Ақшаның пайда болуы және мәні. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі



ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. АҚША ТҮСІНІГІ
1.1 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Несие ақшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4 Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы ... ... ... ... ... ... ...12
1.5 Ақша табиғатының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.6 Ақша айналысының заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША ЖҮЙЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің заңдылық негіздері ... ... ... ... .19
2.2 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің қазіргі жағдайы және проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің жетілдіру жолдары ... ... ... ... .31

ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан–2030» атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз деп көрсетілген[1,2б].
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты ақшаның пайда болуына, құрылымына, маңыздылығына теориялық аспектілер беріп, ақшаны жан-жағынан - бұрынғы, қазіргі және болашақтағы позицияларынан қарастыру.
Менің ойымша, ақшаның экономикалық мәнін бағалау өте қиын. Оның маңыздылығы мен функциясын түсінбей, нарықтық экономиканың механизмін және де оған ақшаның әсерін танып білу мүмкін емес. Егер де сіздер «экономиканың» не екенін және онда болып жатқан процестердің қоғам өміріне әсерін білгіңіз келсе, ең алдымен ақшаның мазмұнын және функциясын танып біліңіз. Бұл сұрақтардың білуі, біздің қоғамда кездесетін экономикалық проблемаларға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін болсақ, ақша - ол тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының бекуімен байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес. Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады.
Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
- Ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығын;
- Онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
- Тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы әрі бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы өндірістік қатынас.
Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны «туғызды», ал сауда болса – адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған терең үңіліп,барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай етіп, кешенді түрде қарастыру қажет. Ақша қызметінің дамуы мен перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, қаржы саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мен, курстық жұмыстың бірінші бөлімінде – Ақшаның түсінігі, ақша қызметінің эволюциясы, қызметі, оның түрлері және де ақша айналысының заңдары туралы айта кетемін.
Екінші бөлім – Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы. Толығырақ айтқанда, ақша жүйесінің заңдылық негіздері, ҚР ақша жүйесінің қазіргі жағдайы мен проблемалары және жетілдіру жолдары.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Президентінің ұлттық валютаның 10 жылдығына байланысты сұхбаты. Теңге-ел тұрақтылығымен тәуелсіздігінің белгісі. // Егемен Қазақстан. 18 қараша 2003. 1-2 б.
2. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Алматы «Экономика», 2005.
3. Әубәкіров Я., Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е., Байжумаев Е., Досқалиев С. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. Алматы «Санат», 1998.
4. М.С. Саниев “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001ж
5. “Қазақстан Респудликасының Банк құқығы” Алматы, “Жеты Жаргы”, 2000ж
6. “Ақша, Несие, Банктер”, Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996ж
7. Блеутаева К.Б. Ақша және банктер. Оқу құралы. Алматы «Қазақ университеті», 2006.
8. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша. Несие. Банктер», Алматы – 2001
9. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Алматы «Экономика», 2005.
10. Ғабжалелов Хайролла. Теңге. Алматы,2003
11. Мақыш С.Б. «Валюталық операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2004, 19 б.
12. Найманбаева С. «Валюталық құқықтың жүйесі», Заң және заман, N 9- 2005
13. Парламент Мәжілісінің жалпы отырысында палата депутаттары «2009-2011 жылдарға арналған экономикалық бюджет туралы» ҚР Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы
14. ҚазАқпарат // www.govervment.kz
15. Қаржы министрі Болат Жәмішовтің "Айқын" газетіне берген сұхбаты//«Айқын» 06.05.2008
16. «ҚР Парламенті Сенатының жалпы отырысында ҚР Ұлттық банк төрағасының орынбасары Д. Ақышев ақша реформасына қатысты ел арасында айтылып жүрген әңгімеге орай білдірген пікір» //ҚазАқпарат// www.govervment.kz
17. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы бірінші жартыжылдықтағы әлеуметтік – экономикалық даму қорытындылары және 2008 жылғы екінші жартыжылдыққа қойылатын міндеттер жөніндегі қысқаша анықтама//ҚазАқпарат// www.govervment.kz
18. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. «Елорда» - 2002 ж.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:   
Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан–2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық
ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге
асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті
ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз
назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және
монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа
аударамыз деп көрсетілген[1,2б].
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты ақшаның пайда болуына, құрылымына,
маңыздылығына теориялық аспектілер беріп, ақшаны жан-жағынан - бұрынғы,
қазіргі және болашақтағы позицияларынан қарастыру.
Менің ойымша, ақшаның экономикалық мәнін бағалау өте қиын. Оның
маңыздылығы мен функциясын түсінбей, нарықтық экономиканың механизмін және
де оған ақшаның әсерін танып білу мүмкін емес. Егер де сіздер
экономиканың не екенін және онда болып жатқан процестердің қоғам өміріне
әсерін білгіңіз келсе, ең алдымен ақшаның мазмұнын және функциясын танып
біліңіз. Бұл сұрақтардың білуі, біздің қоғамда кездесетін экономикалық
проблемаларға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін болсақ, ақша - ол
тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар
болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса да
айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының бекуімен байланысты
баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да,
төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап етеді. Табиғат
өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес. Экономикалық қатынастардың
дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті қоғам берген. Адамдардың
алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен,
ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы
эквиваент рөлін атқарады.
Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
- Ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығын;
- Онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
- Тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып
табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну
құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды
шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну
құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы әрі
бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында
бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың
қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы
өндірістік қатынас.
Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына
жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы
толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз
білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген сөз,
қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге
аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға
тәуелді. Сауда-саттық ақшаны туғызды, ал сауда болса – адамдардың ең
байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол
кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар
ішінде талай рет өзгерген.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған
терең үңіліп,барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай етіп,
кешенді түрде қарастыру қажет. Ақша қызметінің дамуы мен перспективалары –
біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, қаржы
саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономисттердің көкейінде жүрген
маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мен, курстық жұмыстың бірінші бөлімінде – Ақшаның түсінігі, ақша
қызметінің эволюциясы, қызметі, оның түрлері және де ақша айналысының
заңдары туралы айта кетемін.
Екінші бөлім – Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы. Толығырақ
айтқанда, ақша жүйесінің заңдылық негіздері, ҚР ақша жүйесінің қазіргі
жағдайы мен проблемалары және жетілдіру жолдары.

I. АҚША ТҮСІНІГІ

1.1 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория ретіндегі
түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы.

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар — бұл сату немесе
айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат) оны
өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті
алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер
(еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе коғам
тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны;
мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның коғамға қажеті шамалы.
Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну кұнның алу кұралы бола отырып,
өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. Айырбас
құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір
сүретін тауар, ол ақша .
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну кұны ретінде көрінеді. Оның
кұны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне ауысады.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар —
барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу кұралы бола бастады.
Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы кұндық
формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға нық
бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы кұндық эквивалент ролін белгілі бір
тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Кұнның
жалпы кұндық формасы ақша формасына айналды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы кұндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы-шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Әр
түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі.
Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір
мезгілде әр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек
бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара)
айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық
жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды
аудандарда – жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе;
тундрада – бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында
өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда
металдан жасалынған ақшаларда “өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып
жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан.
“Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде
жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал”
деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. Былай деген “біздің жинаған
малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен және боярлардан 18
гривенен тұрады”. Ол кездегі қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны –
“мал ұстайтын орын” деп аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас
үшін жүнді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар
сатып алу барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Құс жүндері
Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында
жалпы құндық эквивалент ретінде колданды. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте
және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен,
хазармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты
құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып
саналды.
Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар болған. Каролин аралдары тобына
кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи акша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде кұлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір кұлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын әсімдік өнімдері — зәйтүн майы, күріш, кофе, какао,
құйма түріндегі тұздар, тағы басқа..
Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спартта,
Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі
ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионосий Сиракуз және орта ғасырдағы
ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды.
XVII ғасыр Солтүстік Америкада ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер
колданылды [2, 64-65б].
Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді, ұсақталынады,
және тағы басқа. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебі салмағының
жүйесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте
бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып
тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді.
Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және тағы басқа формаларда ұзақ
уақыт бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы драхма - бір уыс шеге деген
мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазанның, құмыра, қалқан түрлерінде
айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде
пайдаланылды.
Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Егер де монетаның номиналды құны, сол монетаның құрамындағы металдың
құнына тең болса, онда ол – толық құнды ақша болады. Ал, толық құнсыз
ақшаны біз – билонды ақша деп атаймыз.
Монеталық ақша айналысының тарихында мынандай түсініктер қалыптасқан:
Биметаллизм – Жалпы эквивалент ролін екі металл, яғни, алтын мен күміс
атқарады.
Монометаллизм – Жалпы эквивалент ролін ақша жүйесі ретінде бір металл
атқарады.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналасынының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналасында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
XIX ғасырда социал утопистері — Прудон, Оуэн, Грей және басқалар акшаға
теріс көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың
жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша — жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың
құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер
арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген. Алтынның
басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи қасиеті емес.
К.Маркс айтқандай: "Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет коғаммен
берілген".
Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін орындау үшін ең бір
лайық тауар болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие:
бөлінуі оңай, әдемі, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана "патша арағында"
ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары кұнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек шығындарының өте жоғары
болуына әкеліп соғады. Алтынды колдану жылдан-жылға өсуде. Ол әртүрлі
салаларда пайдаланылады - электроникадан бастап, зергерлік-іскерлікке
дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған құймалар түрінде
кездеседі.
Ресей XIX ғасырдың 20 -жылдарында алтын өндіруден бірінші орында болды.
Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндігі үлесі 40
% кұрады.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұмыс істеп
тұр.
Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен
бірге электронды-есептеуіш және компьютерлік техникаларды,
түнгі механикалық аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де
колданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әр кез адамзатты толғандырды.
Бұнымен ежелгі уақыттарда алхимиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған
алтын құймалары табылған. Біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар
жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды алды. Электр кедергісі алтынның
техникалық құймасына жақын. Жаңа құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып
түседі [3,479б].

1.2 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні

Ақша өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:
- Жалпыға тікелей айырбасталу;
- Айырбас кұнының дербес формасы;
- Оның сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау, мүмкіншілігінің бар екенін
көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі кысқарды және тек
коғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар,
жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі
кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байла-нысты, жалпыға
тікелей айырбастау формасында ақшаны тікелей пайда-ланудың көлемі едәуір
кеңейді.
Акшанын айырбас құнынын дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды
тікелей өткізумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада колдану жағдайлары
олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және
өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік
ресурстарды баска банктерге сатуы және тағы баска.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің,
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның акшалай тауар ретіндегі рөлі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша кызметтерін
атқару рөлін орындауды тоқтатты дейді [4,212б].
1.3 Несие ақшалар.

Қағаз ақшалар әрдайым көмекші сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес түрде
ұзақ уақыт бойында айналу мүмкін емес, сондықтан да олармен қатар несиелік
ақшалар жүреді.
Несие ақшалар — бұл несие негізінде алтынның орнына келген құнның
кағаздай белгісі. Несие ақшалар несие беруші мен несие алушы арасындағы
қарыз капиталының козғалысын көрсетеді және төлем құралы формасы ретінде
өмір сүрудің меншікті формасын алады.
Несие ақшалардын негізгі турлеріне: вексель, банкнота, чек, несие
карточкалары жатады.
Вексель — бұл мерзімі жеткен соң вексель иесіне (вексель ұстаушыға)
вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан (вексель берушіден) төлеуді
талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз міндеттемесі.
Вексель айналымының қасиетке ие болғандықтан, яғни қолма-қол ақшаның
орнына айналысқа түсуге бейім болғандықтан да, ол сауда ақшасы деген атауды
иеленеді.
Вексель несиеге сату негізінде, яғни коммерциялық несиелеудің
пайда болуымен дүниеге келеді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз —
кәсіпорындардың бір-бірін банктерді жанай өту арқылы несиелеу болып
табылады. Несиелеу төлеу мерзімін ұзартып, тауарларды қарызға беру жолымен
жүзеге асады. Сатып алушы- кәсіпорын, тауарларды сатып ала отырып ақшаны
бірден төлемейді, жабдықтаушы кәсіпорынға вексель жазып береді (қарыздық
міндеттеме). Егер де несие берушіге ақша керек болған жағдайда, ол банкке
барып векселін есепке алуын өтінеді, ал банк ондағы есепке алу
мөлшерлемесін алып қалу арқылы вексельде көрсетілген соманы бере алады.
Вексельдер жай және аудармалы болады.
Жай вексельді (соловексель) қарыз алушы жазып береді. Бұл вексель
берушінің вексель ұсынушыға белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы сөзсіз
міндеттемесі. Аудармалы векселі (тратта) кредитор — вексель берушінің
(трассанттың) үшінші тұлғаға қарыз алушы (трассатқа) вексельде көрсетілген
соманы төлем уақыты келгенде (ремитентке) төлеу жөніндегі бұйрығы. Трассат
төлеуге келісімін көрсететін оның қолын койған түріндегі акцептен соң ғана
тратта бойынша борышқор болып саналады. Вексель бойынша төлем авальмен
(векселъдік тапсырма) қамтамасыз етілуі мүмкін, онда вексельдің бетінде
және аллонжда (косымша бетте) аваль ретінде саналсын деген жазу болады.
Сонымен вексель — несие және ақшалай есеп айырысу құралы болып табылады.
Вексель айналасында бірнеше тұлға катысуы мүмкін, себебі вексель төлем
құралы ретінде беріледі.
Несие ақшалардың бір түрі болып банкнота саналады. Ол XVII ғасырдың
соңында пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесі бұл қазынаны
банкте сақтай алады. Құрамын анықтағаннан кейін және оны өлшеген соң банк
алтынды сақтауға қабылдағаны туралы қолхат береді. Бұл пайдалануға өте
ыңғайлы болып келеді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез келген уақытта
сақталып жатқан металға айырбасталады.
Банкнота өзінің мәні жағынан — бұл банкирге арналған вексель болып
табылады. Яғни, классикалық банкнота екі жақты қамтамасыз етілген:
вексельдік (тауарлық) және алтындық (банктің алтын қоры). Алтынмен
қамтамасыз етілмеген бөлігі фидуциарлы деп аталады (сенімге негізделген).
Вексельдің банкнотаға айналуы қарыз операциялары және эмиссиялар
тәртібінде жүзеге асады.
Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тәртібімен вексельдер негізінде
шығару банкнотаардың банкке кері қозғалысын тудырады. Несие бойынша төлем
мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қайтарылып отырады.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде ақшалар алтынмен қамтамасыз
етілмеген. Сондықтан ұлттық валюта сол елдің шекарасында ғана занды төлем
құралы болып табылады.
1993 жылы біздің республикамызда шығарылған теңге қағаз және несие ақша
- банкнота болып табылады, себебі олар Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкінің сөзсіз міндеттемесі болып саналады және оның барлық активтерімен
қамтамасыз етіледі.
Банктік салымдар мен қолма-қолсыз есептеулер негізінде құрылатын
депозитті акшалар айналасы чекпен байланысты.
Чек — бұл шот иесі чек ұсынушының шотына чекте көрсетілген ақша сомасын
қолма-қол төлеу және аудару туралы банкке берген жазбаша бұйрығы.
Чектер негізінен ақшалай және есеп айырысу болып бөлінеді. Ақшалай чек
бойынша банктен қолма-қол ақшалар алынады. Есеп айырысу чегі ордерлі
сипатта болады. Шот иесіне чек кітапшалары беріледі. Чек кітапшасынан
жыртып алған чектің парақтары сатып алған тауарлар және көрсетілген
кызметтер үшін есеп айырысуға колданады.
Клиент есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін банкке өтініш және тапсырма
береді. Төлем тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақша
қаражаттарын есептеп шығарады және шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар
(қызметтер) сомасына чек жазып беру арқылы есептеседі, бірақ депонирленген
сома шегінде ғана. Жабдықтаушы-кәсіпорын осы чекті өз банкіне ұсынады,
осыдан барып көрсетілген сома өзінің есеп айырысу шотына бірден жазылады.
Содан соң осы чек төлеушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекке
көрсетілген сома алынады. Сөйтіп чек — несие ақша ретінде қолданады.
Өркендеген мемлекеттерде чек айналымынын жедел каркынмен өрістеуі
біраз қиындықтарға дұшар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары АҚШ-та 90%, Ұлы-
британияда-60%, Жапонияда-25% отбасы чек кітапшаларын пайдаланған. АҚШ-та
күніне 100 млн. чек толтырылып, чек айналымының шығындары жылына 11 млрд.
доллар кұраған. Шығындарды азайту мақса-тында чектерді есептеуге автоматты
жүйе енгізіліп, төлемнің басқа экономикалық формаларын іздестіру колға
алынған. Қазақстан Республикасында чектерді пайдалану 1993 жылы
тоқтатылды. Оның себебі: жалған чектердің пайда болуы коммерциялық
банктердің корреспонденттік шоттарында дебеттік қалдықтың болуы және тағы
басқа.
Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы
банктердің оларды өтеу қиыншылықтарын тудырады. Сондықтан чектермен қатар
пластикалық карточкалар пайда болады. Бұл банк немесе сауда фирмасы
шығарған, банктегі шот иесінің жеке басын құжаттандыратын және оған
тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға беретін
атаулы құжат.
Әлемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік және
кредиттік түрлері бар: саяхат, халықаралық есеп айырысулар, банкоматтан
қолма-қол акша алу, бөлшек сауда есептеу үшін және тағы басқа.
Қазақстан Республикасында несие карточкаларын енгізудің
қадамдары жасалған. Осылайша, кезінде Әлембанк (қазіргі
ТұранӘлемБанк) өзінің "Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар,
Өскемен, Ақсудың халықтары несие карточкаларын пайдалануда.
Сонымен қоса ТұранӘлемБанк қызметкерлерінің, несие карточкалары бар.
Қазақстан Ұлттық банкінің бұл жердегі рөлі карточкалардың ұлттық
масштабта біртұтас болу стандартын белгілеумен шектелетіндігі, өз кезегінде
тұтынушыларға колайлы жағдай туғызады. Ұлттық банкпен бірлескен ІВМ
Корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу
жүйесін жасау жұмысы аяқталды.
Қазақстанда жұмыс жасап жатқан пластикалық карточкаларды айырбастау
жұмыстары жүргізілуде, ол да өз кезегінде бұл жүйе жұмысының тиімділігін
арттырып, сондай-ақ халықаралық төлем жүйелерімен байланысуға мүмкіндік
жасайды.
Несиелік карточкаларын пайдалану ақша айналасы шығындарын үнемдей
отырып, ақша айналымының жылдамдығын ұлғайтады. Бірақ бұл "ақша-сыз
шаруашылықты" жүргізудің мүмкіндігін білдірмейді.
Банктік автоматтар (БА) — ол клиентке банк кызметкерлерінсіз банктік
электронды есептегіш машиналарға қосылып, өз бетімен операииялар жүр-гізуге
мүмкіндік беретін кұрылғы. Алғашқыда БА банк ғимаратында орналастырып, тек
қолма-қол ақша беруге колданылды. Біртіндеп БА колдану масштабы өзгеріп, ол
жүргізетін операциялардың шеңбері кеңейді. Қазір олар халыққа үнемі және
көп қызмет көрсететін жерлерде орнатылуда. БА — тың тетігі-пластикалық
дебеттік карточка. Ол — банктік шот иесінің мағлұматтарды және жүргізетін
операциялар түрі жазылған арнаулы магниттік жолақ.
Терминалдар — сауда орындарында, ресторандарда және тағы басқа сауда
ұйымдарындағы есеп айыратын қызметкерлер банк жүйесіне төлем операциялары
туралы хабар беруге және оны сол жүйеге қосуға, сонымен қатар сатып
алушының төлем қабілеттігі туралы хабарды кері алуға мүмкіндік беретін
құрылғы. Терминалдарды енгізудің мақсаты — қолма-қол ақша айналысын
қысқарту.
Үйде банктік қызмет көрсету — ол электронды есептегіш техниканы
пайдалану негізінде халыққа банктік қызмет көрсету, телефон аппараттары мен
жеке компьютердің қазіргі үлгісін пайдаланумен жүзеге асады. Оның жай түрі
— телефонмен тікелей байланысу арқылы — жеке клиенттерге шот ашуға, несие
алуға, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Ал жеке компьютерді немесе
монитордың экранын пайдаланып, клиент банктің компъютеріне қосылып,
коммерциалық хабар алуға; өзінің ағымдағы шотын, салымын басқаруға;
ағымдағы күнге шотына түскен және одан соманы білуге; банк жұмысы туралы
ереже және нұсқаулармен танысуға; бағалы қағаздармен операция жүргізуге,
салық төлеуге және басқа операцияларды жүргізуге мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, электрон төлем жүйесін қолдану ақша айналымын
жеделдетуге, айналыс шығындарын азайтуға, есеп айырысуды тездетуге, сайып
келгенде айналыстағы қолма-қол акшаны азайтуға кең жол ашады[5,115б].

1.4 Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы.

Ақша ерекше тауар, жалпыға бірдей балама, яғни, басқа
тауарлардың жалпыға бірдей баламалық құнының нысаны.
Ақшаның тағы да бір ерекше қасиеті құнның сақталуын қамтамасыз ететін
күші. Мысалы, құнды тауарға салса, оның ақшалай көлемі кұн санап азая
береді. Өйткені, ол тауарды сактау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады.
Ал, егер, құн ақшаға салынса, ондай шығын болмайды.
Ақшаның мәнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың кез
келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта қалады. Қазіргі
жағдайда да ақшаның атқарымдары бұрынғыдай.
1. Ақша кұнды өлшеуші ретінде.
2. Ақша, айналым кұралы ретінде.
3. Ақша төлем құралы ретінде.
4. Ақша корлану кұралы ретінде.
5. Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.

Ақша құн өлшемі ретінде:
Ақшаның бұл атқарымы оның көлемі мен тауардың өзіндік құны анықталған
кезде байқалады. Бұл жерде тауардың өзіндік құны, оны өндіру жолындағы
қажетті шығынмен тең. Олай болса тауар өндіру, басқаша кызмет
көрсету үшін, алдымен еңбек бұйымдарын табу керек, тек содан кейін,
солардың көмегімен, керекті өнім шығарылады, болмаса, қызмет көрсетіледі.
Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың өзіндік құны екі элемнттен
тұрады. Біріншісі, жоғарыда айтылған еңбек құралдары мен еңбек бұйымдарының
құны. Өйткені, ол түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің өзіндік құнына
ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жұмсалатын тірі еңбек
күшінің кұны. Сонымен қатар, жаңа өнімнің өзіндік кұнына косылатын, еңбек
құралдарының және еңбек бұйымдарының кұны да әрбір тауар өндірушілерде
бірдей болмайды. Өйткені, барлық тауар өндірушілердің техника мен
жабдықтандырылуы, мамандық дәрежесі және үнемшілдігі әр түрлі. Алайда кез
келген тауар, тек қоғамдық қажетті шығынға байланысты бағаға сатылады.
Тауар өндіруші осы тауарды шығару үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші
тауар өндіруші 13 сағат жұмсады. Тек, осының салдарынан, бірінші
өндірушінің тауарының өзіндік құны 650 теңге болса, екінші өндірушінің
тауарынің өзіндік құны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800
теңгеге сата алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге.
Осының нәтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне
50 теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге, шығын шекті. Егер осындай
тауардың саны жүздеген, мыңдаған болса, пайда да, шығын да соншалық
көбейеді.

Ақша айналыс құралы ретінде:
Ақша айналыс кұралы кызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып
табылады.
Тауарлар бір қолдан екінші колға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын
тапқанға дейін ақша үздіксіз козғалыста болады.
Тауар айналысы кезінде, акша делдал ролін атқарады, ал бұл кездегі сатып
алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша сай
келмейді. Сатушы тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта аспайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал баска нарықтан сатып алуы
мүмкін. Делдал ретіндегі акщаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай
келмеушілік жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда,
акшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және
сату-сатып алу процесіне кызмет етеді.
Біздерге ақша айналыс кұралы крызметін негізінен мемлекеттік,
оперативтік, коммерциялық саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы
кезінде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен
корпарациялардың және тағы басқа қолма-қол ақшамен есептесуіне тыйым
салынбаған.
- Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
- Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
- Оны идеалды ақшалар емес, накты ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес, оны ауыстырушылар — ақша белгілері
орындайды. Бірақ бұл несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсіндіріледі.
Ақша айналыс құралы кызметін атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттілігі
олардың саны өткізілуі тиіс тауарлардың бағасы мен массасы негізінде, яғни
өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады. Қанша дегенмен бір
ақша бірлігі бір-несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша
айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз
болады.
Егер акцианың айналыстағы массасы тауар массасынан көп
болса, онда бұл олардың кұнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді
[6.212б].

Ақша төлем құралы ретінде:
Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы
міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша
құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды.
Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
Егер тауар мен ақшның қарама-қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар
төлем акрі түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда
бұл жағдайда ақшалар төлем кұралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да кызмет етеді. Барлық ақшалай
төлемдері төмендегідей етіп топтауға болады:
- Тауарларды және кызметтерді төлеуге байланысты
міндеттемелер;
- Чек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
- Мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
- Банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несие бойынша
борыштық міндеттеме;
- Сақтандыру міндеттемелер;
- Әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары.
Ақша төлем кұралы ретінде айналыс құралынан
өзара айырмашылықтары бар. Бұл кызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол
тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты
ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала
отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштық міндеттемені
жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем кұралы ретінде қызмет
атқарады.
Төлем құралы ретіндегі ақшаның қызметі оның бұдан бұрын қарастырылған
кызметтерінен айырмашылығы болғанымен ол олармен берік байланыста екені
анық. Ақшаның төлем құралы қызметі, оның кұн өлшемі және айналыс құралы
ретінде кызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның төлем құралы ретінде
қызмет етуінің дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына
жинау кызметтерінің туындауының қажет екенін көрсетеді.
Ақшаның төлем құралы кызметін атқаруына байланысты ақша айналысы заирі
өзінің неғұрлым толық көрінісін тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол акшаға деген
қажеттілігін азайтады. Бірақ төлем мерзімі жақындаған сайын борыштарды жабу
үшін ақша айналымының қажеттілігі артады. Өзара өтелетін төлемдер соммасы
айналыс үшін ақшаның санын азайтады. Егер қандай да бір бөлімде, борыштық
міндеттеме бойынша төлем өз уақытында түспейтін болса, онда бұл өзімен
бірге басқа да төлемсіздік тізбесін тудырады.

Ақша — қорлану және қазына жинау құралы ретінде:
Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың
құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттілігі Т- А -Т
айналымының екі актілерге Т - А және А - Т айрылуымен байланысты.
Капиталистік қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлықты — таза қазына-
формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келеді. Бұл
экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын мәнісінде
айналыстан тыс жатқан акшалар болды. Капитализм тұсында бұл қазыналар
несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетін капиталға айналады.
Қазына жинау қызметінің қажеттілігі тауар өндірісімен байланысты болды.
Айналым капиталын немесе тұтыну заттарын алу үшін ең бастысы ақшаны жинау
қажет.
Әрбір тауар тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды және олар жалпы
байлықты білдірмейді. Толық бағалы акшалар материалданған құнның формасы
ретінде байлықтың жалпы өкілін сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы
қызметін тек қана толық бағалы немесе нағыз акшалар орындауы мүмкін.
Қазыналарды қорландыру алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрінде жүзеге асады.
Металл ақшалар айналысы тұсында ақша жинау кызметі айналыстағы ақша
массасын реттегіш рөлін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сактандыру
қоры ретінде болады. Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің
болуына кепілдеме береді. 1998 жылы 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкісінде монетарлық алтынның қалдығы 4178,1 млн. теңгені құрады.
Несиелік және қағаз ақшалар қазына жинау құралы кызметін атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бірақ та осы кызмет негізінде олар
корлану кызметін жүзеге асырады. Ақша айналыс саласынан уақытша шығып
қалғаннан кейін олар қорлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын
сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе
айналым кұралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының
тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.
Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
1. Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
2. Банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
Несиелік механизмнің арқасында кәсіпорындар мен халықтың
ақшалары банктен берілетін қарыздар түрінде қайтадан айналыс процесіне
түседі. Сөйтіп, ақшалар бұл кызметінде ұлттық табыстың қалыптасу, бөлу және
қайта бөлу процесіне дәнекер болады.

Дүниежүзілік ақша қызметі:
Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың
интернационалдануы, дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік
ақшалар кызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік
ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу
кұралы ретінде қызмет етеді.
Бұл кызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз
ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік
ақша қызметін алтынға балап бекітті.
Егер де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері формасында қызмет етіп
жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: “Ақшалар өзінің
ұлттық киімдерін шешіп, бастапқы кымбат бағалы металл формасын киеді , яғни
жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді”.
Бірақ алтын айналасы тұсында да ағымдық халықаралық есеп айырысуларға
алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етті. 1913 жылы халықаралық
есеп айырысулардың 80%-зы ағылшын фунт-стерлингінде бейнеленген аударым
вексельдер көмегімен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп
айырысулардың қалдығын жабуға ғана кызмет етті. 1976 жылы ақшаның алтын
тепе-теңдігі жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз қағаз
ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келді.
Бірақ та, ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке
тұлғаларының, өзара қарым-қатынастарына кызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа
елдің шаруашылықтарымен жеке тұлғалармен алып-сату, ол үшін өзара есеп
ажырасу, несие алу, оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді.
Осыған байланысты, қазіргі ақша дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды
деген пікір, онша дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша
атқарымын орындап келеді. Рас, кез келген ұлттық ақша емес, тек еркін
айырбасталымды ақшалар (валюталар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар
дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін
айырбасталмайтын елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін
айырбасталынатын ақшаға (доллар, евро, иена сияқты) ауыстырады да, содан
соң оның өзінің, керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз
ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен
келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі көлемде.
Бреттон-Вудстағы (1944 жылы) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен
фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік
ақшалардың жаңа формалары: СДР — арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ — еурапалық
есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың қаңтарынан бастап Еуропаға
ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі " евро" айналымға шықты.
Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан
несиелік акшаға өту жолын кеш те болса қайталауда.
Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда,
бірақ одан әлі нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктердің өзіндік
меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік
ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы
операциялар арқылы алтын атқарады [7,61-65б].

1.5 Ақша табиғатының ерекшеліктері.

XX ғасырда ақша қызметтері және ақшаның жалпыға ортақ эквивалент
ретіндегі рөлі өзгерістерге ұшырады. Барлық жерде де алтын жоғарыда аталған
бес қызметін атқаруды қойды, еш жерде тауар құны алтын арқылы өлшенбейді;
ешбір елде алтын айналыста болмайды, алтын төлем құралы қызметін де
атқармайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда есеп айырысу валюталар –
доллар, евро, иендер т.б. арқылы жүзеге асады. Сонымен алтынның айналыстан
шығуы оның ақша қызметін атқармайтын болуы демонетизациялау деп аталады.
Демонетизация дегеніміз алтынның ақша рөлін және жалпыға ортақ, эквивалент
рөлін атқаруды доғаруы. Осы жерде мынадай өте қиын теориялық сұраққа
жақындаймыз. Қазіргі ақшалардың мәні, табиғаты жалпы қандай? Өйткені кімге
де болса анығы қазіргі уақытта асыл металл ақша емес, қағаз ақша – ақша.
Ақшаның барлығы немен анықталады, оның тұрақтылығы неге байланысты?
Батыстың экономикалық теориясында бұл сұрақ бойынша пікір талас жүріп
жатқанына кемінде екі ғасыр болды.Егер қағаз ақша салыстырмалы сиректік
қасиетінен айырылатын болса, онда оның бағалығы төмендейді. Сондықтан қағаз
ақшаның құны туралы мәселе айналысқа қажет қағаз ақшаның саны
туралымәселемен тығыз байланысты. Ақшаның мәні оның қызметтерінен шығады
(ең алдымен құралы және айналыс құралы ретіндегі) [8,80-81б].

1.6 Ақша айналысының заңы.

Қайта құру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары
арасында айтарлықтай шек койылатын.
Ақша айналысы деп - қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша
айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз
айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы
тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша
өпдіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.
Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны
жүзеге асыру кезінде кызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-
несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы — ақша
айналысы деп аталады.
Ақша айналасының объективті негізі — тауар өндірісі мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым козғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс
бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем
құралы функицяларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды
өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен
ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы акша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық
болады. Ақшаның кызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні
түсіндіріледі. Ақша еңбекакрі, зейнетакрі, стипендия төлеу үшін, банктен
қарыз алу үшін және тағы басқа мақсаттар үшін қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі — қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп
айырысу чектерін өндіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақшаа банкнотасын өндіруге байланысты
өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жылдары қолма-қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына
республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өрістеп жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы
ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек несиелік карточкалар, тағы басқа
көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткендей, ақша айналысын ақша айналымын бөлуге
болмайды. Ақша айналымын қома-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде
шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша
өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға (және керісінше) өтеді.
Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң
оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол
бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуына мүмкін.
Сонымен бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-
қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай-ақ:
- өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
- тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша
айналымы;
- ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл,
қағаз несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды [9,61-65б].

II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША ЖҮЙЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің заңдылық негіздері

1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы біздің жас тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болып табылады.
Ол еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік-
экономикалық реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам болды. Төл
теңгеміз пайда болғалы жүргізіліп келе жатқан мемлекеттің тізбекті қаржылық
саясатының арқасында елімізде нарықтық институттар макроэкономикалық
тұрғыдан тұрақталып, біртіндеп қалыптаса бастады.
Өзіміздің ақша бірлігімізді енгізу қазіргі кездегі қол жеткен
экономикалық табыстарымыздың негізін қалады. Оның дұрыстығы қаржы-несие
секторының белсенді дамуымен және теңгенің тұрақтылығымен айқын дәлелденді.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық үдерістерге
оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді.
Елдің экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі
интеграциясы мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей
байланысты. Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша рыногында белгілі бір тепе-
теңдіктің болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдігі.
1991 жылы Қазақстан нарықтық қайта құруды жүзеге асыра бастады. Алайда,
сол кезде жұмыс істеген бірыңғай ақша жүйесі тұрақсыз болды. Жас
мемлекеттер бірінен соң бірі өздерінің ұлттық валюталарын немесе уақытша
ақша белгілерін енгізе бастады. 1992 жылы рубль аймағында Қазақстан,
Өзбекстан, Ресей және Тәжікстан елдері ғана қалды. Республикаға кеңестік
рубльдің бақылаусыз көптеп келуі инфляцияның шарықтап өсуіне әкеліп соқты.
Қазақстан өз валютасын енгізуге мәжбүр болды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ақша айналымының түрлері
Ақша - кең қолданылатын төлем құралы
Ақшаның қажеттілігі, мәні және түрлері
Тауар айналымы эволюциясындағы ақшаның пайда болуы
Ақша айналысы және ақша жүйесі
Ақшаның қажеттілігі,пайда болуы және мәні
Ақша – тауар қатынастарының дамыған формасы. Қазіргі экономикадағы ақшаның рөлі
Ақшаның мәні мен қызметтері
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының ерекшеліктері
Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша айналысы
Пәндер