Қазақ атауы қайдан шықты

1 тұрғызылған Күлтегiн ескерткiшiнде Соғдақ атауы
2 Ал мәселенiң этно.лингвистикалық қыры

Бiздiң арғы-бергi тарихта қазақ атауы шығу төркiнiнiң бiрнеше нұсқасы бар екенi белгiлi. Бiр нұсқада қазақтың арғы атасы сақ болғандықтан «қассақ» атанып, содан қазақ атанғанбыз десе, тағы бiрiнде қазақ «еркiн, азат» деген ұғыммен мәндес болғандықтан «қазақ» атанған дейтiн болжамдар бар.
Солардың бiреуi – алаш арысы Мұқаметжан Тынышбаев «Великие бедствия…»*(«Ақтабан шұбырынды») атты әйгiлi шығармасында айтылатын Крафт есiмдi зерттеушi ғалым талдаған аңыз – бiздiң осы талдау мақаламыздың негiзгi өзегi болмақ. Аңыздың қысқаша желiсi мынадай (аңыз – жадымызда әбден көмескiленiп, жойылуға айналған ежелгi тарихымыздан хабар беретiн алғашқы дереккөз): ертеде Қалша-Қадыр деген кiсi қу медиен далада шөлден қаталап, өлуге шақ қалғанда, бiр қаз ұшып келiп, перiштеге айналады да, Қалша-Қадырдың аузына су құйып, өмiрiн сақтап қалады. Содан екеуi бас құрап, араларынан Қазақ туады. Қазақ халқы осы баладан тараған ұрпақ-мыс делiнедi.
Ардақты арысымыз М.Тынышбаев қазақ атауының құрамындағы «қаз»-ды – зат есiм, «ақ»-ты сын есiм деп қарастырып, түрiк тiлдерi ережесi бойынша сын есiм әр кезде зат есiмнiң алдында тұратындығын ескерiп, бұл нұсқаны қабылдамайды.

1. Мухамеджан Тынышпаев. Великие бедствия и великие победы казаков (Актабан-шубырынды). Алма-Ата, Жалын, 1992.
2. Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата. «Наука» Казахской ССР.
3. Асемкулов Т., Наурзбаева З. Мифологический образ змеи / дракона: Драма человеческой предистории (рецензии).
4. Зуев Ю.А. О формах этносоциальной организации кочевых народов Центральной Азии в древности и средневековье: пестрая орда, сотня (сравнительно-типологическое исследование)//Военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана (эпоха древности и средневековье). Алматы, 1998.
5. Нар заман мен зар заман поэзиясы (Асанқайғыдан Кердерi Әбубәкiрге дейiн) Жыр-толғаулар. Алматы, «Раритет», 2007.