А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ...3.4
І А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық негіздері.
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық ерекшелігі ... ... ... 5.20
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ..21.31
ІІ А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің әдістемесі
2.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мұрасы ... ... ... ..32.45
2.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу.тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары ... ... ... ... 46.51
Сабақ жоспарының үлгілері ... ... ... 52.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланған әдебиеттер
І А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық негіздері.
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық ерекшелігі ... ... ... 5.20
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ..21.31
ІІ А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің әдістемесі
2.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мұрасы ... ... ... ..32.45
2.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу.тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары ... ... ... ... 46.51
Сабақ жоспарының үлгілері ... ... ... 52.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласында –қазақ ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемаларын шешу қажеттігін қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде былай айтылған
: «...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:».
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру», - делінген.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде былай айтылған
: «...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:».
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру», - делінген.
1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
2.Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А., 1995.
3. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А., 1995.
4. Брюсов В. Опыты по метрике и ритмике, по евфонии и созвучиями, по строфике и формам. М., 1924.
5. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) А., 1998
6.Әуезов М. Абай Құнанбаев. А., 1967.
7.Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
8.Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
9.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
10. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. 8-9-10 кластарға арналған. 1938.
11.Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
12.Көшенова Т. Абайдың өлең жүйесінің ХХ ғасырдың басында жалғасуы. /канд. дисс. А., 1999.
13.Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы А., 1964.
14. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы А., 1964.
15.Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., 1994.
16.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
17.Ш.Ахметов Қазақ отбасында тәрбие ісі Алматы 1978
18.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
19.Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., 1994.
20. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973.
21. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. 8-9-10 кластарға арналған. 1938.
22. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
23. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) А., 1998
24. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
25. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
26. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. А., 1970
27. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. А., 1970.
28. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
29. Аймауытов Ж. «Мағжанның ақындығы туралы». //Кітапта: Бес арыс. А., 1992.
30. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
31. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
32. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
33. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
34. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973.
35.Шәкәрім. Шығармалары. А., 1988.
36. Көшенова Т. Абайдың өлең жүйесінің ХХ ғасырдың басында жалғасуы. /канд. дисс. А., 1999.
2.Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А., 1995.
3. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А., 1995.
4. Брюсов В. Опыты по метрике и ритмике, по евфонии и созвучиями, по строфике и формам. М., 1924.
5. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) А., 1998
6.Әуезов М. Абай Құнанбаев. А., 1967.
7.Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
8.Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
9.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
10. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. 8-9-10 кластарға арналған. 1938.
11.Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
12.Көшенова Т. Абайдың өлең жүйесінің ХХ ғасырдың басында жалғасуы. /канд. дисс. А., 1999.
13.Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы А., 1964.
14. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы А., 1964.
15.Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., 1994.
16.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
17.Ш.Ахметов Қазақ отбасында тәрбие ісі Алматы 1978
18.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
19.Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., 1994.
20. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973.
21. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. 8-9-10 кластарға арналған. 1938.
22. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
23. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) А., 1998
24. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
25. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
26. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. А., 1970
27. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. А., 1970.
28. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
29. Аймауытов Ж. «Мағжанның ақындығы туралы». //Кітапта: Бес арыс. А., 1992.
30. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003.
31. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
32. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
33. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
34. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973.
35.Шәкәрім. Шығармалары. А., 1988.
36. Көшенова Т. Абайдың өлең жүйесінің ХХ ғасырдың басында жалғасуы. /канд. дисс. А., 1999.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-4
І А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық
негіздері.
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5-20
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ..21-
31
ІІ А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің әдістемесі
2.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мұрасы ... ... ... ..32-45
2.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46-51
Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55-56
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге
айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласында –қазақ ұлттық мектебін
жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері
мен болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемаларын шешу қажеттігін
қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің
және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа Жолдауының
Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған
: ...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі
заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар...
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар
ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және
дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім
беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны
–Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру, - делінген.
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда Білім туралы заңды
білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау.[1]
Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған
иммунопсихологиялық проблемаларды:
Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт дәстүрлерін
білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар, қарттар
үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен аталар,
ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы, сыбайлас
жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы, мектептегі
оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға
қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы басқаларды
бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы
екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді,
ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өсетіндігінде.
Қазақстанда ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды, тарихи
тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып,
қазіргі білім мазмұнын жаңғырту болашақ мұғалімдерді даярлау процесіне
жаңа талаптар қояды, солардың ең бастыларының бірі болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау проблемасы.
Зерттеу мақсаты: А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларын анықтау:
психологиялық көзқарастарын, қара сөздерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
Зерттеу міндеттері: - А.Құнанбаевтың педагогикалық, этнопедагогикалық
идеяларын қарастыру.
- А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
- А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнін сабақта оқып үйрену;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық-
педаогогикалық әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық негіздері
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық
ерекшелігі
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Көркем әдебиет, соның ішінде поэзия - өнер
дүниесі.
Ал бұл дүние әсемдік, үйлесімділік, көркемдік деген сипаттарымен өнер
аталады. Сондықтан өнер деген жерде көркем деген анықтама сөз қоса
жүреді. Көркемдік кең ұғым.
Әсіресе поэзия әлеміне келгенде, ол тек сыртқы сұлулықтың көрінуі
емес, яғни өлең қызыл сөздің жиынтығы емес, ең алдымен ғылым тілімен
айтсақ, мазмұн мен түрдің сәйкестенуі, түсіндіре айтсақ, ақынның білдірмек
ойына (поэтикалық идеясына) оны беретін тілінің сай келуі. Поэзиядағы
көркемдік — тіл деген құбылыстың (құралдың) адам баласының өміріндегі
құдіретін, күшін көрсететін белгі.
Абай поэзиясына келгенде қойылуы әбден заңды. Диплом
жұмысында Абайдың қазақ өлең құрылысына қосқан үлесі қарастырылады. Өлең
сөздің қара сөзден құрылыс жағынан айырмасы – онда мөлшерлі ырғақ болады.
Яғни, өлең ырғағы - поэзияның өз еншісіне тиген сипат, өлең сөзде
белгілі, қалыптасқан өлшем, өрнекті сақтаудан туатын, әрбір өлең тармағының
көлемінде мөлшерлі шек болатындықтан туатын ырғақ.
Басқаша айтсақ, өлеңге кіретін сөз мағынасымен бірге айтылуындағы
ырғағына қарай да іріктеліп, топтастырылып, өлең өрнегіне сай алынып
қолданылады. Мұны аңғару үшін әр сөздің буынын ежіктеп санап жату қажет
емес, оның ырғағын, әуезділігін айқын сезіну жеткілікті.
Тереңдеп зерттеп, байыбына барып, ұға білсе, өлең құрылысында, өлеңнің
өлшем-өрнектерінде халықтың творчестволық-жасампаздық қабілетінің
шексіздігін, эстетикалық-көркемдік талабының жоғары екендігін танытатын
ғажап сырлар мол.
Өлең сөздің табиғаты, оның қара сөзден бөлек, мөлшерлі ырғақ, өрнегі
болатыны, осындай өлшеуліліктің сыры, қажеттілігі жайлы талай ғалым-
зерттеушілер, әдебиетші-ойшылдар пікір қозғаған.
Өлең жүйесі тіл құрылысына негізделе отырып, мүлде жаңа сапа, қасиетке
ие болады. Өлең сөздің өзіне ғана тән белгілі заңдары қалыптасқан.
Мысалы, сөздерді буын санына қарай қолдану, мөлшерлі буын сақтау
өлеңде ғана бар. Ал қара сөзде мұндай заңдылық жоқ.
Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын - өлең сөздің
қайталанып келіп отыратын мөлшерлі бөлшектері десек, қазақ поэзиясында
ырғақ туғызатын - өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері.
Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы - тармақ, яғни өлең жолы.
Өлеңді сөзді оқып, айтып қарағанда тармақтың өлшеулі шегі бар екені
ерекше көзге түседі.
Тармақтың бірлік-тұтастық тауып, оқшауланып, бөлініп тұратыны тегін
емес. Оның шегі берік сақталып, өрнегі үнемі қайталанып отырады. Әрбір
тармақ көбінесе тиянақты ойды не оның бір түйін-тарауын білдіреді, дауыс
толқыны, сөйлем құрылысы жағынан да бөлекше болып келеді.
Ал тармақты бунаққа бөлу ырғақтық жағынан анық болғанымен,
синтаксистік (сөйлем құрылысы), интонациялық (дауыс толқыны) жағынан көзге
түсе бермейді.
Шумақтың құрылысын алсақ, мысалы, тармақтар төрт-төрттен топтасса да,
не алты-алтыдан топтасса да көбіне өлең сөздің интонациялық, синтаксистік
ерекшеліктеріне сәйкестелініп алынады.
Өлең өлшемдері, әдетте, тармақтағы буын санына қарап ажыратылады.
Мысалы, он бір буынды өлең, алты буынды өлең, жеті-сегіз буынды жыр өлшемі,
т. б. Тармақ ішінде өлең ырғағын белгілейтін, дәлдеп анықтайтын - бунақ.
Ырғақты күшейтіп, толықтыра түсетіндер - шумақ, ұйқас.
Ырғақ күші сөзді музыкалық толқындардың жотасына жоғарылатады және
мұндай сөз негізгі нысанаға садақтың жебесіндей тура ұшады, әрі үн
келісімін күшейтеді. Тегінде, ырғақ сөзге шырай беріп, оған ұшқыр қанат
байлап, мейлінше нұрлы сипаттарға иелендіреді.
Қазақ өлеңі теориясында тұңғыш рет ырғақ табиғаты туралы Қ. Жұмалиев
өлең сөйлемдері мен қара сөздегі ырғақты дауыс толқыны жағынан айқындайды
Сонымен бүгінгі таңда ырғақ табиғатын тану біршама жақсы дамыған. Зәки
Ахметов өлең ырғағын белгілейтін, дәлдеп анықтайтын бунақ және өлеңнің
ырғақтық жүйесінде тұрақталған сөз жігінің, сөз айырымының үлкен мәнін
дұрыс көрсеткен.
Өйткені, тармақ ішіндегі тұрақты сөз жігі шумақ көлеміндегі
тармақтардың тұтастығын сақтайды, ырғақтың қайталануын мұқият құнттайды.
Өлең құрылысының зерттеушісі 3. Ахметов буын, бунақтың өлеңнің ырғақтық
жүйесіндегі аса зор қызметін, табиғатын тиянақты қарастырған. [2].
Өлеңнің ішкі құрылысындағы жүйеліліктер мен байланыстарға шаншыла
көз тігу - зерттеушінің басты нысанасы. Мұны 3. Ахметов Өлең сөздің
теориясы атты зерделі зерттеуінде жан-жақты талдап көрсетті
Ал Б. Қенжебаев, М. Қаратаев, Ә. Тәжібаев,, Т. Қәкішев, С. Сейітов,
Ә. Дербісалин поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдыққа байланысты қазақ өлеңінің
буындық, бунақтық, ұйқастық, шумақтық құрылысына ой жарығын түсірген.
Ал ақ өлеңнің архитектоникасын анықтауда Р. Нұрғалиевтың қосқан
үлесі қомақты. Ол ақ өлеңдегі ырғақ:
1) бунақ құрайтын буын санының біркелкілігіне;
2) дауысты және дауыссыз дыбыстар үндестігіне;
3) өлеңнің тұтастығын сақтайтын ішкі құрылымындағы өрім-кестеге
негізделеді деп пікір түйіндейді [3].
Қазақ поэзиясында өлең ырғағының тірегі – буын, яғни ырғақ буын
санымен өлшенеді.
Сондықтан қазақ өлеңі силлабикалық (силлабо- грекше буын деген сөз)
жүйеге жатады. Буын санына негізделетін силлабикалық өлең жүйесі қазақ
поэзиясында, басқа түркі тілдес қырғыз, өзбек, татар, түрікмен, әзербайжан,
башқұрт секілді халықтардың тілінде, сонымен бірге, француз, чех сияқты
халықтардың тілінде де қолданылады.
Буын силлабикадан басқа жүйедегі өлең құрылысында да ескеріледі.
Бірақ оларда ырғақты силлабикалық өлеңдегідей, қазақ өлеңіндегідей, буын
саны, буынның аз, көбі туғызбайды.
Тоникалық өлеңде екпінді буындар ғана есепке алынса, силлабикалық-
тоникалық өлең екпінді буын мен екпінсіз буындардың белгілі ретпен
алмасуына, метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың
алмасуына негізделеді.
Ал силлабикалық өлең жүйесінде буынның бәрі ырғақтық сапасы, сипаты
жағынан тең саналады, мұнда өлең ырғағын туғызатын да, ол ырғақтың
қандайлығын анықтайтын да буын саны болады
Сондықтан силлабикалық өлең жүйесін, соның ішінде қазақ өлең
құрылысын буынға негізделген деу әбден дұрыс[– дейді академик З.Ахметов.
Силлабикалық өлең жүйесінде буындардың өлең ырғағын туғызуға,
белгілеуге қатысты, қызметі біркелкі сипатталуы, әрине, тіл құрылысының
түпкі, түбегейлі ерекшеліктерімен терең байланысты. Қазақ тілінде екпінді
буын мен екпінсіз буын арасында орыс тіліндегідей немесе басқа
тілдердегідей зор айырма жоқ.
Орыс тілінде екпінді буын айрықша көтеріңкі, неғұрлым күштірек
айтылса, екпінсіз буын әлдеқайда бәсең, әлсіз айтылады. (Ал араб, парсы
тілдерінде созылыңқы дауысты дыбыс қысқа дауысты дыбыспен салыстырғанда екі
есе ұзақ айтылады да, өлеңде бір ұзын буын екі қысқа буынға тең болады).
Қазақ өлең жүйесінің орыс поэзиясындағы силлабикалық-тоникалық
өлеңнен өзгешелігі, алдымен, қазақ тіліндегі екпіннің орыс тіліндегідей аса
күшті болмауына байланысты.
Қазақ тіліндегі буынның дыбыстық құрамын алсақ, бір буында бір
дауысты дыбысқа қоса көбінесе бір, не екі дауыссыз дыбыс болады, үш
дауыссыз дыбыс болуы өте сирек.
Қатарынан екі дауыссыз дыбыс келуі де кемде-кем және кейінгі
кездерде кірген сөздер болмаса, мұның өзі де буынның басында емес, тек
соңында, аяғында ғана кездеседі.
Осының бәрі де - қазақ өлеңінде барлық буындардың ырғақтық сапасы
жағынан бірыңғай, тең болуына себепші жағдайлар.
Дауысты дыбыстардың, сол себепті буындардың бәрі де біркелкі айқын
айтылатын, екпінді буын екпінсіз буынға қарағанда пәлендей оқшауланып көзге
түспейтін тілдерде өлең тармағында буынның аз-көптігі өзінен-өзі-ақ сезіліп
тұратынын және осындай тілдерде силлабикалық өлең жүйесін қолданудың өзі
бірден-бір қонымды, ұтымды, әрі өнімді деген пікірді кезінде В. Брюсов
дәлелді айтқан болатын
Сонымен бірге, В. Брюсов силлабикалық өлеңнің мүмкіншіліктері орасан
мол, бай екендігін атап көрсетіп, ол (силлабикалық өлең) басқа өлең
жүйелерімен салыстырғанда өлең сөз ырғағын түрлендіру жағынан артып түседі
деген пікір білдірген.
Қазақ поэзиясының буынға негізделген силлабикалық өлең құрылысы
-жүздеген жылдар бойы қалыптасып, шыңдалған өрнектері мол өлең жүйесі. Бұл
өрнектер, көп тараған он бір буынды, жеті-сегіз буынды, тағы сондай
өлшемдер тілдің өзіне тән серпінділік, екпінділікті, сөз бен сөзді шебер
қиюластырып байланыстырғанда туатын жарасымды гармонияны бойына барынша
толық сіңірген. [4].
Сондықтан поэзиядағы орныққан өрнек-өлшемдер ұтымды қолданылғанда
өлең сөзге бейне бір жан бітірерліктей әуезділік, әрі келісімді, әрі ширақ
ырғақ дарытады, сөздің сыңғырлаған үнділігі мен әуенділігі, әсерлілігі мен
көркі неғұрлым мол көрінуіне мүмкіндік береді.
Қазақ поэзиясында көп тараған өлең өлшемдерінің бір тобында
тармақтың буын саны бірдей болып келеді.
Мысалы, он бір буынды өлең, алты буынды өлең. Бірақ барлық
өлшемдерде өлең жолдары түгелдей буын саны жағынан тең болуы шарт емес.
Мысалы, жыр өлеңінде тармақтар жеті не сегіз буынды болып келетіні белгілі.
Ал тармақтардың қай-қайсысының да буын саны тұрақты әрі ырғақ
жағынан ұқсас, сабақтас. Сондықтан екі түрлі тармақ еркін араласып,
кезектесіп келе береді.
Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері - жеті буынды,
жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды өлең, онан да қысқарақ төрт
буынды өлең сиректеу кездеседі.
Он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни
жеті буынды екі тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған
болады.
Бірақ қазақ поэзиясында ертеден жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он
бір буынды екі-үш-ақ түрлі өлшем болыпты деп қомсына қарауға ешбір негіз
жоқ.
Жалғыз қазақ поэзиясында ғана емес, тіпті дүние жүзі халықтарының
әдебиетінде де көбірек орын тепкен өлшемдер жеті-сегіз буыннан он бір
буынға дейінгі өлшемдер болғанын көреміз.
Бұлай болудың өзі тегін емес. Тармақтың көлемінде, мөлшерінде үлкен
мән бар. Айталық, төрт буынды келте тармақтар бірыңғай қолданғанда,
сөйлемді, сөйлемшелерді тым қысқа-қысқа құрап, интонациялық, синтаксистік
құрылысы жағынан үзік-үзік етіп алуға тура келер еді.
Абайтану – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір
саласы.
Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық,
қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін,
ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу
еңбектерді қамтитыны анық.
Өйткені, Абайдың шығармашылық мұрасы - қазақ әдебиеті тарихының
кіндік тұтқасы, халқымыздың рухани-мәдени өмірінің шарайнасы, сан буын
ұрпағымызға таптырмас, таусылмас қазына.
Осы мұраны игеру, оның творчествосын зерттеу - өткендегі рухани байлық
көзін пайдаланудағы ең негізгі мәселелердің бірі.
Абайды қазақ көркем сөзі мен әдеби тілінің жаңа кезеңін бастаушы,
оларды жаңа сапаға көтеруші, сөз өрнегінің соны үлгілерін ұсынушы деп
танығанда, сол жаңалықтардың, сол үлгі-қалыптардың әрі қарай жалғасуын
іздейміз.
Егер жалғаспаса, ол жаңа кезең, жаңа сапа, жаңа өрнек болып
саналмай, дүниеге бір-ақ рет келіп, тұйықталып қалған феномендік құбылыс
болып табылар еді.
Абай қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық байлығын молынан
пайдалана біліп, өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосты.
Ол жаңа өлшем, ұйқас түрлерін орнықтыруда қандай асқан өнерпаздық
керсетсе, бұрыннан белгілі, көп тараған өлшем-өрнектерді керек жерінде
қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан да соншалық зор өнегелі іс
атқарды.
Абайды ұлы деп танытып отырған белгі — оның поэтикалық дәстүрінің,
руханн қазынасының, көркем тілінің жалғастық тапқандығынан, өзінен
кейінгілерге үлгі-эталон болғандығынан көрінеді. Бұл жайында жиі айтылып,
көп жазылып келеді.
Дегенмен бұл концепцияны еңбегімізде жасаған талдауларымыз бен
түйіндерімізге жанастыра дәлелдей түспекпіз. Осы мақсатпен дипломдық
жұмыста Абай және одан кейінгі ақындардың тіл өрнегіне үңілдік.
Абай үлкен төңкерісті қазақ өлеңінің архитектоникасында
(құрылымында) жасады: мүлде тың өлшемдер мен ырғақтар әкелді, бұрын жоқ
шумақ түрлерін ұсынды, шумақ пен шоғырдың құрылымын құбылтты: атақты
Сегізаяқтан бастап, алты тармақты шумақтан тұратын өлең — алтыаяқтардың
неше түрін, жеті, тоғыз, он төрт аяқты өлең құрылымын дүниеге келтірді.
Бұл құрылымдар қазақ өлеңінің синтаксисіне, интонациясына жаңалықтар
әкелді: қазақ өлеңі жазба поэзия статусына көтерілді; жазба поэзияға тән
өлең тасымалы, ауыз-екі сөйлеу интонациясы дегендерді көрсетті. [5].
Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру, ол үшін қазақтың ұлттық
мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің мақсаты, міндеттері,
мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін негіздеді.
Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын ойлап,
оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі білім
мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен бірлікте
болуын дәлелдеді.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы.
Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған, соңғы он бес
шақты жылдың көлемінде рухани дамуымызға бірқатар оң өзгерістер дүниеге
келді.
Егемен ел болып дүние жүзіне танымал болдық.
Алғашқы асуды алдық. Осы жемісті жетістікке жеткізу үшін Қазақстан
халқының, соның ішінде рухани және материалдық игіліктерін арттыру үшін
атқарылар іс ауқымды.
Сондықтан Республика халқының ақыл-ой мәдениетін, білімін, ұлттық сана-
сезімін көтермейінше, ілгері баса алмаймыз.
Себебі, бұл бұрынғы жақсы салт-дәстүр, көне мәдениет, тарих, халықтық
педагогика мен ұлттық тәрбие, тарихи тұлғаларды қалпына келтіру арқылы
жүзеге аспақ. Бұрын жоғалтқан асыл қазыналарымызды қайта таптық және
өлгеніміз тіріліп өшкеніміз жанды.
Қоғамның құрылымдық сипаты ғана емес, тұтастай ойлау жүйесі жаңғырды.
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты еді.
Ата-бабаларымыз қанын да, жанын да аямай, қанша арпалысса да жете
алмай кеткен осынау қастерлі мақсатқа біздің ұрпақ ХХ ғасырдың аяғында дау-
дамайсыз қол жеткізді.
Тәуелсіздік Алланың берген бас бостандығы. Әлем жұртшылығы
халқымыздың дербес елдігін таныды.
Мұның өзі қоғамдағы орнықты саяси ахуал жағдайында халықтың басым
көпшілігінің рухани жаңаруы арқасында жүзеге асуы мүмкін.
Адамдар санасының өзгеру, халықтың басым көпшілігінің әлемдік өркениет
үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсете отырып, ел
Президенті бұл процестің қазіргі таңда қалай жүріп жатқанына да баға берді.
Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан
келмейді, бірақ мемлекет өзгерістер процесін, маңызды ақпаратты халыққа
жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған
әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен, жеделдетуге
қабілетті.
Адамдардың жаңа дүниетанымын қалыптасқанша ондаған жылдар қажет
болады - дейді Президент Н.Ә.Назарбаев.
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов мұрасы –
халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын, маңызын жоймайтын
зерттеудің қайнар көзі.
Егер Абай мен Шәкәрім қазақ халқының өткен заманындағы зиялылығы мен
кемеңгерлігінің асқар шыңы болса, бұл құдіретті бейнені романист қаламымен
қайта тіріліткен Мұхтар Әуезовтің өзі жаңа замандағы жаңғырған қазақ
мәдениетінің тарихында асқар шыңға айналды. Зеңгір аспандағы бір-бірімен
біте қайнасқан ұлттың аса көрнекті үш алып тұлғасының, былайша ғажайып
түрде тұтасып және тілдесіп кетуі – бүкіл дүниежүзілік әдебиет тарихындағы,
көркем ойдағы өзіндік бір ерекше құбылыс.
А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті
Шыңғыстау өңірі. Елеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты
дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың
аяғы және ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық,
әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік,
адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған.
Жалпы Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов
шығармаларының философиялық, психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктері мен
әдебиеттанудағы маңызына байланысты З. Ахметова, Ж.Аймауытов, М.Әуезов,
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Жұмабаев, С.Мұқанов, Қ.Мұхаметханов,
М.Мырзахметов, М.Орынбеков, Х.Сүйіншәлиев, Т.Тәжібаев, зерттеулерін т.б.
айтуға болады.
Абайдың ақындық мектебі деген ұғымға алғаш рет ғылыми түрде
анықтама беріп кеңінен тоқталған М.Әуезов болатын. [6].
А.Құнанбаев,педагогикалық пікірлеріне, соның ішінде А.Құнанбаевқа ең
алғаш 1934 жылы жазылған Ш.Әлжанұлы мақаласын, Шәкәрім Құдайбердіұлының
мұраларына педагогикалық талдау жасау барысында, алғашқылардың бірі болып,
педагогикалық көзқарасын, сонымен қатар ақынның дінге көзқарасын
философиялық-психологиялық тұрғыда зерделеген.
Тек тәуелсіздік пен егеменділік жағдайында ғана ғұлама ойшылдар мен
гуманистер көзқарастары, қазақтың дәстүрлі дүниетанымы туралы бүкпесіз
айтуға, айтып қана қоймай, жүйелі түрде зерттеуге халқымыздың бай рухани
мұрасын игере отырып, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыруға, еткен де жеке
тұлғалар болған.
А.Құнанбаев, есімі екі мәдениеттің Шығыс пен Батыс келбетінің құрыш
құймасын бейнелейді.
Бұл күндері Абай Құнанбаев, ұлттық сана сезімде мәңгі аталатын ұлы
тұлғаларға айналды. Заман ілгері жылжып, адамзат санасы неғұрлым биікке иек
артқан сайын оның алдындағы міндеттердің де мәртебесі биіктеп, ауқымы
кеңейіп, мәні күрделене түспек. [7].
Халқымыздың ұлттық мақтанышына айналған үш тұлғаның педагогикалық
көзқарастарына тоқталып, оларды біріктіретін ортақ күш бар екендігін:
біріншіден, олардың бәрі де қазақ еліндегі ағартушылық кемелденген
дәуірінің жемістері болатын, екіншіден, бәрінің де негізгі ой-армандары
елін, халқын жетілдіру, сауаттарын ашу, басқа халықтармен терезесін тең ету
еді.
Қазақтың қоғамдық ой алыптары А.Құнанбаев, өміріндегі сабақтастық
туған топырақ, кіндік қан тамырымен ұштасып жатыр. Олардың есімдері ылғи
бірге аталады: аға және іні, рухани туысқандар, ұстаз және шәкірт, қоғамдық
жұмыстағы идеалистік қызметтестер.
Абай мені ағартушылық, ғылым жолына әкелгендер деп ағасы Халлиолланы,
әжесі Зерені және орыс достарын атап кеткен, Шәкәрім өз шәкірттік ризалығын
атасы Құнанбайға, ағасы Абайды айтса, ал Мұхтар Әуезов атасы Әуезді және
ұлы адамның Ақ батасын алғанын жадында мәңгі сақтап, Абай мен Шәкәрімнің
педагогикалық ықпалын бағалаған.
Абайдың тәлімдік, таланты Шәкәрімнің сегіз қырлысында өз көрінісін
тапса, Мұхтар Әуезов осы ғасырдағы Абай мен Шәкәрім армандарын жеткізуші
жарық жұлдыз.
Абайдың қара сөздері қазақ философиясының негізгі ой түрткісі болса,
Шәкәрімнің Үш анығы - қазақ философиясының шыңы, ал Мұхтар Әуезовтің
Абай жолы роман-эпопеясы бүкіл әлемге әйгілі.
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов біздің әдебиет, философия,
педагогика тағы басқа салаларында көп зерттелген, солай болуы заңды да.
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп
тамыры көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей
жазуларынан басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой
толғаныстарымен толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында
жалғасып, XIX ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-
демократ ұлдары: Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен
жайғанымен, шын мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология
ғылымдары дербес ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді. Оның бірнеше
себептері болды [8].
Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың сан салалы тараулары бір-
бірінен дараланып бөлініп шығып, ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген
болатын.
Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда зерттеуші
ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік ғылыми-
техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды.
Этнопедагогика ғылымы орыс, Батыс елдерінде XVII-XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі.
Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық,
ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге
келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған.
Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми
тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға,
түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру сезімдері
шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды кезге
атып түсіретін мерген де болған. Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығына
байланысты болғандыктан, бала 5—6 жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін.
Халықтық шығармалар ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға,
әдемі қисын, жақсы ұйқас — бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп,
ой-пікірін шыңдап отырған. [10].
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған.
Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-
шеше баласына әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға
тәрбиелеген.
Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап,
ақпа құлақ болмай, құйма. құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре
берген.
Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты
міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін
әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық,
көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі:
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке
өнегелер арқылы көрсетіп отырған.
Халықтық педагогиканың әр түрлі жақтарын сөз еткенімізде, алдымен дене
тәрбиесін бірінші орынға қоюдың өзіндік себеп, дәлелдері бар. Өйткені адам
баласы алғаш дуниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға алынады,
содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі жүргізіледі.
Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал адамгершілік
тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін тәрбиенің жиынтығы
іспеттес.
Абай Құнанбаев –қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің
негізін салушы ғана емес,сонымен бірге ұлы ойшыл.
Абай түсінігінше табиғат біздің санамыздан тыс және бізге
тәуелсіз өмір сүреді.
Біздің түсінігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат
шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын
басым.Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара байланыста, үнемі
өзеріс дамуда болады,адамды қоршаған ортаның-табиғаттың ішкі ырын білім-
ғылым арқылы білуге болады деп қарастыруға болады.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. [11].
Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын ойлап,
оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі білім
мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен бірлікте
болуын дәлелдеді.
Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай өндіріпті:
Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін
мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинакталған.
[12].
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған:
Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде
қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе.
Біздің мақсатымыз - революцияға дейінгі қазақ арасында жас ұрпақты
еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы
жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту.
Мұндай шолудың керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың
бала тәрбиелеудегі өткен кездегі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды
бүгінгі күннің тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мұндағы автордың мақсаты
қазақ халқының сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді
таныстыра отырып, болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған
тәрбиенің тарихын зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау
керектігін керегендікпен болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға этнопедагогика терминін тұңғыш рет өндірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. [13].
Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді.
Сондай-ақ ол 90-шы жылдары Халықтық педагогика - халықтың тәрбиелеу
және оқыту туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық
тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы мен оның тарихын зерттеуге ерекше
кірісті.
Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі - XIX ғасырдың екінші жартысы
және ол осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл зиялылардың еңбектерімен тығыз
байланысты десек те, шын мәнінде, сол ғасырдың аяғына дейін қазақ
(этнопедагогикасы мен этнопсихологиясы дербес ғылым дәрежесіне көтеріле
алмады.
Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстаңда қоғамдық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, ғылыми терминдер
әлі қалыптасып жетілмеген болатын.
Екіншіден, әр ғылым саласын жеке ғылыми тұрғыда зерттейтін ғалымдар
жетіспеді. Үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық
материалдық база (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа орындары) болмады.
Кейін еліміздің экономикалық және мәдени-әлеуметтік өмірінде болған
өзгерістер мен ілгерілеулер ғылым мен мәдениеттің, оқу-ағарту ісінің өркен
жаюына мүмкіндік туғызды.
Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып, ғылым мен
мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлар көбейді.
Ғылымның сан-саласын қамтитын ғылыми-зерттеу институттары ашылып,
оларға басшылық жасайтын орталық-Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы құрылды.
Республикада соңғы 60 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып,
қалыптасуына ондаған баспа, орындарының, ғылыми-әдістемелік арнаулы
журналдар мен газеттердің ашылуы, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен ондаған
ғылыми-педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін тигізді.
Бұл істе 1933 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанынан тұңғыш
құрылған Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл
атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып,
арнайы зерттеу еңбектері мен оқулықтарын, сөздіктерін жасауда, сөйтіп бұл
ғылым салаларын қалыптастыруда 1920-1935 жылдары Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұбанов, Н.Құлжанова,
М.Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар зиялы азаматтар орасан зор еңбек
сіңірді. 1950-1980 жылдарда Ә.Сыдықов, Р.Г. Лемберг, А.П. Нечаев,
Т.Тәжібаев, Е. Бекмаханов, Ә.Сембаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Кәрібаев,
С.Қожахметов, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, М. Мұқанов, Қ.Бержанов, т.б.
ондаған көрнекті педагог-ғалымдар бұл іске белсене атсалысып, қазақ
этнопедагогикасына қатысты елеулі монографиялық зерттеу еңбектерін
қалдырды. [14].
Сөйтіп, Қазақстанда ұлттық педагогика, психология ғылымдары, шын
мәнінде, ХХ ғасырдың 20-30- жылдарында қоғамдық ғылымдар ішінен дербес
ғылым болып бөлініп шығып, қалыптаса бастады.
Бұл еңбектің төртінші трауында қазақ этнопедагогикасының туып,
қалыптасу кезеңі (1920-1937жж.) жайында сөз болады да, оның ғылыми-
теориялық негіздерін арнайы зерттеу ісімен айналысқан Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.
Аймауытов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, М.Әуезов, еңбектеріне талдау жасалады.
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп тамыры
көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей жазуларынан
басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой толғаныстарымен
толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында жалғасып, XIX
ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-демократ ұлдары:
Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен жайғанымен, шын
мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология ғылымдары дербес
ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді.
Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық
ғылымдардың сан салалы тараулары бір-бірінен дараланып бөлініп шығып,
ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген болатын.
Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда зерттеуші
ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік ғылыми-
техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды.
Қазан төңкерісінен кейін еліміздің саяси-экономикалық және мәдени-
әлеуметтік өмірінде болған ұлы өзгерістер мен жаңалықтар ғылым мен
мәдениеттің, оқу- ағарту ісінің барлық саласының өркен жаюына толық
мүмкіндік туғызды.
Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып, ғылым мен
мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлардың көбеюіне жағдай жасалды.
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары
Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз. [15].
Қазақ Қазақ Қазақ
этнопедагогикасының туу этнопедагогикасының этнопедагогикасының даму
кезеңі (ХІХ ғ. 2 қалыптасу кезеңі кезеңі (1970-2005) және
жартысы), оның белсенді (1920-1930 жж). Және олоның қайраткерлері
қайраткерлері кезеңдегі қайраткерлер
Ш.Уәлиханов Қазақтың зиялы М.Ғабдуллин
Ы.Алтынсарин оқымыстары: Б.Момышұлы
А.Құнанбаев С.Торайғыров Б.Адамбев
2.Орыс, Батыс Ә.Диваев Ш.Ахметов
саяхатшы-ғалымдары: А.Байтұрсынов М.Әлімбаев
П.С.Паллас Ш.Құдайбердиев Қ.Жарықбаев
Э.С.Вульфсон М.Дулатов С.Қалиев
А.Бамбери М.Жұмабаев Ә.Табылдиев
А.Левшин Ж.Аймауытов С.Ұзақбаева
А.Янушкевич Х.Досмұхамедов М.Балтабаев
Н.Г.Потанин Н.Құлжанова И.Бөлеев
Н.Л.Зеланд М.Әуезов Ж.Наурызбай
В.В.Радлов, т.б. С.Сейфуллин М.Құрсабаев
М.Смайылова
М.Оразаев
Қ.Қожахметов, т.б.
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ.,
Түрік қағанаты) бастау алып, куні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұраның бірі — халықтық педагогика.
Халықтық педагогика,—делінген Қазақ кеңес энциклопедиясында,— тәрбие
жөніндегі халықтың педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасын
зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн мен бағыттағы халық ауыз әдебиетінін
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
халықтық ойындар, семья тәрбиесінің тәжірибелері т. б. жатады...
Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік
білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру (XI том, Алматы,
1977, 591-бет).
Ғасырлар бойы қалыптаскан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас
буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тигсті тәсілдер де.
болған.
Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда — ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда — әсемдік (эстетикалық) тәрбиесінің негізгі
принциптері, ал ертегілер халықтық тәрбиснің сан алуан мәселелерін
қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланылған.
Демек халықтық педагогика — тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халыктың рухани мұрасы. [16]
Бұл жердегі еске алатын негізгі жайт: осындай халықтық мұралардың бәрі
бірдей кәдеге жарай бермейді, олардың озығымен қатар тозығы да бар.
Ең негізгі мәселе — бұларды бүгінгі күннің талап-тілегімен
байланыстыра пайдалана білу болмақ. Халықтық педагогикамен қатар
этнопедагогика дейтін атау да жиі қолданылады. Этнопедагогика — халықтық
тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылымсаласы.
Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын
өткел іспеттес ғылым.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі.
Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық,
ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге
келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған.
Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми
тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға,
түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру сезімдері
шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды кезге
атып түсіретін мерген де болған.
Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығына байланысты болғандыктан, бала 5—6
жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады.
Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын байытып, мағыналы
да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін.
Халықтық шығармалар ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға, әдемі
қисын, жақсы ұйқас — бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп, ой-
пікірін шыңдап отырған.
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. [17].
Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-
шеше баласына әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға
тәрбиелеген.
Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап,
ақпа құлақ болмай, құйма. құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре
берген.
Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты
міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл
тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін
(мұрны пұшық, көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі:
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке
өнегелер арқылы көрсетіп отырған.
Абай өлеңдері, шығармалары шығыс мәдениетінен ғылым
неіздерін,көркем әдебиетті үйренуді уағыздады.Абай жастар тәрбиесіне
ерекше көңіл бөлді.
Сондықтан да бүгінгі таңда Абай еңбектері арқылы адамгершілікке ,
инабаттылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу әрбір педагогтың алдына қойған
мақсаты болып табылады.
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде
оныңбасшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында
көрсетілгеңдей...
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардьің бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси экономикалық және
мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі -
орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге өзір болуын қамтамасыз ету болмақ. [18].
Келер ұрпақ бейбіт өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген даланының
патриоты болып өсуі тиіс.
Қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән
беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналадыдейді.
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері:
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғүрыптарын қадір тұтып игеруге пейімді
азамат болуы керек делінген.
Халқымыздың данышпан ұлы Абай Құнанбаев туралы ғылымның сан алуан
саласында жазылған еңбектер өте көп.
Абай тануға елеулі үлес қосқан ғалымдарымыз Мекемтас Мырзахметов пен
Құлшат Өмірәлиевтың келтірген деректері бойынша 50-жылдардан бастап Абайдың
әр саладағы шығармашылық қызметі туралы зертеушілердің қаламының 20
монография 2000-ға жуық мақала мен зерттеу жарық көрген екен.
Абайдың әр саладағы көзқарасын жан-жақты, терең зерттеу нәтижесінде
біз оның күнге дейін беймәлім келе жатқан баға жетпес құнды ойларын танып
білу, қазақ қоғамының сол замандағы, тіпті қазіргі кездегі қайшылықтарының
себептерін аңғарамыз.
Абайдың әдеби мұрасын зерттеу тарихында ұлы ақынның дүниеге
көзқарасының бір саласы-оның саяси әлеуметтік көзқарасы кеңестік дәуірдің
20 жылдардан бастап-ақ қызу таласқа түскен еді, бірақ соңғы жылдарға дейін
бұл туралы көптеген мақалалар мен зерттеулер еңбектерінде жол жөнекей сөз
етілсе де, арнайы түрде ғылыми зерттеу нысанасына алынбай келді.
Әрі Абай шығармаларының әлеуметтік беті туралы дұрыс шешімін таппай,
көп жылдар бойы өзекті талас- тартыстардың қайнар көзіне айналып келді.
Абай мұрасының әлеуметтік беті, көбінесе, тұрпайы социологиялық таным
шеңберінен шыға алмай келуіндегі басты кедергі тап күресідеген марксистік
танымды қоғамдық пікірді ендіруінде жатыр.
Яғни Абайдың әлеуметтік беті жасанды таным тұрғысынан қарайды. Оны
бұзу ол тұста мүмкін емес болатын-ды. Әсіресе, бұған зерттеушілердің назары
ақынның сатералық шығармаларын сөз еткенде көбірек ауды.
Абай өз шығармаларында әлеуметтік мобильдік, адам статусы мәселелеріне
тоқталып, адамның қоғамдағы орнын: Биік мансап-биік жартас... дей келіп,
оны билік, байлық, білі деңгейі т.б. айқындайтынын түсіндірді.
Оның пікірінше адам: Барында баймын деп мақтанады. Жоғында маған да
баяғыда мал бітіп еді деп мақтанады. Кедей болған соң тағы қайыршылыққа
түседі.
Адамның қоғамдық баспалдақпен биікке өрлеуі мен кері қозғалуын
көрсетіп, оны индивиттің әлеуметтік жағдайының өзгеруімен байланыстырады.
Қазақ қоғамында байдық малы жұтта қырылып, кедейленуі жиі орын алғаны
рас және еңбегімен кедейлердің орта шаруа, одан кейін байлардың қатарына
қосылғандары да жоқ емес еді. Сөйтіп, олардың қоғамдық баспалдақта орнын
ауыстыруы әлеуметтік заңды процесс болды.
Данышпан Абай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-4
І А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық
негіздері.
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5-20
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ..21-
31
ІІ А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің әдістемесі
2.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мұрасы ... ... ... ..32-45
2.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46-51
Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55-56
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге
айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласында –қазақ ұлттық мектебін
жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері
мен болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемаларын шешу қажеттігін
қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің
және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа Жолдауының
Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған
: ...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі
заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар...
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар
ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және
дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім
беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны
–Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру, - делінген.
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда Білім туралы заңды
білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау.[1]
Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған
иммунопсихологиялық проблемаларды:
Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт дәстүрлерін
білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар, қарттар
үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен аталар,
ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы, сыбайлас
жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы, мектептегі
оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға
қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы басқаларды
бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы
екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді,
ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өсетіндігінде.
Қазақстанда ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды, тарихи
тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып,
қазіргі білім мазмұнын жаңғырту болашақ мұғалімдерді даярлау процесіне
жаңа талаптар қояды, солардың ең бастыларының бірі болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау проблемасы.
Зерттеу мақсаты: А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларын анықтау:
психологиялық көзқарастарын, қара сөздерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
Зерттеу міндеттері: - А.Құнанбаевтың педагогикалық, этнопедагогикалық
идеяларын қарастыру.
- А.Құнанбаевтың қара сөздерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
- А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнін сабақта оқып үйрену;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық-
педаогогикалық әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің теориялық негіздері
1.1 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәнінің педагогикалық
ерекшелігі
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Көркем әдебиет, соның ішінде поэзия - өнер
дүниесі.
Ал бұл дүние әсемдік, үйлесімділік, көркемдік деген сипаттарымен өнер
аталады. Сондықтан өнер деген жерде көркем деген анықтама сөз қоса
жүреді. Көркемдік кең ұғым.
Әсіресе поэзия әлеміне келгенде, ол тек сыртқы сұлулықтың көрінуі
емес, яғни өлең қызыл сөздің жиынтығы емес, ең алдымен ғылым тілімен
айтсақ, мазмұн мен түрдің сәйкестенуі, түсіндіре айтсақ, ақынның білдірмек
ойына (поэтикалық идеясына) оны беретін тілінің сай келуі. Поэзиядағы
көркемдік — тіл деген құбылыстың (құралдың) адам баласының өміріндегі
құдіретін, күшін көрсететін белгі.
Абай поэзиясына келгенде қойылуы әбден заңды. Диплом
жұмысында Абайдың қазақ өлең құрылысына қосқан үлесі қарастырылады. Өлең
сөздің қара сөзден құрылыс жағынан айырмасы – онда мөлшерлі ырғақ болады.
Яғни, өлең ырғағы - поэзияның өз еншісіне тиген сипат, өлең сөзде
белгілі, қалыптасқан өлшем, өрнекті сақтаудан туатын, әрбір өлең тармағының
көлемінде мөлшерлі шек болатындықтан туатын ырғақ.
Басқаша айтсақ, өлеңге кіретін сөз мағынасымен бірге айтылуындағы
ырғағына қарай да іріктеліп, топтастырылып, өлең өрнегіне сай алынып
қолданылады. Мұны аңғару үшін әр сөздің буынын ежіктеп санап жату қажет
емес, оның ырғағын, әуезділігін айқын сезіну жеткілікті.
Тереңдеп зерттеп, байыбына барып, ұға білсе, өлең құрылысында, өлеңнің
өлшем-өрнектерінде халықтың творчестволық-жасампаздық қабілетінің
шексіздігін, эстетикалық-көркемдік талабының жоғары екендігін танытатын
ғажап сырлар мол.
Өлең сөздің табиғаты, оның қара сөзден бөлек, мөлшерлі ырғақ, өрнегі
болатыны, осындай өлшеуліліктің сыры, қажеттілігі жайлы талай ғалым-
зерттеушілер, әдебиетші-ойшылдар пікір қозғаған.
Өлең жүйесі тіл құрылысына негізделе отырып, мүлде жаңа сапа, қасиетке
ие болады. Өлең сөздің өзіне ғана тән белгілі заңдары қалыптасқан.
Мысалы, сөздерді буын санына қарай қолдану, мөлшерлі буын сақтау
өлеңде ғана бар. Ал қара сөзде мұндай заңдылық жоқ.
Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын - өлең сөздің
қайталанып келіп отыратын мөлшерлі бөлшектері десек, қазақ поэзиясында
ырғақ туғызатын - өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектері.
Осындай бөлшектердің негізгісі, бастысы - тармақ, яғни өлең жолы.
Өлеңді сөзді оқып, айтып қарағанда тармақтың өлшеулі шегі бар екені
ерекше көзге түседі.
Тармақтың бірлік-тұтастық тауып, оқшауланып, бөлініп тұратыны тегін
емес. Оның шегі берік сақталып, өрнегі үнемі қайталанып отырады. Әрбір
тармақ көбінесе тиянақты ойды не оның бір түйін-тарауын білдіреді, дауыс
толқыны, сөйлем құрылысы жағынан да бөлекше болып келеді.
Ал тармақты бунаққа бөлу ырғақтық жағынан анық болғанымен,
синтаксистік (сөйлем құрылысы), интонациялық (дауыс толқыны) жағынан көзге
түсе бермейді.
Шумақтың құрылысын алсақ, мысалы, тармақтар төрт-төрттен топтасса да,
не алты-алтыдан топтасса да көбіне өлең сөздің интонациялық, синтаксистік
ерекшеліктеріне сәйкестелініп алынады.
Өлең өлшемдері, әдетте, тармақтағы буын санына қарап ажыратылады.
Мысалы, он бір буынды өлең, алты буынды өлең, жеті-сегіз буынды жыр өлшемі,
т. б. Тармақ ішінде өлең ырғағын белгілейтін, дәлдеп анықтайтын - бунақ.
Ырғақты күшейтіп, толықтыра түсетіндер - шумақ, ұйқас.
Ырғақ күші сөзді музыкалық толқындардың жотасына жоғарылатады және
мұндай сөз негізгі нысанаға садақтың жебесіндей тура ұшады, әрі үн
келісімін күшейтеді. Тегінде, ырғақ сөзге шырай беріп, оған ұшқыр қанат
байлап, мейлінше нұрлы сипаттарға иелендіреді.
Қазақ өлеңі теориясында тұңғыш рет ырғақ табиғаты туралы Қ. Жұмалиев
өлең сөйлемдері мен қара сөздегі ырғақты дауыс толқыны жағынан айқындайды
Сонымен бүгінгі таңда ырғақ табиғатын тану біршама жақсы дамыған. Зәки
Ахметов өлең ырғағын белгілейтін, дәлдеп анықтайтын бунақ және өлеңнің
ырғақтық жүйесінде тұрақталған сөз жігінің, сөз айырымының үлкен мәнін
дұрыс көрсеткен.
Өйткені, тармақ ішіндегі тұрақты сөз жігі шумақ көлеміндегі
тармақтардың тұтастығын сақтайды, ырғақтың қайталануын мұқият құнттайды.
Өлең құрылысының зерттеушісі 3. Ахметов буын, бунақтың өлеңнің ырғақтық
жүйесіндегі аса зор қызметін, табиғатын тиянақты қарастырған. [2].
Өлеңнің ішкі құрылысындағы жүйеліліктер мен байланыстарға шаншыла
көз тігу - зерттеушінің басты нысанасы. Мұны 3. Ахметов Өлең сөздің
теориясы атты зерделі зерттеуінде жан-жақты талдап көрсетті
Ал Б. Қенжебаев, М. Қаратаев, Ә. Тәжібаев,, Т. Қәкішев, С. Сейітов,
Ә. Дербісалин поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдыққа байланысты қазақ өлеңінің
буындық, бунақтық, ұйқастық, шумақтық құрылысына ой жарығын түсірген.
Ал ақ өлеңнің архитектоникасын анықтауда Р. Нұрғалиевтың қосқан
үлесі қомақты. Ол ақ өлеңдегі ырғақ:
1) бунақ құрайтын буын санының біркелкілігіне;
2) дауысты және дауыссыз дыбыстар үндестігіне;
3) өлеңнің тұтастығын сақтайтын ішкі құрылымындағы өрім-кестеге
негізделеді деп пікір түйіндейді [3].
Қазақ поэзиясында өлең ырғағының тірегі – буын, яғни ырғақ буын
санымен өлшенеді.
Сондықтан қазақ өлеңі силлабикалық (силлабо- грекше буын деген сөз)
жүйеге жатады. Буын санына негізделетін силлабикалық өлең жүйесі қазақ
поэзиясында, басқа түркі тілдес қырғыз, өзбек, татар, түрікмен, әзербайжан,
башқұрт секілді халықтардың тілінде, сонымен бірге, француз, чех сияқты
халықтардың тілінде де қолданылады.
Буын силлабикадан басқа жүйедегі өлең құрылысында да ескеріледі.
Бірақ оларда ырғақты силлабикалық өлеңдегідей, қазақ өлеңіндегідей, буын
саны, буынның аз, көбі туғызбайды.
Тоникалық өлеңде екпінді буындар ғана есепке алынса, силлабикалық-
тоникалық өлең екпінді буын мен екпінсіз буындардың белгілі ретпен
алмасуына, метрикалық өлең созылып айтылатын буындар мен қысқа буындардың
алмасуына негізделеді.
Ал силлабикалық өлең жүйесінде буынның бәрі ырғақтық сапасы, сипаты
жағынан тең саналады, мұнда өлең ырғағын туғызатын да, ол ырғақтың
қандайлығын анықтайтын да буын саны болады
Сондықтан силлабикалық өлең жүйесін, соның ішінде қазақ өлең
құрылысын буынға негізделген деу әбден дұрыс[– дейді академик З.Ахметов.
Силлабикалық өлең жүйесінде буындардың өлең ырғағын туғызуға,
белгілеуге қатысты, қызметі біркелкі сипатталуы, әрине, тіл құрылысының
түпкі, түбегейлі ерекшеліктерімен терең байланысты. Қазақ тілінде екпінді
буын мен екпінсіз буын арасында орыс тіліндегідей немесе басқа
тілдердегідей зор айырма жоқ.
Орыс тілінде екпінді буын айрықша көтеріңкі, неғұрлым күштірек
айтылса, екпінсіз буын әлдеқайда бәсең, әлсіз айтылады. (Ал араб, парсы
тілдерінде созылыңқы дауысты дыбыс қысқа дауысты дыбыспен салыстырғанда екі
есе ұзақ айтылады да, өлеңде бір ұзын буын екі қысқа буынға тең болады).
Қазақ өлең жүйесінің орыс поэзиясындағы силлабикалық-тоникалық
өлеңнен өзгешелігі, алдымен, қазақ тіліндегі екпіннің орыс тіліндегідей аса
күшті болмауына байланысты.
Қазақ тіліндегі буынның дыбыстық құрамын алсақ, бір буында бір
дауысты дыбысқа қоса көбінесе бір, не екі дауыссыз дыбыс болады, үш
дауыссыз дыбыс болуы өте сирек.
Қатарынан екі дауыссыз дыбыс келуі де кемде-кем және кейінгі
кездерде кірген сөздер болмаса, мұның өзі де буынның басында емес, тек
соңында, аяғында ғана кездеседі.
Осының бәрі де - қазақ өлеңінде барлық буындардың ырғақтық сапасы
жағынан бірыңғай, тең болуына себепші жағдайлар.
Дауысты дыбыстардың, сол себепті буындардың бәрі де біркелкі айқын
айтылатын, екпінді буын екпінсіз буынға қарағанда пәлендей оқшауланып көзге
түспейтін тілдерде өлең тармағында буынның аз-көптігі өзінен-өзі-ақ сезіліп
тұратынын және осындай тілдерде силлабикалық өлең жүйесін қолданудың өзі
бірден-бір қонымды, ұтымды, әрі өнімді деген пікірді кезінде В. Брюсов
дәлелді айтқан болатын
Сонымен бірге, В. Брюсов силлабикалық өлеңнің мүмкіншіліктері орасан
мол, бай екендігін атап көрсетіп, ол (силлабикалық өлең) басқа өлең
жүйелерімен салыстырғанда өлең сөз ырғағын түрлендіру жағынан артып түседі
деген пікір білдірген.
Қазақ поэзиясының буынға негізделген силлабикалық өлең құрылысы
-жүздеген жылдар бойы қалыптасып, шыңдалған өрнектері мол өлең жүйесі. Бұл
өрнектер, көп тараған он бір буынды, жеті-сегіз буынды, тағы сондай
өлшемдер тілдің өзіне тән серпінділік, екпінділікті, сөз бен сөзді шебер
қиюластырып байланыстырғанда туатын жарасымды гармонияны бойына барынша
толық сіңірген. [4].
Сондықтан поэзиядағы орныққан өрнек-өлшемдер ұтымды қолданылғанда
өлең сөзге бейне бір жан бітірерліктей әуезділік, әрі келісімді, әрі ширақ
ырғақ дарытады, сөздің сыңғырлаған үнділігі мен әуенділігі, әсерлілігі мен
көркі неғұрлым мол көрінуіне мүмкіндік береді.
Қазақ поэзиясында көп тараған өлең өлшемдерінің бір тобында
тармақтың буын саны бірдей болып келеді.
Мысалы, он бір буынды өлең, алты буынды өлең. Бірақ барлық
өлшемдерде өлең жолдары түгелдей буын саны жағынан тең болуы шарт емес.
Мысалы, жыр өлеңінде тармақтар жеті не сегіз буынды болып келетіні белгілі.
Ал тармақтардың қай-қайсысының да буын саны тұрақты әрі ырғақ
жағынан ұқсас, сабақтас. Сондықтан екі түрлі тармақ еркін араласып,
кезектесіп келе береді.
Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері - жеті буынды,
жеті-сегіз буынды, он бір буынды. Алты буынды өлең, онан да қысқарақ төрт
буынды өлең сиректеу кездеседі.
Он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрама болып келеді, яғни
жеті буынды екі тармақтан, не жеті, сегіз буынды екі тармақтан құралған
болады.
Бірақ қазақ поэзиясында ертеден жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он
бір буынды екі-үш-ақ түрлі өлшем болыпты деп қомсына қарауға ешбір негіз
жоқ.
Жалғыз қазақ поэзиясында ғана емес, тіпті дүние жүзі халықтарының
әдебиетінде де көбірек орын тепкен өлшемдер жеті-сегіз буыннан он бір
буынға дейінгі өлшемдер болғанын көреміз.
Бұлай болудың өзі тегін емес. Тармақтың көлемінде, мөлшерінде үлкен
мән бар. Айталық, төрт буынды келте тармақтар бірыңғай қолданғанда,
сөйлемді, сөйлемшелерді тым қысқа-қысқа құрап, интонациялық, синтаксистік
құрылысы жағынан үзік-үзік етіп алуға тура келер еді.
Абайтану – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір
саласы.
Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық,
қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін,
ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу
еңбектерді қамтитыны анық.
Өйткені, Абайдың шығармашылық мұрасы - қазақ әдебиеті тарихының
кіндік тұтқасы, халқымыздың рухани-мәдени өмірінің шарайнасы, сан буын
ұрпағымызға таптырмас, таусылмас қазына.
Осы мұраны игеру, оның творчествосын зерттеу - өткендегі рухани байлық
көзін пайдаланудағы ең негізгі мәселелердің бірі.
Абайды қазақ көркем сөзі мен әдеби тілінің жаңа кезеңін бастаушы,
оларды жаңа сапаға көтеруші, сөз өрнегінің соны үлгілерін ұсынушы деп
танығанда, сол жаңалықтардың, сол үлгі-қалыптардың әрі қарай жалғасуын
іздейміз.
Егер жалғаспаса, ол жаңа кезең, жаңа сапа, жаңа өрнек болып
саналмай, дүниеге бір-ақ рет келіп, тұйықталып қалған феномендік құбылыс
болып табылар еді.
Абай қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық байлығын молынан
пайдалана біліп, өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосты.
Ол жаңа өлшем, ұйқас түрлерін орнықтыруда қандай асқан өнерпаздық
керсетсе, бұрыннан белгілі, көп тараған өлшем-өрнектерді керек жерінде
қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан да соншалық зор өнегелі іс
атқарды.
Абайды ұлы деп танытып отырған белгі — оның поэтикалық дәстүрінің,
руханн қазынасының, көркем тілінің жалғастық тапқандығынан, өзінен
кейінгілерге үлгі-эталон болғандығынан көрінеді. Бұл жайында жиі айтылып,
көп жазылып келеді.
Дегенмен бұл концепцияны еңбегімізде жасаған талдауларымыз бен
түйіндерімізге жанастыра дәлелдей түспекпіз. Осы мақсатпен дипломдық
жұмыста Абай және одан кейінгі ақындардың тіл өрнегіне үңілдік.
Абай үлкен төңкерісті қазақ өлеңінің архитектоникасында
(құрылымында) жасады: мүлде тың өлшемдер мен ырғақтар әкелді, бұрын жоқ
шумақ түрлерін ұсынды, шумақ пен шоғырдың құрылымын құбылтты: атақты
Сегізаяқтан бастап, алты тармақты шумақтан тұратын өлең — алтыаяқтардың
неше түрін, жеті, тоғыз, он төрт аяқты өлең құрылымын дүниеге келтірді.
Бұл құрылымдар қазақ өлеңінің синтаксисіне, интонациясына жаңалықтар
әкелді: қазақ өлеңі жазба поэзия статусына көтерілді; жазба поэзияға тән
өлең тасымалы, ауыз-екі сөйлеу интонациясы дегендерді көрсетті. [5].
Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру, ол үшін қазақтың ұлттық
мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің мақсаты, міндеттері,
мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін негіздеді.
Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын ойлап,
оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі білім
мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен бірлікте
болуын дәлелдеді.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы.
Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған, соңғы он бес
шақты жылдың көлемінде рухани дамуымызға бірқатар оң өзгерістер дүниеге
келді.
Егемен ел болып дүние жүзіне танымал болдық.
Алғашқы асуды алдық. Осы жемісті жетістікке жеткізу үшін Қазақстан
халқының, соның ішінде рухани және материалдық игіліктерін арттыру үшін
атқарылар іс ауқымды.
Сондықтан Республика халқының ақыл-ой мәдениетін, білімін, ұлттық сана-
сезімін көтермейінше, ілгері баса алмаймыз.
Себебі, бұл бұрынғы жақсы салт-дәстүр, көне мәдениет, тарих, халықтық
педагогика мен ұлттық тәрбие, тарихи тұлғаларды қалпына келтіру арқылы
жүзеге аспақ. Бұрын жоғалтқан асыл қазыналарымызды қайта таптық және
өлгеніміз тіріліп өшкеніміз жанды.
Қоғамның құрылымдық сипаты ғана емес, тұтастай ойлау жүйесі жаңғырды.
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты еді.
Ата-бабаларымыз қанын да, жанын да аямай, қанша арпалысса да жете
алмай кеткен осынау қастерлі мақсатқа біздің ұрпақ ХХ ғасырдың аяғында дау-
дамайсыз қол жеткізді.
Тәуелсіздік Алланың берген бас бостандығы. Әлем жұртшылығы
халқымыздың дербес елдігін таныды.
Мұның өзі қоғамдағы орнықты саяси ахуал жағдайында халықтың басым
көпшілігінің рухани жаңаруы арқасында жүзеге асуы мүмкін.
Адамдар санасының өзгеру, халықтың басым көпшілігінің әлемдік өркениет
үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсете отырып, ел
Президенті бұл процестің қазіргі таңда қалай жүріп жатқанына да баға берді.
Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан
келмейді, бірақ мемлекет өзгерістер процесін, маңызды ақпаратты халыққа
жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған
әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен, жеделдетуге
қабілетті.
Адамдардың жаңа дүниетанымын қалыптасқанша ондаған жылдар қажет
болады - дейді Президент Н.Ә.Назарбаев.
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов мұрасы –
халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын, маңызын жоймайтын
зерттеудің қайнар көзі.
Егер Абай мен Шәкәрім қазақ халқының өткен заманындағы зиялылығы мен
кемеңгерлігінің асқар шыңы болса, бұл құдіретті бейнені романист қаламымен
қайта тіріліткен Мұхтар Әуезовтің өзі жаңа замандағы жаңғырған қазақ
мәдениетінің тарихында асқар шыңға айналды. Зеңгір аспандағы бір-бірімен
біте қайнасқан ұлттың аса көрнекті үш алып тұлғасының, былайша ғажайып
түрде тұтасып және тілдесіп кетуі – бүкіл дүниежүзілік әдебиет тарихындағы,
көркем ойдағы өзіндік бір ерекше құбылыс.
А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті
Шыңғыстау өңірі. Елеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты
дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың
аяғы және ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық,
әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік,
адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған.
Жалпы Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов
шығармаларының философиялық, психологиялық, педагогикалық мүмкіндіктері мен
әдебиеттанудағы маңызына байланысты З. Ахметова, Ж.Аймауытов, М.Әуезов,
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Жұмабаев, С.Мұқанов, Қ.Мұхаметханов,
М.Мырзахметов, М.Орынбеков, Х.Сүйіншәлиев, Т.Тәжібаев, зерттеулерін т.б.
айтуға болады.
Абайдың ақындық мектебі деген ұғымға алғаш рет ғылыми түрде
анықтама беріп кеңінен тоқталған М.Әуезов болатын. [6].
А.Құнанбаев,педагогикалық пікірлеріне, соның ішінде А.Құнанбаевқа ең
алғаш 1934 жылы жазылған Ш.Әлжанұлы мақаласын, Шәкәрім Құдайбердіұлының
мұраларына педагогикалық талдау жасау барысында, алғашқылардың бірі болып,
педагогикалық көзқарасын, сонымен қатар ақынның дінге көзқарасын
философиялық-психологиялық тұрғыда зерделеген.
Тек тәуелсіздік пен егеменділік жағдайында ғана ғұлама ойшылдар мен
гуманистер көзқарастары, қазақтың дәстүрлі дүниетанымы туралы бүкпесіз
айтуға, айтып қана қоймай, жүйелі түрде зерттеуге халқымыздың бай рухани
мұрасын игере отырып, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыруға, еткен де жеке
тұлғалар болған.
А.Құнанбаев, есімі екі мәдениеттің Шығыс пен Батыс келбетінің құрыш
құймасын бейнелейді.
Бұл күндері Абай Құнанбаев, ұлттық сана сезімде мәңгі аталатын ұлы
тұлғаларға айналды. Заман ілгері жылжып, адамзат санасы неғұрлым биікке иек
артқан сайын оның алдындағы міндеттердің де мәртебесі биіктеп, ауқымы
кеңейіп, мәні күрделене түспек. [7].
Халқымыздың ұлттық мақтанышына айналған үш тұлғаның педагогикалық
көзқарастарына тоқталып, оларды біріктіретін ортақ күш бар екендігін:
біріншіден, олардың бәрі де қазақ еліндегі ағартушылық кемелденген
дәуірінің жемістері болатын, екіншіден, бәрінің де негізгі ой-армандары
елін, халқын жетілдіру, сауаттарын ашу, басқа халықтармен терезесін тең ету
еді.
Қазақтың қоғамдық ой алыптары А.Құнанбаев, өміріндегі сабақтастық
туған топырақ, кіндік қан тамырымен ұштасып жатыр. Олардың есімдері ылғи
бірге аталады: аға және іні, рухани туысқандар, ұстаз және шәкірт, қоғамдық
жұмыстағы идеалистік қызметтестер.
Абай мені ағартушылық, ғылым жолына әкелгендер деп ағасы Халлиолланы,
әжесі Зерені және орыс достарын атап кеткен, Шәкәрім өз шәкірттік ризалығын
атасы Құнанбайға, ағасы Абайды айтса, ал Мұхтар Әуезов атасы Әуезді және
ұлы адамның Ақ батасын алғанын жадында мәңгі сақтап, Абай мен Шәкәрімнің
педагогикалық ықпалын бағалаған.
Абайдың тәлімдік, таланты Шәкәрімнің сегіз қырлысында өз көрінісін
тапса, Мұхтар Әуезов осы ғасырдағы Абай мен Шәкәрім армандарын жеткізуші
жарық жұлдыз.
Абайдың қара сөздері қазақ философиясының негізгі ой түрткісі болса,
Шәкәрімнің Үш анығы - қазақ философиясының шыңы, ал Мұхтар Әуезовтің
Абай жолы роман-эпопеясы бүкіл әлемге әйгілі.
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов біздің әдебиет, философия,
педагогика тағы басқа салаларында көп зерттелген, солай болуы заңды да.
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп
тамыры көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей
жазуларынан басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой
толғаныстарымен толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында
жалғасып, XIX ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-
демократ ұлдары: Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен
жайғанымен, шын мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология
ғылымдары дербес ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді. Оның бірнеше
себептері болды [8].
Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың сан салалы тараулары бір-
бірінен дараланып бөлініп шығып, ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген
болатын.
Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда зерттеуші
ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік ғылыми-
техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды.
Этнопедагогика ғылымы орыс, Батыс елдерінде XVII-XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі.
Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық,
ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге
келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған.
Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми
тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға,
түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру сезімдері
шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды кезге
атып түсіретін мерген де болған. Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығына
байланысты болғандыктан, бала 5—6 жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін.
Халықтық шығармалар ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға,
әдемі қисын, жақсы ұйқас — бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп,
ой-пікірін шыңдап отырған. [10].
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған.
Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-
шеше баласына әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға
тәрбиелеген.
Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап,
ақпа құлақ болмай, құйма. құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре
берген.
Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты
міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін
әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық,
көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі:
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке
өнегелер арқылы көрсетіп отырған.
Халықтық педагогиканың әр түрлі жақтарын сөз еткенімізде, алдымен дене
тәрбиесін бірінші орынға қоюдың өзіндік себеп, дәлелдері бар. Өйткені адам
баласы алғаш дуниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға алынады,
содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі жүргізіледі.
Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал адамгершілік
тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін тәрбиенің жиынтығы
іспеттес.
Абай Құнанбаев –қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің
негізін салушы ғана емес,сонымен бірге ұлы ойшыл.
Абай түсінігінше табиғат біздің санамыздан тыс және бізге
тәуелсіз өмір сүреді.
Біздің түсінігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат
шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын
басым.Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара байланыста, үнемі
өзеріс дамуда болады,адамды қоршаған ортаның-табиғаттың ішкі ырын білім-
ғылым арқылы білуге болады деп қарастыруға болады.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. [11].
Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын ойлап,
оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі білім
мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен бірлікте
болуын дәлелдеді.
Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай өндіріпті:
Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін
мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинакталған.
[12].
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған:
Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде
қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе.
Біздің мақсатымыз - революцияға дейінгі қазақ арасында жас ұрпақты
еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы
жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту.
Мұндай шолудың керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың
бала тәрбиелеудегі өткен кездегі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды
бүгінгі күннің тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мұндағы автордың мақсаты
қазақ халқының сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді
таныстыра отырып, болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған
тәрбиенің тарихын зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау
керектігін керегендікпен болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға этнопедагогика терминін тұңғыш рет өндірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. [13].
Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді.
Сондай-ақ ол 90-шы жылдары Халықтық педагогика - халықтың тәрбиелеу
және оқыту туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық
тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы мен оның тарихын зерттеуге ерекше
кірісті.
Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі - XIX ғасырдың екінші жартысы
және ол осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл зиялылардың еңбектерімен тығыз
байланысты десек те, шын мәнінде, сол ғасырдың аяғына дейін қазақ
(этнопедагогикасы мен этнопсихологиясы дербес ғылым дәрежесіне көтеріле
алмады.
Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстаңда қоғамдық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, ғылыми терминдер
әлі қалыптасып жетілмеген болатын.
Екіншіден, әр ғылым саласын жеке ғылыми тұрғыда зерттейтін ғалымдар
жетіспеді. Үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық
материалдық база (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа орындары) болмады.
Кейін еліміздің экономикалық және мәдени-әлеуметтік өмірінде болған
өзгерістер мен ілгерілеулер ғылым мен мәдениеттің, оқу-ағарту ісінің өркен
жаюына мүмкіндік туғызды.
Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып, ғылым мен
мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлар көбейді.
Ғылымның сан-саласын қамтитын ғылыми-зерттеу институттары ашылып,
оларға басшылық жасайтын орталық-Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы құрылды.
Республикада соңғы 60 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып,
қалыптасуына ондаған баспа, орындарының, ғылыми-әдістемелік арнаулы
журналдар мен газеттердің ашылуы, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен ондаған
ғылыми-педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін тигізді.
Бұл істе 1933 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанынан тұңғыш
құрылған Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл
атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып,
арнайы зерттеу еңбектері мен оқулықтарын, сөздіктерін жасауда, сөйтіп бұл
ғылым салаларын қалыптастыруда 1920-1935 жылдары Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұбанов, Н.Құлжанова,
М.Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар зиялы азаматтар орасан зор еңбек
сіңірді. 1950-1980 жылдарда Ә.Сыдықов, Р.Г. Лемберг, А.П. Нечаев,
Т.Тәжібаев, Е. Бекмаханов, Ә.Сембаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Кәрібаев,
С.Қожахметов, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, М. Мұқанов, Қ.Бержанов, т.б.
ондаған көрнекті педагог-ғалымдар бұл іске белсене атсалысып, қазақ
этнопедагогикасына қатысты елеулі монографиялық зерттеу еңбектерін
қалдырды. [14].
Сөйтіп, Қазақстанда ұлттық педагогика, психология ғылымдары, шын
мәнінде, ХХ ғасырдың 20-30- жылдарында қоғамдық ғылымдар ішінен дербес
ғылым болып бөлініп шығып, қалыптаса бастады.
Бұл еңбектің төртінші трауында қазақ этнопедагогикасының туып,
қалыптасу кезеңі (1920-1937жж.) жайында сөз болады да, оның ғылыми-
теориялық негіздерін арнайы зерттеу ісімен айналысқан Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.
Аймауытов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, М.Әуезов, еңбектеріне талдау жасалады.
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп тамыры
көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей жазуларынан
басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой толғаныстарымен
толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында жалғасып, XIX
ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-демократ ұлдары:
Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен жайғанымен, шын
мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология ғылымдары дербес
ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді.
Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық
ғылымдардың сан салалы тараулары бір-бірінен дараланып бөлініп шығып,
ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген болатын.
Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда зерттеуші
ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік ғылыми-
техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды.
Қазан төңкерісінен кейін еліміздің саяси-экономикалық және мәдени-
әлеуметтік өмірінде болған ұлы өзгерістер мен жаңалықтар ғылым мен
мәдениеттің, оқу- ағарту ісінің барлық саласының өркен жаюына толық
мүмкіндік туғызды.
Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып, ғылым мен
мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлардың көбеюіне жағдай жасалды.
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары
Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз. [15].
Қазақ Қазақ Қазақ
этнопедагогикасының туу этнопедагогикасының этнопедагогикасының даму
кезеңі (ХІХ ғ. 2 қалыптасу кезеңі кезеңі (1970-2005) және
жартысы), оның белсенді (1920-1930 жж). Және олоның қайраткерлері
қайраткерлері кезеңдегі қайраткерлер
Ш.Уәлиханов Қазақтың зиялы М.Ғабдуллин
Ы.Алтынсарин оқымыстары: Б.Момышұлы
А.Құнанбаев С.Торайғыров Б.Адамбев
2.Орыс, Батыс Ә.Диваев Ш.Ахметов
саяхатшы-ғалымдары: А.Байтұрсынов М.Әлімбаев
П.С.Паллас Ш.Құдайбердиев Қ.Жарықбаев
Э.С.Вульфсон М.Дулатов С.Қалиев
А.Бамбери М.Жұмабаев Ә.Табылдиев
А.Левшин Ж.Аймауытов С.Ұзақбаева
А.Янушкевич Х.Досмұхамедов М.Балтабаев
Н.Г.Потанин Н.Құлжанова И.Бөлеев
Н.Л.Зеланд М.Әуезов Ж.Наурызбай
В.В.Радлов, т.б. С.Сейфуллин М.Құрсабаев
М.Смайылова
М.Оразаев
Қ.Қожахметов, т.б.
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ.,
Түрік қағанаты) бастау алып, куні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұраның бірі — халықтық педагогика.
Халықтық педагогика,—делінген Қазақ кеңес энциклопедиясында,— тәрбие
жөніндегі халықтың педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасын
зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн мен бағыттағы халық ауыз әдебиетінін
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
халықтық ойындар, семья тәрбиесінің тәжірибелері т. б. жатады...
Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік
білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру (XI том, Алматы,
1977, 591-бет).
Ғасырлар бойы қалыптаскан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас
буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тигсті тәсілдер де.
болған.
Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда — ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда — әсемдік (эстетикалық) тәрбиесінің негізгі
принциптері, ал ертегілер халықтық тәрбиснің сан алуан мәселелерін
қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланылған.
Демек халықтық педагогика — тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халыктың рухани мұрасы. [16]
Бұл жердегі еске алатын негізгі жайт: осындай халықтық мұралардың бәрі
бірдей кәдеге жарай бермейді, олардың озығымен қатар тозығы да бар.
Ең негізгі мәселе — бұларды бүгінгі күннің талап-тілегімен
байланыстыра пайдалана білу болмақ. Халықтық педагогикамен қатар
этнопедагогика дейтін атау да жиі қолданылады. Этнопедагогика — халықтық
тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық
сипаттағы ғылымсаласы.
Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын
өткел іспеттес ғылым.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі.
Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық,
ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге
келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған.
Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми
тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға,
түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру сезімдері
шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды кезге
атып түсіретін мерген де болған.
Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығына байланысты болғандыктан, бала 5—6
жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады.
Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын байытып, мағыналы
да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін.
Халықтық шығармалар ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға, әдемі
қисын, жақсы ұйқас — бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп, ой-
пікірін шыңдап отырған.
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. [17].
Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-
шеше баласына әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға
тәрбиелеген.
Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен.
Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап,
ақпа құлақ болмай, құйма. құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре
берген.
Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты
міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл
тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін
(мұрны пұшық, көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі:
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке
өнегелер арқылы көрсетіп отырған.
Абай өлеңдері, шығармалары шығыс мәдениетінен ғылым
неіздерін,көркем әдебиетті үйренуді уағыздады.Абай жастар тәрбиесіне
ерекше көңіл бөлді.
Сондықтан да бүгінгі таңда Абай еңбектері арқылы адамгершілікке ,
инабаттылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу әрбір педагогтың алдына қойған
мақсаты болып табылады.
1.2 А.Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде
оныңбасшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында
көрсетілгеңдей...
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардьің бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси экономикалық және
мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі -
орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге өзір болуын қамтамасыз ету болмақ. [18].
Келер ұрпақ бейбіт өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген даланының
патриоты болып өсуі тиіс.
Қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән
беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналадыдейді.
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері:
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғүрыптарын қадір тұтып игеруге пейімді
азамат болуы керек делінген.
Халқымыздың данышпан ұлы Абай Құнанбаев туралы ғылымның сан алуан
саласында жазылған еңбектер өте көп.
Абай тануға елеулі үлес қосқан ғалымдарымыз Мекемтас Мырзахметов пен
Құлшат Өмірәлиевтың келтірген деректері бойынша 50-жылдардан бастап Абайдың
әр саладағы шығармашылық қызметі туралы зертеушілердің қаламының 20
монография 2000-ға жуық мақала мен зерттеу жарық көрген екен.
Абайдың әр саладағы көзқарасын жан-жақты, терең зерттеу нәтижесінде
біз оның күнге дейін беймәлім келе жатқан баға жетпес құнды ойларын танып
білу, қазақ қоғамының сол замандағы, тіпті қазіргі кездегі қайшылықтарының
себептерін аңғарамыз.
Абайдың әдеби мұрасын зерттеу тарихында ұлы ақынның дүниеге
көзқарасының бір саласы-оның саяси әлеуметтік көзқарасы кеңестік дәуірдің
20 жылдардан бастап-ақ қызу таласқа түскен еді, бірақ соңғы жылдарға дейін
бұл туралы көптеген мақалалар мен зерттеулер еңбектерінде жол жөнекей сөз
етілсе де, арнайы түрде ғылыми зерттеу нысанасына алынбай келді.
Әрі Абай шығармаларының әлеуметтік беті туралы дұрыс шешімін таппай,
көп жылдар бойы өзекті талас- тартыстардың қайнар көзіне айналып келді.
Абай мұрасының әлеуметтік беті, көбінесе, тұрпайы социологиялық таным
шеңберінен шыға алмай келуіндегі басты кедергі тап күресідеген марксистік
танымды қоғамдық пікірді ендіруінде жатыр.
Яғни Абайдың әлеуметтік беті жасанды таным тұрғысынан қарайды. Оны
бұзу ол тұста мүмкін емес болатын-ды. Әсіресе, бұған зерттеушілердің назары
ақынның сатералық шығармаларын сөз еткенде көбірек ауды.
Абай өз шығармаларында әлеуметтік мобильдік, адам статусы мәселелеріне
тоқталып, адамның қоғамдағы орнын: Биік мансап-биік жартас... дей келіп,
оны билік, байлық, білі деңгейі т.б. айқындайтынын түсіндірді.
Оның пікірінше адам: Барында баймын деп мақтанады. Жоғында маған да
баяғыда мал бітіп еді деп мақтанады. Кедей болған соң тағы қайыршылыққа
түседі.
Адамның қоғамдық баспалдақпен биікке өрлеуі мен кері қозғалуын
көрсетіп, оны индивиттің әлеуметтік жағдайының өзгеруімен байланыстырады.
Қазақ қоғамында байдық малы жұтта қырылып, кедейленуі жиі орын алғаны
рас және еңбегімен кедейлердің орта шаруа, одан кейін байлардың қатарына
қосылғандары да жоқ емес еді. Сөйтіп, олардың қоғамдық баспалдақта орнын
ауыстыруы әлеуметтік заңды процесс болды.
Данышпан Абай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz