Ақша, қаржы-несие жүйесі. Инфляция

Жоспар
Кіріспе

1 АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2 АҚШАҒА СҰРАНЫС ПЕН ҰСЫНЫС

Дүние жүзінде әр түрлі ақша айналымыңың жүйелері бар, ол тарихи даму кезеңдерінен өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымыңың басты компоненттері мыналар:
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк, марка, йена, крона және т. б.) олар арқылы тауарлар мен кызмет көрсету бағалары белгіленеді.
2. Несие және қағаз ақшалар. монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы заңды төлем құралдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі, яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымың реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша айналымы жүйесінің негізгі екі түрі бар:
1. Металл ақшалар айналымы жүйесі. Мұнда толыққанды алтын немесе күміс монеталар айналымда болады, олар ақшаның барлық қызметтерін атқарады.
2. Несие және қағаз ақша айналымы жүйесі. Бұлардың ерекшелігі алтынға айырбастала алмайды, алтынның өзін айналымнан ығыстырады.,
Тарихи металл ақша айналымыңың (жүйесінің) биметализм және монометаллизм деген түрлері қалыптасты.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

АҚША, ҚАРЖЫ-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ.
ИНФЛЯЦИЯ
АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Дүние жүзінде әр түрлі ақша айналымыңың жүйелері бар, ол тарихи даму
кезеңдерінен өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымыңың
басты компоненттері мыналар:
Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк, марка, йена, крона және т.
б.) олар арқылы тауарлар мен кызмет көрсету бағалары белгіленеді.
Несие және қағаз ақшалар. монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы
заңды төлем құралдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі, яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде
бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымың реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша айналымы жүйесінің негізгі екі түрі бар:
1. Металл ақшалар айналымы жүйесі. Мұнда толыққанды алтын
немесе күміс монеталар айналымда болады, олар ақшаның барлық қызметтерін
атқарады.
2. Несие және қағаз ақша айналымы жүйесі. Бұлардың ерекшелігі алтынға
айырбастала алмайды, алтынның өзін айналымнан ығыстырады.,
Тарихи металл ақша айналымыңың (жүйесінің) биметализм және
монометаллизм деген түрлері қалыптасты. Биметаллизм алтын мен күмісті
пайдалану негізінде XVI— XIX ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде пайда болды.
XIX ғасырдың соңында күміс өндірісі жағдайларының өзгеруіне сәйкес ол
құнсызданып, алтынмен арасалмағы өзгерді. Күміс монеталардың көбеюі оларды
шығаруды тоқтатты. Сейтіп биметаллизмді монометаллизм ауыстырды, мұнда ақша
материалы болып, бір ғана металл — алтын есептелетін болды. Қағаз және
несие ақшалары осы металға еркін айырбасталады.
Монометаллизмнің үш түрі белгілі: біріншісі — алтын монеталы стандарт.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылып, қағаз және несие
ақшалардың алтынға еркін айырбасталуымен сипатталды.
Екіншісі — алтын кесек стандарты. Ол Англия мен Францияда бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде енгізілді. Мұның ерекшелігі құн өлшемінін
алтынға айырбасталуы, тек ол өлшем алтын кесегі стандартының бағасына
сәйкес келуі тиіс.
Үшіншісі — алтын девиздер стандарты, ол 20-жылдарда көптеген елдерде
енгізілді, мұнда банкноттарды алтынға шағылған шетелдік валютаға
(девиздерге) айырбастады. 1929—1933 жылдардағы дүниежүзілік экономиқалық
дағдарыс монометаллизм дәуірін тоқтатты.
XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап батыс елдерінде бірте-бірте несие
ақша жүйесі қалыптаса бастады. Оның айрықша белгілеріне мыналар жатады:
несие ақшалардың үстемдік жағдайы, алтынның айырбастан кетуі, банкнотты
алтынға айырбастауды жою және оның алтындық мазмұнын жоққа шығару; жеке
кәсіпкерлерге, мемлекетке несие беру мақсатында ақша эмиссиясын күшейту;
қолма-қол емес айналымды айтарлықтай кеңейту; ақша айналымың мемлекеттік
реттеу.
Қазіргі кезде қағаз және несие ақшаларды шығаруды мемлекет тікелей өз
билігіне алды.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы — халық шаруашылығындағы тауарлар мен кызметтің айналымың
қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда,
кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымыңың белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа нақты
қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының
есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін
атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және
ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас
монетасы емес. Шындығында кағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен
(25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған
рыноктық экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
Қазіргі рыноктық экономикада банктік ақша дәуірі басталады. Банктік
ақшаға чектер, несие карточқалары және т. б. жатады. Аталған есеп айырысу
құралдары банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен кызметті төлеуде сатып
алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз депозитінен қажетті
сомманы сатушынын есепшотына аудартады немесе қолма қол беруді бұйырады.
Ақша массасының, құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде
пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді. Әңгіме коммерциялық банктердегі
мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие-қаржы ұйымдарының
қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар
туралы болып отыр. Ақша айналы-мыңың аталған компоненттері "квази-ақша" деп
аталады. Ақша айналымы құрылымыңдағы ең қомақтысы да және ең тез өсетін
бөлігі де осы квази-ақшалар.
Профессор П. Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады.
Өтімді (ликвидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай
болмасын мүліктің немесе активтің өтімділігі дегенде оның оңай сатылуы және
құнын жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, активтердің
ең өтімді түрі — ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен
тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға —
үйлер, құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларды "мұздатылған" құралдар деп
атайды) жатады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып ақша айналымы құрылымыңда мынадай
компоненттерді бөліп көрсетеді, оларды ақша агрегаттары М1 және М2 деп
атайды. М1— мағынасындағы ақшаны басқаша "іскерлік ақша" деп те атайды. Бұл
қолма-қол ақша мен монеталарды, яғни банктен тыс айналатын ақшаларды және
банктің ағымдағы есепшотындағы ақшаларды қамтиды. Олар ағымдағы есепшоттағы
депозиттер кызметтерін түгел атқарады және қолма-қол ақшаға жеңіл айналады.
М2— кең мағынадағы ақша, ол М1-дің барлық компоненттерін қамтиды және
коммерциялық банктердін жедел жинақ есепшоттарындағы ақшаны, маманданған
финанс институттарындағы депозиттерді де қосып алады. Мерзімдік салымдардың
иелері ағымдағы салымдармен салыстырғанда жоғары проценттік табыс табады,
бірақ олар салымдарын көрсетілген мерзімнен бұрын ала алмайды. Сондықтан
мерзімдік жинак есепшоттардағы ақшаларды сатып алу және төлем қаржылары
ретінде пайдалана алмайды, бірақ олар өз потенциалы тұрғысынан есеп
айырысуға жарамды, М1 және А2-лердің айырмашылығы М2-де квази-ақшалар бар,
оларды іс үшін пайдалану қиын, қолма-қол аудару да оңай шаруа емес.
Біздің елімізде сонғы уақытқа дейін ақша агрегаттары есептелмеді және
пайдаланылмады. Теориялық жағынан ол маркстік экономиқалық теорияның квази-
ақша мен қолма-қол ақшаны біріктіруге болмайды, өйткені олар әр түрлі
категориялы ақша, бағалы қағаздар мен несиелер деген кағидасына негізделді.
Алайда ақша, инвестиция рыногы (орта және ұзақ мерзімді қарыз капиталы) мен
бағалы қағаздар рыногының арасында тығыз байланыс бар. Мерзімдік
есепшоттағы қалған ақшалары мен бағалы қағаздары есеп айырысуға жеткілікті
салымшылар оларды өз қажеттеріне жарата алады. Бағалы қағазды сатудан
түскен табыстар тауар, сатудан түскен ақша қаржылары сияқты ағымдағы
есепшоттарда сақталады. Ақша агрегаттары күнделікті өмірде мемлекеттің ақша
саясатының нысанасы ретінде оң қызмет атқарады.
12-кестеде АҚШ-та ақша агрегаттары мен өлшемді ақша айналымыңың
динамикасының өзгерісі көрсетілген.
АҚШ-тағы ақша массасы және оның жылдық өсу қарқыны, млрд. долл.

ЖЫЛ М1 М2 М1 Өсімі % М2 Өсімі %
1960 45,4 141,8 0,6 312,3 4,9
1970 34,4 216,6 5,2 628,2 6,6
1980 25,4 414,8 6,6 1631,4 8,9
1981 24,6 441,8 6,5 1794,4 10,0
1982 24,6 480,8 8,8 1954,9 8,9
1983 24,1 528,0 9,8 2188,8 12,0
1984 23,5 558,5 5,8 2371,7 8,4
1985 23,4 626,3 12,1 2654,1 8,1

Бұл деректер АҚШ-та 1960—1985 жылдар арасында ақша массасының едәуір
ескенін көрсетеді. Осы кезде М1 көлемі 44 есеге, ал М2 көлемі 8,5 есеге
артқан, демек квази-ақшалардың өсу қарқыны қолма-қол ақшалардан әлдеқайда
жоғары болған.
Ақша массасы көлемінің тез ұлғаюы себебі неде?
Бұл процесс қалай жүреді? Бұл сұрақтардың жауабы мынада: мемлекеттік
банктін эмиссиялық кызметінен тыс ақша массасынын өсуі коммерциялық
банктердін несие беруін кеңейтуі есебінен жүреді. Банктер жаңа ақшалар
шығарады, ол қарыз беру деңгейінен көрінеді және, керісінше, ақша массасы
қысқарады, ол банкке бұрын алған ақшаларын қайтару кезінде байқалады.
Банктің жаңа ақша жасау процесін кеңірек мына мысалдан көруге болады. Нью-
Йорктегі "Нэшнлсити банктің" 100 мың дана активі бар делік. Мұның жартысын
банк қор ретінде сақтауы тиіс, оны ағымдағы шығындары үшін пайдалануына
болады, бірақ ол теленбеген сұраныс қаупін азайту үшін керек. Резерв
қорының ең аз мөлшері АҚШ-та заң бойынша тағайындалады және, ол шешуші —
реттеуші рөль атқарады (активтегі резерв үлесі 3 тен 20 процентке дейін
болады). Егер резерв дәрежесі 10 процент болса, "Нэшнлсити банк"
клиенттерге қарызды 90 мың долл. көлемінде береді, ал 10 мың доллар резерв
қорына қалады. Қарыз бергенде банк соманы ағымдағы есепке аударады, оны
клиент кез келген уақытта пайдаланады немесе қолма-қол төлейді. Ванк
әрекетінің нәтижесі 90 мың доллар көлеміндегі жаңа ақшалардың пайда
болуынан көрінеді. Банктен ағымдағы есепке аудару немесе қолма-қол беру
арқылы 90 мың доллар алынып клиентке беріледі. Резервтік ереженің мүлтіксіз
орындалуын орталық банк (АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі) қадағалап
отырады. Сонымен қатар қарыз мерзімі бітіп, 90 мың долларды клиент банкке
кайтарғанда, айналымдағы ақша саны сонша көлемде кемитінін де ескеру керек.
Банк жүйесінен тыс ақшалар ғана ақша массасын көбейтуге қатыса алады.
Алайда жаңа ақша жасау процесі мұнымен аяқталмайды. Осы бағытта "Нэшнлсити
банкісі" депозитіндегі алғашқы ақшаның сомасы ең соңында мультипликациондық
нәтиже арқылы жаңа ақша қорының жасалуына әкеледі. Айталық "Нэшнлсити
банктің" 90 мың доллар алған клиенттері бұл ақшаларды тауар және кызмет
көрсеткен әр түрлі нақты адамдарға төлейді, ал олар түскен ақшаларды "Ферст
трест банкінің" депозитінде қалдырды делік. Банктегі депозиттердің өсуі
оған жаңа қарыздар беруіне жағдай жасайды. Сонымен қатар резервке депозит
сомасының 10%-ін жіберу керек (9 мың долл.). Демек 81 мың доллар көлемінде
жаңа қарыз берілген, ал жалпы ақша массасының өсуі (екі банк операциясын
қоса есептегенде) 171 мың долларға тең болады.
Келесі кезеңде төлем ретінде 81 мың доллар алған кісілер тағы да
оларды "Сити-трест" банк депозитіне салады, ал енді берілетін қарыздың
көлемін 72,9 мың долларға ұлғайтады (81 мың доллар резерв қорында қалады
деп есептегенде). Ал бұл банктер жасаған жаңа ақша сомасын 243,9 мың
долларға көбейтеді. Әңгіменің қисыны мынадай қорытындыға әкеледі:
банктердің жаңа ақша жасау процесі жалғаса береді, бірак белгілі шамаға
дейін бұл процесс банктін депозиттер ұлғаюынын мультипликациондық әсерін
сипаттайды және оны резервтік талапты ескере отырып есептейді.
Банктік депозиттердің ұлғаю шегі:
100 мың долл.+ 90 мың долл.+ 81 мың долл. + ... = 100 мың долл. (1
+0,9 + 0,92 + 0,93 + ...) - (100 мың долл.О -0,9) - 1 млн. долл.
Сонымен, резерв ережесінің 10% деңгейіндегі 100 мың долл. алғашқы
депозит ақша массасының ұлғаюы мультипликациондық тиімділікті 1 млн.
долларға жөткізеді.
Ақша массасы көлемінің банктің жаңа ақшаларымен ұлғаюы нақты бақылау
мен ақша ұсыну мультипликаторлары немесе банктік мультипликатор (т) арқылы
жүреді.
1

Ол мына формуламен есептеледі т = _____ ∙ 100 мұндағы r —

r

М

түріндегі міндетті резервтік норма % немесе т = —

К
мұндағы М — депозиттердің өсуі, R — резервтердің өсуі.
Біздің мысалымызда т = 10, резервтегі әрбір доллар депозиттің 10
долларға өсуіне әкеледі. Демек, мультипликатордың көлемі міндетті резервтік
талаптарға кері тәуелділікте. Егер резервтің ставқалары 5 процентке
төмендесе, онда т = 20, ал 20 процентке көтерілсе т = 5-ке төмендейді.
Нақтылы өмірде банк депозиттері ұлғаюының мультипликациондық әсерінің
нәтижесі көбінесе күнделікті айналымға түскен ақшаның көлеміне байланысты,
өйткені банктен қарыз түрінде алынған ақша депозитке түгел кайтарылмай
қолма-қол ақша ретінде де жүре береді. Біздің мысалымызда клиенттердің
ағымдағы есепшоттан алғандары ескерілмейді, ал олар банктердін қарыз беру
мүмкіндігін азайтады. Ең соңында, банк резервтерінен ақшаларды алу
жағдайында мультипликациондық әсер қарама-қарсы бағытта әрекет етеді.
Мысалы, коммерциялық банктін федералдық резерв жүйесінен 1000 доллар құны
бар мемлекеттік облигацияны сатып алуы банктің резервтік ресурсын осы
сомаға азайтады нәтижесінде 10 мың доллар банктік депозиттің жойылуына
әкеледі (10 проценттік резерв ставкасында).
Банктердің жаңа ақша жасауларының демек, ақша массасының өзгеруінің
негізгі факторларына мыналар жатады: резерв ставкасының ең төменгі мөлшері
және заемщиктер тарапынан жаңа қарыз алуға деген сұраныс. Бұдан әрі біз осы
тұтқаларды пайдалана отырып, мемлекеттік банктің ақша массасы көлемін қалай
реттейтінін көрсетеміз.

АҚШАҒА СҰРАНЫС ПЕН ҰСЫНЫС
Макроэкономиқалық тепе-теңдік ақша рыногында белгілі бір
пропорциялардың болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген
сұраныс пен ұсыныстың тепе-тендігі.
Ақшаға сұраныс шаруашылық агенттерінің сақтап жүрген ақша қаржыларының
мөлшерімен анықталады. Шын мәнінде ол ақша қорына немесе қалған номиналды
ақшаға деген сұраныс. Ақшаға сұранысты теориялық талдау мен рыноктағы
теңдік жағдайларын зерделеу бұл мәселелерде екі негізгі экономиқалық
мектептің "монетарлық және кейнстік макроэкономиқалық үлгілердің пайда
болғанын көрсетеді.
Ақшаға деген сұраныстың монетарлық теориясы нео-классиқалық
дәстүрлерге сүйеніп, XVIII ғасырда пайда болды. Бұл теория экономика
ғылымыңда үстіміздегі ғасырдың 30—40-жылдарына дейін үстемдік
жүргізген ақшаның сандық теориясының ұсыныстарын басшылыққа алды. Бұл
мектептің негізгі идеяларын ұсынғандар ағылшын ғалымдары Д. Юм, Дж. Милль,
А. Маршалл, А. Пигу, К. Виксель, Д. Патинкин, американ ғалымы И. Фишер,
шведтік Г. Кассель мен Б. Хансен. Қазіргі монетаризм сандық теорияның жаңа
варианты ретінде Чикаго мектебі ғалымдарының 50—60-жылдардағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.