Мүліктік емес құқықтар ұғымын ашу, оның қалыптасу негіздерін анықтау, азаматтық құқықтағы қалыптасқан нормаларын талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... .4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ...
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі ... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ...40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық реттеу әдістері ... ... ... ... ..50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ...
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі ... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ...40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық реттеу әдістері ... ... ... ... ..50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес. Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын (Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), «Құқықтар туралы билльді» (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып, оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
1.Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
2.Мемлекет және құқық теориясы. К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
3.Мемлекет және құқық негіздері. Е.Баянов. Алматы 2001ж.
4.Мемлекет және құқық теориясы К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
5.ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
6. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
7. Избранные труды по гражданскому праву. Басин Ю.Г. Алматы, 2003.
8. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997г.
9. Русское гражданское право. Мейер Д.И. ч.2 М.: Статут, 1997, 3 бет.
10. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
11. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под.ред. Диденко
А.Г., Алматы, 2003 г.
12. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
13. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997.
14. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
15. Гражданское право. Том І. Общая часть. Под.ред. Суханова Е.А. М.,
Волтерс Клувер, 2004.
16. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
17. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж
18. Советское гражданское право Иоффе О.С. М: Юрид. лит. 1967, 474-бет
19. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
20. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
21. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
22. Қ.Р. Қылмыстық Кодексі, Алматы 2001жыл.
23. Гражданское право.Учебник. 2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред.
А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. с.442-443
24. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
25. Гражданское право Том-1.Учебник /Отв.ред./ Е.А.Суханов, 2-е изд. перераб
и доп. М.:Бек 1998, с 612
26. ҚР Азаматтық құқығы. А. Ашитов, Алматы 2000ж.
27. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
28. ҚР “Лицензиялау туралы” заң.2007ж.11.01
29.ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
30. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
31. Гражданское право РК, Общая часть. Учебное пособие. Том 2, Отв. Ред.
Тулеугалиев Г.И., К.С.Мауленов. Алматы. Ғылым. 1998, 437 с
32. ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998. под.ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина.
34. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
35. Гражданское право.Учебник.2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.
36. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
2.Мемлекет және құқық теориясы. К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
3.Мемлекет және құқық негіздері. Е.Баянов. Алматы 2001ж.
4.Мемлекет және құқық теориясы К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
5.ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
6. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
7. Избранные труды по гражданскому праву. Басин Ю.Г. Алматы, 2003.
8. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997г.
9. Русское гражданское право. Мейер Д.И. ч.2 М.: Статут, 1997, 3 бет.
10. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
11. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под.ред. Диденко
А.Г., Алматы, 2003 г.
12. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
13. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997.
14. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
15. Гражданское право. Том І. Общая часть. Под.ред. Суханова Е.А. М.,
Волтерс Клувер, 2004.
16. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
17. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж
18. Советское гражданское право Иоффе О.С. М: Юрид. лит. 1967, 474-бет
19. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
20. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
21. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
22. Қ.Р. Қылмыстық Кодексі, Алматы 2001жыл.
23. Гражданское право.Учебник. 2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред.
А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. с.442-443
24. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
25. Гражданское право Том-1.Учебник /Отв.ред./ Е.А.Суханов, 2-е изд. перераб
и доп. М.:Бек 1998, с 612
26. ҚР Азаматтық құқығы. А. Ашитов, Алматы 2000ж.
27. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
28. ҚР “Лицензиялау туралы” заң.2007ж.11.01
29.ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
30. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
31. Гражданское право РК, Общая часть. Учебное пособие. Том 2, Отв. Ред.
Тулеугалиев Г.И., К.С.Мауленов. Алматы. Ғылым. 1998, 437 с
32. ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998. под.ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина.
34. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
35. Гражданское право.Учебник.2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.
36. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Қазақстанда Интернеттегі авторлық құқықты реттейтін механизмдер жоқ.
Көптеген мемлекеттерде авторлық құқықты бұзғаны үшін азаматтық, әкімшілік
және қылмыстық жауапкершілік көзделген, бірақ оған қарамастан авторлардың
мүліктік емес құқықтары қорғауда әлі де механизмдер жеткіліксіз, атап
айтқанда авторлардың құқықтарын заңсыз пайдалану сияқты құқықбұзушылықтар.
Авторлар жаңа музыкалық туындыларын жазуда әлемдік желі қызметтерін қолайлы
көреді.
Интернет-қарақшылық дегеніміз авторлық құқықпен қорғалатын, жеке және
коммерциялық қолдануға арналған тыйым салынған материалдарды көшіру мен
тарату.
Мысалы, Еуропада интернет-ресурстарына толықтай көшкен дыбыс жазумен
айналысатын ірі компаниялар бар. Міне, пайдаланушыларға фильмдер мен
әуендерді табуға, алуға және авторлық құқықбұзушылыққа осылар жиі ерік
беретін сыңайлы. Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңда
төмендегідей нормалар көрсетілген. Осы заңның 15-бабына сәйкес автордың өз
туындысына қатысты мүлiктiк емес жеке құқықтары көрсетілген:
1. Автордың өз туындысына қатысты мынадай мүлiктiк емес жеке құқықтары
болады:
1) туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның iшiнде, егер
iс жүзiнде мүмкiн болса, туынды кез келген жария пайдаланылған кез келген
жағдайда оның даналарына автордың есiмiн тиiстi түрде көрсету арқылы тануды
талап ету құқығы (авторлық құқық);
2) туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын
есiмiнiң орнына лақап есiмiн (бүркеншiк есiмiн) көрсету және соны талап ету
немесе есiмiн көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық (есiмi аталу
құқығы);
3) туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез-келген
жолмен бүлдiруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ
автордың ар-ожданына яки беделiне нұқсан келтiре алатын басқа кез-келген
қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделiн қорғау құқығы).
4) туындыға белгiсiз адамдар тобының қол жеткiзуiне жол ашу құқығы
(жариялау құқығы).
2. Бұрын қабылданған шешiмнен пайдаланушыға келтiрiлген зиян, соның iшiнде
оның айрылып, қалған пайдасы өтелген жағдайда автордың туындыны жариялау
туралы ондай шешiмнен бас тартуға құқығы бар (керi қайтарып алу құқығы).
Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны керi қайтарып алатыны туралы
жария түрде хабарлауға мiндеттi. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған
даналарын өз есебiнен қайтып алуға құқылы.
Қызметтiк туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелерi қолданылмайды.
3. Автордың мүлiктiк құқықтарына қарамастан, оның мүлiктiк емес жеке
құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану жөнiндегi айрықша
құқықтарын бiреуге берген жағдайда да сақтап қалады.
4. Авторды оның осы бапта көзделген мүлiктiк емес жеке құқықтарынан айыруға
болмайды.
5. Автор қайтыс болғаннан кейiн оның мүлiктiк емес жеке құқықтары осы
Заңның 30-бабында белгiленген тәртiп бойынша жүзеге асырылады.
49-бап. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау
1. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғауды сот:
1) құқықтарды тану;
2) құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру;
3) құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн әрекеттердi тыю;
4) айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын толтыру;
5) құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу алдарынан тапқан
табысты өндiрiп алу;
6) Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген, ең төмен жалақының
жиырмадан елу мыңға дейiнгi мөлшерi сомасында өтем төлеу арқылы жүзеге
асырылады. Зиянның орнын толтырудың немесе табысты өндiрiп алудың орнына
өтемақы мөлшерiн сот белгiлейдi;
7) олардың құқықтарын қорғауға байланысты заң актiлерiнде көзделген өзге де
шаралар қолдану арқылы жүзеге асырады.
Осы тармақтың 4), 5), 6)-тармақшаларында аталған шаралар авторлық және
сабақтас құқықтар иелерiнiң таңдауына қарай қолданылады.
2. Iс қаралғанға дейiн судья авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар
объектiлерiнiң контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын жауапкердiң
дайындауына, көшiрмелеуiне, сатуына, пайдалануына тыйым салу туралы жеке-
дара ұйғарым шығаруға құқылы. Судья авторлық құқық және (немесе) сабақтас
құқықтар объектiлерiнiң контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын, сондай-
ақ оларды дайындау мен көшiрмелеуге арналған материалдар мен жабдықтарды
пайдалануға тыйым салу және алып қою туралы ұйғарым шығаруға да құқылы.
3. Сот авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiнiң
контрафактiлiк даналарын, сондай-ақ оларды көшiрмелеуге пайдаланылатын
материалдар мен жабдықтарды тәркiлеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Авторлық
құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiнiң контрафактiлiк
даналары оның талап етуi бойынша авторлық немесе сабақтас құқықтардың
иесiне берiлуi мүмкiн не соттың шешiмi бойынша жойылуға тиiс.
Оларды көшiрмелеуге пайдаланылған материалдар мен жабдықтар соттың шешiмi
бойынша жойылуға не мемлекет кiрiсiне берiлуге тиiс.
