Дағдарыстың пайда болу табиғаты
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.5
1 . Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... .. 6.10
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.13
1.3. Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... ... 14.15
1.4. АҚШ.та басталған ипотекалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.17
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары ... ... ... ... 18.22
2.2. Дамушы мемлекеттердегі дағдарыс зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22.26
2.3. Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26.28
3. Әлемдік саясаттағы әлемдік дағдарыс және оның перспективалары
3.1. Әлемдік дағдарыс. жаһандық мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.30
3.2. Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективалары ... ... ... ... ... ... 30.32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33.35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.5
1 . Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... .. 6.10
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.13
1.3. Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... ... 14.15
1.4. АҚШ.та басталған ипотекалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.17
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары ... ... ... ... 18.22
2.2. Дамушы мемлекеттердегі дағдарыс зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22.26
2.3. Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26.28
3. Әлемдік саясаттағы әлемдік дағдарыс және оның перспективалары
3.1. Әлемдік дағдарыс. жаһандық мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.30
3.2. Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективалары ... ... ... ... ... ... 30.32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33.35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіның қалыптасуы халықаралық аренада мемелекеттердің орнын жаңадын анықтады. Халықаралық қатынастардың жаңа жүйесі өзіндік ерекшеліктерге толы. Оның өзіне тән тенденциялары мен перспективалары бар. Бүгінгі таңда халықаралық қатынастар жүйелі түрде дамуда. Жаһандану үрдісі мемелекеттерді одан әрі біріктіре түсуде. Ортақ проблемалардың орын алуы , көптеген қақтығыстар , терроризм мен экстримизм, есіркі тарату, экологиялық проблемалар бүкіл әлемді алаңдатуда. Осы кезекте өзекті мәселе етіп әлемдік дағдарысты алып отырмыз. Бүкіл әлемді шарпыған дағдарыс бүгінгі таңда жаһандық мәселе болып, бүкіл әлемді алаңдатып отыр.
Әлемдік дағдарыс бүгін жаһандық мәселелердің бірі болып отыр. Себебі ол бір мемлекет деңгейінде емес, бүкіл әлемді шарпып отырған құбылыс. Дағдарыс қаржы жүйесінің бұзылуынан бастау алып, мемлекет ішкі және сыртқы жағдайына көп қатер төндірді. Ол тепе – теңдіктің бұзылуының көрінісі. АҚШ-та бастау алған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып отыр. Ол мемлекет таңдаған жоқ. Дамыған және дамушы деп бөлген жоқ. Ол АҚШ валютасына тәуелділігі жоғары елдерге зор зардап әкелді. Ал доллар негізгі халықаралық валюта екендігі бәріне мәлім. Сондықтан дағдарыс жаһандық әлемде халықаралық сипат алып, бүкіл әлемнің негізгі мәселесі болып отыр.
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы сәйкессіздікке ұшыраған.
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы ішкі өнімінің көлемі 2010 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де шайқатуда. Кейбір сарапшылардың болжауынша, ағымдағы жылда кейбір елдердің экономикалары рецессия процесінен шығып, аздаған өсім көрсетуіне қарамастан, дағдарыс құрсауынан толыққанды шығу туралы айту ерте, сонымен қатар, дағдарыстың түбі әлі де болса көрінбей отыр , - деп болжауда. Осыдан бірер жыл бұрын дағдарыс күшіне ене бастағанда, дамыған АҚШ-тан бастап, дамушы елдердегі көптеген үлкенді кішілі банктер, алып сақтандыру компаниялары, өндіріс орындарымен зауыттар жабылды, бұл келеңсіз үрдіс бүгінгі күнге дейін жалғасын табуда. Жабылған және жабылудың сәл-ақ алдында тұрған өндіріс орындарымен банктер және тағы да басқа ұйымдар көмек сұрап мемлекетке жүгінді, мемлекет өз тарапынан елдегі жағдайдың одан әрі ушықпауы үшін, жұмыссыздардың санын арттырмау үшін, ел экономикасының дамуын белгілі бір деңгейде даму үрдісін сақтап қалу үшін аталған кәсіпорындармен қаржы ұйымдарына барынша, қолдарынан келгенше көмегін бергені бәрімізге мәлім. Бұған мысалды көптеп келтіруге болады. Бұл әмбебап үрдіс қаржы дағдарысы кезінде жер жүзінің барлық елдеріне ортақ ереже болып қалыптасты десек артық айтпағанымыз шығар.
Кешеге дейін мызғымас болып келген халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаларының құны кете бастағандықтан, қазіргі әлем тығырыққа тіреліп тұр. Халықаралық қатынастарға қатысты постмодернистік бағыттардың жетекші акторларының бірінің саналы түрде ме, әлде керісінше ме, қолданған іс-әрекеттері әлемдегі қалыпты жағдайдың іргесін ыдыратып отыр. Халықаралық қатынастар жүйесі қозғалысқа келді. Жаңа геосаяси полюстер қалыптаса бастады, ойыншылардың жаһандық топтарының құрамы жаңаруда. Соған орай жаһандық мәселелер де өзіндік сипат алып отыр. Мәселен, әлемдік дағдарыс бүгінгі күннің ең актуалды тақырыптарына айналды. Дағдарыс бүкіл әлемді шарпып, қаржы жүйесіне, мемлкеттердің экономикасына, тұрмыс деңгейіне айтарлықтай өзгеріс әкелді. Дағдарыспен күрес жеке мемлекеттер шеңберінде емес бүкіл әлем елдері, халықаралық ұйымдар шеңберінде жүргізілуде.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бүгінгі таңда өзекті болып отырған әлемдік дағдарыстың пайда болу табиғатын, оның типтері мен экономикалық дағдарыс салдары мен себептерін саралап ,олармен кіресу жолдарын анықтау болып табылады. АҚШ-та басталған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып жаһандық дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан дағдарыстан шығу жолдары мен болашақтағы перспективаларын қарастыру үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру негізделді:
• Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәнін анықтау;
• Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру;
• Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістерін қарастыру;
• АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарысты саралау;
• Дамыған және дамушы мемлекеттердегі дағдарыс салдарын анықтау;
• Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайын қарастыру;
• Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде дамыған және дамушы мемлекеттердің, және Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси жағдайы .
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіның қалыптасуы халықаралық аренада мемелекеттердің орнын жаңадын анықтады. Халықаралық қатынастардың жаңа жүйесі өзіндік ерекшеліктерге толы. Оның өзіне тән тенденциялары мен перспективалары бар. Бүгінгі таңда халықаралық қатынастар жүйелі түрде дамуда. Жаһандану үрдісі мемелекеттерді одан әрі біріктіре түсуде. Ортақ проблемалардың орын алуы , көптеген қақтығыстар , терроризм мен экстримизм, есіркі тарату, экологиялық проблемалар бүкіл әлемді алаңдатуда. Осы кезекте өзекті мәселе етіп әлемдік дағдарысты алып отырмыз. Бүкіл әлемді шарпыған дағдарыс бүгінгі таңда жаһандық мәселе болып, бүкіл әлемді алаңдатып отыр.
Әлемдік дағдарыс бүгін жаһандық мәселелердің бірі болып отыр. Себебі ол бір мемлекет деңгейінде емес, бүкіл әлемді шарпып отырған құбылыс. Дағдарыс қаржы жүйесінің бұзылуынан бастау алып, мемлекет ішкі және сыртқы жағдайына көп қатер төндірді. Ол тепе – теңдіктің бұзылуының көрінісі. АҚШ-та бастау алған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып отыр. Ол мемлекет таңдаған жоқ. Дамыған және дамушы деп бөлген жоқ. Ол АҚШ валютасына тәуелділігі жоғары елдерге зор зардап әкелді. Ал доллар негізгі халықаралық валюта екендігі бәріне мәлім. Сондықтан дағдарыс жаһандық әлемде халықаралық сипат алып, бүкіл әлемнің негізгі мәселесі болып отыр.
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы сәйкессіздікке ұшыраған.
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы ішкі өнімінің көлемі 2010 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де шайқатуда. Кейбір сарапшылардың болжауынша, ағымдағы жылда кейбір елдердің экономикалары рецессия процесінен шығып, аздаған өсім көрсетуіне қарамастан, дағдарыс құрсауынан толыққанды шығу туралы айту ерте, сонымен қатар, дағдарыстың түбі әлі де болса көрінбей отыр , - деп болжауда. Осыдан бірер жыл бұрын дағдарыс күшіне ене бастағанда, дамыған АҚШ-тан бастап, дамушы елдердегі көптеген үлкенді кішілі банктер, алып сақтандыру компаниялары, өндіріс орындарымен зауыттар жабылды, бұл келеңсіз үрдіс бүгінгі күнге дейін жалғасын табуда. Жабылған және жабылудың сәл-ақ алдында тұрған өндіріс орындарымен банктер және тағы да басқа ұйымдар көмек сұрап мемлекетке жүгінді, мемлекет өз тарапынан елдегі жағдайдың одан әрі ушықпауы үшін, жұмыссыздардың санын арттырмау үшін, ел экономикасының дамуын белгілі бір деңгейде даму үрдісін сақтап қалу үшін аталған кәсіпорындармен қаржы ұйымдарына барынша, қолдарынан келгенше көмегін бергені бәрімізге мәлім. Бұған мысалды көптеп келтіруге болады. Бұл әмбебап үрдіс қаржы дағдарысы кезінде жер жүзінің барлық елдеріне ортақ ереже болып қалыптасты десек артық айтпағанымыз шығар.
