АРАЛ – КАСПИЙ ОЙПАТЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақстан мен Орта Азияны географиялық тұрғыдан зерттеу ісі
2 Қазақстан территориясын физикалық . географиялық тұрғыдан танып.білудің классикалық кезеңінде зерттеу
3 Арал . Каспий ойпатының геологиясы және ботаникалық . географиялық ерекшеліктері

Қазақстан мен Орта Азияны географиялық тұрғыдан зерттеу ісі қолға алынған алғашқы кезеңнің өзінен бастап – ақ бұл өлкелердің сол замандағы географиялық ерекшеліктерін әрқайсысы өзінше түсіндіруге тырысқан екі негізгі палеогеографиялық болжам (бағыт) айқындалған. Бірінші болжам бойынша ұлғанғайыр Арал – Каспий бассейні бертінде пайда болған. Содан бірте-бірте оның суы тартылып, тегіс әрі ойпаң теңіз түбінде тұзды көлдер мен сортаң қақтар сақталып қалған. Ал екінші болжам ежелгі заманда Каспий және Арал теңіздерінің екі аралығында кең арналы суы мол өзендер көп болған деп топшылайды.Қазақстан табиғатын зерттеуші аса көрнекті ғалымдар Арал – Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі мәселеге ерекше назар аударды. Бұл мәселемен кезіңде П.С.Паллас, А.Гумбольдт, Н.А.Северцов шұғылданғаны мәлім.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

АРАЛ – КАСПИЙ ОЙПАТЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.

Қазақстан мен Орта Азияны географиялық тұрғыдан зерттеу ісі
қолға алынған алғашқы кезеңнің өзінен бастап – ақ бұл өлкелердің
сол замандағы географиялық ерекшеліктерін әрқайсысы өзінше түсіндіруге
тырысқан екі негізгі палеогеографиялық болжам (бағыт) айқындалған.
Бірінші болжам бойынша ұлғанғайыр Арал – Каспий бассейні бертінде
пайда болған. Содан бірте-бірте оның суы тартылып, тегіс әрі ойпаң
теңіз түбінде тұзды көлдер мен сортаң қақтар сақталып қалған. Ал
екінші болжам ежелгі заманда Каспий және Арал теңіздерінің екі
аралығында кең арналы суы мол өзендер көп болған деп
топшылайды.Қазақстан табиғатын зерттеуші аса көрнекті ғалымдар Арал –
Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі мәселеге ерекше назар
аударды. Бұл мәселемен кезіңде П.С.Паллас, А.Гумбольдт, Н.А.Северцов
шұғылданғаны мәлім.
Ол кезде Қырғыз даласы жеткілікті мөлшерде зерттелмегенді,
сонымен бірге оның айналасындағы іргелес территориялар жөнінде де
қолда бар деректер тым мардымсыз болатын. Сол себепті әуел бастан
Арал – Каспий ойпатының шығуы, қалыптасуы (генезисі) туралы мәселені
дұрыс шешіп, шындықты айқындауды елеулі қиыншылықтар кездесті. –
Каспий мен Арал теңіздерінің су айдыны неліктен кішірейіп барады?
- Бұл төңіректе шөл қалайша пайда болған? - Құстар қалай пайда
болып, қалайша көшеді? - Орта Азияның климаты қуаң тартып бара
жатқан жоқ па? - Шөлейт жерлерде құрғақ өзен арналары қалай пайда
болған? және басқа бірқатар сауалдар төңірегінде XIX ғасырдың аяқ
шенінде айтыс-тартыс көп болған.
Қазақстан территориясын физикалық – географиялық тұрғыдан
танып-білудің классикалық кезеңінде зерттеу жүргізген аса көрнекті
ғалымдардың Арал – Каспий ойпатының шығу тегі жөніндегі
тұжырымдарының қалыптасып, дамуына П.С.Палластың, Э.А.Эверсманнның,
К.М.Бэрдің және А.Гумбольтдың палеогеографиялық ұғымдарының зор әсері
тиді.
Сол кездегі геологиялық білімдердің тым жеткіліксіздігі
салдарынан П.С.Паллас, әлбетте, Арал – Каспий ойпатында болған
өзгерістердің негізгі себептерін дұрыс түсіндіре алмады.
П.С.Паллас Каспий теңізінің айналасындағы ұлан-ғайыр жазық
жерлер бертін келгенше теңіз түбі болған деп есептейді де, ойпат
табиғатының көптеген ерекшеліктерін осы жағдаймен байланыстырады.
Сондай-ақ ол Каспийдің деңгейі Әлемдік мұхиттың деңгейінен төмен
жатыр, бұрынғы кезде теңіздің шеті Жалпы сыртпен Ергенейге дейін
жеткен деп санайды. Каспий мен Қара теңіздердегі ғалым Қара теңіз
бір кезде Жерорта теңізімен қосылмаған, жіңішке Ла-Маныш бұғазы
арқыла Каспиймен жалғасып жатқан деген болжамға келген. Кейіннен,
жер сілкінуі садарынан немесе басқа бір себеппен Қара теңіз бен
Жерорта теңізінің арасында Босфор бұғазы пайда болғанда, Қара
теңіздің деңгейі төмен түскен. Маныштың суы тартылып, құрғап
кеткендіктен, Каспий Қара теңізден бөлініп қалған, әрі оның
аумағыда кішірейген. П.С.Паллас Арал теңізінің бөлінуін де осылайша
түсіндіреді. Ғалым Арал – Каспий ойпатында сорлардың, сортаң
жерлердің, құмдардың және тұзды көлдердің көп болуы, әрі жерінің
жап-жазық тегістігі Каспий теңізінің бірте-бірте тартылуына
байланысты деп есептейді.
Бұл арада Қара теңіз суының Жерорта теңізіне ағып қосылуы
туралы пікір П.С.Палластан бұран да айталып жүргенін еске сала
кеткен жөн. Бұл жөнінде түңғыш рет XVIII ғасырда француз ботанигі
Жозер Турнефор (П.С.Паллас оның пікіріне сүйенген) сөз қозғаған, ал
Каспий мен Қара теңіздердің байланысы туралы алғаш рет Г.Бюффон
жазған. Бірақ Г.И. Танфильев дұрыс атап көрсеткеніндей сол бір
болар-болмас көмекші болжамнан бастап дәлме-дәл негізделіп, сындарлы
ілімге арналған Палластың көзқарастырына дейінгі аралық әлі де өте
қашық еді.
П.С.Палластың пікірі өз заманы үшін тым батыл болжам
болды. Мұны коптеген ғалымдар – оның замандастары мен ізбасарлары
бірауыздан атап көрсетті. Бұл блжамдың батыл болғандығы соншалық, -
деп жазды М.Н.Богданов, - оны бірден түсініп, қолма - қол бағалау
қиынға соққан. Паллас, - деп мәлімдеді Г.И.Танфильев, жоғарыда
аталған еңбегінде, - осынау бір аса күрделі мәселеге түсінік берген
тұңғыш ғалым болды. Оның болжамы түзетуді талап еткенімен, жалпы
алғанда ғалымның пікірі осы заманғы көзқарастарға едәуір жақын
еді.
Каспий төңірегіндегі ойпатта тұшы және тұзды жер асты
суларының пайда болуы туралы И.И.Лепехиннің айтқан пікірлеріден
қоярлық. Ол ойпаттың оңтүстік бөлігіндегі жер асты суының тұшы
болуы сол арадан ағатын Үлкен және Кіші Өзен деп аталатын
өзендердің әсері деп есептеді. Тұшы су тұзды жер қабаты арқылы
өтсе кермек (тұзды) тартылады. Ал енді осы кермек тартқан су
құмдақ не тұнба қабат арқылы сүзіліп өтсе, ол қайтадан тұшы суға
айналады.
Э.А.Эверсман өз зерттеулерінде Арал – Каспий ойпатының
геологиясы және ботаникалық – географиялық ерекшеліктері туралы
бірқатар дұрыс пікір айтты. Атап айтқанда, Арал – Каспий бассейнін
түзетін геологиялық қабаттарды ғалым негізгі екі топқа бөледі:
бассейнің ойпаң шөлейт жерлерінің үстіндегі ең жаңа қабаттар
(құмтастар, мергелдер, әктастар, және сазбалшық) және Мұғалжарды,
сондай-ақ осы кеңістіктегі басқа да тауларды түзетін неғұрлым
ежелгі заманғы өзгермелі қабаттар (жасыл тасты порфирлер, тау
жыныстары).
Э.А. Эверсман Арал теңізінің жоғалуын егжей – тегжейіне
дейін зерттеді. Ол теңіз жағаларын суреттеп жазып, оларға физикалық
– географиялық сипаттама берді. Теңіз жағалары жөніндегі және
Сырдарияның төменгі ағысындағы өзендер мен көлдер туралы деректерді
салыстырып, зерттеуші Арал теңізінің суы тартылып бара жатқанын
ескертті. Кейін бұл болжам Орта Азия құрғап бара жатыр деген
теорияға айналды (П.А.Кропоткин, Э.Хентингтон, И.В. Мушкетов). Кезінде
бұл теорияны Л.С. Берг жоққа шығарғаны мәлім.
К.М. Бэр Каспий теңізі деңгейінің төмендегенін атап
көрсетіп, бұл кенет күшті тектоникалық процестің әсерінен мысылы,
теңіздің оңтүстік немесе оңтүстік – батыс бөлігінің түбі опырылып
түсіп кетуі салдарынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.