Адамзаттың даму тарихындағы барлық кезеңдерде жазушылар, ақындар,
суретшілер, ғалымдар еңбектерінің жемісі адамзат пен қоғамның рухани
байлығының негізі болатын. Нарықтық экономика жағдайында әдебиет, көркем
өнер және ғылым туындылары сияқты шығармашылық қызмет нәтижелері, адам мен
қоғамның рухани өмірінің негізін құрап, оның даму деңгейінің көрсеткіші
ретінде қалыптасып қана қоймай, нарықтық қатынастарда тауардың ерекше түрі
нысанындағы тауар айналымының объектісі ретінде қалыптасты. Заманның
объективті үрдістері, ең алдымен ғылыми-техникалық прогресстің қарқынды
дамуы, рухани игіліктер жаратушыларына ғана емес, сонымен қатар
тұтынушыларға жаңа көкжиектерді ашуда. Осыған орай, атақты американ
композиторы, актеры, продюсеры Б. Шерманның айтқан сөздері орынды: Белгілі
бір мемлекетте шығармашылық тұлға қандай құрметке ие болатынын білудің ең
оңай тәсілі- осы мемлекеттің авторлық құқық туралы заңнамасымен танысу.
Батыста авторлық құқық аясы мемлекет жағынан зор ілтипатқа ие
облыстардың бірі болуы — дамыған мемлекеттерге өндірістік өнімді өндіру
саласында әлемдік көшбасшыларына айналуына жол ашты. Мысал ретінде,
Зияткерлік меншік құқығы жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының мәліметтері
бойынша Америка Құрама Штаттарында авторлық құқыққа негізделген ұлттық
зияткерлік индустриясының үлесі 12%-ды құрайды [1]. Ақшалай эквивалентке
аударғанда 500 млрд. долларға тең, бұл американдық киім, автокөлік,
компьютерлер мен ұшақтар экспортын қоса алғандағы жалпы көлемінен асады.
Қазақстан Республикасына келсек, бізде де зияткерлік меншік болашақта
мемлекет азаматтарының әл-ауқаттылығы деңгейін белгілейтін, құнды ресурс
ретіндегі қас маңыздылыққа ие бола бастады.
Бұрынғы кеңес кеңістігінде сияқты, Қазақстанда да зияткерлік меншіктің
ұлттық жүйесі республиканың өз тәуелсіздігі мен дербестігін алғаннан кейін
қалыптаса бастады. Осылайша, 1992 жылы Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетінің шешіміне сәйкес Авторлық құқық туралы Бүкілодақтық
Агенттіктің қазақстандық бөлімшесі негізінде Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы Мемлекеттік Агенттік
ұйымдастырылды. 1996 жылы Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы Мемлекеттік Агенттік құрастырған Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы (әрі қарай - Авторлық құқық туралы заң)
Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды.
Қазіргі таңда авторлық құқықты қамтамасыз етудің негізгі функциясы 2001
жылы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен ұйымдастырылған
Зияткерлік меншік құқығы жөніндегі Комитетке жүктелді. Осы органның негізгі
міндеттерінің бірі – авторлардың құқықтарын сақтаумен байланысты
қатынастарды мемлекеттік реттеу, пайдаланушылардың құқықтық сауаттылығын
көтеру, сонымен қатар зияткерлік меншік объектілерін пайдаланатын
тұлғаларды қадағалау.
Біраз уақытқа дейін қазақстандықтардың көпшілігі үшін зияткерлік меншік
күнделікті тәжірибеде қолданысқа ие емес, тұманды құқықтық түсінік ретінде
қалатын. Бірақ қазіргі таңда көпшілік компаниялар мен ұйымдар зияткерлік
меншік объектісіне айрықша құқықтар, бәсекелес артықшылықтардың ерекше түрі
екендігіне көз жетті.
Соған қарамастан, ғылым, әдебиет және өнер туындыларын коммерциялық негізде
пайдаланатын тұлғалардың құқықтық сана деңгейін көтеру – басты мақсаттардың
бірі ретінде қала берді.
Қазіргі кезде Қазақстан Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік ұйымның
шегінде іске асатын бірқатар халықаралық шарттар, келісімдер мен
конвенциялардың толық құқылы мүшесі болып табылады, соған қарамастан
республикада авторлық құқықты қорғау халықаралық деңгейге жеткілікті түрде
сәйкестендірілмеген. Осылайша, Еуропалық Одақтың сауда директораты
Қазақстанда жұмыс істейтін өз өкілдері, жеке компаниялар мен авторлық
құқықты қорғау жөніндегі қоғамдар арасында сауалнама жүргізу арқылы,
Қазақстанда зияткерлік меншік құқығын бұзу жеткілікті түрде таралған
тәжірибе деген шешімге келді. Еуропалық Одақ мүшелері мен Америка Құрама
Штаттары жағынан республика экономикасына ұдайы құйылатын инвестицияларды
ескере отырып, зияткерлік меншікті қорғау аясындағы Қазақстанның ұлттық
заңнамасын жетілдіру мен халықаралық құқық нормаларына сәйкестендіру –
міндеттердің ең маңыздысы болып табылады.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, қандай да болсын мемлекеттің міндеті –
бұл авторлардың құқықтарын бұзумен күресу аясында тиімді құқық қолданушы
жүйені құрастырып, енгізу. Зияткерлік меншік құқықтарын қамтамасыз етудің
маңызды кезеңі – зияткерлік меншік құқықтарымен байланысты қылмыс пен құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілікті қамтитын Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік
құқық бұзушылықтар жөніндегі кодекстің қабылдануы. Ұлттық заңнаманы
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының үлгіқалыптарымен толық сәйкестендіру мақсатында
2005 жылы Авторлық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңына туындыларды ретроактивті қорғау бөлігіне түзетулер енгізілді,
дәлірек айтсақ, дамушы мемлекеттерде сияқты авторлықты қорғаудың мерзімі 50
жылдан 70 жылға дейін ұзартылды. Сонымен қатар, республикада авторлар үшін
қажетті жағдайларды қамтамасыз ететін 2005-2015 жылдар аралығына арналған
Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру мен
дамыту жөніндегі Бағдарлама қабылданды.
Қазақстанның Авторлық және сабақтас құқықтар туралы қолданыстағы Заңы 10
маусым 1996 жылы қабылданды, оған дейін 1991 жылғы Жоғарғы Кеңеспен
қабылданған азаматтық заңнама Негіздері қолданылатын. Авторлық құқық туралы
заңына түзетулер 1998 жылы 9 шілдеде енгізілді, өзгерістерді енгізу –
Қазақстанның 16 сәуір 2004 жылы ратификацияланған Зияткерлік меншік
жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының Интернет келісімдеріне қосылуымен
түсіндіріледі.
Алдымен, Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының авторлық құқық
туралы келісімімен байланысты түзетулерді енгізуге дейінгі Қазақстанның
авторлық құқық аясындағы жағдайын қарастырайық. Осыдан кейін осы
түзетулердің қаншалықты дұрыс іске асырылғанын талдаймыз. Авторлық құқық
туралы Заңның негізін қалаушы ережелер келесі аспектілерді қамтиды:
Қазақстан территориясында объективті нысанда көрініс табатын туындыларды
қорғаудың ұлттық режимі; қорғау мерзімі – автор қайтыс болғаннан кейін 50
жыл (ескертпе: 2005 жылы ұлттық заңнаманы Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
үлгіқалыптарымен толық сәйкестендіру мақсатында авторлықты қорғаудың
мерзімі 50 жылдан 70 жылға дейін ұзартылды); компьютерлік бағдарламалар мен
база деректерін қамтитын, қорғау объектілерінің ашық тізімі; қорғау
қабілеттілігінің межесі: ерекшелік және объективті нысан; мүліктік емес
құқықтар: авторлыққа құқық, автордың абыройын қорғауға құқық және туындыны
кері қайтарып алу құқығын қамтиды (2004 жылы шілдеде қабылданған
түзетулерге байланысты жария шығару құқығы қосылды); мүліктік құқықтар
жарыққа шығару, тарату, импорт, көпшілікке көрсету құқығы, көпшілік алдында
атқару құқығы, көпшілікке хабарлау құқығы, эфирге хабарлау құқығы, аудару
құқығы, өңдеу құқықтарын қамтиды. 2004 жылы шілдеде енгізілген түзетулерден
кейін бұл тізім сарқылмайтын қатарға жатқызылды; еркін пайдалану: жеке
пайдалану үшін шығару, дәйектеу, оқу-білім мақсатында шығару, ақпараттық
мақсатта эфирге хабарлау, зағип жандар үшін арнайы тәсілдермен шығару,
кітапханалар мен мұрағаттарда шығару, ресми салтанатты кездерде сот,
әкімшілік мақсаттарда шығару, өзгерту, декомпиляция, сонымен қатар
мұрағаттық мақсаттарда компьютерлік бағдарламалар мен деректер базаларының
көшірмелерін жасау жағдайларын қамтиды.
Цифрлік аспектілерге келсек, Қазақстанда ол үлкен тәжірибелік сұранысқа ие
болған жоқ. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, отандық құқық
иемденушілері әлі де Интернет арқылы туындыларды құрастыру, тасымалдау
айналымына жеткілікті түрде қатыстырылмайды, сондықтан да Интернетті
пайдаланушылар жағынан зиян-зардапты сезбейді. Екіншіден, Қазақстанда
Интернетті пайдаланушылар саны салыстырмалы түрде әлі де аз. Шамамен
мынадай сандар: 1996 жылы -10 мың, 2000 жылы – 70 мың, 2002 жылы — 250 мың,
2005 жылы -1 200 000, 2009 жылы-2 300 000 [2]. Алғашында, өсу қарқындығы
жылдам көрінгендігімен, 2 300 мың адам Қазақстан халқының тек қана 14,9 %
құратындығын аңғару керек. Үшіншіден, Қазақстанда құқықтарды ұжымдық
басқару ертеден бері ауқымды қолданысқа ие болмады, сондықтан да қоғамға
авторлардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз ететін берік құрал жетіспейді.
Соған қарамастан, өзгерістерді енгізуге дейін Интернет пен цифрлік ортаға
байланысты теоретикалық даулы сұрақтар көтерілген болатын. Олар келесі
мәселерге қатысты: 1) әлемдік желіде туындыны уақытша сақтау және іздеу
(браузинг) автордың келісімімен іске асырылуы тиіс пе; 2) туындыларды еркін
пайдалану жағдайларына Интернеттің әсері; 3) Интернеттегі қарақшылықпен
күресудің жаңа шараларының қажеттілігі.
1) Бірінші сұраққа келсек, Авторлық құқық туралы заңда, қандай да болсын
электронды нысандағы (цифрлік нысанды қоса) уақытша сақтау қайта шығару деп
есептеледі. Осылайша, Интернет режимінде туындыны уақытша сақтау мен іздеу
(еркін пайдалану жағдайларынан басқа) автор келісімімен жүргізілуі тиіс.
2) Әлемдік желіде кітапханалар, мұрағаттар мен білім беру мекемелеріне
қатысты еркін пайдалану жағдайлары әрдайым уайым туғызатын. Репрографиялық
жарыққа шығару жағдайлары ғана айрықшаланады. Нәтижесінде, шынында да
кітапханалар, мұрағаттар мен білім беру мекемелерінің цифрлік жарыққа
шығаруымен байланысты шараларды қолдану қажеттілігі пайда болды.
Авторлық құқық туралы заң өтемелік сипаттағы ғана қорғау әдістерінің
тізімін қамтитын: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды
қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн
әрекеттердi тыю; айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын
толтыру; құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу салдарынан
тапқан табысты өндiрiп алу. Авторлық құқық туралы заңмен превентивті
шаралар көзделмелген болатын, ал заң актілермен қарастырылмаған әдістерді
құқық иемденушілер қолдануға құқылы емес. Осылайша, цифрлік
контрафакцияға қарсы қолданыстағы қорғау шаралары жеткілікті болмайтын,
сондықтан да Интернет құқық бұзушыларымен күресу үшін жаңа шаралар қажет
болатын.
Ендеше, цифрлік күнтізбедегі жағдайлардың өзгеруін түсіну үшін, 9 шілде
2004 жылы енгізілген өзгерістерді жекелеп қарастырайық.
- Уақытша қайта шығару. Авторлық құқық туралы заңның алғашқы редакциясында
уақытша қайта шығару мәселесі көтерілген болатын, бірақ енгізілген
өзгерістерден кейін қайта шығару түсінігіне уақыт оқшаулаушы қасиетке
ие болды (немесе Райнбот пен фон Левински тілімен айтқанда, болашақтың
оқшаулылығы) [3, 42 бет]. Анықтама нақты материалды тасымалдауыш
түрлерінің шектеулілігін алыптау тастау мақсатында өзгертілді – бұл
қандай да болсын объективті нысанда деген түсінікті енгізумен іске
асырылды. Авторлық құқық туралы заңның қазіргі редакциясына сай, қайта
шығару — туындылардың немесе сабақтас құқықтар объектiлерiнiң бiр немесе
одан да көп тұрақты немесе уақытша даналарын кез келген әдiспен және кез
келген нысанда, толық немесе iшiнара, тiкелей немесе жанама түрде дайындау.
Дыбыс- немесе бейнежазбаны дайындау, екi өлшемдiк немесе үш өлшемдiк
туындының бiр немесе одан да көп даналарын дайындау, сондай-ақ туындыларды
немесе сабақтас құқықтар объектiлерiн кез келген материалдық нысанда кез
келген тұрақты немесе уақытша сақтау қайта шығару түрлерi болып табылады
деп анықталды.
Авторлық құқық туралы заң мен Ақпараттық қоғам туралы Еуропалық Одақ
Директивасын (әрі қарай Директива) салыстырсақ, келесіні аңғарамыз [4]:
Директивада уақытша қайта шығару іс-әрекеті қайта шығару анықтамасынан алып
тасталып, оның құқықтық, техникалық межелері белгіленді, ал Авторлық
құқық туралы заңда уақытша қайта шығару — қайта шығару анықтамасында
қамтылып, еркін қайта шығарудың барлық жағдайларында белгіленген болатын.
Нәтижесінде, қазақстандық заң бойынша, уақытша қайта шығарудың
техникалық межелерге сәйкестігін тексеру қажет емес. Авторлық құқық
туралы заңда бір ғана меже белгіленген, ол – уақытша қайта шығарудың еркін
шығару жағдайына жатқызылатындығын анықтау.
- Жалпы жұрттың назарына жеткізу құқығы. 2004 жылғы өзгертулер жалпы
жұрттың назарына жеткізу құқығы анықтамасын енгізіп, авторлық құқық және
(немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiн көпшiлiкке, олардың жеке қалауы
бойынша кез келген жерден және кез келген уақытта (интерактивтiк режимде)
қол жеткiзудi жүзеге асыра алатын сым арқылы немесе сымсыз байланыс
құралдарымен хабарлау деп анықтама берген болатын. Соған қарамастан, жалпы
жұрттың назарына жеткізу құқығы себепті жағдайларсыз сабақтас құқықтар
иемденушілеріне беріліп, авторларға ғана тиесілі емес болатын.
- Қорғаудың превентивті әдістері. Техникалық шараларға қатысты
міндеттемелер. Авторлық құқық туралы заңмен техникалық құралдар осы Заңмен
қорғалатын, кез келген авторлық немесе сабақтас құқықтардың бұзылуын
болдырмауға немесе бұзуға кедергi келтiруге арналған тәсiлдiң, құрылғының
немесе бұйымның құрамдас бөлiгi болып табылатын кез келген құрылғы, бұйым
немесе компонент деп анықталды. Контрафактілік дананың өзгертілген
анықтамасында техникалық әдістерді айналып кету заңсыз іс-әрекет деп
танылады: құқық иеленушiнiң рұқсатынсыз құқықтарды басқару туралы ақпараты
жойылған немесе өзгертiлген, немесе объектiлердi қорғаудың техникалық
әдiстерiн айналып өтуге мүмкiндiк беретiн заңсыз пайдаланылатын
құрылғылардың көмегiмен жасалған авторлық құқықтың және сабақтас
құқықтардың объектiлерi де контрафактiлiк болып танылады. Соған
қарамастан, қорғаудың техникалық шараларына қатысты ереже, ең алдымен,
Қазақстанда шет ел иемденушілерінің туындыларына (немесе сабақтас
объектілеріне) қолданылады, себебі отандық құқық иемденушілер үшін
қорғаудың техникалық шараларын пайдалану- қымбат [5, 30-32 беттер].
- Құқықтарды басқару жөнiндегi ақпарат. Құқықтарды басқару жөнiндегi
ақпарат – Авторлық құқық туралы заңының тағы да бір жаңа ережесі.
Ол туындыны, туынды авторын, орындаушыны,
орындаушының орындаушылығын, фонограмма жасаушыны, фонограмманы, туындыға,
орындаушылыққа немесе фонограммаға немесе туындыны, орындаушылықты немесе
фонограмманы пайдалану шарттары туралы ақпаратқа қайсыбiр құқық иеленушiнi
бiрдейлендiретiн ақпарат. Ақпараттың кез келген элементi туындының, жазып
алынған орындаушылықтың немесе фонограмманың данасына қоса берiлетiн, не
жалпы жұрттың назарына туындыны хабарлауға немесе жазып алынған
орындаушылықты немесе фонограмманы хабарлауға және (немесе) жеткiзуге
байланысты пайда болатын кезде осындай ақпарат берiлген кез келген цифрлар
немесе кодтар да құқықтарды басқару жөнiндегi ақпарат деп ұғынылады.
Құқықтарды басқару жөніндегі электронды ақпаратты жою мен өзгерту үшін ғана
жауапкершілікті қамтитын Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік Ұйымымен
құрастырылған Авторлық құқық туралы келісімінің 12 бабымен салыстырғанда,
Авторлық құқық туралы заңда жауапкершілік қандай да болсын құқықтарды
басқару жөнiндегi ақпаратты белгілеумен ерекшеленеді [6, 20-36 беттер].
Зияткерлік қызмет нәтижелерін, әсіресе авторлық және сабақтас құқықтар
объектілерін қолданумен байланысты қатынастар, әрі қарай одан да терең,
шұғыл дамитыны — күмәнсіз ақиқат. Нәтижесінде, ұдайы қорғаудың
жетіспеушілігіне не жол бермейтін тым, асыра қорғаушылыққа әкелетін,
қазіргі кезге дейін аласапыран дамыған зияткерлік меншікке – жаңа
бағыттың белгіленуі аса қажет. Екі жағдай да пайдаланушылар мен құқық
иемденушілер арасындағы арақатынас бұзылатын. Сол себепті де, бір жағынан –
пайдаланушыларға зияткерлік құндылықтарды тиімді пайлануға мүмкіндік беру
арқылы, екінші жағынан – зияткерлік жетістіктер авторларына тиісті қорғау
деңгейін қамтамасыз ету негізінде едәуір майысқақтық таныту қажет.
Қарастырылатын салада цифрлік және компьютер-желілік технологиялары
тудыратын жаңа, қарама-қайшы құбылыстарды ескеру- маңызды. Өзара түсіністік
қағидасынан ұлттық және қолайлы режим қағидаларына өту, құқықтық
нормаларының унификациялануы мен заңнамалардың гармонизациялануы, жаңа
жаһандандырылған халықаралық шарттардың пайда болуы, цифрлік желілердің
дамуы – бұның барлығы авторлық құқықтың бірте-бірте жаңа трансшекаралық
қасиетке ие болуына әкеп соқтырады. Жаңа құбылыстар халықаралық деңгейде
келісілген әмбебап құқықтық жауаптардың табылуын қажет етеді.
Біздің елімізде шығармашылық жұмыстармен айналысуға толықтай кепілдік
берілген. Ол Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы Конституциясының 20-
бабында: Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға
тыйым салынады деп айқын тұжырымдалған. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде мүліктік қатынастар теңдігі тайға
таңба басқандай айқын көрініс тапқан. Мұнымен қоса азаматтық заңнамалардың
негізгі принциптері, олармен реттелетін қатынастардың теңдігі, кез келген
меншік түріне қол сұқпау, келісімдердің еркіндігі, азаматтардың жеке ісіне
араласуға жол бермеу, азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асыруын,
бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету немесе сот арқылы
қорғау зор маңызға ие. Сайып келгенде, осы қағидалардың барлығы да келісім
жасаудың еркіндігіне, азаматтардың және заңды тұлғалардың өз мүдделеріне
қатысты шараларды анықтауына негізделеді. Азаматтық құқықтың ең жетекші
бөлімдерінің бірі бола тұра, тек әлеуметтік экономикалық салада ғана емес,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың бірқатарында авторлық құқықтың кеңінен
көрініс беруі – оның аса күрделілігімен қатар, ауқымының кеңдігін де
айғақтаса керек.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларын шығару және пайдалану саласында соңғы
үш жыл ішінде біздің қоғамымыздың құқықтық өмірінде елеулі өзгерістер
болды. 1996 жылы 10 маусымда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы Заңның қабылдануымен, авторлық құқықтарды қорғаудың өзіндік әлемдік
эталоны болып табылатын, әдеби және көркем туындыларын қорғау туралы Берн
Конвенциясының талаптарына толықтай сәйкес келетін, авторларының құқықтарын
қорғаудың өте жоғарғы сапасын көздейтін нормалардың жүйесі ретінде авторлық
құқықтың қазақстандық жүйесінің қалыптасуы аяқталды. Себебі, жоғарғы
құндылық болып табылған адам, оның құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мемлекет саясатының өзгеруіне байланысты, мықты заңды қабылдау туралы сұрақ
бұрыннан қойылған болатын.
Берн Конвенциясының қағидаларының бірі болып қорғаудың ең төменгі көлемі
приципі болып табылады. Ол, Конвенцияның өзі оған қатысушы елдерде міндетті
қолдануға жататын авторлық-құқықтық қорғаудың кейбір нормаларын бекітуді
білдіреді. Көптеген уақыт бойы КСРО, одан кейін Қазақстан да Берн
Конвенциясына қосыла алмады, себебі, ұлттық заңнама авторлық құқықты
қорғаудың мұндай деңгейін қамтамасыз ете алмады. Тек қазір ғана
қазақстандық заңнамамен ұсынылатын қорғау деңгейі Берн Конвенциясының
деңгейіне қол жеткізгенде ғана, Берн Конвенциясына қосылуға нақты мүмкіндік
пайда болды. Яғни, Қазақстан 1998 жылдың 10 қарашасында оның толық құқылы
қатыушысы бола отырып жүзеге асырылды. Осындай құқықтық шешімдердің
маңыздылығын тани отырып тәжірибе үшін анағұрлым маңызды болып келетін
мынадай сұрақты анықтау қажет, яғни Конвенция заңының нормалары қолданыла
ма? Олар қандай жағдайлар мен фактілерге қолданылады, қандай туындыларды
шығаруда және пайдалануда олар күшіне ие болады, заң немесе халықаралық
шарт өз күшіне енген уақыттан кейін шығарылған туындылар ғана қорғау
объектісі болып табыла ма? Құқықтық жалпы теориясы заңның өз күшіне енгенге
дейін орын алған жағдайларға немесе фактілерге таралуы ретінде, заңның кері
күшін анықтай отырып жалпы ереже бойынша заң кері күшіне ие бола алмайды
деген принцип жүзеге асырылатынын көрсетеді.
Жалпы қағиданы құрастырып құқық теориясы, оны нақтыландыруды құқықтың жеке
салаларына қалдырылды.
Бұл оларды реттеу әдісімен және пәнінің ерекшеліктеріне байланысты. Яғни
оларға құқықтың жаңа номаларының қолданысы таралатын жағайлар мен
фактілерді дербес анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл жұмыс авторлық құқық мәселелеріне арналған. Оның мақсаты-авторлық
құқықтың сұрақтары халықаралық құқықтың деңгейінде және әртүрлі елдердің
ұлттық заңнамаларында қалай шешілетінін көрсету, авторлық құқықтың
түсінігін беру және қағидаларын қарастыру, оның пайда болу тарихын зерттеу,
авторлық қатынастардың құқықтық тұрғыда реттелуін, сондай-ақ авторлық
құқықтың объектілері мен субъектілерін қарастыру, авторлық құқықты қорғау
механизмін зерттеу.
Дипломдық жұмысымның мазмұнына тоқталар болсақ, ол кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес
құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі
... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық
реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61Пайдаланылға н
әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған
қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы
Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын,
яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын,
мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта
құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының
халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт
екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары
мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың
лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қолданылуын
белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік
органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл
мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [3].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсіндіріледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек,
баспасөзде, радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кез-келген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен
лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде айтылған
хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға
қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін - деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз.
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған [4].
Менің бұл дипломдық жұмысымның тақырыбы Мүліктік емес өзіндік
құқықтарды қорғау жоғарыда айтылған мән-жайларға байланысты ҚР заңдарымен
белгіленген адам және оның өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті,
жалпы адам баласына тән барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте
қоя отырып, қорғау аясында жазылған жұмыс. Сондықтан да адам
баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы Қазақстан Республикасының
қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз алдына ерекше маңызды болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мүліктік емес құқықтар ұғымын ашу, оның
қалыптасу негіздерін анықтау, азаматтық құқықтағы қалыптасқан нормаларын
талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Азаматтық құқықтағы мүліктік емес құқықтарды
оны қорғау үшін қажетті заң нормаларын пайдаланып пікір жинақтау.
Зерттелу обьектісін теориялық және әдіснамалық негіздері: мүліктік емес
құқықтардың пайда болуы, иелену мен қорғау үшін ҚР-ның заңдарында
қалыптасқан нормаларды қарастырып түрлі жағдайларда қолдануды үйрену.
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектідері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі - Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген [5].
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық құқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген.
Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да басқа
мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық қабілеттілігінің
мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында
айқын көрсетілген. Азамат меңшік құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға
салдыруға, республика аумағында" еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып
міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға,.— ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке
құқықтары болады.
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдер жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілікті шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына
байланысты. Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге
байланысты әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
-толық
-жартылай (ішінара)
-шектеулі әрекет қабілеттілігі [6].
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ. Азаматтық кодекстің 23-
ші бабында атап көрсеткендей 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, бір заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары,
асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыру үшін азаматтық
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады. Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісін
бекіте түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және
оны колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырындама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңның жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидалардың ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды:
- Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі.
- Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту
кезінде ескеріледі.
-Үшіншіден, құқық ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары
басшылыққа алынады.
-Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсіндірілуі
жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392-
баптарын қараңыз).
- Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң нормалары арасындағы
қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған
жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды
қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек заң актілері жүйесінің
сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің құқықтағы
құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық қағидалары өзінің реттеу
жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды,
яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялык құқығын азаматтық құқықтар
аркылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтын мынандай қағидалары бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) нұқсан келтірілген құықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) азаматтық құқықты сот арқылы қорғау [7].
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
зандардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамнын азаматтық зандарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарға қатысушылардың теңдігі қағидасы
азаматтық құкықтың басты қағидаттарының бірі, олардың катысушыларының
теңдігіне байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың теңдік
қағидасы қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің
өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың
жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық
қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі
оның мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек.
Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жүйесінде субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) занда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) занды тұлғалардың құқықтық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін таңдау ға
ерікті; занды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше кезделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ, адамдар азаматтық зандарда ҚР-ның
азаматтары мен занды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы) [8].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік
иелерінің құқын қорғауға байланысты теңдік қағидасы тұжырымдалған. Мұның
өзі оларға қатысты құқыктардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер
бірдей қолданады дегенді білдіреді. Меншікке және басқа заттық құқыққа қол
сұқпаушылық қағидасына тоқталсақ, меншікті құрметтеп, оған ешкім қол
сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір сүре алады. Сондыктан да
әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетті әрі қол
сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затты иеленуі оны
тұтынуы, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан
ол бұл орайда кызмет ету құралын бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен
құқық, оның ішінде азаматтык құқық мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінде арнайы былай деп жазылған: "Шетелдің
заңды тұлғалары, азаматтары және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң
арқылы реттелетін Ресей Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы
субъектілерінің ерекшелігі мемлекеттің иммунигеті және оның ерекшеліктері
жөніндегі заңмен айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [9].
Қашан да меншік кұқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтық құқық меншіктің кол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көптеген мемлекеттерде авторлық құқықты бұзғаны үшін азаматтық, әкімшілік
және қылмыстық жауапкершілік көзделген, бірақ оған қарамастан авторлардың
мүліктік емес құқықтары қорғауда әлі де механизмдер жеткіліксіз, атап
айтқанда авторлардың құқықтарын заңсыз пайдалану сияқты құқықбұзушылықтар.
Авторлар жаңа музыкалық туындыларын жазуда әлемдік желі қызметтерін қолайлы
көреді.
Интернет-қарақшылық дегеніміз авторлық құқықпен қорғалатын, жеке және
коммерциялық қолдануға арналған тыйым салынған материалдарды көшіру мен
тарату.
Мысалы, Еуропада интернет-ресурстарына толықтай көшкен дыбыс жазумен
айналысатын ірі компаниялар бар. Міне, пайдаланушыларға фильмдер мен
әуендерді табуға, алуға және авторлық құқықбұзушылыққа осылар жиі ерік
беретін сыңайлы. Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңда
төмендегідей нормалар көрсетілген. Осы заңның 15-бабына сәйкес автордың өз
туындысына қатысты мүлiктiк емес жеке құқықтары көрсетілген:
1. Автордың өз туындысына қатысты мынадай мүлiктiк емес жеке құқықтары
болады:
1) туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның iшiнде, егер
iс жүзiнде мүмкiн болса, туынды кез келген жария пайдаланылған кез келген
жағдайда оның даналарына автордың есiмiн тиiстi түрде көрсету арқылы тануды
талап ету құқығы (авторлық құқық);
2) туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын
есiмiнiң орнына лақап есiмiн (бүркеншiк есiмiн) көрсету және соны талап ету
немесе есiмiн көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық (есiмi аталу
құқығы);
3) туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез-келген
жолмен бүлдiруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ
автордың ар-ожданына яки беделiне нұқсан келтiре алатын басқа кез-келген
қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделiн қорғау құқығы).
4) туындыға белгiсiз адамдар тобының қол жеткiзуiне жол ашу құқығы
(жариялау құқығы).
2. Бұрын қабылданған шешiмнен пайдаланушыға келтiрiлген зиян, соның iшiнде
оның айрылып, қалған пайдасы өтелген жағдайда автордың туындыны жариялау
туралы ондай шешiмнен бас тартуға құқығы бар (керi қайтарып алу құқығы).
Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны керi қайтарып алатыны туралы
жария түрде хабарлауға мiндеттi. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған
даналарын өз есебiнен қайтып алуға құқылы.
Қызметтiк туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелерi қолданылмайды.
3. Автордың мүлiктiк құқықтарына қарамастан, оның мүлiктiк емес жеке
құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану жөнiндегi айрықша
құқықтарын бiреуге берген жағдайда да сақтап қалады.
4. Авторды оның осы бапта көзделген мүлiктiк емес жеке құқықтарынан айыруға
болмайды.
5. Автор қайтыс болғаннан кейiн оның мүлiктiк емес жеке құқықтары осы
Заңның 30-бабында белгiленген тәртiп бойынша жүзеге асырылады.
49-бап. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау
1. Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғауды сот:
1) құқықтарды тану;
2) құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру;
3) құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн әрекеттердi тыю;
4) айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын толтыру;
5) құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу алдарынан тапқан
табысты өндiрiп алу;
6) Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген, ең төмен жалақының
жиырмадан елу мыңға дейiнгi мөлшерi сомасында өтем төлеу арқылы жүзеге
асырылады. Зиянның орнын толтырудың немесе табысты өндiрiп алудың орнына
өтемақы мөлшерiн сот белгiлейдi;
7) олардың құқықтарын қорғауға байланысты заң актiлерiнде көзделген өзге де
шаралар қолдану арқылы жүзеге асырады.
Осы тармақтың 4), 5), 6)-тармақшаларында аталған шаралар авторлық және
сабақтас құқықтар иелерiнiң таңдауына қарай қолданылады.
2. Iс қаралғанға дейiн судья авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар
объектiлерiнiң контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын жауапкердiң
дайындауына, көшiрмелеуiне, сатуына, пайдалануына тыйым салу туралы жеке-
дара ұйғарым шығаруға құқылы. Судья авторлық құқық және (немесе) сабақтас
құқықтар объектiлерiнiң контрафактiлiк деп жорамалданған даналарын, сондай-
ақ оларды дайындау мен көшiрмелеуге арналған материалдар мен жабдықтарды
пайдалануға тыйым салу және алып қою туралы ұйғарым шығаруға да құқылы.
3. Сот авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiнiң
контрафактiлiк даналарын, сондай-ақ оларды көшiрмелеуге пайдаланылатын
материалдар мен жабдықтарды тәркiлеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Авторлық
құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiнiң контрафактiлiк
даналары оның талап етуi бойынша авторлық немесе сабақтас құқықтардың
иесiне берiлуi мүмкiн не соттың шешiмi бойынша жойылуға тиiс.
Оларды көшiрмелеуге пайдаланылған материалдар мен жабдықтар соттың шешiмi
бойынша жойылуға не мемлекет кiрiсiне берiлуге тиiс.
Адамзаттың даму тарихындағы барлық кезеңдерде жазушылар, ақындар,
суретшілер, ғалымдар еңбектерінің жемісі адамзат пен қоғамның рухани
байлығының негізі болатын. Нарықтық экономика жағдайында әдебиет, көркем
өнер және ғылым туындылары сияқты шығармашылық қызмет нәтижелері, адам мен
қоғамның рухани өмірінің негізін құрап, оның даму деңгейінің көрсеткіші
ретінде қалыптасып қана қоймай, нарықтық қатынастарда тауардың ерекше түрі
нысанындағы тауар айналымының объектісі ретінде қалыптасты. Заманның
объективті үрдістері, ең алдымен ғылыми-техникалық прогресстің қарқынды
дамуы, рухани игіліктер жаратушыларына ғана емес, сонымен қатар
тұтынушыларға жаңа көкжиектерді ашуда. Осыған орай, атақты американ
композиторы, актеры, продюсеры Б. Шерманның айтқан сөздері орынды: Белгілі
бір мемлекетте шығармашылық тұлға қандай құрметке ие болатынын білудің ең
оңай тәсілі- осы мемлекеттің авторлық құқық туралы заңнамасымен танысу.
Батыста авторлық құқық аясы мемлекет жағынан зор ілтипатқа ие
облыстардың бірі болуы — дамыған мемлекеттерге өндірістік өнімді өндіру
саласында әлемдік көшбасшыларына айналуына жол ашты. Мысал ретінде,
Зияткерлік меншік құқығы жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының мәліметтері
бойынша Америка Құрама Штаттарында авторлық құқыққа негізделген ұлттық
зияткерлік индустриясының үлесі 12%-ды құрайды [1]. Ақшалай эквивалентке
аударғанда 500 млрд. долларға тең, бұл американдық киім, автокөлік,
компьютерлер мен ұшақтар экспортын қоса алғандағы жалпы көлемінен асады.
Қазақстан Республикасына келсек, бізде де зияткерлік меншік болашақта
мемлекет азаматтарының әл-ауқаттылығы деңгейін белгілейтін, құнды ресурс
ретіндегі қас маңыздылыққа ие бола бастады.
Бұрынғы кеңес кеңістігінде сияқты, Қазақстанда да зияткерлік меншіктің
ұлттық жүйесі республиканың өз тәуелсіздігі мен дербестігін алғаннан кейін
қалыптаса бастады. Осылайша, 1992 жылы Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетінің шешіміне сәйкес Авторлық құқық туралы Бүкілодақтық
Агенттіктің қазақстандық бөлімшесі негізінде Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы Мемлекеттік Агенттік
ұйымдастырылды. 1996 жылы Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы Мемлекеттік Агенттік құрастырған Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы (әрі қарай - Авторлық құқық туралы заң)
Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды.
Қазіргі таңда авторлық құқықты қамтамасыз етудің негізгі функциясы 2001
жылы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен ұйымдастырылған
Зияткерлік меншік құқығы жөніндегі Комитетке жүктелді. Осы органның негізгі
міндеттерінің бірі – авторлардың құқықтарын сақтаумен байланысты
қатынастарды мемлекеттік реттеу, пайдаланушылардың құқықтық сауаттылығын
көтеру, сонымен қатар зияткерлік меншік объектілерін пайдаланатын
тұлғаларды қадағалау.
Біраз уақытқа дейін қазақстандықтардың көпшілігі үшін зияткерлік меншік
күнделікті тәжірибеде қолданысқа ие емес, тұманды құқықтық түсінік ретінде
қалатын. Бірақ қазіргі таңда көпшілік компаниялар мен ұйымдар зияткерлік
меншік объектісіне айрықша құқықтар, бәсекелес артықшылықтардың ерекше түрі
екендігіне көз жетті.
Соған қарамастан, ғылым, әдебиет және өнер туындыларын коммерциялық негізде
пайдаланатын тұлғалардың құқықтық сана деңгейін көтеру – басты мақсаттардың
бірі ретінде қала берді.
Қазіргі кезде Қазақстан Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік ұйымның
шегінде іске асатын бірқатар халықаралық шарттар, келісімдер мен
конвенциялардың толық құқылы мүшесі болып табылады, соған қарамастан
республикада авторлық құқықты қорғау халықаралық деңгейге жеткілікті түрде
сәйкестендірілмеген. Осылайша, Еуропалық Одақтың сауда директораты
Қазақстанда жұмыс істейтін өз өкілдері, жеке компаниялар мен авторлық
құқықты қорғау жөніндегі қоғамдар арасында сауалнама жүргізу арқылы,
Қазақстанда зияткерлік меншік құқығын бұзу жеткілікті түрде таралған
тәжірибе деген шешімге келді. Еуропалық Одақ мүшелері мен Америка Құрама
Штаттары жағынан республика экономикасына ұдайы құйылатын инвестицияларды
ескере отырып, зияткерлік меншікті қорғау аясындағы Қазақстанның ұлттық
заңнамасын жетілдіру мен халықаралық құқық нормаларына сәйкестендіру –
міндеттердің ең маңыздысы болып табылады.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, қандай да болсын мемлекеттің міндеті –
бұл авторлардың құқықтарын бұзумен күресу аясында тиімді құқық қолданушы
жүйені құрастырып, енгізу. Зияткерлік меншік құқықтарын қамтамасыз етудің
маңызды кезеңі – зияткерлік меншік құқықтарымен байланысты қылмыс пен құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілікті қамтитын Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік
құқық бұзушылықтар жөніндегі кодекстің қабылдануы. Ұлттық заңнаманы
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының үлгіқалыптарымен толық сәйкестендіру мақсатында
2005 жылы Авторлық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңына туындыларды ретроактивті қорғау бөлігіне түзетулер енгізілді,
дәлірек айтсақ, дамушы мемлекеттерде сияқты авторлықты қорғаудың мерзімі 50
жылдан 70 жылға дейін ұзартылды. Сонымен қатар, республикада авторлар үшін
қажетті жағдайларды қамтамасыз ететін 2005-2015 жылдар аралығына арналған
Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйесін қалыптастыру мен
дамыту жөніндегі Бағдарлама қабылданды.
Қазақстанның Авторлық және сабақтас құқықтар туралы қолданыстағы Заңы 10
маусым 1996 жылы қабылданды, оған дейін 1991 жылғы Жоғарғы Кеңеспен
қабылданған азаматтық заңнама Негіздері қолданылатын. Авторлық құқық туралы
заңына түзетулер 1998 жылы 9 шілдеде енгізілді, өзгерістерді енгізу –
Қазақстанның 16 сәуір 2004 жылы ратификацияланған Зияткерлік меншік
жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының Интернет келісімдеріне қосылуымен
түсіндіріледі.
Алдымен, Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік ұйымының авторлық құқық
туралы келісімімен байланысты түзетулерді енгізуге дейінгі Қазақстанның
авторлық құқық аясындағы жағдайын қарастырайық. Осыдан кейін осы
түзетулердің қаншалықты дұрыс іске асырылғанын талдаймыз. Авторлық құқық
туралы Заңның негізін қалаушы ережелер келесі аспектілерді қамтиды:
Қазақстан территориясында объективті нысанда көрініс табатын туындыларды
қорғаудың ұлттық режимі; қорғау мерзімі – автор қайтыс болғаннан кейін 50
жыл (ескертпе: 2005 жылы ұлттық заңнаманы Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
үлгіқалыптарымен толық сәйкестендіру мақсатында авторлықты қорғаудың
мерзімі 50 жылдан 70 жылға дейін ұзартылды); компьютерлік бағдарламалар мен
база деректерін қамтитын, қорғау объектілерінің ашық тізімі; қорғау
қабілеттілігінің межесі: ерекшелік және объективті нысан; мүліктік емес
құқықтар: авторлыққа құқық, автордың абыройын қорғауға құқық және туындыны
кері қайтарып алу құқығын қамтиды (2004 жылы шілдеде қабылданған
түзетулерге байланысты жария шығару құқығы қосылды); мүліктік құқықтар
жарыққа шығару, тарату, импорт, көпшілікке көрсету құқығы, көпшілік алдында
атқару құқығы, көпшілікке хабарлау құқығы, эфирге хабарлау құқығы, аудару
құқығы, өңдеу құқықтарын қамтиды. 2004 жылы шілдеде енгізілген түзетулерден
кейін бұл тізім сарқылмайтын қатарға жатқызылды; еркін пайдалану: жеке
пайдалану үшін шығару, дәйектеу, оқу-білім мақсатында шығару, ақпараттық
мақсатта эфирге хабарлау, зағип жандар үшін арнайы тәсілдермен шығару,
кітапханалар мен мұрағаттарда шығару, ресми салтанатты кездерде сот,
әкімшілік мақсаттарда шығару, өзгерту, декомпиляция, сонымен қатар
мұрағаттық мақсаттарда компьютерлік бағдарламалар мен деректер базаларының
көшірмелерін жасау жағдайларын қамтиды.
Цифрлік аспектілерге келсек, Қазақстанда ол үлкен тәжірибелік сұранысқа ие
болған жоқ. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, отандық құқық
иемденушілері әлі де Интернет арқылы туындыларды құрастыру, тасымалдау
айналымына жеткілікті түрде қатыстырылмайды, сондықтан да Интернетті
пайдаланушылар жағынан зиян-зардапты сезбейді. Екіншіден, Қазақстанда
Интернетті пайдаланушылар саны салыстырмалы түрде әлі де аз. Шамамен
мынадай сандар: 1996 жылы -10 мың, 2000 жылы – 70 мың, 2002 жылы — 250 мың,
2005 жылы -1 200 000, 2009 жылы-2 300 000 [2]. Алғашында, өсу қарқындығы
жылдам көрінгендігімен, 2 300 мың адам Қазақстан халқының тек қана 14,9 %
құратындығын аңғару керек. Үшіншіден, Қазақстанда құқықтарды ұжымдық
басқару ертеден бері ауқымды қолданысқа ие болмады, сондықтан да қоғамға
авторлардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз ететін берік құрал жетіспейді.
Соған қарамастан, өзгерістерді енгізуге дейін Интернет пен цифрлік ортаға
байланысты теоретикалық даулы сұрақтар көтерілген болатын. Олар келесі
мәселерге қатысты: 1) әлемдік желіде туындыны уақытша сақтау және іздеу
(браузинг) автордың келісімімен іске асырылуы тиіс пе; 2) туындыларды еркін
пайдалану жағдайларына Интернеттің әсері; 3) Интернеттегі қарақшылықпен
күресудің жаңа шараларының қажеттілігі.
1) Бірінші сұраққа келсек, Авторлық құқық туралы заңда, қандай да болсын
электронды нысандағы (цифрлік нысанды қоса) уақытша сақтау қайта шығару деп
есептеледі. Осылайша, Интернет режимінде туындыны уақытша сақтау мен іздеу
(еркін пайдалану жағдайларынан басқа) автор келісімімен жүргізілуі тиіс.
2) Әлемдік желіде кітапханалар, мұрағаттар мен білім беру мекемелеріне
қатысты еркін пайдалану жағдайлары әрдайым уайым туғызатын. Репрографиялық
жарыққа шығару жағдайлары ғана айрықшаланады. Нәтижесінде, шынында да
кітапханалар, мұрағаттар мен білім беру мекемелерінің цифрлік жарыққа
шығаруымен байланысты шараларды қолдану қажеттілігі пайда болды.
Авторлық құқық туралы заң өтемелік сипаттағы ғана қорғау әдістерінің
тізімін қамтитын: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейiнгi жағдайды
қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауiп төндiретiн
әрекеттердi тыю; айырылып қалған пайданы қоса алғанда, шығындардың орнын
толтыру; құқық бұзушы авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу салдарынан
тапқан табысты өндiрiп алу. Авторлық құқық туралы заңмен превентивті
шаралар көзделмелген болатын, ал заң актілермен қарастырылмаған әдістерді
құқық иемденушілер қолдануға құқылы емес. Осылайша, цифрлік
контрафакцияға қарсы қолданыстағы қорғау шаралары жеткілікті болмайтын,
сондықтан да Интернет құқық бұзушыларымен күресу үшін жаңа шаралар қажет
болатын.
Ендеше, цифрлік күнтізбедегі жағдайлардың өзгеруін түсіну үшін, 9 шілде
2004 жылы енгізілген өзгерістерді жекелеп қарастырайық.
- Уақытша қайта шығару. Авторлық құқық туралы заңның алғашқы редакциясында
уақытша қайта шығару мәселесі көтерілген болатын, бірақ енгізілген
өзгерістерден кейін қайта шығару түсінігіне уақыт оқшаулаушы қасиетке
ие болды (немесе Райнбот пен фон Левински тілімен айтқанда, болашақтың
оқшаулылығы) [3, 42 бет]. Анықтама нақты материалды тасымалдауыш
түрлерінің шектеулілігін алыптау тастау мақсатында өзгертілді – бұл
қандай да болсын объективті нысанда деген түсінікті енгізумен іске
асырылды. Авторлық құқық туралы заңның қазіргі редакциясына сай, қайта
шығару — туындылардың немесе сабақтас құқықтар объектiлерiнiң бiр немесе
одан да көп тұрақты немесе уақытша даналарын кез келген әдiспен және кез
келген нысанда, толық немесе iшiнара, тiкелей немесе жанама түрде дайындау.
Дыбыс- немесе бейнежазбаны дайындау, екi өлшемдiк немесе үш өлшемдiк
туындының бiр немесе одан да көп даналарын дайындау, сондай-ақ туындыларды
немесе сабақтас құқықтар объектiлерiн кез келген материалдық нысанда кез
келген тұрақты немесе уақытша сақтау қайта шығару түрлерi болып табылады
деп анықталды.
Авторлық құқық туралы заң мен Ақпараттық қоғам туралы Еуропалық Одақ
Директивасын (әрі қарай Директива) салыстырсақ, келесіні аңғарамыз [4]:
Директивада уақытша қайта шығару іс-әрекеті қайта шығару анықтамасынан алып
тасталып, оның құқықтық, техникалық межелері белгіленді, ал Авторлық
құқық туралы заңда уақытша қайта шығару — қайта шығару анықтамасында
қамтылып, еркін қайта шығарудың барлық жағдайларында белгіленген болатын.
Нәтижесінде, қазақстандық заң бойынша, уақытша қайта шығарудың
техникалық межелерге сәйкестігін тексеру қажет емес. Авторлық құқық
туралы заңда бір ғана меже белгіленген, ол – уақытша қайта шығарудың еркін
шығару жағдайына жатқызылатындығын анықтау.
- Жалпы жұрттың назарына жеткізу құқығы. 2004 жылғы өзгертулер жалпы
жұрттың назарына жеткізу құқығы анықтамасын енгізіп, авторлық құқық және
(немесе) сабақтас құқықтар объектiлерiн көпшiлiкке, олардың жеке қалауы
бойынша кез келген жерден және кез келген уақытта (интерактивтiк режимде)
қол жеткiзудi жүзеге асыра алатын сым арқылы немесе сымсыз байланыс
құралдарымен хабарлау деп анықтама берген болатын. Соған қарамастан, жалпы
жұрттың назарына жеткізу құқығы себепті жағдайларсыз сабақтас құқықтар
иемденушілеріне беріліп, авторларға ғана тиесілі емес болатын.
- Қорғаудың превентивті әдістері. Техникалық шараларға қатысты
міндеттемелер. Авторлық құқық туралы заңмен техникалық құралдар осы Заңмен
қорғалатын, кез келген авторлық немесе сабақтас құқықтардың бұзылуын
болдырмауға немесе бұзуға кедергi келтiруге арналған тәсiлдiң, құрылғының
немесе бұйымның құрамдас бөлiгi болып табылатын кез келген құрылғы, бұйым
немесе компонент деп анықталды. Контрафактілік дананың өзгертілген
анықтамасында техникалық әдістерді айналып кету заңсыз іс-әрекет деп
танылады: құқық иеленушiнiң рұқсатынсыз құқықтарды басқару туралы ақпараты
жойылған немесе өзгертiлген, немесе объектiлердi қорғаудың техникалық
әдiстерiн айналып өтуге мүмкiндiк беретiн заңсыз пайдаланылатын
құрылғылардың көмегiмен жасалған авторлық құқықтың және сабақтас
құқықтардың объектiлерi де контрафактiлiк болып танылады. Соған
қарамастан, қорғаудың техникалық шараларына қатысты ереже, ең алдымен,
Қазақстанда шет ел иемденушілерінің туындыларына (немесе сабақтас
объектілеріне) қолданылады, себебі отандық құқық иемденушілер үшін
қорғаудың техникалық шараларын пайдалану- қымбат [5, 30-32 беттер].
- Құқықтарды басқару жөнiндегi ақпарат. Құқықтарды басқару жөнiндегi
ақпарат – Авторлық құқық туралы заңының тағы да бір жаңа ережесі.
Ол туындыны, туынды авторын, орындаушыны,
орындаушының орындаушылығын, фонограмма жасаушыны, фонограмманы, туындыға,
орындаушылыққа немесе фонограммаға немесе туындыны, орындаушылықты немесе
фонограмманы пайдалану шарттары туралы ақпаратқа қайсыбiр құқық иеленушiнi
бiрдейлендiретiн ақпарат. Ақпараттың кез келген элементi туындының, жазып
алынған орындаушылықтың немесе фонограмманың данасына қоса берiлетiн, не
жалпы жұрттың назарына туындыны хабарлауға немесе жазып алынған
орындаушылықты немесе фонограмманы хабарлауға және (немесе) жеткiзуге
байланысты пайда болатын кезде осындай ақпарат берiлген кез келген цифрлар
немесе кодтар да құқықтарды басқару жөнiндегi ақпарат деп ұғынылады.
Құқықтарды басқару жөніндегі электронды ақпаратты жою мен өзгерту үшін ғана
жауапкершілікті қамтитын Зияткерлік меншік жөніндегі Дүниежүзілік Ұйымымен
құрастырылған Авторлық құқық туралы келісімінің 12 бабымен салыстырғанда,
Авторлық құқық туралы заңда жауапкершілік қандай да болсын құқықтарды
басқару жөнiндегi ақпаратты белгілеумен ерекшеленеді [6, 20-36 беттер].
Зияткерлік қызмет нәтижелерін, әсіресе авторлық және сабақтас құқықтар
объектілерін қолданумен байланысты қатынастар, әрі қарай одан да терең,
шұғыл дамитыны — күмәнсіз ақиқат. Нәтижесінде, ұдайы қорғаудың
жетіспеушілігіне не жол бермейтін тым, асыра қорғаушылыққа әкелетін,
қазіргі кезге дейін аласапыран дамыған зияткерлік меншікке – жаңа
бағыттың белгіленуі аса қажет. Екі жағдай да пайдаланушылар мен құқық
иемденушілер арасындағы арақатынас бұзылатын. Сол себепті де, бір жағынан –
пайдаланушыларға зияткерлік құндылықтарды тиімді пайлануға мүмкіндік беру
арқылы, екінші жағынан – зияткерлік жетістіктер авторларына тиісті қорғау
деңгейін қамтамасыз ету негізінде едәуір майысқақтық таныту қажет.
Қарастырылатын салада цифрлік және компьютер-желілік технологиялары
тудыратын жаңа, қарама-қайшы құбылыстарды ескеру- маңызды. Өзара түсіністік
қағидасынан ұлттық және қолайлы режим қағидаларына өту, құқықтық
нормаларының унификациялануы мен заңнамалардың гармонизациялануы, жаңа
жаһандандырылған халықаралық шарттардың пайда болуы, цифрлік желілердің
дамуы – бұның барлығы авторлық құқықтың бірте-бірте жаңа трансшекаралық
қасиетке ие болуына әкеп соқтырады. Жаңа құбылыстар халықаралық деңгейде
келісілген әмбебап құқықтық жауаптардың табылуын қажет етеді.
Біздің елімізде шығармашылық жұмыстармен айналысуға толықтай кепілдік
берілген. Ол Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы Конституциясының 20-
бабында: Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға
тыйым салынады деп айқын тұжырымдалған. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде мүліктік қатынастар теңдігі тайға
таңба басқандай айқын көрініс тапқан. Мұнымен қоса азаматтық заңнамалардың
негізгі принциптері, олармен реттелетін қатынастардың теңдігі, кез келген
меншік түріне қол сұқпау, келісімдердің еркіндігі, азаматтардың жеке ісіне
араласуға жол бермеу, азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асыруын,
бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету немесе сот арқылы
қорғау зор маңызға ие. Сайып келгенде, осы қағидалардың барлығы да келісім
жасаудың еркіндігіне, азаматтардың және заңды тұлғалардың өз мүдделеріне
қатысты шараларды анықтауына негізделеді. Азаматтық құқықтың ең жетекші
бөлімдерінің бірі бола тұра, тек әлеуметтік экономикалық салада ғана емес,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың бірқатарында авторлық құқықтың кеңінен
көрініс беруі – оның аса күрделілігімен қатар, ауқымының кеңдігін де
айғақтаса керек.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларын шығару және пайдалану саласында соңғы
үш жыл ішінде біздің қоғамымыздың құқықтық өмірінде елеулі өзгерістер
болды. 1996 жылы 10 маусымда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы Заңның қабылдануымен, авторлық құқықтарды қорғаудың өзіндік әлемдік
эталоны болып табылатын, әдеби және көркем туындыларын қорғау туралы Берн
Конвенциясының талаптарына толықтай сәйкес келетін, авторларының құқықтарын
қорғаудың өте жоғарғы сапасын көздейтін нормалардың жүйесі ретінде авторлық
құқықтың қазақстандық жүйесінің қалыптасуы аяқталды. Себебі, жоғарғы
құндылық болып табылған адам, оның құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мемлекет саясатының өзгеруіне байланысты, мықты заңды қабылдау туралы сұрақ
бұрыннан қойылған болатын.
Берн Конвенциясының қағидаларының бірі болып қорғаудың ең төменгі көлемі
приципі болып табылады. Ол, Конвенцияның өзі оған қатысушы елдерде міндетті
қолдануға жататын авторлық-құқықтық қорғаудың кейбір нормаларын бекітуді
білдіреді. Көптеген уақыт бойы КСРО, одан кейін Қазақстан да Берн
Конвенциясына қосыла алмады, себебі, ұлттық заңнама авторлық құқықты
қорғаудың мұндай деңгейін қамтамасыз ете алмады. Тек қазір ғана
қазақстандық заңнамамен ұсынылатын қорғау деңгейі Берн Конвенциясының
деңгейіне қол жеткізгенде ғана, Берн Конвенциясына қосылуға нақты мүмкіндік
пайда болды. Яғни, Қазақстан 1998 жылдың 10 қарашасында оның толық құқылы
қатыушысы бола отырып жүзеге асырылды. Осындай құқықтық шешімдердің
маңыздылығын тани отырып тәжірибе үшін анағұрлым маңызды болып келетін
мынадай сұрақты анықтау қажет, яғни Конвенция заңының нормалары қолданыла
ма? Олар қандай жағдайлар мен фактілерге қолданылады, қандай туындыларды
шығаруда және пайдалануда олар күшіне ие болады, заң немесе халықаралық
шарт өз күшіне енген уақыттан кейін шығарылған туындылар ғана қорғау
объектісі болып табыла ма? Құқықтық жалпы теориясы заңның өз күшіне енгенге
дейін орын алған жағдайларға немесе фактілерге таралуы ретінде, заңның кері
күшін анықтай отырып жалпы ереже бойынша заң кері күшіне ие бола алмайды
деген принцип жүзеге асырылатынын көрсетеді.
Жалпы қағиданы құрастырып құқық теориясы, оны нақтыландыруды құқықтың жеке
салаларына қалдырылды.
Бұл оларды реттеу әдісімен және пәнінің ерекшеліктеріне байланысты. Яғни
оларға құқықтың жаңа номаларының қолданысы таралатын жағайлар мен
фактілерді дербес анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл жұмыс авторлық құқық мәселелеріне арналған. Оның мақсаты-авторлық
құқықтың сұрақтары халықаралық құқықтың деңгейінде және әртүрлі елдердің
ұлттық заңнамаларында қалай шешілетінін көрсету, авторлық құқықтың
түсінігін беру және қағидаларын қарастыру, оның пайда болу тарихын зерттеу,
авторлық қатынастардың құқықтық тұрғыда реттелуін, сондай-ақ авторлық
құқықтың объектілері мен субъектілерін қарастыру, авторлық құқықты қорғау
механизмін зерттеу.
Дипломдық жұмысымның мазмұнына тоқталар болсақ, ол кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес
құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі
... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық
реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61Пайдаланылға н
әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған
қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы
Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын,
яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын,
мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта
құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының
халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт
екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары
мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың
лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қолданылуын
белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік
органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл
мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [3].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсіндіріледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек,
баспасөзде, радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кез-келген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен
лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде айтылған
хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға
қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін - деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз.
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған [4].
Менің бұл дипломдық жұмысымның тақырыбы Мүліктік емес өзіндік
құқықтарды қорғау жоғарыда айтылған мән-жайларға байланысты ҚР заңдарымен
белгіленген адам және оның өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті,
жалпы адам баласына тән барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте
қоя отырып, қорғау аясында жазылған жұмыс. Сондықтан да адам
баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы Қазақстан Республикасының
қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз алдына ерекше маңызды болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мүліктік емес құқықтар ұғымын ашу, оның
қалыптасу негіздерін анықтау, азаматтық құқықтағы қалыптасқан нормаларын
талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Азаматтық құқықтағы мүліктік емес құқықтарды
оны қорғау үшін қажетті заң нормаларын пайдаланып пікір жинақтау.
Зерттелу обьектісін теориялық және әдіснамалық негіздері: мүліктік емес
құқықтардың пайда болуы, иелену мен қорғау үшін ҚР-ның заңдарында
қалыптасқан нормаларды қарастырып түрлі жағдайларда қолдануды үйрену.
1 Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектідері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі - Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген [5].
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық құқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген.
Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да басқа
мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық қабілеттілігінің
мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында
айқын көрсетілген. Азамат меңшік құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға
салдыруға, республика аумағында" еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып
міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға,.— ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке
құқықтары болады.
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдер жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілікті шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына
байланысты. Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге
байланысты әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
-толық
-жартылай (ішінара)
-шектеулі әрекет қабілеттілігі [6].
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ. Азаматтық кодекстің 23-
ші бабында атап көрсеткендей 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, бір заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары,
асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыру үшін азаматтық
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады. Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісін
бекіте түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және
оны колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырындама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңның жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидалардың ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды:
- Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі.
- Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту
кезінде ескеріледі.
-Үшіншіден, құқық ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары
басшылыққа алынады.
-Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсіндірілуі
жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392-
баптарын қараңыз).
- Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң нормалары арасындағы
қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған
жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды
қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек заң актілері жүйесінің
сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің құқықтағы
құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық қағидалары өзінің реттеу
жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды,
яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялык құқығын азаматтық құқықтар
аркылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтын мынандай қағидалары бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) нұқсан келтірілген құықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) азаматтық құқықты сот арқылы қорғау [7].
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
зандардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамнын азаматтық зандарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарға қатысушылардың теңдігі қағидасы
азаматтық құкықтың басты қағидаттарының бірі, олардың катысушыларының
теңдігіне байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың теңдік
қағидасы қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің
өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың
жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық
қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі
оның мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек.
Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жүйесінде субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) занда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) занды тұлғалардың құқықтық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін таңдау ға
ерікті; занды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше кезделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ, адамдар азаматтық зандарда ҚР-ның
азаматтары мен занды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы) [8].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік
иелерінің құқын қорғауға байланысты теңдік қағидасы тұжырымдалған. Мұның
өзі оларға қатысты құқыктардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер
бірдей қолданады дегенді білдіреді. Меншікке және басқа заттық құқыққа қол
сұқпаушылық қағидасына тоқталсақ, меншікті құрметтеп, оған ешкім қол
сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір сүре алады. Сондыктан да
әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетті әрі қол
сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затты иеленуі оны
тұтынуы, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан
ол бұл орайда кызмет ету құралын бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен
құқық, оның ішінде азаматтык құқық мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінде арнайы былай деп жазылған: "Шетелдің
заңды тұлғалары, азаматтары және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң
арқылы реттелетін Ресей Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы
субъектілерінің ерекшелігі мемлекеттің иммунигеті және оның ерекшеліктері
жөніндегі заңмен айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [9].
Қашан да меншік кұқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтық құқық меншіктің кол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz