Араб-парсы деректерін орта мектепте тарих пәніне оқыту барысында пайдалану әдіс-тәсілдері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 103 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . .

1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі және деректанулық ерекшеліктері . . .

1. 1 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуі1. 2 Араб-парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері

2 Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан білім сапасымен білікті жетілдірудің теориясы мен пратикасы

2. 1 Зерттеу мәселесінің тарихи, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде қарастырылуы

2. 2 "Қазақстан тарихынан тарихи білім беру тұжырымдамасы"

3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы оқулықтары және олардың мазмұны

3. 1 Қазақстан тарихы курсының құрылымы

3. 2 Ерте ортағасырлық кезең бойынша білім элементтері

3. 3 Жаңа технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша білім сапасы мен білігін жетілдірудің әдістемелік жолдары

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының негізгі жетістіктері жалпыадамзаттық құндылықтарды ұсынады, тіпті қоғамдық құрылыстың ауысуы кезінде де түбегейлі қайта бағалауды талап етпейді, белгілі бір оқиғалар мен фактілерді жаңғырту үшін түбегейлі түзетулер енгізуді талап етпейді.

Толыққанды тарихты жасау үшін ең басты алғышарт деректердің болуы, оларды шебер, білікті қолдана білу. Сондай-ақ бұл деректердің дер кезінде жарыққа шыққан болуы да өте маңызды. Бұл жарияланымдардың қандай оқырмандарға ұйғарылғаны және қандай мақсатпен іске асырылғанына байланысты үш түрге бөлінеді: ғылыми, ғылыми-көпшілікке арналған және хрестоматиялар.

Бірінші түр жарияланымдарына мысалы мынадай кітаптарды жатқызамыз: «Біздің еліміздің халықтары «Герадот тарихында», Өтеміс қажының «Чингизнамесі».
Екінші түрдің жарияланымдарына: « Орта және Орталық Азия тарихы бойынша материалдарды» атауға болады, оған X-XIX ғғ. Араб, парсы, түрік тілдеріндегі шығармалардың үзінділері енгізілген.
Қазақстан тарихы бойынша хрестоматиялар негізінен оқушыларға арналған оқулықтар[1] .

Тарихи деректану ғылымы экстенсивті және интенсивті жолмен дамитындығы белгілі. Оның мәні бұрын «белгісіз деректерді ғылыми айналымға түсіру арқылы» және « белгілі деректер мазмұнына үңіліп, ондағы жасырын ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы» айқындалады. Олай болса келешек тарихшы зерттеушілеріміз төменде көрсетілетін тарихымыздың қорына қосылып жатқан аударма еңбектерге деректанулық зерттеулер жүргізе отырып, олардан еліміз тарихына қатысты тың мәліметтер алуға болады.

Диссертациялық зерттеуде деректанулық аспектідегі жұмыс таза тарихи жағына қарағанда басымшылық жағдайға ие. Өйткені, деректанулық мәселелердің кешенді шешуін таппай, хронологиясы бойынша әртүрлі дерек көздерін өзара және жан-жақты тексеруден өткізбей, тек жекелеген мағұлматтарды, немесе жекелеген дерек көздерін пайдалау арқылы Қазақстаның орта ғасырлардағы тарихын зерттеумен айналысып жүрген тарихшы медиевистердің алдында туып отырған көптеген және алуан түрлі сұрақтарға жауап беру мүмкін емес.

Зерттеу жұмысының методологиясы мен тәсілдік негізі: ол қоғамдық құбылыстардың дамуы ме өзгеріп отыруын нақты зерттеуді талап ететін тарихи объективтілік және тарихты диалектикалық тұрғыдан ұғыну сияқты принциптерге сүйенеді, олардың өзара байланыстары және өзара ықпал ету процесін зерттеуді талап етеді. Орта ғасыр араб-парсы тарихнамасындағы материалдарды пайдалану және беру тәсілдері туралы мейлінше толық мағұлмат алу мақсатыда оларды салыстырмалы-тарихи және деректанулық зерттеудің негізінде дерек көздеріне сыни талдау жасау.

«Мәдени мұра» ұлттық стратегиялық жобасының еліміздің тарихына қосар үлесі мол. Бұл жоба 2004 жылы Елбасымыздың бастамасымен ата-баба мұрасын жарыққа шығарып, келер ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынды. Қазіргі күні бұндай игі істің нақты жемісіне де қолымыз жетіп отыр. Осы жобаның алғашқы екі кезеңінде (2004-2008) отандық тарих ғылымына қатысты үлкен жұмыстар жүргізілді. Шығыстану институтының бастамасымен « Шығыс жазба деректеріндегі Қазақстан тарихы», яғни парсы, қытай, түрік, араб деректері, сондай-ақ « Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы» деп аталатын 21 томдық кітаптар жарық көрді. Бұл аударма деректердің еліміздің тарихына қатысты үлкен құнды дерек көздері болатындығы айқын.

Осы жарық көрген көп томдықтың 3 томы « IX-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб деректері бойынша» деп аталады. 1 - том Алтын Орда тарихына қатысты материалдар жинағы. (В. Г. Тизенгаузен жинаған араб тілді шығармалар) . Жаңа басылымға Б. Е. Көмеков, А. К. Муминовтың толықтырулары мен түсініктемелері қоса енгізілді. Бұл жұмыс Орталық Азия мен Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихы бойынша өте құнды дерек көзі болып табылады. Алғаш жарық көрген уақыттан (1884) уақыттан осы күнге дейін бұл жинақ өзінің ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. В. Г. Тизенгаузеннен алынған қолжазба деректің көп бөлігі (23 шығарма) басылымға ұсынылып, ал келесі бөлігі (3 шығарма) ескі басылымда кейбір кемшіліктердің, әсіресе сілтемелер мен библиографиялардың жоқтығына қарамастан түзетулер мен толықтырулар енгізіліп, қайта басылды. Жаңа басылымда бұл кемшіліктер жойылып, кітаптың барлық мәтіні әлемдік ғылымның мәмлүк ескерткіштері тарихнамасын зерттеу саласындағы соңғы жетістіктері негізінде қайта қаралды. В. Г. Тизенгаузеннің еңбегіне толықтыру және түсініктеме енгізіліп қайта басылуы өте маңызды болып табылады.

2-том «IX - XII ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде». «Тарихи оқиғалар», «араб тарихи - географиялық әдебиеті», «саяхатшылар жазбалары» жанрларын құрайтын жиырмадан астам шығармалар осы томда ұсынылған. Олар орта ғасырлар кезеңіндегі Қазақстан тарихы бойынша ең ерте, шынайы мәліметтерді құрайды. Шығарма авторлары арасында Тәмим ибн Бахр, ат - Табари, ибн Хордадбек, әл - Йакуби, әл - Масуди, әл - Мукаддаси, әл - Истахри, ибн әл - Факик, әл - Идриси және басқалары. Томды құрастырушы Б. Е. Көмеков.

3- том. «XIII-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде». Бұл томға тарихи шығармалар, тарихи - географиялық және тарихи - биографиялық әдебиеттердің шығармалары топтастырылған. Басылымда Қазақстанның географиясы, тарихи - мәдени аймақтары, рухани - интеллектуалдық өмірі туралы маңызды деректер айтылады. Авторлар арасынан әл-Кураши, ибн Кулубуг, әл-Кафави, Йакут, әл-Димашки, ибн Халдун, әл-Калкашинди және басқалары бар. Араб шығармаларының көп бөлігі ғылыми айналымға жаңадан енгізілген. Томды құрастырушы А. К. Муминов.

Жарыққа шыққан берілген деректер Қазақстандық және Орталық Азияның шатасып кеткен орта ғасырдағы тарихын түсіндіру үшін негіз бола алады. Бұл деректер мен түрлі үлгідегі материалдардың Орталық Азия аймағының орта ғасырлық саяси, дипломатикалық, әлеуметтік - экономикалық, мәдени тарихы үшін өте маңызды екені сөзсіз, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әрекеттестігі зерттеу мәселелерінде Орталық Азия мен Қазақстанның отырықшы зоналары арасындағы тығыз байланыс туралы концепция тағы да нақтылана түсуде. Орталық Азия халықтарының тарихи зертеу жазба археологиялық, ауызша және өзге деректердің кешенді қарастыра зерттеу қазіргі таңда өте өзекті .

Диссертация осындай ғылымға бұрыннан белгілі және жаңадан қосылып жатқан деректердің деректанулық ерекшеліктерін қарастырады. Сондай-ақ осындай деректер қорының нақты қолданылуын, яғни олардың орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына байланысты мектеп оқулықтарында оқытылудың әдіс-тәсілдері де қарастырылады.

1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі

1. 2 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуі

XIX ғ. ІІ-жартысында Алтын Орда мәселесімен айналысқан зерттеушілердің ішінде барон В. Г. Тизенгаузеннің орны ерекше. Ориенталист, араб, парсы және түрік тілдерінің маманы Тизенгаузен өзінің осы саладағы ұзақ жылдарға созылған еңғбегінің нәтижесінде «Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды », атты зерттеуінің 1-томы 1884 жылы Санкт-Петербургте жарық көріп, ол толығымен араб дерек көздеріне арналады. Бұл жинақ өзінің маңыздылығын бүгінгі күнге дейін жоғалтқан жоқ және сирек библиографиялық еңбектердің қатарына жатады. Жинаққа кіргізілген ортағасыр араб авторларының ішінде Ибн әл-Асир, Ибн Абд аз-Захир, Ибн әл-Уасил, Бейбарыс ад-Дауадар, ан-Нуайри, аз-Захаби, әл-Омари, Абу әл-Фадайль, Ибн Касир, Ибн Батута, Ибн Дуқмақ, Ибн Халдун, әл-Қалқашанди, әл-Мақризи, әл-Асқалани, Ибн Арабшах, әл-Айни сияқты Мысыр Мамлүк мемлекетінің замандастарының шығармаларынан Алтын Орда тарихына қатысты жерлерінен түпнұсқадан араб тілінде үзінділер келтіріп, олардың орыс тіліне аудармаларымен қосып бірге берілген. Барлығы, араб тілінде жазылған шығармадан үзінділер берілген бұл жинақ орыс тарихнамасында Алтын Орда тарихына қатысты араб жазба деректерін топтастыруға бағытталған бірінші еңбек болып табылады. Автор үзінді мәтіннің алдында дерек көздері, яғни қолжазба және автор туралы қысқаша мағұлмат береді. Алайда автор өз еңбегінде қамтылып отырған деректерге деректанулық талдау жасамаған. Бұл жағдай қазіргі уақытқа дейін өзгеріссіз қалып отыр.

Парсы және түрік авторлардың шығармаларынан алынған үзінділерді қамтыған жинақтың екінші томы, автордың өлімінен кейін 1941 жылы ғана жарық көрді.

Бұл еңбекке бүгінгі тұрғыдан қарайтын болсақ, Алтын Орданың тарихына қатысты деректердің құндылығы жағынан ол өзінің маңыздылығын сақтаумен қоса, жинақтың жарық көруінен бері бір ғасырдан астам уақыт өтуі себепті, В. Г. Тизенгаузеннің аудармасын сын көзбен толығымен қайта қарап шығып, біраз өңдеуді талап етеді және бұл Жинақ қазақ тарихы ғылымы тарапынан арнайы қарастырылмаған.

Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде академик И. Ю. Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман Шығысының (YII-XYIII ғғ. ) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі еңбектерінің ішінде “ Над арабскими рукописями”[26] еңбегі ортағасыр араб жазба деректерін зерттеуге арналған.

И. Ю. Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [27] ортағасыр араб авторларының, атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.

Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде маңыз берілді. Академиктер В. В. Бартольд, Б. Греков, И. Ю. Крачковскийлердің идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген « Путешествие Ибн Фадлана на Волгу» кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.

Ибн Фадлан жазбасын тұтастай монографиялық тұрғыда талдаған А. П. Ковалевский Мешхедтік қолжазбамен бірге Москва, Париж, Копенгаген, Берлин, Оксфорд және Британ музейіндегі қолжазбаларға жан-жақты ғылыми сипаттама жасаған. А. П. Ковалевскийдің дайындаған бұл еңбегі ортағасырлық дерек көзін монографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісі болды. И. Ю. Крачковскийдің кіріспе сөзімен басталған еңбекте « әл-Мұқтадирдің славяндар патшасындағы елшісі Ахмад Ибн Фадланның кітабы» қолжазбасының фотокөшірмесі мен орыс тіліндегі аудармасынан оған жасалған түсіндірме мен көрсеткіштердің көлемі екі есе көп болуының өзі шығыстанушы еңбегінің ғылыми маңызынан хабар береді

Алтын Орда тақырыбы саласынадағы арнайы зерттеудің қатарында М. Г. Сафаргалиевтің 1960 жылы жарық көрген “ Распад Золотой Орды” [34] атты еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан бастап, оның құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізіне батыс және орыс зрттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйеген. Содай-ақ, араб жазба деректерін Тизенгаузеннің жинағындағы клтірілген араб дерек көздрін және сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М. Поло, В. Рубруктың деректері кеңінен пайдаланылған. Алайда, бұл зеррттеудің басты кемшіліктерінің бірі - оның кеңес өкіметі кезінд жазылуы себпті автордың тақырыпқа К. Маркс пен Ф. Энгельстің еңбектерінің негізінде келуі оның көптеген тарихи процестерге таптық сипат беруіне қатты ықпалын тигізген. Бұл еңбектің зерттеу аясына сай ол Алтын Орданың тек саяси тарихын, билеушілр арасындағы өзара тартыстар мен қырқыстарды қамтып, Дешті Қыпшақ ішідегі әлеуметтік, этникалық, мәдени және діи өмірі автордың назарына мүлдем ілікпеген. Содай-ақ мемлекетттің сыртқы байланыстарында негізгі орын орыстармен қарым-қатынасына беріліп, Алтын Орданың әскери-саяси одақтасы болған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихи орны мен рөлі үстірт қарастырылған.

Көрнекті шығыстанушы В. В. Бартольд өзінің іргелі еңбектер ортағасырлық тарихты қалпына келтірудің деректемелік негізін қалады. Бұл әсіресе Орта Азия мен Қазақстан территориясын мекндеген халықтардың тарихына тікелей қатысты. Өйткені оның жарық көрген барлық 439 еңбегінің 196-сы осы аймақтың тарихына арналған еді [45, 22] . Сол зерттеулерде еңбекте Орта Азияны мекендеген халықтардың тарихын баяндауда байыпты дерек көзі ретінде қарастырудың әдістемесі жасалды.

Кеңестік тарихнамада шығыстану мәселесін негізі В. В. Бартольдтің іргелі еңбектерінде қаланды. «В. В. Бартольд уақыт шегінде алғашқы болып Қазақстанның ортағасырлық кезеңінің ғылыми тарихын жасады» [46, 6] . Шығытың жазба дерек көздерін зерттеуде Бартольд жетекші рөл атқарды. Оның шығыстанудағы жазған еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін шынайы білім қазынасна айналды. Түрік, парсы, араб және бірнеше еуропалық тілдерді білуі оған әлемнің ірі кітапханаларындағы қложазба қорларымен танысуына мүмкіндік берді. Әрине оның кезінде ол қолжазбалардың көпшілігі жарық көріп, ғылыми айналымға шыққан жоқ еді. Көп тіл білу арқылы мүлдем жаңа тарихи құжаттар мен дерек көздерін ашып, ғылыми айналымға ұсынды. Қазақстанға қатысты оның кейбір еңбектері « Қазіргі кезге дейін ортағасырлық жағырафиялық пункттердің орнын анықтауда деректемелік негіз болып келеді» [10, 86] содан да оның ғылыми әдістемесі ізденіс практикасынан берік орын алады.

Атақты арабист және шығыстанушы академик В. В. Бартольд (1869-1930) ортағасырлардағы Түркістан және Орта Азия халықтарының саяси және мәдени тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі-моңғол халықтарының тарихы мен әдебиеті жоқ деген қалыптасып қалған батыстық шовинистік көзқарастарды өзінің еңбектерінде ғылыми дәлелдер арқылы негізсіз екенін дәлелдеп беріп, Еуропа және Азия елдерінде де тарихи эволюцияның бірдей заңдылықтары әрекет етеді. [25] деген батыл пікірді алғаш болып айтты. Араб, парсы және тұрік тілдерін жетік меңгерудің арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен кеңінен танысып, оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта Азия елдеріндегі қолжазба қорымен танысумен қатар шет елдерде, оның ішінде Батыс Еуропа және Шығыс елдерінің, атап айтсақ Қайыр, Стамбул сияқты ірі орталықтарының кітапханаларында көптеген қолжазбалармен танысып, оларды тікелей зерттеп, деректанулық талдаулар жасады. Бартольд өзінің ортағасырлық тарихына көп көңіл бөлді. Оның ғылыми зерттеулерінің арасында «Моңғол жаулаушылығы кезіндегі Түркістан» екі томдық еңбегінің орны ерекше. Бұл еңбегі үшін 1900 жылы Шығыс ғылымдары докторы атағына иеболады. Сондай-ақ, оның өзекті еңбектерінің арқасында ислам тарихына қатысты «Ислам (1918), «Мұсылман мәдениеті» (1918), «Мұсылман әлемі» ( 1922), «Мусейлима» (1925) және т. б. атауға болады. Бұл еңбектерінде В. В. Бартольд араб және батысеуропалық авторлардың ең маңызды еңбектеріне сынды шолу жасап, мұсылман мағұлматтарын тексеріп, мұқият түрде іріктелген орасан көп ғылыми материалдар жинақтап, ислам тарихының бастапқы кезеңіне жаңаша көзқараспен қарап, Шығыс елдері арасында исламның таралуы және мұсылман мәдениетінің дамуы туралы құнды пікірлер айтты. Оның жасаған тұжырымдары мен бақылаулары әлемдік шығыстану және исламтану ғылымын едәуір байытты, алайда оның кейбір пікірлері мен шығарған нәтижелері бәсекелестікті және әлі де болса өззерттеуін күтуде.

В. В. Бартольдтің 9 томдық «Таңдамалы шығармалар» жинағы 1960-шы жылдары Мәскеуде жарық көріп, онда негізінен Орта Азия еледрі мен Түркістанның саяси және мәдени тарихына жаңаша көзқарас, Шыңғысхан және оның ұрпақтары құрған ұлан-байтақ империясының саяси тарихымен қоса, оның мемлекеттік жүйесі туралы, сондай-ақ көптеген ортағасыр қолжазбаларына деректанулық тұрғыдан талдаулар жасалды. Сондай-ақ, онда бірқатар Батыс Еуропа елдерінде жерық көрген ғылыми еңбектерге рецензиялары мен ғылыми сындары қамтылды. Дегенмен, Бартольдтің ғылыми еңбектерінің кемшіліктері де жоқ емес, атап айтсақ ол өзі терең зерттеп отырған түркі халқының тарихында лингвистикалық әдістерді кеңінен қолданғанына қарамастан түркі этнонимдері мен антропонимдеріне жете мән бермейді. Сондай-ақ оның зерттеулерінде араб-ислам өркениетіне түркі-қыпшақ мәдениетінің ықпалы мен қосқан үлесі тақырыбы ашылмаған десе болады.

Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде академик И. Ю. Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман Шығысының (YII-XYIII ғғ. ) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі еңбектерінің ішінде “Над арабскими рукописями” [26] еңбегі ортағасыр араб жазба деректерін зерттеуге арналған.

Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде маңыз берілді. Академиктер В. В. Бартольд, Б. Греков, И. Ю. Крачковскийлердің идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген «Путешествие Ибн Фадлана на Волгу» кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.