Кешеге дейін мызғымас болып келген халықаралық құқықтың жалпыға ортақ қағидаларының құны кете бастағандықтан, қазіргі әлем тығырыққа тіреліп тұр. Халықаралық қатынастарға қатысты постмодернистік бағыттардың жетекші акторларының бірінің саналы түрде ме, әлде керісінше ме, қолданған іс-әрекеттері әлемдегі қалыпты жағдайдың іргесін ыдыратып отыр. Халықаралық қатынастар жүйесі қозғалысқа келді. Жаңа геосаяси полюстер қалыптаса бастады, ойыншылардың жаһандық топтарының құрамы жаңаруда. Соған орай жаһандық мәселелер де өзіндік сипат алып отыр. Мәселен, әлемдік дағдарыс бүгінгі күннің ең актуалды тақырыптарына айналды. Дағдарыс бүкіл әлемді шарпып, қаржы жүйесіне, мемлкеттердің экономикасына, тұрмыс деңгейіне айтарлықтай өзгеріс әкелді. Дағдарыспен күрес жеке мемлекеттер шеңберінде емес бүкіл әлем елдері, халықаралық ұйымдар шеңберінде жүргізілуде.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бүгінгі таңда өзекті болып отырған әлемдік дағдарыстың пайда болу табиғатын, оның типтері мен экономикалық дағдарыс салдары мен себептерін саралап ,олармен кіресу жолдарын анықтау болып табылады. АҚШ-та басталған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып жаһандық дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан дағдарыстан шығу жолдары мен болашақтағы перспективаларын қарастыру үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру негізделді:
• Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәнін анықтау;
• Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру;
• Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістерін қарастыру;
• АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарысты саралау;
• Дамыған және дамушы мемлекеттердегі дағдарыс салдарын анықтау;
• Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайын қарастыру;
• Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде дамыған және дамушы мемлекеттердің, және Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси жағдайы .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Маевский В. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 1998.
2. Короткова Э. М. Антикризисное управление подред. - Инфра - М, 2001.
3. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1982.
4. Абалкин П. «К цели через кризис» М.гЛуч, 2007.
5. Абуталипов Ж. Шаг еще шаг: Антикризисная программа в действии // Казахстан: Экономика и жизнь. 2009. №2.-с. 14-18.
6. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. //Егемен Қазақстан 2010
8 сәуір.
7. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы 1096 Жарлығы. Астана,2008.
9. Антикризисные меры Правительства РК // КазПравда. -2010. №18. -с. 2-3.
10. Казахстан и мировой экономический кризис //КазПравда. -2010.
30 января.
11. http://www.minplan.kz/kz/press
12. http://kz.government.kz/site/news/economics
13. http://psyholog.ucoz.kz/load/islamiat/lemdik_arzhy_da_darysyna_islamdy_bankter_byl_etpedi
14. http://www.muftyat.kz/index.php?newsid=662
15. http://www.bnews.kz/kz/main/economics/ssha-vzyali-na-sebya-otvetstvennost-za-mirovoj-krizis/
16. http://worldcrisis.ru/crisis/822294
17. http://kabmir.com/mirovoj_krizis
1. Маевский В. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 1998.
2. Короткова Э. М. Антикризисное управление подред. - Инфра - М, 2001.
3. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1982.
4. Абалкин П. «К цели через кризис» М.гЛуч, 2007.
5. Абуталипов Ж. Шаг еще шаг: Антикризисная программа в действии // Казахстан: Экономика и жизнь. 2009. №2.-с. 14-18.
6. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. //Егемен Қазақстан 2010
8 сәуір.
7. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы 1096 Жарлығы. Астана,2008.
9. Антикризисные меры Правительства РК // КазПравда. -2010. №18. -с. 2-3.
10. Казахстан и мировой экономический кризис //КазПравда. -2010.
30 января.
11. http://www.minplan.kz/kz/press
12. http://kz.government.kz/site/news/economics
13. http://psyholog.ucoz.kz/load/islamiat/lemdik_arzhy_da_darysyna_islamdy_bankter_byl_etpedi
14. http://www.muftyat.kz/index.php?newsid=662
15. http://www.bnews.kz/kz/main/economics/ssha-vzyali-na-sebya-otvetstvennost-za-mirovoj-krizis/
16. http://worldcrisis.ru/crisis/822294
17. http://kabmir.com/mirovoj_krizis
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 . Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс
мәні ... ... ... .. 6-10
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11-13
1.3. Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ... 14-15
1.4. АҚШ-та басталған ипотекалық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15-17
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары ... ... ... ...
18-22
2.2. Дамушы мемлекеттердегі дағдарыс
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... . 22-26
2.3. Қазақстанның дағдарыстан кейінгі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-28
3. Әлемдік саясаттағы әлемдік дағдарыс және оның перспективалары
3.1. Әлемдік дағдарыс- жаһандық мәселе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29-30
3.2. Дағдарыстан шығу кілті және оның
перспективалары ... ... ... ... ... ... 30-32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 33-35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар
жүйесіның қалыптасуы халықаралық аренада мемелекеттердің орнын жаңадын
анықтады. Халықаралық қатынастардың жаңа жүйесі өзіндік ерекшеліктерге
толы. Оның өзіне тән тенденциялары мен перспективалары бар. Бүгінгі таңда
халықаралық қатынастар жүйелі түрде дамуда. Жаһандану үрдісі
мемелекеттерді одан әрі біріктіре түсуде. Ортақ проблемалардың орын алуы ,
көптеген қақтығыстар , терроризм мен экстримизм, есіркі тарату, экологиялық
проблемалар бүкіл әлемді алаңдатуда. Осы кезекте өзекті мәселе етіп әлемдік
дағдарысты алып отырмыз. Бүкіл әлемді шарпыған дағдарыс бүгінгі таңда
жаһандық мәселе болып, бүкіл әлемді алаңдатып отыр.
Әлемдік дағдарыс бүгін жаһандық мәселелердің бірі болып отыр. Себебі
ол бір мемлекет деңгейінде емес, бүкіл әлемді шарпып отырған құбылыс.
Дағдарыс қаржы жүйесінің бұзылуынан бастау алып, мемлекет ішкі және сыртқы
жағдайына көп қатер төндірді. Ол тепе – теңдіктің бұзылуының көрінісі. АҚШ-
та бастау алған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып отыр. Ол мемлекет таңдаған
жоқ. Дамыған және дамушы деп бөлген жоқ. Ол АҚШ валютасына тәуелділігі
жоғары елдерге зор зардап әкелді. Ал доллар негізгі халықаралық валюта
екендігі бәріне мәлім. Сондықтан дағдарыс жаһандық әлемде халықаралық сипат
алып, бүкіл әлемнің негізгі мәселесі болып отыр.
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы
активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен
әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың
неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның
біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық
экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі
таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың
даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы
сәйкессіздікке ұшыраған.
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты
бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп
мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы
ішкі өнімінің көлемі 2010 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған
қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық
елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де
шайқатуда. Кейбір сарапшылардың болжауынша, ағымдағы жылда кейбір елдердің
экономикалары рецессия процесінен шығып, аздаған өсім көрсетуіне
қарамастан, дағдарыс құрсауынан толыққанды шығу туралы айту ерте, сонымен
қатар, дағдарыстың түбі әлі де болса көрінбей отыр , - деп болжауда. Осыдан
бірер жыл бұрын дағдарыс күшіне ене бастағанда, дамыған АҚШ-тан бастап,
дамушы елдердегі көптеген үлкенді кішілі банктер, алып сақтандыру
компаниялары, өндіріс орындарымен зауыттар жабылды, бұл келеңсіз үрдіс
бүгінгі күнге дейін жалғасын табуда. Жабылған және жабылудың сәл-ақ алдында
тұрған өндіріс орындарымен банктер және тағы да басқа ұйымдар көмек сұрап
мемлекетке жүгінді, мемлекет өз тарапынан елдегі жағдайдың одан әрі
ушықпауы үшін, жұмыссыздардың санын арттырмау үшін, ел экономикасының
дамуын белгілі бір деңгейде даму үрдісін сақтап қалу үшін аталған
кәсіпорындармен қаржы ұйымдарына барынша, қолдарынан келгенше көмегін
бергені бәрімізге мәлім. Бұған мысалды көптеп келтіруге болады. Бұл әмбебап
үрдіс қаржы дағдарысы кезінде жер жүзінің барлық елдеріне ортақ ереже болып
қалыптасты десек артық айтпағанымыз шығар.
Кешеге дейін мызғымас болып келген халықаралық құқықтың жалпыға ортақ
қағидаларының құны кете бастағандықтан, қазіргі әлем тығырыққа тіреліп тұр.
Халықаралық қатынастарға қатысты постмодернистік бағыттардың жетекші
акторларының бірінің саналы түрде ме, әлде керісінше ме, қолданған іс-
әрекеттері әлемдегі қалыпты жағдайдың іргесін ыдыратып отыр. Халықаралық
қатынастар жүйесі қозғалысқа келді. Жаңа геосаяси полюстер қалыптаса
бастады, ойыншылардың жаһандық топтарының құрамы жаңаруда. Соған орай
жаһандық мәселелер де өзіндік сипат алып отыр. Мәселен, әлемдік дағдарыс
бүгінгі күннің ең актуалды тақырыптарына айналды. Дағдарыс бүкіл әлемді
шарпып, қаржы жүйесіне, мемлкеттердің экономикасына, тұрмыс деңгейіне
айтарлықтай өзгеріс әкелді. Дағдарыспен күрес жеке мемлекеттер шеңберінде
емес бүкіл әлем елдері, халықаралық ұйымдар шеңберінде жүргізілуде.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бүгінгі таңда өзекті болып отырған
әлемдік дағдарыстың пайда болу табиғатын, оның типтері мен экономикалық
дағдарыс салдары мен себептерін саралап ,олармен кіресу жолдарын анықтау
болып табылады. АҚШ-та басталған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып жаһандық
дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан дағдарыстан шығу жолдары мен болашақтағы
перспективаларын қарастыру үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
негізделді:
• Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәнін анықтау;
• Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру;
• Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістерін қарастыру;
• АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарысты саралау;
• Дамыған және дамушы мемлекеттердегі дағдарыс салдарын анықтау;
• Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайын қарастыру;
• Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде дамыған және дамушы мемлекеттердің, және
Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси жағдайы .
Зерттеу пәні дағдарыстың дамыған және дамушы елдердің, және Қазақстан
Республикасының экономикалық және саяси жағдайына тигізетін әсеріне
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілерінің жиынтығы болып
табылады.
Зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейі қазіргі кездегі
халықаралық қатынастар форматында әлемдік дағдарыс себептері мен салдары
және олармен күресу жолдары көптеген саясаттанушы, дипломаттардың назарынан
тыс қалған емес.
Бұл жұмыс көптеген кітаптардан, архивтерден, сайттардан теріп алынды.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі дағдарыс тақырыбын
зерттеуге бағытталған еңбектер қатарына Маевский В.И. [1], Короткова Э.М.
[2], Абалкин П. [3], Шумпетер Й. [4], Абуталипов Ж. [5] еңбектерін атауға
болады. Сонымен қатар, тақырыпқа байланысты мерзімді баспасөз беттеріне
жарияланған құжаттар, ақпараттар, материалдар құрайды. Бұған Бакин А. [6]
және тағы басқа газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары жатады.
Еңбекті жазу барысында интернет желісінен [12,13,14,15,16,17] де
материалдар алынды. Алайда бұл еңбектер мен мақалалар әлемдік дағдарыстың
себептері мен салдары туралы мәліметтер бергеніне қарамастан , одан шығу
жолдарын болжамдап қана көрсете алды . Сондықтан да ол жан-жақты, кешенді
түрде зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың ғылыми-методологиялық негізі.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. 2007ж басталған әлемдік дағдарыс
бүгінгі күнге дейін.
Жұмыс құрылымы кіріспе, қорытынды, үш бөлімнен және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуын-
дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
1-сурет, – Дағдарыс қаупінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды [3].
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
2-сурет, – Дағдарыстың себептері
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
3-сурет, - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады [7].
Дағдарыс дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ
түтынудың жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс
себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-
номистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе
теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы
жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі.
Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон
Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар [13]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-
ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдьлық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табы-
лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
*сүн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур) [14]
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [11].
4-сурет, – Экономикалық цикл
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды үйымдастыруды, концептуалды
түрғыдан қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
үйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сүрақтарына кірмеді [12]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, үзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық түрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген түрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн.
Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат қүбылыс болды. Бүндай дағдарыс қүбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бүл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын қүру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
6-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
1.3 Бейдағдарыстық саясат: басқару құралдары мен әдістері
Бейдағдарыстық саясат батысеуропалық экономистермен "негізгі мәселе
дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін
жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бүл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне
уақытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс
кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды
әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар
мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден,
бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл
кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Ұқсас анықтаманы
Янике де берді, бұнда ол "жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент
ретіндегі қатаң дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық
міндеттері" және "превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент"
немесе "антиципативті (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты
дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" үғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [10]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын жөне реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [9].
Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудьщ екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
әзгерістер жатады.
1.4. АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарыс
АҚШ-тағы ипотекалық дағдарысқа тоқталсақ қазіргі дүниежүзілік қаржы
саласындағы жағдай, осыдан 70 жыл бұрын Батыс елдерінде орын алған дәл
осындай дағдарысты еске салады. Ол кездері де бар бәле Америкадағы
жылжымайтын мүлік акциясына байланысты болған еді. Ал бұл бір мемлекетте
ғана емес, сол елмен тығыз қаржылық қарым-қатынаста болған елдердің де
экономикасына әсерін тигізді. Кейіннен бұл дағдарыс тарихта Ұлы тоқырау
деген атпен қалған. [14]
2007 жылдың тамыз айында АҚШ ипотекалық жүйесінде басталған қаржы
дағдарысы келе-келе дүниежүзіне тұмаудай тарап, әлемнің көптеген
мемлекеттері бұл дерттен әлі сауыға қойған жоқ. Олай дейтін себебіміз, 2008
жылы басталған өндірістік рецессия 2009-2010 жылдары дүниежүзі бойынша одан
әрі жалғасып, тіпті 2011 жылдың алғашқы айының өзінде әлемдік экономикада
түзелудің орнына кері кетушілік белең алып тұр.
Дағдарыстың орын алуының басты себебі – бұл мемлекетаралық валюталық
реттеудегі қордаланған проблемалар. Бірінші себеп бұл – мемлекеттер
арасындағы өзара сауда-саттықта қолданылатын валютаның құны алтынға
байланыстырылмаған. Екіншіден, айналымға енгізілетін осы валютаның көлемі
(эмиссия) мемлекетаралық келісіммен белгіленбейді. Үшіншіден, көптеген
мемлекеттер мен банктер инвестицияларды бірдей қажет еткенімен, олардың
ақшаларға қол жеткізімділігі әртүрлі. Осының әсерінен бұл алыпсатушылықтың
нысанына айналды. Баспадан шыққан қағаз ақшалар ірі банктерден –
шағындарына, дамыған елдерден – дамымағандарына өтіп отырады және
өндірушілерге жетем дегенше, оларға әр сатыда пайыздар қосылады. Яғни әлі
құрал-жабдықтар сатылып алынбаған, өнім өндірілген жоқ, ал банктер мен
делдалдар өздерінің табысын қалтаға салып, оны әрі қарай айналымға
жіберіп үлгереді. Нәтижесінде, дүниежүзінде тауарлармен қамтамасыз
етілмеген ақша көлемі ұлғаяды. Әлемде осындай алыпсатарлыққа бағытталған
операциялармен айналысатын Трансұлттық компаниялар (ТҰК) пайда болды.
Қазіргі таңда олардың қолдарында жиналған қаражаттардың көлемі,
дүниежүзіндегі мемлекеттердің ұлттық банктеріндегі қорлардан екі есе көп.
Сонымен бірге олар бірде-бір елде нақты орналаспаған және олардың қызметіне
ешбір бақылау жоқ. ТҰК өздерінің мақсаттарын көздеп қомақты қаражаттарды
бір саладан екінші салаға және бір елден екінші елге ешбір кедергісіз
өткізе алады. Айта кететін жай, олар 1998 жылы болған Азиядағы дағдарысқа
да себепкер болған және әлемдегі мұнай бағасының шарықтауына да үлес қосып
отыр. ТҰК-дердің басты мақсаты аз уақыт ішінде мол табыс табу ғана. Әлбетте
олар өз қаражаттарын зауыттар мен фабрикалар салып, өндіріс пен
кәсіпорындарды дамытуға жұмсамайтындығы айғақ. [13] Бұл ретте, ТҰК-дер АҚШ-
тағы жылжымайтын мүлікке деген сұраныстың көптігін пайдаланып, қаржыларды
осы бағытқа құя бастады. Арзан несиелерге деген сұраныстың көбеюі, аталған
салада алыпсатарлықтың туындауына әкеліп соқтырды. Бұл өз кезегінде,
жылжымайтын мүлікке деген бағаны шарықтатып жіберді. Сонымен бірге банктер
тарапынан несие алушылардың төлемпаздығы ескерілмей, қаражаттар оңды-солды
таратылды. Банктердің бұл жердегі есебі, несие алушы қарызын қайтара
алмаған жағдайда, кепілдікке алынған жылжымайтын мүлік қалады. Алайда
қалыптасқан алыпсатарлық баға өз шегіне жеткен уақытта, жылжымайтын
мүліктердің бағасы күрт төмендеп, банктер өз қарыздарын қайтара алмайды.
Осыдан Батыстың жетекші банктері орасан зиян шегуде. Өткен жылдың соңғы
айларында Америкадағы, Еуропадағы құнды қағаздармен және банк істерімен
айналысатын ірі финанс компаниялары 40 млрд-тан астам доллар жоғалтты. АҚШ-
та 140-тан астам ипотекалық компания банкрот болды немесе соған жақын. Бұл
елдердегі үкімет қазір өрт жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр. Мәселен,
Еуропа Орталық банкі соңғы айларда өз резервінен банктерге 100 млрд евродан
астам қаржы бөліп отыр. Сонымен қатар күні кеше ғана АҚШ үкіметі өз
банктерін аман сақтап қалу мақсатында, оларға берілетін несиелердің бағасын
төмендетті. Алайда бұл шара да нәтижесін бермей, қайта керісінше,
айналымдағы ақшалардың көлемін ұлғайтып, жағдайды одан сайын ушықтырып
жіберуі мүмкін.
Әлемдік қаржы дағдарысы дүниежүзіндегі барлық мемлекеттердің бір-
бірімен тығыз байланыста екендігін айқын көрсетті. Бұл – жаһандану
үрдісінің кең қанат жайып келе жатқанының белгісі. Алдымен ең ірі
экономикасы бар АҚШ-та ипотекалық дағдарыс басталды. Ол біртіндеп осы елдің
және Европа мемлекеттері мен Жапонияның қаржы саласына әсер етті. [7]
Әлемге дендеп енген қаржы дағдарысы барлық елдердің экономикасын
әлсірете түсті. Әсіресе, шикізат өндіретін дамушы мемлекеттер аяғына жем
түскен жануардай қиналып қалды. Тіпті қуатты елдердің өзі тығырыққа
тіреліп, өндіріс қарқындарын едәуір төмендетті. Мәселен, АҚШ-тың ішкі жалпы
өнімі 2008 жылдың 4-ші тоқсанында 3,8 пайызға төмендеген. Бұл – 1982 жылдан
бергі ең ірі құлдырау. Германияда Еуропа елдеріне өндіріс тауарларын сату
деңгейі 12 пайызға кеміген. Экспорт 8,2 пайызға, ішкі нарықтағы сұраныс 5,1
пайызға азайған. Қытай экономикасы да өндіріс көлемін кемітіп, тікелей
инвестиция мөлшері 2008 жылы 32 пайызға, импорт ауқымы 18 пайызға
төмендеген. Үндістанда экспорт деңгейі 12 пайызға, Ресейде өндіріс көлемі 2
есеге кеміген. Қаржы дағдарысының алғашқы 4 айының ішінде Араб елдері
шетелдік активтерінің 40 пайызын жоғалтып, 2,5 триллион шығынға батқан.
Исландия сияқты тұтас бір мемлекет банкротқа ұшырады. Дүниежүзілік дағдарыс
салдарынан экономикасы әлсіреген елдер Халықаралық валюта қорынан көмек алу
үшін кезекке тұрды.
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты
бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп
мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы
ішкі өнімінің көлемі 2009 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған
қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
Осы болжамға сәйкес, ең үлкен ауыртпалықты Ұлыбритания, Мажарстан және
Түркия сезетін болады. [14]
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына кіретін 30 мемлекеттің
үлесіне бүкіл әлемнің жалпы ішкі өнімінің 60 пайызы жатады.
Дағдарыс әлемдік ірі компаниялардың өзін жан алқымнан алып, құтын
қашырды. Жылдық табыстары азайып, шығынға батқан алпауыттар амалдары
таусылған соң, жұмысшылардың санын қысқартуға мәжбүр болды. Мысалға, мұнай
алыбы Royal Dutch Shell Plc компаниясы 2008 жылдың 4 тоқсанында 2,9
миллиард шығын шекті. Ал Exxon Mobil-дің кірісі, 8 миллиард долларға
қысқарды. 2010 жылы ғана аталмыш компания 12 миллиард доллар көлемінде
пайда тапқан еді. Мұнай алпауыттарының шығыны қара алтын бағасының
айтарлықтай төмендеуінен қалыптасты. Бір жыл бұрын ғана рекордтық көрсеткіш
барреліне 147 долларға дейін көтерілген мұнай бағасы 2010-дің желтоқсанында
бес жыл ішіндегі ең төменгі көрсеткішке құлдырап, 33 долларға дейін түсті.
Дағдарыс салдарынан ірі көлік шығаратын компаниялар да едәуір зардап шекті.
2008 жылдың 3-ші тоқсанында Тойота компаниясының шығыны 1 миллиард
доллардан асты. Бір жыл бұрын оның табысы 5 миллиард доллардан көп еді.
Мерседес-Бенц кәсіпорны өнімінің сатылымы да төмендеді. 2008-ші жылдың
қаңтарында сатылған көліктердің саны 32 пайызға кеміген. Ал Оңтүстік
Кореяның Саньён мотор автоконцерні төлем дағдарысына ұшырап, корпорация
президенті қызметінен кетті. Бұрындары жылына 200 мың көлік сатып келген
ұжым тек 92 жарым мың өнімін ғана сата алған, өндіріс көлемі 30 пайызға
азайып кеткен. Әйгілі көлік компанияларының құлдырауына өнімге деген
сұраныстың төмендеуі себеп болды. Мәселен, АҚШ-та Тойотаға сұраныс бірден
32 пайызға кеміген. Әлемде тіпті күнделікті тұрмыстық заттарға деген
сұраныс та азайған. Электроника саласындағы көшбасшылардың бірі Сони
компаниясы 2010 жылды 1,1 миллиард доллар шығынмен жапты. Теледидар
шығаратын европалық алпауыт Филипс бұл жылды 1 миллиард 47 миллион еуро
шығынмен аяқтады. Міне, осындай шығынға батқан әлемдегі үлкенді-кішілі
компаниялар жұмысшылар санын қысқартуды қолға алған соң, жұмыссыздық
деңгейі өсіп кетті. Дүниежүзілік банктің президенті Роберт Зелликтің
айтуынша, экономикалық дағдарыс нәтижесінде әлем бойынша 60 миллионға жуық
адам кедейлікке ұшыраған. Германияда 3 миллионнан астам адам жұмыссыз
қалды. Ұлыбританияда жұмыссыздар саны 2 миллионға жуықтаған. Ресейде 5
миллионға жетті. [11]
Дағдарыс ірі мемлекеттердің амбициясына да әжептәуір әсер еткен
сыңайлы. Әсіресе, АҚШ пен Еуропа елдерінің жүні жығылыңқырап қалды.
Бұрындары өздерін өктем ұстайтын бұл мемлекеттер экономикалары мен
қаржыларын тізгіндей алмай әуреге түскенін дүниежүзі көріп, бақылап отырды.
Олар мың жерден мықты ел болса да, төтеден келген дағдарыстан абдырап
қалды. Бір сарапшылар Ресей мен АҚШ-тың Грузиядағы оқиғаларға қатысты
текетіресі дағдарыстың күшеюінің арқасында сейіліп қалды деген пікір
білдірді. Байтал түгілі бас қайғы демекші, АҚШ Ирактағы әскерилерінің
санын да қысқартқаны белгілі.
Қаржы дағдарысы салдарынан жапон автоөнеркәсібі өндірісті қысқартуға
мәжбүр . Бүгін Nissan компаниясы қыркүйек айында АҚШ-тағы сатылымның өткен
жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 36 пайызға төмендегенін хабарлады.
Осыған байланысты ағымдағы жылдың қараша айы мен келесі жылдың наурыз айы
аралығында экспортқа арналған люкс санатындағы автокөліктер мен джиптердің
өндірісі 65 мың данаға қысқартылатыны жария етілді. Isuzu жүк көліктерінің
өндірушісі де Америкадағы сатылымның 50 пайыздан астамға төмендегенін және
экспортқа шығарылатын шағын литражды жүк көліктерінің өндірісі 1 мың данаға
қысқартылып отырғанын мәлім етті. Аталмыш компаниялар осы уақытқа дейін
шетелдердегі зауыттарындағы өндірістерді қысқарту есебінен тығырықтан шығып
келген еді. Бірақ қиындап отырған жағдай мен американ рыногына қатысты
болжамның ушығуы Жапонияның ішіндегі ахуалға да әсер етуде. Жапондық басқа
да автокомпаниялар өндірісті қысқарту шараларын қарастыруда.
Шетелдік сарапшылардың пікірі бойынша, Қытай экономикасы дағдарыс
салдарынан біріншілердің қатарында қайта қалпына келе бастауда. Оған қоса,
дүниежүзілік ұйымдар – Халықаралық Валюталық Қор, Дүниежүзілік және
Азиялық Банктер - дағдарыстың бас кезінде-ақ , Аспанасты мемлекеті әлемдік
экономикалық дағдарысты аса ауыр қиыншылықтарсыз бастан өткеретініне
сенімді болған. Бұндай сенімділік Қытай экономикасының келесі
ерекшеліктеріне негізделген, яғни, қаржы жүйесінің оң ахуалы, салыстырмалы
жабық қаржылық нарық, экономиканың жылдам көтерілуі және өзін-өзі
реттеудегі жоғары қабілеттілік. [4]
Қытай мемлекеті де өз күшіне сенді. Қытай Халық банкінің басшысы
И.Ганн ғаламдық дағдарыстық құбылыстарға қарсы тұрған қаржылық жүйенің
тұрақтылығын келесі жайттармен түсіндіреді, яғни, қытайлық банктер,
шетелдік активтерге айтарлықтай инвестиция жасаған жоқ, олардың өтімділігі
жоғары деңгейде болды және банктердің жеке тұлғалар мен ұйымдарды
несиелендіру көлемі салыстырмалы түрде үлкен болған жоқ.
Қытай үкіметінің 2008 жылдың қарашасында дағдарысқа қарсы қабылдаған
шаралары, бюджеттік тұрғын-үй салу құрылысын дамытуға, транспорттық
жүйеге, ауыл инфрақұрылымын дамытуға және де инновациялық технологияларға
бағытталды. Бөлінген қаражат 586 млрд. АҚШ долларын құрады.
Әлемдік қаржылық дағдарыс Аспанасты елі экономикасына Қытай өнімдерін
импорттау көлемін төмендету арқылы әсер етті. Қытай экономикасы экспортқа
бағдарланған, яғни америкалық және еуропалық экономиканың 1 пайыздық
пунктіне төмендеуі Қытай экспортының 6-8 %-ға төмендеуіне әкеліп соғатыны
белгілі. Осының салдарынан ЖІӨ 2008 жылы 4,396 трлн. АҚШ долларын құрап 9 %-
ға өсті, бұл өз кезегінде 2001 жылдан бастағанда соңғы жеті жылдағы ең
төменгі көрсеткіш. [13]
Қытайда 750 миллион шаруа тұрады. Олар іс-жүзінде ешнәрсе сатып
алмайды, себебі, олардың жалақысы өте төмен. Сондықтан Қытай менеджерлері
дағдарыс жағдайынан шығудың жолын тапты, олар экномиканы ішкі пайдалану
жолына бағдарлады, осыған байланысты Дағдарыс - бұл арзан деген саудалық
ұран пайда болды.
Олар мұнайдың стратегиялық қорын жасауда, газ құбырларын салуда,
Еуропаның күйреген банктерін сатып алуда. Болжау бойынша, 10 жылдан кейін
әлемдік банк жүйесінің бесінші бөлігі Қытайға қарасты болады. Осы
жетістіктің толқынында саясаттанушылар мен қаржыгерлердің дағдарыстан кейін
АҚШ емес, Қытай ірі әлемдік экономикаға айналып, өте мықты держава болады,
деген болжамы пайда болды.
Әлемдік экономикалық аренада : Қытай әлемді құтқара ала ма? деген
сұрақ көп қойылуда.
Алайда қазіргі қытайлық жанданудың күмән тудыратын ерекшелігі бар,
яғни бұл жандану шынайы ма, әлде түбінде сәтсіздікке ұшырайды ма?
Көптеген экономистер Қытай экономикасының айтарлықтай тұрақты және нық
қалпына келу бағытында екеніне күмәнданады.
Қазіргі кезде Қытай экономикасының қарқынды өрлеуі үлкен әсер
қалдыруын жалғастыра беруі мүмкін, алайда оның сапасы жөнінде сұрақтар
туындауда. Қытайдың Орталық Банкі мемлекеттік банктарға қомақты қаржы
беруде, ал олар өз кезегінде инфрақұрылым объектілерін салуға қатысушы
мемлекеттік компанияларға қарыз береді. Скептиктер сыртқа тасталған осынша
көп қаржының көлемінен қорқып отыр. [10]
Қытай экономикасының қалпына келудегі кейбір аспектілерінің өткінші
екендігінің күмәнсіз белгілері бар. Қытай қор биржасының шарықтауының
себебі, Қытай компниялары өте арзан қаржыландырудың үлкен көлеміне ие
болды. Осыған байланысты альтернативаның болмауынан акция нарығына
пайдаларын сала бастады.
Инвестициялық және зерттеу New Haven фирмасының Азия бойынша
стратегі Эндрю Барбердің есебі бойынша осы жылда жаңа банктік қарыз алудың
30%-ға дейінгісі қор акцияларына сальдоланған. Неге ақша жаңа бизнеске
жұмсалмайды? Деректер бойынша экономиканың негізгі сегменттерінде өсу әлі
де баяу, нақты айтсақ, маңызды экспортты-өнеркәсіптік сектор, әлемдік
сұраныс қысқарғандықтан зардап шегіп келе жатыр. Fitch Ratings-тің есебі
бойынша, қытайлық қарыз алу корпоративті пайданың барлық жерде төмендеуіне
қарамастан жылдамдауда, ал болжам бойынша, ынталандыратын адреналинді
тасқын таусылғанда, Қытайдың өзі жеке қаржылық дағдарысқа ұшырауы мүмкін.
[17]
Тіпті бұл ауыр болжамдар орындалмай Қытай экономикасы өз бетінше алға
жүре бастаса да, ол бүкіл әлемді дағдарыстан шығарып, қайта қалпына келу
жолына қоя алуы неғайбыл. [6]
Қытай көмек бере алатын жағдайда. Бірақ ол салыстырмалы түрде кедей
мемлекет болып табылады. Қытайда жан басына шаққандағы жылдық табыс 6000
АҚШ долларын құрайды, ал Америкада 39000 мың доллар, Еуропалық Одақта 33400
АҚШ доллары көрсеткіштеріне ие. Тіпті Қытайдың тұтынушылары өздерін ауқатты
сезінсе де, Бейжін әлеуметтік саясатты қайта қарастырмайынша, олардың
экономикадағы үлесі айтарлықтай өзгермейді. Бұл адамдарда үнемдеуден гөрі
еркін жұмсау сенімділігін арттырар еді.
Дегенмен, Қытай экономикасының серпімділігі – сағым емес. Егер Қытай
әлемдік дағдарыстан өз экономикасын құлдыратпай алып шықса, оның
басшыларының абыройы мен өзіне деген сенімі әлбетте артады. Ұлы күйзеліс
заманынан кейінгі ең ауыр дағдарыстан өткен экономикалық үлгі дамып келе
жатқан әлемде сөзсіз үлкен қызығушылыққа ие болады. Қытай әзірше әлемдік
экономиканың лидері емес. Алайда ол осы мақсатқа жету жолында.
Жаһандық дағдарыс және 2010 жылға экономикалық болжамдар Халықаралық
сарапшылардың басым бөлігі әлемдік экономика үшін ең ауыр кезең 2009
жылмен бірге артта қалып барады деген болжамдар жасауда. Дегенмен,
дағдарыс қашан аяқталады, экономика қалыпты жағдайға қашан орнығады,
деген сауалға нақты жауап беруге ешбірінің батылы барған емес. Бірақ
сарапшылардың басым бөлігі дағдарыстың қиын кезеңдері еңсерілгенін, 2010-
2011 жылдарға үмітті жыл ретінде қарап, осы жылдары әлемнің көптеген
нарығына қан жүгіріп,ең құрығанда дамудың 2008 жылғы деңгейіне жете
бастайтынын алға тартады. Экономика-қаржы мәселесін болжайтын тағы бір топ
әлемдік экономиканың толық сауықпағанын, ғаламдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
1 . Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс
мәні ... ... ... .. 6-10
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11-13
1.3. Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен
әдістері ... ... ... ... ... 14-15
1.4. АҚШ-та басталған ипотекалық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15-17
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары ... ... ... ...
18-22
2.2. Дамушы мемлекеттердегі дағдарыс
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... . 22-26
2.3. Қазақстанның дағдарыстан кейінгі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-28
3. Әлемдік саясаттағы әлемдік дағдарыс және оның перспективалары
3.1. Әлемдік дағдарыс- жаһандық мәселе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29-30
3.2. Дағдарыстан шығу кілті және оның
перспективалары ... ... ... ... ... ... 30-32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 33-35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар
жүйесіның қалыптасуы халықаралық аренада мемелекеттердің орнын жаңадын
анықтады. Халықаралық қатынастардың жаңа жүйесі өзіндік ерекшеліктерге
толы. Оның өзіне тән тенденциялары мен перспективалары бар. Бүгінгі таңда
халықаралық қатынастар жүйелі түрде дамуда. Жаһандану үрдісі
мемелекеттерді одан әрі біріктіре түсуде. Ортақ проблемалардың орын алуы ,
көптеген қақтығыстар , терроризм мен экстримизм, есіркі тарату, экологиялық
проблемалар бүкіл әлемді алаңдатуда. Осы кезекте өзекті мәселе етіп әлемдік
дағдарысты алып отырмыз. Бүкіл әлемді шарпыған дағдарыс бүгінгі таңда
жаһандық мәселе болып, бүкіл әлемді алаңдатып отыр.
Әлемдік дағдарыс бүгін жаһандық мәселелердің бірі болып отыр. Себебі
ол бір мемлекет деңгейінде емес, бүкіл әлемді шарпып отырған құбылыс.
Дағдарыс қаржы жүйесінің бұзылуынан бастау алып, мемлекет ішкі және сыртқы
жағдайына көп қатер төндірді. Ол тепе – теңдіктің бұзылуының көрінісі. АҚШ-
та бастау алған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып отыр. Ол мемлекет таңдаған
жоқ. Дамыған және дамушы деп бөлген жоқ. Ол АҚШ валютасына тәуелділігі
жоғары елдерге зор зардап әкелді. Ал доллар негізгі халықаралық валюта
екендігі бәріне мәлім. Сондықтан дағдарыс жаһандық әлемде халықаралық сипат
алып, бүкіл әлемнің негізгі мәселесі болып отыр.
Қаржы мамандарының айтуы бойынша, оның себебі – қаржы саласы
активтерінің шектен тыс көтеріліп, ішкі жалпы өнімдердің нақты өсімінен
әлдеқайда асып түсуінде болып отыр. Экономикалық ғылымда дамудың
неоклассикалық және кейнсиандық модельдері деген ұғымдар бар. Оның
біріншісі – еркін рынок деген ұғымды білдірсе, екіншісі – нарықтық
экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы дамыту деген сөз. Яғни, бүгінгі
таңда дамыған елдердің мемлекеттік саясатында неоклассикалық экономиканың
даму үрдісі белең алып, іргелі экономика мен қаржы саласының дамуы
сәйкессіздікке ұшыраған.
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты
бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп
мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы
ішкі өнімінің көлемі 2010 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған
қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық
елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де
шайқатуда. Кейбір сарапшылардың болжауынша, ағымдағы жылда кейбір елдердің
экономикалары рецессия процесінен шығып, аздаған өсім көрсетуіне
қарамастан, дағдарыс құрсауынан толыққанды шығу туралы айту ерте, сонымен
қатар, дағдарыстың түбі әлі де болса көрінбей отыр , - деп болжауда. Осыдан
бірер жыл бұрын дағдарыс күшіне ене бастағанда, дамыған АҚШ-тан бастап,
дамушы елдердегі көптеген үлкенді кішілі банктер, алып сақтандыру
компаниялары, өндіріс орындарымен зауыттар жабылды, бұл келеңсіз үрдіс
бүгінгі күнге дейін жалғасын табуда. Жабылған және жабылудың сәл-ақ алдында
тұрған өндіріс орындарымен банктер және тағы да басқа ұйымдар көмек сұрап
мемлекетке жүгінді, мемлекет өз тарапынан елдегі жағдайдың одан әрі
ушықпауы үшін, жұмыссыздардың санын арттырмау үшін, ел экономикасының
дамуын белгілі бір деңгейде даму үрдісін сақтап қалу үшін аталған
кәсіпорындармен қаржы ұйымдарына барынша, қолдарынан келгенше көмегін
бергені бәрімізге мәлім. Бұған мысалды көптеп келтіруге болады. Бұл әмбебап
үрдіс қаржы дағдарысы кезінде жер жүзінің барлық елдеріне ортақ ереже болып
қалыптасты десек артық айтпағанымыз шығар.
Кешеге дейін мызғымас болып келген халықаралық құқықтың жалпыға ортақ
қағидаларының құны кете бастағандықтан, қазіргі әлем тығырыққа тіреліп тұр.
Халықаралық қатынастарға қатысты постмодернистік бағыттардың жетекші
акторларының бірінің саналы түрде ме, әлде керісінше ме, қолданған іс-
әрекеттері әлемдегі қалыпты жағдайдың іргесін ыдыратып отыр. Халықаралық
қатынастар жүйесі қозғалысқа келді. Жаңа геосаяси полюстер қалыптаса
бастады, ойыншылардың жаһандық топтарының құрамы жаңаруда. Соған орай
жаһандық мәселелер де өзіндік сипат алып отыр. Мәселен, әлемдік дағдарыс
бүгінгі күннің ең актуалды тақырыптарына айналды. Дағдарыс бүкіл әлемді
шарпып, қаржы жүйесіне, мемлкеттердің экономикасына, тұрмыс деңгейіне
айтарлықтай өзгеріс әкелді. Дағдарыспен күрес жеке мемлекеттер шеңберінде
емес бүкіл әлем елдері, халықаралық ұйымдар шеңберінде жүргізілуде.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бүгінгі таңда өзекті болып отырған
әлемдік дағдарыстың пайда болу табиғатын, оның типтері мен экономикалық
дағдарыс салдары мен себептерін саралап ,олармен кіресу жолдарын анықтау
болып табылады. АҚШ-та басталған дағдарыс бүкіл әлемді шарпып жаһандық
дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан дағдарыстан шығу жолдары мен болашақтағы
перспективаларын қарастыру үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
негізделді:
• Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәнін анықтау;
• Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру;
• Бейдағдарыстық саясат : басқару құралдары мен әдістерін қарастыру;
• АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарысты саралау;
• Дамыған және дамушы мемлекеттердегі дағдарыс салдарын анықтау;
• Қазақстанның дағдарыстан кейінгі жағдайын қарастыру;
• Дағдарыстан шығу кілті және оның перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде дамыған және дамушы мемлекеттердің, және
Қазақстан Республикасының экономикалық және саяси жағдайы .
Зерттеу пәні дағдарыстың дамыған және дамушы елдердің, және Қазақстан
Республикасының экономикалық және саяси жағдайына тигізетін әсеріне
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілерінің жиынтығы болып
табылады.
Зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейі қазіргі кездегі
халықаралық қатынастар форматында әлемдік дағдарыс себептері мен салдары
және олармен күресу жолдары көптеген саясаттанушы, дипломаттардың назарынан
тыс қалған емес.
Бұл жұмыс көптеген кітаптардан, архивтерден, сайттардан теріп алынды.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі дағдарыс тақырыбын
зерттеуге бағытталған еңбектер қатарына Маевский В.И. [1], Короткова Э.М.
[2], Абалкин П. [3], Шумпетер Й. [4], Абуталипов Ж. [5] еңбектерін атауға
болады. Сонымен қатар, тақырыпқа байланысты мерзімді баспасөз беттеріне
жарияланған құжаттар, ақпараттар, материалдар құрайды. Бұған Бакин А. [6]
және тағы басқа газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары жатады.
Еңбекті жазу барысында интернет желісінен [12,13,14,15,16,17] де
материалдар алынды. Алайда бұл еңбектер мен мақалалар әлемдік дағдарыстың
себептері мен салдары туралы мәліметтер бергеніне қарамастан , одан шығу
жолдарын болжамдап қана көрсете алды . Сондықтан да ол жан-жақты, кешенді
түрде зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың ғылыми-методологиялық негізі.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. 2007ж басталған әлемдік дағдарыс
бүгінгі күнге дейін.
Жұмыс құрылымы кіріспе, қорытынды, үш бөлімнен және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Дағдарыстың пайда болу табиғаты
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуын-
дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
1-сурет, – Дағдарыс қаупінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды [3].
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
2-сурет, – Дағдарыстың себептері
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
3-сурет, - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады [7].
Дағдарыс дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ
түтынудың жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс
себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-
номистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе
теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы
жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі.
Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон
Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар [13]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-
ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдьлық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табы-
лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
*сүн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур) [14]
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [11].
4-сурет, – Экономикалық цикл
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды үйымдастыруды, концептуалды
түрғыдан қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
үйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сүрақтарына кірмеді [12]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, үзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық түрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген түрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн.
Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат қүбылыс болды. Бүндай дағдарыс қүбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бүл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын қүру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
6-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
1.3 Бейдағдарыстық саясат: басқару құралдары мен әдістері
Бейдағдарыстық саясат батысеуропалық экономистермен "негізгі мәселе
дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін
жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бүл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне
уақытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс
кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды
әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар
мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден,
бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл
кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Ұқсас анықтаманы
Янике де берді, бұнда ол "жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент
ретіндегі қатаң дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық
міндеттері" және "превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент"
немесе "антиципативті (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты
дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" үғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [10]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын жөне реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [9].
Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудьщ екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
әзгерістер жатады.
1.4. АҚШ –та басталған ипотекалық дағдарыс
АҚШ-тағы ипотекалық дағдарысқа тоқталсақ қазіргі дүниежүзілік қаржы
саласындағы жағдай, осыдан 70 жыл бұрын Батыс елдерінде орын алған дәл
осындай дағдарысты еске салады. Ол кездері де бар бәле Америкадағы
жылжымайтын мүлік акциясына байланысты болған еді. Ал бұл бір мемлекетте
ғана емес, сол елмен тығыз қаржылық қарым-қатынаста болған елдердің де
экономикасына әсерін тигізді. Кейіннен бұл дағдарыс тарихта Ұлы тоқырау
деген атпен қалған. [14]
2007 жылдың тамыз айында АҚШ ипотекалық жүйесінде басталған қаржы
дағдарысы келе-келе дүниежүзіне тұмаудай тарап, әлемнің көптеген
мемлекеттері бұл дерттен әлі сауыға қойған жоқ. Олай дейтін себебіміз, 2008
жылы басталған өндірістік рецессия 2009-2010 жылдары дүниежүзі бойынша одан
әрі жалғасып, тіпті 2011 жылдың алғашқы айының өзінде әлемдік экономикада
түзелудің орнына кері кетушілік белең алып тұр.
Дағдарыстың орын алуының басты себебі – бұл мемлекетаралық валюталық
реттеудегі қордаланған проблемалар. Бірінші себеп бұл – мемлекеттер
арасындағы өзара сауда-саттықта қолданылатын валютаның құны алтынға
байланыстырылмаған. Екіншіден, айналымға енгізілетін осы валютаның көлемі
(эмиссия) мемлекетаралық келісіммен белгіленбейді. Үшіншіден, көптеген
мемлекеттер мен банктер инвестицияларды бірдей қажет еткенімен, олардың
ақшаларға қол жеткізімділігі әртүрлі. Осының әсерінен бұл алыпсатушылықтың
нысанына айналды. Баспадан шыққан қағаз ақшалар ірі банктерден –
шағындарына, дамыған елдерден – дамымағандарына өтіп отырады және
өндірушілерге жетем дегенше, оларға әр сатыда пайыздар қосылады. Яғни әлі
құрал-жабдықтар сатылып алынбаған, өнім өндірілген жоқ, ал банктер мен
делдалдар өздерінің табысын қалтаға салып, оны әрі қарай айналымға
жіберіп үлгереді. Нәтижесінде, дүниежүзінде тауарлармен қамтамасыз
етілмеген ақша көлемі ұлғаяды. Әлемде осындай алыпсатарлыққа бағытталған
операциялармен айналысатын Трансұлттық компаниялар (ТҰК) пайда болды.
Қазіргі таңда олардың қолдарында жиналған қаражаттардың көлемі,
дүниежүзіндегі мемлекеттердің ұлттық банктеріндегі қорлардан екі есе көп.
Сонымен бірге олар бірде-бір елде нақты орналаспаған және олардың қызметіне
ешбір бақылау жоқ. ТҰК өздерінің мақсаттарын көздеп қомақты қаражаттарды
бір саладан екінші салаға және бір елден екінші елге ешбір кедергісіз
өткізе алады. Айта кететін жай, олар 1998 жылы болған Азиядағы дағдарысқа
да себепкер болған және әлемдегі мұнай бағасының шарықтауына да үлес қосып
отыр. ТҰК-дердің басты мақсаты аз уақыт ішінде мол табыс табу ғана. Әлбетте
олар өз қаражаттарын зауыттар мен фабрикалар салып, өндіріс пен
кәсіпорындарды дамытуға жұмсамайтындығы айғақ. [13] Бұл ретте, ТҰК-дер АҚШ-
тағы жылжымайтын мүлікке деген сұраныстың көптігін пайдаланып, қаржыларды
осы бағытқа құя бастады. Арзан несиелерге деген сұраныстың көбеюі, аталған
салада алыпсатарлықтың туындауына әкеліп соқтырды. Бұл өз кезегінде,
жылжымайтын мүлікке деген бағаны шарықтатып жіберді. Сонымен бірге банктер
тарапынан несие алушылардың төлемпаздығы ескерілмей, қаражаттар оңды-солды
таратылды. Банктердің бұл жердегі есебі, несие алушы қарызын қайтара
алмаған жағдайда, кепілдікке алынған жылжымайтын мүлік қалады. Алайда
қалыптасқан алыпсатарлық баға өз шегіне жеткен уақытта, жылжымайтын
мүліктердің бағасы күрт төмендеп, банктер өз қарыздарын қайтара алмайды.
Осыдан Батыстың жетекші банктері орасан зиян шегуде. Өткен жылдың соңғы
айларында Америкадағы, Еуропадағы құнды қағаздармен және банк істерімен
айналысатын ірі финанс компаниялары 40 млрд-тан астам доллар жоғалтты. АҚШ-
та 140-тан астам ипотекалық компания банкрот болды немесе соған жақын. Бұл
елдердегі үкімет қазір өрт жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр. Мәселен,
Еуропа Орталық банкі соңғы айларда өз резервінен банктерге 100 млрд евродан
астам қаржы бөліп отыр. Сонымен қатар күні кеше ғана АҚШ үкіметі өз
банктерін аман сақтап қалу мақсатында, оларға берілетін несиелердің бағасын
төмендетті. Алайда бұл шара да нәтижесін бермей, қайта керісінше,
айналымдағы ақшалардың көлемін ұлғайтып, жағдайды одан сайын ушықтырып
жіберуі мүмкін.
Әлемдік қаржы дағдарысы дүниежүзіндегі барлық мемлекеттердің бір-
бірімен тығыз байланыста екендігін айқын көрсетті. Бұл – жаһандану
үрдісінің кең қанат жайып келе жатқанының белгісі. Алдымен ең ірі
экономикасы бар АҚШ-та ипотекалық дағдарыс басталды. Ол біртіндеп осы елдің
және Европа мемлекеттері мен Жапонияның қаржы саласына әсер етті. [7]
Әлемге дендеп енген қаржы дағдарысы барлық елдердің экономикасын
әлсірете түсті. Әсіресе, шикізат өндіретін дамушы мемлекеттер аяғына жем
түскен жануардай қиналып қалды. Тіпті қуатты елдердің өзі тығырыққа
тіреліп, өндіріс қарқындарын едәуір төмендетті. Мәселен, АҚШ-тың ішкі жалпы
өнімі 2008 жылдың 4-ші тоқсанында 3,8 пайызға төмендеген. Бұл – 1982 жылдан
бергі ең ірі құлдырау. Германияда Еуропа елдеріне өндіріс тауарларын сату
деңгейі 12 пайызға кеміген. Экспорт 8,2 пайызға, ішкі нарықтағы сұраныс 5,1
пайызға азайған. Қытай экономикасы да өндіріс көлемін кемітіп, тікелей
инвестиция мөлшері 2008 жылы 32 пайызға, импорт ауқымы 18 пайызға
төмендеген. Үндістанда экспорт деңгейі 12 пайызға, Ресейде өндіріс көлемі 2
есеге кеміген. Қаржы дағдарысының алғашқы 4 айының ішінде Араб елдері
шетелдік активтерінің 40 пайызын жоғалтып, 2,5 триллион шығынға батқан.
Исландия сияқты тұтас бір мемлекет банкротқа ұшырады. Дүниежүзілік дағдарыс
салдарынан экономикасы әлсіреген елдер Халықаралық валюта қорынан көмек алу
үшін кезекке тұрды.
2. Әлемді шарпыған дағдарыс ошақтары
2.1. Дамыған мемлекеттердегі дағдарыс себептері мен салдары
Әлемнің дамыған елдері соңғы 30 жыл ішіндегі ең терең дағдарысты
бастан кешу үстінде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы осылай деп
мәлімдеді. Ұйымның жорамалына сәйкес, осы құрылымға мүше елдердің Жалпы
ішкі өнімінің көлемі 2009 жылы орта есеппен 0.4 пайызға төмендейді. Оған
қоса жұмыссыздық та күрт өседі.
Осы болжамға сәйкес, ең үлкен ауыртпалықты Ұлыбритания, Мажарстан және
Түркия сезетін болады. [14]
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына кіретін 30 мемлекеттің
үлесіне бүкіл әлемнің жалпы ішкі өнімінің 60 пайызы жатады.
Дағдарыс әлемдік ірі компаниялардың өзін жан алқымнан алып, құтын
қашырды. Жылдық табыстары азайып, шығынға батқан алпауыттар амалдары
таусылған соң, жұмысшылардың санын қысқартуға мәжбүр болды. Мысалға, мұнай
алыбы Royal Dutch Shell Plc компаниясы 2008 жылдың 4 тоқсанында 2,9
миллиард шығын шекті. Ал Exxon Mobil-дің кірісі, 8 миллиард долларға
қысқарды. 2010 жылы ғана аталмыш компания 12 миллиард доллар көлемінде
пайда тапқан еді. Мұнай алпауыттарының шығыны қара алтын бағасының
айтарлықтай төмендеуінен қалыптасты. Бір жыл бұрын ғана рекордтық көрсеткіш
барреліне 147 долларға дейін көтерілген мұнай бағасы 2010-дің желтоқсанында
бес жыл ішіндегі ең төменгі көрсеткішке құлдырап, 33 долларға дейін түсті.
Дағдарыс салдарынан ірі көлік шығаратын компаниялар да едәуір зардап шекті.
2008 жылдың 3-ші тоқсанында Тойота компаниясының шығыны 1 миллиард
доллардан асты. Бір жыл бұрын оның табысы 5 миллиард доллардан көп еді.
Мерседес-Бенц кәсіпорны өнімінің сатылымы да төмендеді. 2008-ші жылдың
қаңтарында сатылған көліктердің саны 32 пайызға кеміген. Ал Оңтүстік
Кореяның Саньён мотор автоконцерні төлем дағдарысына ұшырап, корпорация
президенті қызметінен кетті. Бұрындары жылына 200 мың көлік сатып келген
ұжым тек 92 жарым мың өнімін ғана сата алған, өндіріс көлемі 30 пайызға
азайып кеткен. Әйгілі көлік компанияларының құлдырауына өнімге деген
сұраныстың төмендеуі себеп болды. Мәселен, АҚШ-та Тойотаға сұраныс бірден
32 пайызға кеміген. Әлемде тіпті күнделікті тұрмыстық заттарға деген
сұраныс та азайған. Электроника саласындағы көшбасшылардың бірі Сони
компаниясы 2010 жылды 1,1 миллиард доллар шығынмен жапты. Теледидар
шығаратын европалық алпауыт Филипс бұл жылды 1 миллиард 47 миллион еуро
шығынмен аяқтады. Міне, осындай шығынға батқан әлемдегі үлкенді-кішілі
компаниялар жұмысшылар санын қысқартуды қолға алған соң, жұмыссыздық
деңгейі өсіп кетті. Дүниежүзілік банктің президенті Роберт Зелликтің
айтуынша, экономикалық дағдарыс нәтижесінде әлем бойынша 60 миллионға жуық
адам кедейлікке ұшыраған. Германияда 3 миллионнан астам адам жұмыссыз
қалды. Ұлыбританияда жұмыссыздар саны 2 миллионға жуықтаған. Ресейде 5
миллионға жетті. [11]
Дағдарыс ірі мемлекеттердің амбициясына да әжептәуір әсер еткен
сыңайлы. Әсіресе, АҚШ пен Еуропа елдерінің жүні жығылыңқырап қалды.
Бұрындары өздерін өктем ұстайтын бұл мемлекеттер экономикалары мен
қаржыларын тізгіндей алмай әуреге түскенін дүниежүзі көріп, бақылап отырды.
Олар мың жерден мықты ел болса да, төтеден келген дағдарыстан абдырап
қалды. Бір сарапшылар Ресей мен АҚШ-тың Грузиядағы оқиғаларға қатысты
текетіресі дағдарыстың күшеюінің арқасында сейіліп қалды деген пікір
білдірді. Байтал түгілі бас қайғы демекші, АҚШ Ирактағы әскерилерінің
санын да қысқартқаны белгілі.
Қаржы дағдарысы салдарынан жапон автоөнеркәсібі өндірісті қысқартуға
мәжбүр . Бүгін Nissan компаниясы қыркүйек айында АҚШ-тағы сатылымның өткен
жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 36 пайызға төмендегенін хабарлады.
Осыған байланысты ағымдағы жылдың қараша айы мен келесі жылдың наурыз айы
аралығында экспортқа арналған люкс санатындағы автокөліктер мен джиптердің
өндірісі 65 мың данаға қысқартылатыны жария етілді. Isuzu жүк көліктерінің
өндірушісі де Америкадағы сатылымның 50 пайыздан астамға төмендегенін және
экспортқа шығарылатын шағын литражды жүк көліктерінің өндірісі 1 мың данаға
қысқартылып отырғанын мәлім етті. Аталмыш компаниялар осы уақытқа дейін
шетелдердегі зауыттарындағы өндірістерді қысқарту есебінен тығырықтан шығып
келген еді. Бірақ қиындап отырған жағдай мен американ рыногына қатысты
болжамның ушығуы Жапонияның ішіндегі ахуалға да әсер етуде. Жапондық басқа
да автокомпаниялар өндірісті қысқарту шараларын қарастыруда.
Шетелдік сарапшылардың пікірі бойынша, Қытай экономикасы дағдарыс
салдарынан біріншілердің қатарында қайта қалпына келе бастауда. Оған қоса,
дүниежүзілік ұйымдар – Халықаралық Валюталық Қор, Дүниежүзілік және
Азиялық Банктер - дағдарыстың бас кезінде-ақ , Аспанасты мемлекеті әлемдік
экономикалық дағдарысты аса ауыр қиыншылықтарсыз бастан өткеретініне
сенімді болған. Бұндай сенімділік Қытай экономикасының келесі
ерекшеліктеріне негізделген, яғни, қаржы жүйесінің оң ахуалы, салыстырмалы
жабық қаржылық нарық, экономиканың жылдам көтерілуі және өзін-өзі
реттеудегі жоғары қабілеттілік. [4]
Қытай мемлекеті де өз күшіне сенді. Қытай Халық банкінің басшысы
И.Ганн ғаламдық дағдарыстық құбылыстарға қарсы тұрған қаржылық жүйенің
тұрақтылығын келесі жайттармен түсіндіреді, яғни, қытайлық банктер,
шетелдік активтерге айтарлықтай инвестиция жасаған жоқ, олардың өтімділігі
жоғары деңгейде болды және банктердің жеке тұлғалар мен ұйымдарды
несиелендіру көлемі салыстырмалы түрде үлкен болған жоқ.
Қытай үкіметінің 2008 жылдың қарашасында дағдарысқа қарсы қабылдаған
шаралары, бюджеттік тұрғын-үй салу құрылысын дамытуға, транспорттық
жүйеге, ауыл инфрақұрылымын дамытуға және де инновациялық технологияларға
бағытталды. Бөлінген қаражат 586 млрд. АҚШ долларын құрады.
Әлемдік қаржылық дағдарыс Аспанасты елі экономикасына Қытай өнімдерін
импорттау көлемін төмендету арқылы әсер етті. Қытай экономикасы экспортқа
бағдарланған, яғни америкалық және еуропалық экономиканың 1 пайыздық
пунктіне төмендеуі Қытай экспортының 6-8 %-ға төмендеуіне әкеліп соғатыны
белгілі. Осының салдарынан ЖІӨ 2008 жылы 4,396 трлн. АҚШ долларын құрап 9 %-
ға өсті, бұл өз кезегінде 2001 жылдан бастағанда соңғы жеті жылдағы ең
төменгі көрсеткіш. [13]
Қытайда 750 миллион шаруа тұрады. Олар іс-жүзінде ешнәрсе сатып
алмайды, себебі, олардың жалақысы өте төмен. Сондықтан Қытай менеджерлері
дағдарыс жағдайынан шығудың жолын тапты, олар экномиканы ішкі пайдалану
жолына бағдарлады, осыған байланысты Дағдарыс - бұл арзан деген саудалық
ұран пайда болды.
Олар мұнайдың стратегиялық қорын жасауда, газ құбырларын салуда,
Еуропаның күйреген банктерін сатып алуда. Болжау бойынша, 10 жылдан кейін
әлемдік банк жүйесінің бесінші бөлігі Қытайға қарасты болады. Осы
жетістіктің толқынында саясаттанушылар мен қаржыгерлердің дағдарыстан кейін
АҚШ емес, Қытай ірі әлемдік экономикаға айналып, өте мықты держава болады,
деген болжамы пайда болды.
Әлемдік экономикалық аренада : Қытай әлемді құтқара ала ма? деген
сұрақ көп қойылуда.
Алайда қазіргі қытайлық жанданудың күмән тудыратын ерекшелігі бар,
яғни бұл жандану шынайы ма, әлде түбінде сәтсіздікке ұшырайды ма?
Көптеген экономистер Қытай экономикасының айтарлықтай тұрақты және нық
қалпына келу бағытында екеніне күмәнданады.
Қазіргі кезде Қытай экономикасының қарқынды өрлеуі үлкен әсер
қалдыруын жалғастыра беруі мүмкін, алайда оның сапасы жөнінде сұрақтар
туындауда. Қытайдың Орталық Банкі мемлекеттік банктарға қомақты қаржы
беруде, ал олар өз кезегінде инфрақұрылым объектілерін салуға қатысушы
мемлекеттік компанияларға қарыз береді. Скептиктер сыртқа тасталған осынша
көп қаржының көлемінен қорқып отыр. [10]
Қытай экономикасының қалпына келудегі кейбір аспектілерінің өткінші
екендігінің күмәнсіз белгілері бар. Қытай қор биржасының шарықтауының
себебі, Қытай компниялары өте арзан қаржыландырудың үлкен көлеміне ие
болды. Осыған байланысты альтернативаның болмауынан акция нарығына
пайдаларын сала бастады.
Инвестициялық және зерттеу New Haven фирмасының Азия бойынша
стратегі Эндрю Барбердің есебі бойынша осы жылда жаңа банктік қарыз алудың
30%-ға дейінгісі қор акцияларына сальдоланған. Неге ақша жаңа бизнеске
жұмсалмайды? Деректер бойынша экономиканың негізгі сегменттерінде өсу әлі
де баяу, нақты айтсақ, маңызды экспортты-өнеркәсіптік сектор, әлемдік
сұраныс қысқарғандықтан зардап шегіп келе жатыр. Fitch Ratings-тің есебі
бойынша, қытайлық қарыз алу корпоративті пайданың барлық жерде төмендеуіне
қарамастан жылдамдауда, ал болжам бойынша, ынталандыратын адреналинді
тасқын таусылғанда, Қытайдың өзі жеке қаржылық дағдарысқа ұшырауы мүмкін.
[17]
Тіпті бұл ауыр болжамдар орындалмай Қытай экономикасы өз бетінше алға
жүре бастаса да, ол бүкіл әлемді дағдарыстан шығарып, қайта қалпына келу
жолына қоя алуы неғайбыл. [6]
Қытай көмек бере алатын жағдайда. Бірақ ол салыстырмалы түрде кедей
мемлекет болып табылады. Қытайда жан басына шаққандағы жылдық табыс 6000
АҚШ долларын құрайды, ал Америкада 39000 мың доллар, Еуропалық Одақта 33400
АҚШ доллары көрсеткіштеріне ие. Тіпті Қытайдың тұтынушылары өздерін ауқатты
сезінсе де, Бейжін әлеуметтік саясатты қайта қарастырмайынша, олардың
экономикадағы үлесі айтарлықтай өзгермейді. Бұл адамдарда үнемдеуден гөрі
еркін жұмсау сенімділігін арттырар еді.
Дегенмен, Қытай экономикасының серпімділігі – сағым емес. Егер Қытай
әлемдік дағдарыстан өз экономикасын құлдыратпай алып шықса, оның
басшыларының абыройы мен өзіне деген сенімі әлбетте артады. Ұлы күйзеліс
заманынан кейінгі ең ауыр дағдарыстан өткен экономикалық үлгі дамып келе
жатқан әлемде сөзсіз үлкен қызығушылыққа ие болады. Қытай әзірше әлемдік
экономиканың лидері емес. Алайда ол осы мақсатқа жету жолында.
Жаһандық дағдарыс және 2010 жылға экономикалық болжамдар Халықаралық
сарапшылардың басым бөлігі әлемдік экономика үшін ең ауыр кезең 2009
жылмен бірге артта қалып барады деген болжамдар жасауда. Дегенмен,
дағдарыс қашан аяқталады, экономика қалыпты жағдайға қашан орнығады,
деген сауалға нақты жауап беруге ешбірінің батылы барған емес. Бірақ
сарапшылардың басым бөлігі дағдарыстың қиын кезеңдері еңсерілгенін, 2010-
2011 жылдарға үмітті жыл ретінде қарап, осы жылдары әлемнің көптеген
нарығына қан жүгіріп,ең құрығанда дамудың 2008 жылғы деңгейіне жете
бастайтынын алға тартады. Экономика-қаржы мәселесін болжайтын тағы бір топ
әлемдік экономиканың толық сауықпағанын, ғаламдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz