зерттеулерінде А. Ысқақов идеясын қуаттап, көмекші есімдерді танып, көмекші
есім терминін сақтап, оның дұрыс қолданылғанын жақтап, барлық жақтарын
тереңдете зерттеген. Міне осының өзі Ахмеди ағамыздың еңбектерінен
кездейсоқ пікір кездестіру мүмкін емес екенін дәлелдей түседі.
Бүгінгі таңда көмекші есімдер тек лексика–грамматикалық тұрғыдан ғана
емес, сондай–ақ синтаксистік, яғни сөз тіркестерінің аясындағы өзіндің
ерекшеліктеріне және лингвистиканың басқа да жаңа бағыттарына сай
қарастырылып жатқаны мәлім. Бұл ретте қалам тербеген кейбір жас ізденуші
ғалымдарымызды атасақ: Ж. Балтабаева, Қ.Т. Мұхамади, Ж. Жанпейісова т.б.
Сонымен, жоғарыда сөз болған еңбектерді және күні бүгінге дейін
жалғасын тауып келе жатқан көмекші есімдер туралы басқа да көптеген
зерттеулерді қарастыра отырып, олардың қазіргі қазақ тіліндегі жағдайлары
туралы сөз қозғайық. Жалпы сан жағынан аз болғанымен, қолданылу аясы кең,
оларды тілімізде өте жиі қолданамыз. Көмекші есімдерге мына сөздер жатады:
алд, арт, аст, үст, жан, қас, маң, іш, ара, бас, шет, түп, төбе, тұс, сырт,
орта, бет. Қазақ грамматикасында (Астана, 2002) көмекші есімдерге мынадай
анықтама берілген: Көмекші есім деп грамматикалық өзгеріске түсіп
дерексізденудің (абстракцияланудың) нәтижесінде заттық мағынасынан айырыла
бастаған тәуелдік жалғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып, матаса
байланысқан тіркестің екінші сыңары қызметінде жұмсалатын зат есімнің
кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады.
Лексикадық мағыналары жағынан зат есімдерге ұқсағанымен, көмекші
есімдер зат есімдер секілді өз алдына дербес мағынасы жоқ, сол себепті жеке
қолданылмай, тек толық мағыналы сқзбен тіркесіп, олар ілік жалғаулы негізгі
сөзбен тіркесіп, тәуелдік жалғауының үшінші жағында ғана септеліп, көптеліп
келеді. Дегенмен, мағыналары қаншалықты солғындағанымен де, шылау
сөздердегідей я бүтіндей, я жартылай жоғалып кетпейді. Мәселен, үшін, дейін
септеуліктерін, ғой, ма, ме демеуліктерін алсақ, олардың мағыналары тиісті
негізгі (атаушы) сөздерге тіркеспей, жеке тұрғанда тіпті айқын
аңғарылмайды. Ал үсті, сырты, іші, арасы сияқты көмекшілерді алсақ, олар
тиісті сөздерге тіркеспей–ақ , жеке–дара тұрып–та, белгілі бір көлемдік
қатынастармен байланысты ұғымдарды білдіре алады. Зат есім сөздер көмекші
есіммен қолданылған уақытта зат есім көмекші есім арқылы септеледі. Көмекші
есім грамматикалық көрсеткіш ретінде септік мәнін білдіреді, оны
нақтылайды, кеңейтеді. Олардың негізгі (атаушы) сөздерге үстейтін қосымша
мағыналары көбінесе көлемдік қатынастарды, әредік, мезгілдік қатынастарды
білдіреді. Осындай семантикалық ерекшеліктеріне орай, көмекші есімдер
көбінесе көлемдік және мезгілдік мағыналарды білдіретін барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік формаларында қолданылады. Бұдан, әрине, көмекші
есімдер атау, ілік, барыс, табыс септіктерінде жұмсалмайды екен деген
қорытынды шықпасқы тиіс. Дегенмен, кейде ешбір септік қосымшасы бере
алмайтын мағынаны білдіретін қызметімен, қасиетімен ерекшеленеді.
Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан да
бір қатарға қоюға болмайды. өйткені шылау сөздер–сорфологиялық жағынан
белгілі бір формаларды қалыптасып орныққан көмекші сөздер болса, көмекші
есімдер, керісінше, өздерінің төркіндеріне (зат есімдерге) тән формалардың
бәрін де бойларына сақтайды. Демек, көмекші есімдер өздерінің көмекшілік,
дәнекерлік қызметтерін қажетіне қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік
жалғауларын және кейбір жұрнақтарды да қабылдай отырып атқара береді.
1.3 Етістіктің шақ категориясы
Қазақ тіліндегі сөз таптарының ішінде ең күрделі сөз табы етістік
болғандықтан, оның лексикалық, мағыналық ерекшеліктері де мол. Көптеген
ғалымдардың қатысуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне қарамастан
кейбір мәселелерінің күні бүгінге дейін бірізді шешімін таба қоймағандығы
да етістік сөз табының сол күрделілігін аңғартса керек.
Қазақ тіл білімінің морфология саласында бірыңғай пікір қалыптаспаған
сондай мәселелердің қатарына етістіктің шақ қатегориясын, олардың
саралануын, аталуын жатқызуға болады.
Етістіктің шақ категориясы деп сөйлемде айтылған амал-әрекеттің
белгілі бір уақытпен байланысты екендігін білдіретін категорияны айтамыз.
Яғни, шақ категориясында қимыл қозғалыстың мезгілі ашық көрсетіледі. Қимыл-
әрекеттің сөйлеп тұрған кезде болып жатқанын, келешекте болатынын немесе
болып кеткенін аңғартатын етістік формалары шақтың көрсеткіштері болып
табылады. Бұл туралы грамматиктердің әрқайсысы өзіндік тілмен сөйлесе де,
негізі мағыналары ұқсас екенін аңғарамыз.
Айталық, 1967 жылы жарық көрген Қазақ тілінің грамматикасының
авторлары Шақ іс-қимыл жай-күйдің орындалу мезгілі мен сөйлеп тұрған уақыт
арасындағы қарым-қатынастарды білдіретін грамматикалық категория десе
[16.198], Ы.Маманов: Былайша айтқанда, етістіктің шақ формалары сөйлеу
кезінен бұрын, сөйлеу кезінен кейін және сөйлеу кезінде болатын қимылдың,
уақиғаның уақытын жалпы түрде көрсетеді [17.103] дейді. Сол сияқты,
Осындай істің әр түрлі уақытта істелгенін, я істелетіндігін, я істеліп
тұратындығын адам санасының дәл ажыратуы – етістіктің шақ категориясының
көп салалы болуының негізгі себебі [18.130-б.] деген Н.Сауранбаевтың
пікірі де, К.Ахановтың өзінің тіл біліміне қатысты еңбектерінде шақ
категориясы туралы Грамматикалық категориялардың бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz