Араб-парсы деректерін орта мектепте тарих пәніне оқыту барысында пайдалану әдіс-тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі және деректанулық ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.1 Араб.парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуі
1.2 Араб.парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
2 Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан білім сапасымен білікті жетілдірудің теориясы мен пратикасы
2.1 Зерттеу мәселесінің тарихи, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде қарастырылуы
2.2 "Қазақстан тарихынан тарихи білім беру тұжырымдамасы"
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы оқулықтары және олардың мазмұны
3.1 Қазақстан тарихы курсының құрылымы
3.2 Ерте ортағасырлық кезең бойынша білім элементтері
3.3 Жаңа технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша білім сапасы мен білігін жетілдірудің әдістемелік жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі және деректанулық ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.1 Араб.парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуі
1.2 Араб.парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
2 Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан білім сапасымен білікті жетілдірудің теориясы мен пратикасы
2.1 Зерттеу мәселесінің тарихи, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде қарастырылуы
2.2 "Қазақстан тарихынан тарихи білім беру тұжырымдамасы"
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы оқулықтары және олардың мазмұны
3.1 Қазақстан тарихы курсының құрылымы
3.2 Ерте ортағасырлық кезең бойынша білім элементтері
3.3 Жаңа технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша білім сапасы мен білігін жетілдірудің әдістемелік жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының негізгі жетістіктері жалпыадамзаттық құндылықтарды ұсынады, тіпті қоғамдық құрылыстың ауысуы кезінде де түбегейлі қайта бағалауды талап етпейді, белгілі бір оқиғалар мен фактілерді жаңғырту үшін түбегейлі түзетулер енгізуді талап етпейді.
Толыққанды тарихты жасау үшін ең басты алғышарт деректердің болуы, оларды шебер, білікті қолдана білу. Сондай-ақ бұл деректердің дер кезінде жарыққа шыққан болуы да өте маңызды. Бұл жарияланымдардың қандай оқырмандарға ұйғарылғаны және қандай мақсатпен іске асырылғанына байланысты үш түрге бөлінеді: ғылыми, ғылыми-көпшілікке арналған және хрестоматиялар.
• Бірінші түр жарияланымдарына мысалы мынадай кітаптарды жатқызамыз: «Біздің еліміздің халықтары «Герадот тарихында», Өтеміс қажының «Чингизнамесі».
• Екінші түрдің жарияланымдарына: « Орта және Орталық Азия тарихы бойынша материалдарды» атауға болады, оған X-XIX ғғ. Араб, парсы, түрік тілдеріндегі шығармалардың үзінділері енгізілген.
• Қазақстан тарихы бойынша хрестоматиялар негізінен оқушыларға арналған оқулықтар[1].
Тарихи деректану ғылымы экстенсивті және интенсивті жолмен дамитындығы белгілі. Оның мәні бұрын «белгісіз деректерді ғылыми айналымға түсіру арқылы» және « белгілі деректер мазмұнына үңіліп, ондағы жасырын ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы» айқындалады. Олай болса келешек тарихшы зерттеушілеріміз төменде көрсетілетін тарихымыздың қорына қосылып жатқан аударма еңбектерге деректанулық зерттеулер жүргізе отырып, олардан еліміз тарихына қатысты тың мәліметтер алуға болады.
Диссертациялық зерттеуде деректанулық аспектідегі жұмыс таза тарихи жағына қарағанда басымшылық жағдайға ие. Өйткені, деректанулық мәселелердің кешенді шешуін таппай, хронологиясы бойынша әртүрлі дерек көздерін өзара және жан-жақты тексеруден өткізбей, тек жекелеген мағұлматтарды, немесе жекелеген дерек көздерін пайдалау арқылы Қазақстаның орта ғасырлардағы тарихын зерттеумен айналысып жүрген тарихшы медиевистердің алдында туып отырған көптеген және алуан түрлі сұрақтарға жауап беру мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен тәсілдік негізі: ол қоғамдық құбылыстардың дамуы ме өзгеріп отыруын нақты зерттеуді талап ететін тарихи объективтілік және тарихты диалектикалық тұрғыдан ұғыну сияқты принциптерге сүйенеді, олардың өзара байланыстары және өзара ықпал ету процесін зерттеуді талап етеді. Орта ғасыр араб-парсы тарихнамасындағы материалдарды пайдалану және беру тәсілдері туралы мейлінше толық мағұлмат алу мақсатыда оларды салыстырмалы-тарихи және деректанулық зерттеудің негізінде дерек көздеріне сыни талдау жасау.
«Мәдени мұра» ұлттық стратегиялық жобасының еліміздің тарихына қосар үлесі мол. Бұл жоба 2004 жылы Елбасымыздың бастамасымен ата-баба мұрасын жарыққа шығарып, келер ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынды. Қазіргі күні бұндай игі істің нақты жемісіне де қолымыз жетіп отыр. Осы жобаның алғашқы екі кезеңінде (2004-2008) отандық тарих ғылымына қатысты үлкен жұмыстар жүргізілді. Шығыстану институтының бастамасымен « Шығыс жазба деректеріндегі Қазақстан тарихы», яғни парсы, қытай, түрік, араб деректері, сондай-ақ « Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы» деп аталатын 21 томдық кітаптар жарық көрді. Бұл аударма деректердің еліміздің тарихына қатысты үлкен құнды дерек көздері болатындығы айқын.
Толыққанды тарихты жасау үшін ең басты алғышарт деректердің болуы, оларды шебер, білікті қолдана білу. Сондай-ақ бұл деректердің дер кезінде жарыққа шыққан болуы да өте маңызды. Бұл жарияланымдардың қандай оқырмандарға ұйғарылғаны және қандай мақсатпен іске асырылғанына байланысты үш түрге бөлінеді: ғылыми, ғылыми-көпшілікке арналған және хрестоматиялар.
• Бірінші түр жарияланымдарына мысалы мынадай кітаптарды жатқызамыз: «Біздің еліміздің халықтары «Герадот тарихында», Өтеміс қажының «Чингизнамесі».
• Екінші түрдің жарияланымдарына: « Орта және Орталық Азия тарихы бойынша материалдарды» атауға болады, оған X-XIX ғғ. Араб, парсы, түрік тілдеріндегі шығармалардың үзінділері енгізілген.
• Қазақстан тарихы бойынша хрестоматиялар негізінен оқушыларға арналған оқулықтар[1].
Тарихи деректану ғылымы экстенсивті және интенсивті жолмен дамитындығы белгілі. Оның мәні бұрын «белгісіз деректерді ғылыми айналымға түсіру арқылы» және « белгілі деректер мазмұнына үңіліп, ондағы жасырын ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы» айқындалады. Олай болса келешек тарихшы зерттеушілеріміз төменде көрсетілетін тарихымыздың қорына қосылып жатқан аударма еңбектерге деректанулық зерттеулер жүргізе отырып, олардан еліміз тарихына қатысты тың мәліметтер алуға болады.
Диссертациялық зерттеуде деректанулық аспектідегі жұмыс таза тарихи жағына қарағанда басымшылық жағдайға ие. Өйткені, деректанулық мәселелердің кешенді шешуін таппай, хронологиясы бойынша әртүрлі дерек көздерін өзара және жан-жақты тексеруден өткізбей, тек жекелеген мағұлматтарды, немесе жекелеген дерек көздерін пайдалау арқылы Қазақстаның орта ғасырлардағы тарихын зерттеумен айналысып жүрген тарихшы медиевистердің алдында туып отырған көптеген және алуан түрлі сұрақтарға жауап беру мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен тәсілдік негізі: ол қоғамдық құбылыстардың дамуы ме өзгеріп отыруын нақты зерттеуді талап ететін тарихи объективтілік және тарихты диалектикалық тұрғыдан ұғыну сияқты принциптерге сүйенеді, олардың өзара байланыстары және өзара ықпал ету процесін зерттеуді талап етеді. Орта ғасыр араб-парсы тарихнамасындағы материалдарды пайдалану және беру тәсілдері туралы мейлінше толық мағұлмат алу мақсатыда оларды салыстырмалы-тарихи және деректанулық зерттеудің негізінде дерек көздеріне сыни талдау жасау.
«Мәдени мұра» ұлттық стратегиялық жобасының еліміздің тарихына қосар үлесі мол. Бұл жоба 2004 жылы Елбасымыздың бастамасымен ата-баба мұрасын жарыққа шығарып, келер ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынды. Қазіргі күні бұндай игі істің нақты жемісіне де қолымыз жетіп отыр. Осы жобаның алғашқы екі кезеңінде (2004-2008) отандық тарих ғылымына қатысты үлкен жұмыстар жүргізілді. Шығыстану институтының бастамасымен « Шығыс жазба деректеріндегі Қазақстан тарихы», яғни парсы, қытай, түрік, араб деректері, сондай-ақ « Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы» деп аталатын 21 томдық кітаптар жарық көрді. Бұл аударма деректердің еліміздің тарихына қатысты үлкен құнды дерек көздері болатындығы айқын.
1 Ковалевский А.П. Путешествие Ибн Фадлана на Волгу (под редакций И.Ю. Крачковского). - М.-Л: Издательство АН СССР, 1939. - 212 с.
2 Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература // Избранные сочинения. -Т. 4. - М.-Л.: Издательство АН СССР, 1957. - 912 с.
6 Розен В.Р. Пролегомена к новому изданию Ибн Фадлана // Записки Восточного отделения Императорского Российского археологического общества. XV. СПб., 1902-1904.
7 Заходер Б.Н. Каспийский свод сведений о восточной Европе. Горган и Повольже в IX-X вв. - М.: Издательство восточной литературы, 1962. - 252 с.
8 Артамонов М.И. История хазар. - Л.: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962. - 527 с.
9 Караев О. Арабские и персидские источники IX-XII вв. о киргизах и Киргизии. - Фрунзе: Илим, 1968. - 102 с.
10 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв. - Ашхабад: Ылым, 1969. - 294 с.
12 Кумеков Б.Е. Государство кимеков IX-XI вв по арабским источникам. -Алма-Ата: Наука, 1972. - 156 с.
13Сихарулидзе Э.Т.'Сведения Йакута о Грузии и Кавказе. - Вып. 1 / Текст, перевод на грузинский язык и введение Э.Т.Сихарулидзе. -Тбилиси: Издательство АН Гр ССР, 1964.
14Налбандян А.Г. Арабские источники об Армении, армянах и других народах Закавказья / Составитель и переводчик А.Г. НаЛбандян. - Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1965. - 150 с.
14 Сулаймонов С. Лингивистические основы топонимики в трудах
арабского средневекового автора Иакута ал-Хамави: Автореф. ... канд. филол.
наук.-М., 1979.-20 с. ^
15 Буниятов З.М. Иакут ал-Хамави. "Муджам ал-булдан" (Сведения о Азербайжане ). - Баку: Элм, 1983. - 110 с.
16 Полосин В.В. Фихрист Ибн ан-Надима как историко-культурный памятник X века. - М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1989. -159 с.
17 Калинина Т.М. Сведения ранних ученых Арабского халифата (тексты, перевод, комментарий). - М.: Наука, 1988. - 180 с.
18 Ибн ал-Факих. Ахбар ал-булдан (Известия о странах) / Введение, перевод с арабского, издание текста и комментарий А.С. Жамкочяна. - Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1979. - 319 с.
19 Цкиташвили В.О.' Раннесредневековый Багдад (По данным Машхадской рукописи труда Ибн ал-Факиха ал-Хамадани). - Тбилиси: Мецниереба, 1986. -273 с.
20 Ирматов Б.М. Метод использования материала в "Му'джам ал-булдан" Йакута ал-Хамави: Автореф. ...канд. ист. наук. -Ташкент, 1993. - 21 с.
31 Ибн Хурдадбех. Книга путей и стран / Перевод в арабского,
комментарий, исследование, указатели и карты Н. Велихановои. - Баку: Элм,
1986.-427 с.
32 Blachere К. Yakut al-Rumi // Encyclopedic d'Islam. Vol. IV, Leyden-London, 1934.-P. 1153-1154.
33 Sellheim, Rudolf. Neue Materialen zur Biographic des Yaqut //Forschungen ubd Forstshnitte der Katalogisierung der orientalische Handschriften in Deutschland. -Wiesbaden, 1966.
34 Көмеков Б. Араб жазбалары // Түркістан энциклопедиясы. -Алматы, 2000. - 82-85 бб.
35 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІП-ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. -Алма-Ата: Издательство «Наука» КазССР, 1987.-41с.
36 Гафуров А. Рассказы об именах. - Душанбе: Ирфон, 1968. -140 с.
37 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы: Рауан, 1995. -238 6.
38 Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.: Наука, 1985.-305 с.
39 Yacut's Moschtarik das Lexicon geographischer Homonyme. Herausgegeben von F.Wiistenfeld. Gottingen, 1846.
40 Вахабова Б.А Памятники арабоязычной биографической литературы XII-XIII вв. как источники для истории и культуры Средней Азии. Автореф. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1970. - 28 с.
41 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Статьи, перевод и комментарий. - Харьков: Издательство Харьковского университета, 1956. - 347 с..1957c.
60 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
61 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских, персидских и тюркских исторических и географических сочинений Х-ХІХ вв.). Вып. 1. - М.: Наука, 1973. - 280 с..
62 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
63 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских,
Цкиташвили В.О.' Раннесредневековый Багдад (По данным Машхадской рукописи труда Ибн ал-Факиха ал-Хамадани). - Тбилиси: Мецниереба, 1986. -273 с.
21 Ирматов Б.М. Метод использования материала в "Му'джам ал-булдан" Йакута ал-Хамави: Автореф. ...канд. ист. наук. -Ташкент, 1993. - 21 с.
31 Ибн Хурдадбех. Книга путей и стран / Перевод в арабского,
комментарий, исследование, указатели и карты Н. Велихановои. - Баку: Элм,
1986.-427 с.
42 Көмеков Б. Араб жазбалары // Түркістан энциклопедиясы. -Алматы, 2000. - 82-85 бб.
43 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІП-ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. -Алма-Ата: Издательство «Наука» КазССР, 1987.-41с.
44 Гафуров А. Рассказы об именах. - Душанбе: Ирфон, 1968. -140 с.
45 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы: Рауан, 1995. -238 6.
46 Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.: Наука, 1985.-305 с.
47 Вахабова Б.А Памятники арабоязычной биографической литературы XII-XIII вв. как источники для истории и культуры Средней Азии. Автореф. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1970. - 28 с.
48 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Статьи, перевод и комментарий. - Харьков: Издательство Харьковского университета, 1956. - 347 с.
64 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
65 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских, персидских и тюркских исторических и географических сочинений Х-ХІХ вв.). Вып. 1. - М.: Наука, 1973. - 280 с.
66 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
67 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских,
55 Чучин-Росов А.Е. Образование и культура. – М.: Педагогика, 1998. – С. 7-9.
56 Рябов Ю.А. Изменение содержания исторического образования как условие гуманизации преподавания истории // Проблемы гуманизации исторического образования в школе. (Материалы научно-практической конференции учителей истории и обществоведения Ленинграда). – Ленинград: ЛГИУУ, 1989. – С. 3-7.
57 Беспечанский В.П. О формировании исторического мышления школьников // Советская педагогика. – 1980. – № 2. – С. 63-64.
58 Наурызбай Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 192 б.
59 Дүбірбекова К. Оқушылардың бойында тарихи сана арқылы ұлттық рухтағы менталитетті қалыптастыру // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2003. – № 2-3. – 39-41 бб.
60Тұрлығұл Т.Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Ғылым, 2003. – 256 б.
60 Затов Қ. Мәдениеттану. Оқу құралы. – Алматы: ҚазҰУ, 2005. – 10 б.
73 Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2003. – 368 б.
74 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1997. – 62 б.
75 Қозыбаев М. Қазақ тарихы – дала өркениетінің құрамды бөлігі // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2004. – № 10. – 22-23 б.
76 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана: Фолиант, 2000. – 44 б.
77 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2003. – 26 желтоқсан.
78 Оқулықтар, оқу-әдістемелік кешеннің құрамы мен оқу бағдарламаларын әзірлеуге және сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар. – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА, 2000. – 16 б.
82 Шамова Т.И., Давыденко Т.М. Управление образовательным процессом в адаптивной школе. – М.: Центр «Педагогический поиск», 2001. – 384 с.
83 Качество знаний учащихся и пути его совершенствования / Под ред. М.Н. Скаткина, В.В. Краевского. – М.: Педагогика, 1978. – 161 с.
84 Требования к знаниям и умениям школьников / Под ред. А.А. Кузнецова. – М.: Педагогика, 1987. – 176 с.
85 Философский словарь. – М.: Политиздат, 1991. – С. 560.
88 Лейбенгруб П.С. Дидактические требования у уроку истории. – М.: Издательство АПН РСФСР, 1960. – С. 79.
89 Паламарчук В.Ф. Школа учит мыслить. – М.: Просвещение, 1987. – С. 206.
90 Чернилевский Д.В. Дидактические технологии в высшей школе. – М.: ЮНИТИ, 2002. – С. 69.
91 Усова А.В. Формирование учебных умений учащихся // Советская педагогика. – 1982. – № 1. – С. 45-47.
92 Педагогический энциклопедический словарь. – М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. – С. 258.
93 Унт И. Индивидуализация и дифференциация обучения. – М.: Педагогика, 1990. – 188 с.
94 Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся в процессе обучения истории. – М.: Просвещение, 1982. – 191 с.
95 Бабанский Ю.К. Рациональная организация учебной деятельности. – М.: Знание, 1981. – 237 с.
96 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: Изд. Моск. унив, 1975. – 343 с.
Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – С. 101.
3 Джадрина М.Ж. Дидактические аспекты дифференциации содержания школьного образования. – Алматы: РИК КАО имени Ы. Алтынсарина, 2000. – С. 86.
64 Жадрина М.Ж. Жалпы білім берудегі жаңа үрдістер // Открытая школа. – 2004. – № 5. – 7 б.
65 Жадрина М.Ж. Образование, ориентированное на результат, как новая модель школьного образования // Открытая школа. – 2003. – № 1. – С. 11.
66 Бірәлинова Д.И. Бағдарлама – басты құжат // Қазақ тарихы. – 2003. – № 4. – 72-75 бб.
67 Головатенко А.Ю. Учебники истории: сегодня и завтра // История: Еженедельное приложение к газете «Первое сентября». – 1997. – № 7. – С. 15.
68 Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе. – М.: Просвещение, 1984. – Гл. ХІ. – С. 117-118.
69 Развитие общих учебных умений и навыков школьников // Преподавание истории в школе. – 1985. – № 1. – С. 34-35.
70 Запорожец Н.И. Развитие умений и навыков учащихся в процессе преподавания истории (ІV-VІІІ кл.). – М.: Просвещение, 1978. – 144 с.
71 Тұрлығұлов Т.Т. Тарих сабағын жетілдіру жолдары. – Алматы: Мектеп, 1984. – 30 б.
72 Рябцев Ю.С. Школьная отечественная история и русская культура // Преподавание истории в школе. – 1997. – № 7. – С. 24-27.
73 Тарих. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7-сыныптарына арналған бағдарламалар. – Алматы: РОНД, 2003. – 32 б.
74 Жолдасбаев С., Бабаев Д. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Атамұра, 2003. – 3 б.
75 Жүкеш Қ.М. Оқулық жазудың талап-шарттары // Қазақ тарихы. – 2001. – № 1. – 63-70 бб.
76 Кусаинов А.К., Асылов У.А. Актуальные проблемы учебниковедения. – М.: Просвещение, 2003. – 86 с.
77 Имангожина О. Школьный учебник: проблемы и пути развития // Мектеп директоры. – 2004. – № 2. – С. 44-46.
78 Жерар Ф.-М., Рожье К. Разработка и анализ школьных учебников / Пер. с франц. Е. Филипповой. – М.: АВ ОVО, 1998. – С. 372.
79 Тұрлығұл Т.Т. Қазақстан тарихы жаңа буын оқулықтарының ғылыми-әдістемелік ерекшеліктері // Үшінші мыңжылдықтың оқулығы: жасау, шығару және тарату. ІІІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: ҚБТУ, 2003. – 5-6 маусым. – 35-36 бб.
80 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа оқу құралдарының жаңалығы неде? // Қазақ тарихы. – 2001. – № 1. – 59 б.
81 Щукина Г.Н. Педагогика школы. – М.: Педагогика, 1977. – С. 293.
82 Проблемы школьного учебника. – М.: Просвещение, 1977. – Вып. 5. – С. 101.
83 Бикенова Қ. Тарих оқулықтарына теориялық-әдістемелік талдау (5-8 сынып оқулықтары) // Қазақ тарихы. – 2005. – № 3. – 101-103 бб.
84 Жадрина М.Ж. Учебник нового типа как средство организации компетентностного образования в школе // Открытая школа. – 2004. – 1 (37). – С. 6-8.
85 Зуев Д.Д. Школьный учебник. – М.: Просвещение, 1983. – С. 138-152.
86 Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функций учебника // Проблемы школьного учебника. Вып. 7. – М.: Просвещение, 1979. – С. 20-38.
87 Бралинова Д.И. Содержание курса истории средних веков в школьных учебниках // Учебник третьего тысячелетия: создание, издание, распространение. Материалы ІІІ Международной научно-практической конференции. – Алматы: КБТУ, 2003. –5-6 июня. – С. 88.
88 Макматов Н.Г. Опыт использования иллюстраций учебников по истории древнего мира и истории средних веков. – Алма-Ата: Минпрос КазССР, 1955. – С. 5-7.
89 Короткова М.В. О новых методических подходах в современных школьных учебниках истории // Научные труды МГПУ имени Ленина. Серия: социально-исторические науки. – М.: Прометей, 1996. – С. 103.
90 Попов А.В. Из истории иллюстрирования школьных учебников // Проблемы школьного учебника. – Вып. 6. – М.: Просвещение, 1978. – С. 210.
91 Жолдасбаев С., Адамбосынов Қ., Көпекбай Ә. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Оқыту әдістемесі: Жалпы білім беретін мектептің 7-сынып мұғалімдеріне арналған. – Алматы: Атамұра, 2003. – 144 б.
92 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған / Құраст.: Жолдасбаев С. – Алматы: Атамұра, 2003. – 112 б.
93 Мұратова К. Пән оқулығы – білім қайнары // Қазақ тарихы. – 2003. – № 5. – 63-66 бб.
94 Шермұханбетова М. Тарих таразысы – бәріне өлшем // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2004. – № 1. – 8 б.
95 Ыбыраев М. Оқулықтар туралы ұсыныс-пікірлер // Қазақ тарихы. – 2002. – № 4. – 26 б.
96 Умбражко К.Б. Развитие творческого мышления на уроках истории // Преподавание истории в школе. – 1996. – № 2. – С. 29-34.
97 Бекиш Р.М. Концептуальные подходы к разработке учебников и учебно-методического комплекса по истории // История Казахстана: преподавание в школах и вузах. – 2003. – № 9. – С. 6-15.
98 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде «Қазақстан тарихын» оқыту тұжырымдамасы // Қазақ тарихы. – 1994. – № 1-2. – 7 б.
99 Назарбаев Н. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, келер ұрпаққа аманаттау – парыз // Түркістан. – 2003. – 4 желтоқсан.
100 Мәмет С. Кемелдену мұраға мұқият қараудан көрінеді // Егемен Қазақстан. – 2003. – 29 қараша.
101 Тұрлығұл Т.Т., Воронянская О. Жүйелілік-құрылымдық тәсіл қалай қолданылады? // Қазақ тарихы. – 2001. – № 3. – 70 б.
102 Ережепова Г. Модульдік технология хақында // Қазақ тарихы. – 2001. – № 5. – 72-73 бб.
103 Қоңырбаева К. К. Поппердің пікірсайыс технологиясы // Қазақстан мектебі. – 2001. – № 9. – 78-79 бб.
104 Хабатұлы М. Пікірсайыс тәсілін қолданғанда // Қазақ тарихы. – 2002. – № 1. – 75-77 б.
105 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа педагогикалық, ақпараттық технологияларға бет бұрсақ // Қазақ тарихы. – 2003. – № 4. – 75-80 бб.
106 Караев Ж., Кобдикова Ж. Методологические основы совершенствования педагогической системы обучения в школе // Вестник высшей школы Казахстана. – 1998. – № 3. – С. 51-59.
107 Педагогические технологии. Изд. второе, исправлен. и дополн. / Под ред. В.С. Кукушина. – М.–Ростов-на-Дону: Изд.центр МарТ, 2004. – 336 с.
108 Лихачев Б.Т. Педагогика. – М.: Просвещение, 1992. – С. 217.
109 Талызина Н.Ф. Технология обучения и ее место в педагогическом процессе // Современная высшая школа. – 1977. – № 1. – С. 46-49.
110 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихты оқытуда пайдалану // Қазақ тарихы. – 2004. – № 4. – 145-152 бб.
111 Монахов В.М. и др. Методы оптимизации. – М.: Просвещение, 1978. –175 с.
112 Философиялық сөздік. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1991. –118 б.
113 Шпилева А.П. Технологический подход в процессе развивающего модульного обучения // История Казахстана: преподавание в школах и ВУЗах. – 2004. – № 3. – С. 41.
114 Селевко Г.К. Опыт системного анализа педагогических систем // Школьные технологии. – 1996. – № 6. – С. 23-27.
115 Коротяев Б.И. Учение – процесс творческий. – М.: Просвещение, 1989. – 158 с.
116 Леонтьев А.Н. «Единицы» и уровни деятельности // Вестник Московского университета. – 1978. – № 2. – С. 3-19.
117 Шаталов В.Ф. Точка опоры. – М.: Педагогика, 1987. – 158 с.
118 Блауберг М.В., Садовский В.Н., Юдин Э.Г. Системный подход: предпосылки, посылки, проблемы, трудности. – М.: Знание, 1969. – С. 120.
119 Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление. – М.: Политиздат, 1981. – С. 180.
120 Каган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. – М.: Изд. Днепровского ун., 1991. – С. 384.
121 Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики / Под ред. Т.И. Шамовой. – М.: Педагогика, 1991. – С. 192.
122 Галиев Т.Т. Это самый эффективный путь // Учитель Казахстана. – 1999. – 24 апреля. – № 13-16. – С. 11.
123 Шаврина Л. Технология Галиева – это совершенно неожиданный, совершенно иной подход // Учитель Казахстана. – 1999. – 29 мая. – № 17-20. – С. 7.
124 Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе. Кн. для учителей. – М.: Просвещение, 1977. – 240 с.
125 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. – М.: Педагогика, 1972. – 168 с.
126 Киршнер Л.А. Формирование познавательных возможностей учащихся в процессе изучения истории. – М.: Просвещение, 1982. – С. 19.
127 Педагогический словарь / Под ред. А.Каирова. – М.: Советская энциклопедия, 1960. – С. 321.
128 Аристова Л.П. Об усилении обучающей роли самостоятельных работ учащихся в учебном процессе. – М.: Педагогика, 1960. – С. 42-68.
129 Дайри Н.Г. Основное усвоить на уроке. Кн. для учителя. – М.: Просвещение, 1987. – 192 с.
130 Дайри Н.Г. Обучение истории в старших классах. – М.: Просвещение, 1966. – 415 с.
131 Лернер И.Я. Задания для самостоятельной работы по истории СССР. 8 кл. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1988. – 111 с..
132 Годер Г.И. Задания и задачи по истории древнего мира. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1996. – 144 с.
133 Гора П.В. Методические приемы и средства наглядного обучения истории в средней школе. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1971. – 239 с.
134 Лейбенгруб П.С. О повторении на уроках истории СССР в 7-10 классах. Пособие для учителя. 2-е изд., дораб. – М.: Просвещение, 1987. – 144 с.
135 Гребенюк О.С. Становление целостного процесса обучения в профессиональной школе // Теоретико-методологические проблемы учебно-воспитательного процесса в школе и педвузе. Тезисы докладов. – Волгоград, 1986. – С. 63.
136 Дебаты: Учебно-методический комплект. – М.: Изд. Бонфи, 2001. – С. 122.
137 Ахметова С.Р. Пікірсайыс технологиясын педагогикалық процессте пайдалану. – Семей, 2001. – 27 б.
138 Сарсекеев Б.С. Задания для самостоятельной работы по истории Казахстана. – Алматы: Ана тілі, 1996. – С. 88.
139 Эльконин Д.Б. Психология игры. – М.: Педагогика, 1978 – С. 304.
140 Кулагина Г.А. Сто игр по истории. – М.: Просвещение, 1983. – С. 24-27.
141 Махмутов М.И. Современный урок. 2-е изд. – М.: Педагогика, 1985. – С. 184.
142 Максимов В.Н. Межпредметные связи в учебно-воспитательном процессе современной школы. – М.: Просвещение, 1987. – С. 21.
143 Шаталов В.Ф. Куда и как исчезли тройки. Из опыта работы школ г. Донецка. – М.: Педагогика, 1979. – С. 34.
144 Бахтыгалиева С. Десант в «чужой школе» или покушение на Яна Коменского // Учитель Казахстана. – 1999. – 24 апреля. – № 13-16. – С. 11.
145 Куттыкужанов А. Особое место отводится // Учитель Казахстана. – 1999. – 16 января. – № 1-2. – С. 3.
146 Брунер Дж. Психология познания. – М.: Прогресс, 1977. – С. 411.
147 Блауберг И.В., Юдин Б.Г. Понятия целостности и его роль в научном познании. – М.: Педагогика, 1972. – С. 48.
148 Блюменау Д.И. Проблемы свертывания научной информации. – Л.: Наука, 1982. – С. 166.
149 Давыдова Г.Л. Творчество и диалектика. – М.: Наука, 1976. – С. 175.
2 Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература // Избранные сочинения. -Т. 4. - М.-Л.: Издательство АН СССР, 1957. - 912 с.
6 Розен В.Р. Пролегомена к новому изданию Ибн Фадлана // Записки Восточного отделения Императорского Российского археологического общества. XV. СПб., 1902-1904.
7 Заходер Б.Н. Каспийский свод сведений о восточной Европе. Горган и Повольже в IX-X вв. - М.: Издательство восточной литературы, 1962. - 252 с.
8 Артамонов М.И. История хазар. - Л.: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962. - 527 с.
9 Караев О. Арабские и персидские источники IX-XII вв. о киргизах и Киргизии. - Фрунзе: Илим, 1968. - 102 с.
10 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв. - Ашхабад: Ылым, 1969. - 294 с.
12 Кумеков Б.Е. Государство кимеков IX-XI вв по арабским источникам. -Алма-Ата: Наука, 1972. - 156 с.
13Сихарулидзе Э.Т.'Сведения Йакута о Грузии и Кавказе. - Вып. 1 / Текст, перевод на грузинский язык и введение Э.Т.Сихарулидзе. -Тбилиси: Издательство АН Гр ССР, 1964.
14Налбандян А.Г. Арабские источники об Армении, армянах и других народах Закавказья / Составитель и переводчик А.Г. НаЛбандян. - Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1965. - 150 с.
14 Сулаймонов С. Лингивистические основы топонимики в трудах
арабского средневекового автора Иакута ал-Хамави: Автореф. ... канд. филол.
наук.-М., 1979.-20 с. ^
15 Буниятов З.М. Иакут ал-Хамави. "Муджам ал-булдан" (Сведения о Азербайжане ). - Баку: Элм, 1983. - 110 с.
16 Полосин В.В. Фихрист Ибн ан-Надима как историко-культурный памятник X века. - М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1989. -159 с.
17 Калинина Т.М. Сведения ранних ученых Арабского халифата (тексты, перевод, комментарий). - М.: Наука, 1988. - 180 с.
18 Ибн ал-Факих. Ахбар ал-булдан (Известия о странах) / Введение, перевод с арабского, издание текста и комментарий А.С. Жамкочяна. - Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1979. - 319 с.
19 Цкиташвили В.О.' Раннесредневековый Багдад (По данным Машхадской рукописи труда Ибн ал-Факиха ал-Хамадани). - Тбилиси: Мецниереба, 1986. -273 с.
20 Ирматов Б.М. Метод использования материала в "Му'джам ал-булдан" Йакута ал-Хамави: Автореф. ...канд. ист. наук. -Ташкент, 1993. - 21 с.
31 Ибн Хурдадбех. Книга путей и стран / Перевод в арабского,
комментарий, исследование, указатели и карты Н. Велихановои. - Баку: Элм,
1986.-427 с.
32 Blachere К. Yakut al-Rumi // Encyclopedic d'Islam. Vol. IV, Leyden-London, 1934.-P. 1153-1154.
33 Sellheim, Rudolf. Neue Materialen zur Biographic des Yaqut //Forschungen ubd Forstshnitte der Katalogisierung der orientalische Handschriften in Deutschland. -Wiesbaden, 1966.
34 Көмеков Б. Араб жазбалары // Түркістан энциклопедиясы. -Алматы, 2000. - 82-85 бб.
35 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІП-ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. -Алма-Ата: Издательство «Наука» КазССР, 1987.-41с.
36 Гафуров А. Рассказы об именах. - Душанбе: Ирфон, 1968. -140 с.
37 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы: Рауан, 1995. -238 6.
38 Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.: Наука, 1985.-305 с.
39 Yacut's Moschtarik das Lexicon geographischer Homonyme. Herausgegeben von F.Wiistenfeld. Gottingen, 1846.
40 Вахабова Б.А Памятники арабоязычной биографической литературы XII-XIII вв. как источники для истории и культуры Средней Азии. Автореф. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1970. - 28 с.
41 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Статьи, перевод и комментарий. - Харьков: Издательство Харьковского университета, 1956. - 347 с..1957c.
60 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
61 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских, персидских и тюркских исторических и географических сочинений Х-ХІХ вв.). Вып. 1. - М.: Наука, 1973. - 280 с..
62 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
63 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских,
Цкиташвили В.О.' Раннесредневековый Багдад (По данным Машхадской рукописи труда Ибн ал-Факиха ал-Хамадани). - Тбилиси: Мецниереба, 1986. -273 с.
21 Ирматов Б.М. Метод использования материала в "Му'джам ал-булдан" Йакута ал-Хамави: Автореф. ...канд. ист. наук. -Ташкент, 1993. - 21 с.
31 Ибн Хурдадбех. Книга путей и стран / Перевод в арабского,
комментарий, исследование, указатели и карты Н. Велихановои. - Баку: Элм,
1986.-427 с.
42 Көмеков Б. Араб жазбалары // Түркістан энциклопедиясы. -Алматы, 2000. - 82-85 бб.
43 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков ҮІП-ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. -Алма-Ата: Издательство «Наука» КазССР, 1987.-41с.
44 Гафуров А. Рассказы об именах. - Душанбе: Ирфон, 1968. -140 с.
45 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. - Алматы: Рауан, 1995. -238 6.
46 Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.: Наука, 1985.-305 с.
47 Вахабова Б.А Памятники арабоязычной биографической литературы XII-XIII вв. как источники для истории и культуры Средней Азии. Автореф. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1970. - 28 с.
48 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. Статьи, перевод и комментарий. - Харьков: Издательство Харьковского университета, 1956. - 347 с.
64 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
65 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских, персидских и тюркских исторических и географических сочинений Х-ХІХ вв.). Вып. 1. - М.: Наука, 1973. - 280 с.
66 Прошлое Казахстана в письменных источниках V в. до н. э.-ХҮ в. н. э. (Извлечения из источников) / Составитель: Б.Б. Ирмуханов. - Алматы: Өлке, 1997.-370 с.
67 Материалы по истории киргизов и Киргизии (Извлечения из арабских,
55 Чучин-Росов А.Е. Образование и культура. – М.: Педагогика, 1998. – С. 7-9.
56 Рябов Ю.А. Изменение содержания исторического образования как условие гуманизации преподавания истории // Проблемы гуманизации исторического образования в школе. (Материалы научно-практической конференции учителей истории и обществоведения Ленинграда). – Ленинград: ЛГИУУ, 1989. – С. 3-7.
57 Беспечанский В.П. О формировании исторического мышления школьников // Советская педагогика. – 1980. – № 2. – С. 63-64.
58 Наурызбай Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 192 б.
59 Дүбірбекова К. Оқушылардың бойында тарихи сана арқылы ұлттық рухтағы менталитетті қалыптастыру // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2003. – № 2-3. – 39-41 бб.
60Тұрлығұл Т.Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Ғылым, 2003. – 256 б.
60 Затов Қ. Мәдениеттану. Оқу құралы. – Алматы: ҚазҰУ, 2005. – 10 б.
73 Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2003. – 368 б.
74 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1997. – 62 б.
75 Қозыбаев М. Қазақ тарихы – дала өркениетінің құрамды бөлігі // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2004. – № 10. – 22-23 б.
76 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана: Фолиант, 2000. – 44 б.
77 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2003. – 26 желтоқсан.
78 Оқулықтар, оқу-әдістемелік кешеннің құрамы мен оқу бағдарламаларын әзірлеуге және сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар. – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА, 2000. – 16 б.
82 Шамова Т.И., Давыденко Т.М. Управление образовательным процессом в адаптивной школе. – М.: Центр «Педагогический поиск», 2001. – 384 с.
83 Качество знаний учащихся и пути его совершенствования / Под ред. М.Н. Скаткина, В.В. Краевского. – М.: Педагогика, 1978. – 161 с.
84 Требования к знаниям и умениям школьников / Под ред. А.А. Кузнецова. – М.: Педагогика, 1987. – 176 с.
85 Философский словарь. – М.: Политиздат, 1991. – С. 560.
88 Лейбенгруб П.С. Дидактические требования у уроку истории. – М.: Издательство АПН РСФСР, 1960. – С. 79.
89 Паламарчук В.Ф. Школа учит мыслить. – М.: Просвещение, 1987. – С. 206.
90 Чернилевский Д.В. Дидактические технологии в высшей школе. – М.: ЮНИТИ, 2002. – С. 69.
91 Усова А.В. Формирование учебных умений учащихся // Советская педагогика. – 1982. – № 1. – С. 45-47.
92 Педагогический энциклопедический словарь. – М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. – С. 258.
93 Унт И. Индивидуализация и дифференциация обучения. – М.: Педагогика, 1990. – 188 с.
94 Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся в процессе обучения истории. – М.: Просвещение, 1982. – 191 с.
95 Бабанский Ю.К. Рациональная организация учебной деятельности. – М.: Знание, 1981. – 237 с.
96 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: Изд. Моск. унив, 1975. – 343 с.
Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – С. 101.
3 Джадрина М.Ж. Дидактические аспекты дифференциации содержания школьного образования. – Алматы: РИК КАО имени Ы. Алтынсарина, 2000. – С. 86.
64 Жадрина М.Ж. Жалпы білім берудегі жаңа үрдістер // Открытая школа. – 2004. – № 5. – 7 б.
65 Жадрина М.Ж. Образование, ориентированное на результат, как новая модель школьного образования // Открытая школа. – 2003. – № 1. – С. 11.
66 Бірәлинова Д.И. Бағдарлама – басты құжат // Қазақ тарихы. – 2003. – № 4. – 72-75 бб.
67 Головатенко А.Ю. Учебники истории: сегодня и завтра // История: Еженедельное приложение к газете «Первое сентября». – 1997. – № 7. – С. 15.
68 Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе. – М.: Просвещение, 1984. – Гл. ХІ. – С. 117-118.
69 Развитие общих учебных умений и навыков школьников // Преподавание истории в школе. – 1985. – № 1. – С. 34-35.
70 Запорожец Н.И. Развитие умений и навыков учащихся в процессе преподавания истории (ІV-VІІІ кл.). – М.: Просвещение, 1978. – 144 с.
71 Тұрлығұлов Т.Т. Тарих сабағын жетілдіру жолдары. – Алматы: Мектеп, 1984. – 30 б.
72 Рябцев Ю.С. Школьная отечественная история и русская культура // Преподавание истории в школе. – 1997. – № 7. – С. 24-27.
73 Тарих. Жалпы орта білім беретін мектептің 5-7-сыныптарына арналған бағдарламалар. – Алматы: РОНД, 2003. – 32 б.
74 Жолдасбаев С., Бабаев Д. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Атамұра, 2003. – 3 б.
75 Жүкеш Қ.М. Оқулық жазудың талап-шарттары // Қазақ тарихы. – 2001. – № 1. – 63-70 бб.
76 Кусаинов А.К., Асылов У.А. Актуальные проблемы учебниковедения. – М.: Просвещение, 2003. – 86 с.
77 Имангожина О. Школьный учебник: проблемы и пути развития // Мектеп директоры. – 2004. – № 2. – С. 44-46.
78 Жерар Ф.-М., Рожье К. Разработка и анализ школьных учебников / Пер. с франц. Е. Филипповой. – М.: АВ ОVО, 1998. – С. 372.
79 Тұрлығұл Т.Т. Қазақстан тарихы жаңа буын оқулықтарының ғылыми-әдістемелік ерекшеліктері // Үшінші мыңжылдықтың оқулығы: жасау, шығару және тарату. ІІІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: ҚБТУ, 2003. – 5-6 маусым. – 35-36 бб.
80 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа оқу құралдарының жаңалығы неде? // Қазақ тарихы. – 2001. – № 1. – 59 б.
81 Щукина Г.Н. Педагогика школы. – М.: Педагогика, 1977. – С. 293.
82 Проблемы школьного учебника. – М.: Просвещение, 1977. – Вып. 5. – С. 101.
83 Бикенова Қ. Тарих оқулықтарына теориялық-әдістемелік талдау (5-8 сынып оқулықтары) // Қазақ тарихы. – 2005. – № 3. – 101-103 бб.
84 Жадрина М.Ж. Учебник нового типа как средство организации компетентностного образования в школе // Открытая школа. – 2004. – 1 (37). – С. 6-8.
85 Зуев Д.Д. Школьный учебник. – М.: Просвещение, 1983. – С. 138-152.
86 Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функций учебника // Проблемы школьного учебника. Вып. 7. – М.: Просвещение, 1979. – С. 20-38.
87 Бралинова Д.И. Содержание курса истории средних веков в школьных учебниках // Учебник третьего тысячелетия: создание, издание, распространение. Материалы ІІІ Международной научно-практической конференции. – Алматы: КБТУ, 2003. –5-6 июня. – С. 88.
88 Макматов Н.Г. Опыт использования иллюстраций учебников по истории древнего мира и истории средних веков. – Алма-Ата: Минпрос КазССР, 1955. – С. 5-7.
89 Короткова М.В. О новых методических подходах в современных школьных учебниках истории // Научные труды МГПУ имени Ленина. Серия: социально-исторические науки. – М.: Прометей, 1996. – С. 103.
90 Попов А.В. Из истории иллюстрирования школьных учебников // Проблемы школьного учебника. – Вып. 6. – М.: Просвещение, 1978. – С. 210.
91 Жолдасбаев С., Адамбосынов Қ., Көпекбай Ә. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Оқыту әдістемесі: Жалпы білім беретін мектептің 7-сынып мұғалімдеріне арналған. – Алматы: Атамұра, 2003. – 144 б.
92 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған / Құраст.: Жолдасбаев С. – Алматы: Атамұра, 2003. – 112 б.
93 Мұратова К. Пән оқулығы – білім қайнары // Қазақ тарихы. – 2003. – № 5. – 63-66 бб.
94 Шермұханбетова М. Тарих таразысы – бәріне өлшем // Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2004. – № 1. – 8 б.
95 Ыбыраев М. Оқулықтар туралы ұсыныс-пікірлер // Қазақ тарихы. – 2002. – № 4. – 26 б.
96 Умбражко К.Б. Развитие творческого мышления на уроках истории // Преподавание истории в школе. – 1996. – № 2. – С. 29-34.
97 Бекиш Р.М. Концептуальные подходы к разработке учебников и учебно-методического комплекса по истории // История Казахстана: преподавание в школах и вузах. – 2003. – № 9. – С. 6-15.
98 Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде «Қазақстан тарихын» оқыту тұжырымдамасы // Қазақ тарихы. – 1994. – № 1-2. – 7 б.
99 Назарбаев Н. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, келер ұрпаққа аманаттау – парыз // Түркістан. – 2003. – 4 желтоқсан.
100 Мәмет С. Кемелдену мұраға мұқият қараудан көрінеді // Егемен Қазақстан. – 2003. – 29 қараша.
101 Тұрлығұл Т.Т., Воронянская О. Жүйелілік-құрылымдық тәсіл қалай қолданылады? // Қазақ тарихы. – 2001. – № 3. – 70 б.
102 Ережепова Г. Модульдік технология хақында // Қазақ тарихы. – 2001. – № 5. – 72-73 бб.
103 Қоңырбаева К. К. Поппердің пікірсайыс технологиясы // Қазақстан мектебі. – 2001. – № 9. – 78-79 бб.
104 Хабатұлы М. Пікірсайыс тәсілін қолданғанда // Қазақ тарихы. – 2002. – № 1. – 75-77 б.
105 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа педагогикалық, ақпараттық технологияларға бет бұрсақ // Қазақ тарихы. – 2003. – № 4. – 75-80 бб.
106 Караев Ж., Кобдикова Ж. Методологические основы совершенствования педагогической системы обучения в школе // Вестник высшей школы Казахстана. – 1998. – № 3. – С. 51-59.
107 Педагогические технологии. Изд. второе, исправлен. и дополн. / Под ред. В.С. Кукушина. – М.–Ростов-на-Дону: Изд.центр МарТ, 2004. – 336 с.
108 Лихачев Б.Т. Педагогика. – М.: Просвещение, 1992. – С. 217.
109 Талызина Н.Ф. Технология обучения и ее место в педагогическом процессе // Современная высшая школа. – 1977. – № 1. – С. 46-49.
110 Тұрлығұл Т.Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихты оқытуда пайдалану // Қазақ тарихы. – 2004. – № 4. – 145-152 бб.
111 Монахов В.М. и др. Методы оптимизации. – М.: Просвещение, 1978. –175 с.
112 Философиялық сөздік. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1991. –118 б.
113 Шпилева А.П. Технологический подход в процессе развивающего модульного обучения // История Казахстана: преподавание в школах и ВУЗах. – 2004. – № 3. – С. 41.
114 Селевко Г.К. Опыт системного анализа педагогических систем // Школьные технологии. – 1996. – № 6. – С. 23-27.
115 Коротяев Б.И. Учение – процесс творческий. – М.: Просвещение, 1989. – 158 с.
116 Леонтьев А.Н. «Единицы» и уровни деятельности // Вестник Московского университета. – 1978. – № 2. – С. 3-19.
117 Шаталов В.Ф. Точка опоры. – М.: Педагогика, 1987. – 158 с.
118 Блауберг М.В., Садовский В.Н., Юдин Э.Г. Системный подход: предпосылки, посылки, проблемы, трудности. – М.: Знание, 1969. – С. 120.
119 Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление. – М.: Политиздат, 1981. – С. 180.
120 Каган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. – М.: Изд. Днепровского ун., 1991. – С. 384.
121 Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики / Под ред. Т.И. Шамовой. – М.: Педагогика, 1991. – С. 192.
122 Галиев Т.Т. Это самый эффективный путь // Учитель Казахстана. – 1999. – 24 апреля. – № 13-16. – С. 11.
123 Шаврина Л. Технология Галиева – это совершенно неожиданный, совершенно иной подход // Учитель Казахстана. – 1999. – 29 мая. – № 17-20. – С. 7.
124 Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе. Кн. для учителей. – М.: Просвещение, 1977. – 240 с.
125 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. – М.: Педагогика, 1972. – 168 с.
126 Киршнер Л.А. Формирование познавательных возможностей учащихся в процессе изучения истории. – М.: Просвещение, 1982. – С. 19.
127 Педагогический словарь / Под ред. А.Каирова. – М.: Советская энциклопедия, 1960. – С. 321.
128 Аристова Л.П. Об усилении обучающей роли самостоятельных работ учащихся в учебном процессе. – М.: Педагогика, 1960. – С. 42-68.
129 Дайри Н.Г. Основное усвоить на уроке. Кн. для учителя. – М.: Просвещение, 1987. – 192 с.
130 Дайри Н.Г. Обучение истории в старших классах. – М.: Просвещение, 1966. – 415 с.
131 Лернер И.Я. Задания для самостоятельной работы по истории СССР. 8 кл. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1988. – 111 с..
132 Годер Г.И. Задания и задачи по истории древнего мира. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1996. – 144 с.
133 Гора П.В. Методические приемы и средства наглядного обучения истории в средней школе. Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1971. – 239 с.
134 Лейбенгруб П.С. О повторении на уроках истории СССР в 7-10 классах. Пособие для учителя. 2-е изд., дораб. – М.: Просвещение, 1987. – 144 с.
135 Гребенюк О.С. Становление целостного процесса обучения в профессиональной школе // Теоретико-методологические проблемы учебно-воспитательного процесса в школе и педвузе. Тезисы докладов. – Волгоград, 1986. – С. 63.
136 Дебаты: Учебно-методический комплект. – М.: Изд. Бонфи, 2001. – С. 122.
137 Ахметова С.Р. Пікірсайыс технологиясын педагогикалық процессте пайдалану. – Семей, 2001. – 27 б.
138 Сарсекеев Б.С. Задания для самостоятельной работы по истории Казахстана. – Алматы: Ана тілі, 1996. – С. 88.
139 Эльконин Д.Б. Психология игры. – М.: Педагогика, 1978 – С. 304.
140 Кулагина Г.А. Сто игр по истории. – М.: Просвещение, 1983. – С. 24-27.
141 Махмутов М.И. Современный урок. 2-е изд. – М.: Педагогика, 1985. – С. 184.
142 Максимов В.Н. Межпредметные связи в учебно-воспитательном процессе современной школы. – М.: Просвещение, 1987. – С. 21.
143 Шаталов В.Ф. Куда и как исчезли тройки. Из опыта работы школ г. Донецка. – М.: Педагогика, 1979. – С. 34.
144 Бахтыгалиева С. Десант в «чужой школе» или покушение на Яна Коменского // Учитель Казахстана. – 1999. – 24 апреля. – № 13-16. – С. 11.
145 Куттыкужанов А. Особое место отводится // Учитель Казахстана. – 1999. – 16 января. – № 1-2. – С. 3.
146 Брунер Дж. Психология познания. – М.: Прогресс, 1977. – С. 411.
147 Блауберг И.В., Юдин Б.Г. Понятия целостности и его роль в научном познании. – М.: Педагогика, 1972. – С. 48.
148 Блюменау Д.И. Проблемы свертывания научной информации. – Л.: Наука, 1982. – С. 166.
149 Давыдова Г.Л. Творчество и диалектика. – М.: Наука, 1976. – С. 175.
Араб-парсы деректерін орта мектепте тарих пәніне оқыту барысында пайдалану
әдіс-тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі және деректанулық
ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.1 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада
зерттелуі
1.2 Араб-парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
2 Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан білім сапасымен білікті
жетілдірудің теориясы мен пратикасы
2.1 Зерттеу мәселесінің тарихи, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерде қарастырылуы
2.2 "Қазақстан тарихынан тарихи білім беру тұжырымдамасы"
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы оқулықтары және олардың мазмұны
3.1 Қазақстан тарихы курсының құрылымы
3.2 Ерте ортағасырлық кезең бойынша білім элементтері
3.3 Жаңа технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың Қазақстан тарихы
бойынша білім сапасы мен білігін жетілдірудің әдістемелік жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының негізгі жетістіктері
жалпыадамзаттық құндылықтарды ұсынады, тіпті қоғамдық құрылыстың ауысуы
кезінде де түбегейлі қайта бағалауды талап етпейді, белгілі бір оқиғалар
мен фактілерді жаңғырту үшін түбегейлі түзетулер енгізуді талап етпейді.
Толыққанды тарихты жасау үшін ең басты алғышарт деректердің болуы,
оларды шебер, білікті қолдана білу. Сондай-ақ бұл деректердің дер кезінде
жарыққа шыққан болуы да өте маңызды. Бұл жарияланымдардың қандай
оқырмандарға ұйғарылғаны және қандай мақсатпен іске асырылғанына байланысты
үш түрге бөлінеді: ғылыми, ғылыми-көпшілікке арналған және хрестоматиялар.
• Бірінші түр жарияланымдарына мысалы мынадай кітаптарды жатқызамыз:
Біздің еліміздің халықтары Герадот тарихында, Өтеміс қажының
Чингизнамесі.
• Екінші түрдің жарияланымдарына: Орта және Орталық Азия тарихы
бойынша материалдарды атауға болады, оған X-XIX ғғ. Араб, парсы,
түрік тілдеріндегі шығармалардың үзінділері енгізілген.
• Қазақстан тарихы бойынша хрестоматиялар негізінен оқушыларға арналған
оқулықтар[1].
Тарихи деректану ғылымы экстенсивті және интенсивті жолмен дамитындығы
белгілі. Оның мәні бұрын белгісіз деректерді ғылыми айналымға түсіру
арқылы және белгілі деректер мазмұнына үңіліп, ондағы жасырын
ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы айқындалады. Олай болса
келешек тарихшы зерттеушілеріміз төменде көрсетілетін тарихымыздың қорына
қосылып жатқан аударма еңбектерге деректанулық зерттеулер жүргізе отырып,
олардан еліміз тарихына қатысты тың мәліметтер алуға болады.
Диссертациялық зерттеуде деректанулық аспектідегі жұмыс таза тарихи жағына
қарағанда басымшылық жағдайға ие. Өйткені, деректанулық мәселелердің
кешенді шешуін таппай, хронологиясы бойынша әртүрлі дерек көздерін өзара
және жан-жақты тексеруден өткізбей, тек жекелеген мағұлматтарды, немесе
жекелеген дерек көздерін пайдалау арқылы Қазақстаның орта ғасырлардағы
тарихын зерттеумен айналысып жүрген тарихшы медиевистердің алдында туып
отырған көптеген және алуан түрлі сұрақтарға жауап беру мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен тәсілдік негізі: ол
қоғамдық құбылыстардың дамуы ме өзгеріп отыруын нақты зерттеуді талап
ететін тарихи объективтілік және тарихты диалектикалық тұрғыдан ұғыну
сияқты принциптерге сүйенеді, олардың өзара байланыстары және өзара ықпал
ету процесін зерттеуді талап етеді. Орта ғасыр араб-парсы тарихнамасындағы
материалдарды пайдалану және беру тәсілдері туралы мейлінше толық мағұлмат
алу мақсатыда оларды салыстырмалы-тарихи және деректанулық зерттеудің
негізінде дерек көздеріне сыни талдау жасау.
Мәдени мұра ұлттық стратегиялық жобасының еліміздің тарихына қосар
үлесі мол. Бұл жоба 2004 жылы Елбасымыздың бастамасымен ата-баба мұрасын
жарыққа шығарып, келер ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынды. Қазіргі
күні бұндай игі істің нақты жемісіне де қолымыз жетіп отыр. Осы жобаның
алғашқы екі кезеңінде (2004-2008) отандық тарих ғылымына қатысты үлкен
жұмыстар жүргізілді. Шығыстану институтының бастамасымен Шығыс жазба
деректеріндегі Қазақстан тарихы, яғни парсы, қытай, түрік, араб деректері,
сондай-ақ Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы деп аталатын 21 томдық
кітаптар жарық көрді. Бұл аударма деректердің еліміздің тарихына қатысты
үлкен құнды дерек көздері болатындығы айқын.
Осы жарық көрген көп томдықтың 3 томы IX-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб
деректері бойынша деп аталады. 1 – том Алтын Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. (В.Г.Тизенгаузен жинаған араб тілді шығармалар). Жаңа
басылымға Б.Е. Көмеков, А.К. Муминовтың толықтырулары мен түсініктемелері
қоса енгізілді. Бұл жұмыс Орталық Азия мен Қазақстанның орта ғасырлардағы
тарихы бойынша өте құнды дерек көзі болып табылады. Алғаш жарық көрген
уақыттан (1884) уақыттан осы күнге дейін бұл жинақ өзінің ғылыми маңызын
жоғалтқан жоқ. В.Г.Тизенгаузеннен алынған қолжазба деректің көп бөлігі (23
шығарма) басылымға ұсынылып, ал келесі бөлігі (3 шығарма) ескі басылымда
кейбір кемшіліктердің, әсіресе сілтемелер мен библиографиялардың жоқтығына
қарамастан түзетулер мен толықтырулар енгізіліп, қайта басылды. Жаңа
басылымда бұл кемшіліктер жойылып, кітаптың барлық мәтіні әлемдік ғылымның
мәмлүк ескерткіштері тарихнамасын зерттеу саласындағы соңғы жетістіктері
негізінде қайта қаралды. В.Г.Тизенгаузеннің еңбегіне толықтыру және
түсініктеме енгізіліп қайта басылуы өте маңызды болып табылады.
2-том IX – XII ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде. Тарихи
оқиғалар, араб тарихи – географиялық әдебиеті, саяхатшылар жазбалары
жанрларын құрайтын жиырмадан астам шығармалар осы томда ұсынылған. Олар
орта ғасырлар кезеңіндегі Қазақстан тарихы бойынша ең ерте, шынайы
мәліметтерді құрайды. Шығарма авторлары арасында Тәмим ибн Бахр, ат –
Табари, ибн Хордадбек, әл – Йакуби, әл – Масуди, әл – Мукаддаси, әл –
Истахри, ибн әл – Факик, әл – Идриси және басқалары. Томды құрастырушы Б.Е.
Көмеков.
3- том. XIII-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде. Бұл томға
тарихи шығармалар, тарихи – географиялық және тарихи – биографиялық
әдебиеттердің шығармалары топтастырылған. Басылымда Қазақстанның
географиясы, тарихи - мәдени аймақтары, рухани – интеллектуалдық өмірі
туралы маңызды деректер айтылады. Авторлар арасынан әл-Кураши, ибн Кулубуг,
әл-Кафави, Йакут, әл-Димашки, ибн Халдун, әл-Калкашинди және басқалары бар.
Араб шығармаларының көп бөлігі ғылыми айналымға жаңадан енгізілген. Томды
құрастырушы А. К. Муминов.
Жарыққа шыққан берілген деректер Қазақстандық және Орталық Азияның
шатасып кеткен орта ғасырдағы тарихын түсіндіру үшін негіз бола алады. Бұл
деректер мен түрлі үлгідегі материалдардың Орталық Азия аймағының орта
ғасырлық саяси, дипломатикалық, әлеуметтік – экономикалық, мәдени тарихы
үшін өте маңызды екені сөзсіз, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара
әрекеттестігі зерттеу мәселелерінде Орталық Азия мен Қазақстанның отырықшы
зоналары арасындағы тығыз байланыс туралы концепция тағы да нақтылана
түсуде. Орталық Азия халықтарының тарихи зертеу жазба археологиялық, ауызша
және өзге деректердің кешенді қарастыра зерттеу қазіргі таңда өте өзекті .
Диссертация осындай ғылымға бұрыннан белгілі және жаңадан қосылып жатқан
деректердің деректанулық ерекшеліктерін қарастырады. Сондай-ақ осындай
деректер қорының нақты қолданылуын, яғни олардың орта ғасырлардағы
Қазақстан тарихына байланысты мектеп оқулықтарында оқытылудың әдіс-
тәсілдері де қарастырылады.
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі
1. 2 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық
тарихнамада зерттелуі
XIX ғ. ІІ-жартысында Алтын Орда мәселесімен айналысқан зерттеушілердің
ішінде барон В.Г.Тизенгаузеннің орны ерекше. Ориенталист,араб, парсы және
түрік тілдерінің маманы Тизенгаузен өзінің осы саладағы ұзақ жылдарға
созылған еңғбегінің нәтижесінде Сборник материалов, относящихся к истории
Золотой Орды , атты зерттеуінің 1-томы 1884 жылы Санкт-Петербургте жарық
көріп, ол толығымен араб дерек көздеріне арналады. Бұл жинақ өзінің
маңыздылығын бүгінгі күнге дейін жоғалтқан жоқ және сирек библиографиялық
еңбектердің қатарына жатады. Жинаққа кіргізілген ортағасыр араб
авторларының ішінде Ибн әл-Асир, Ибн Абд аз-Захир, Ибн әл-Уасил, Бейбарыс
ад-Дауадар, ан-Нуайри, аз-Захаби, әл-Омари, Абу әл-Фадайль, Ибн Касир,
Ибн Батута, Ибн Дуқмақ, Ибн Халдун, әл-Қалқашанди, әл-Мақризи, әл-Асқалани,
Ибн Арабшах, әл-Айни сияқты Мысыр Мамлүк мемлекетінің замандастарының
шығармаларынан Алтын Орда тарихына қатысты жерлерінен түпнұсқадан араб
тілінде үзінділер келтіріп, олардың орыс тіліне аудармаларымен қосып бірге
берілген. Барлығы, араб тілінде жазылған шығармадан үзінділер берілген
бұл жинақ орыс тарихнамасында Алтын Орда тарихына қатысты араб жазба
деректерін топтастыруға бағытталған бірінші еңбек болып табылады. Автор
үзінді мәтіннің алдында дерек көздері, яғни қолжазба және автор туралы
қысқаша мағұлмат береді. Алайда автор өз еңбегінде қамтылып отырған
деректерге деректанулық талдау жасамаған. Бұл жағдай қазіргі уақытқа дейін
өзгеріссіз қалып отыр.
Парсы және түрік авторлардың шығармаларынан алынған үзінділерді
қамтыған жинақтың екінші томы, автордың өлімінен кейін 1941 жылы ғана жарық
көрді.
Бұл еңбекке бүгінгі тұрғыдан қарайтын болсақ, Алтын Орданың тарихына
қатысты деректердің құндылығы жағынан ол өзінің маңыздылығын сақтаумен
қоса, жинақтың жарық көруінен бері бір ғасырдан астам уақыт өтуі себепті,
В.Г. Тизенгаузеннің аудармасын сын көзбен толығымен қайта қарап шығып,
біраз өңдеуді талап етеді және бұл Жинақ қазақ тарихы ғылымы тарапынан
арнайы қарастырылмаған.
Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде
академик И.Ю.Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб
тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді
қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр
жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман
Шығысының (YII-XYIII ғғ.) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты
фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы
саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның
еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі
еңбектерінің ішінде “ Над арабскими рукописями”[26] еңбегі ортағасыр араб
жазба деректерін зерттеуге арналған.
И.Ю.Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [27]
ортағасыр араб авторларының, атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және
сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың
авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун
сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.
Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық
қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде
маңыз берілді. Академиктер В.В. Бартольд, Б. Греков, И.Ю. Крачковскийлердің
идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих
институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы
халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған
Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл
бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік
қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген Путешествие Ибн Фадлана на
Волгу кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.
Ибн Фадлан жазбасын тұтастай монографиялық тұрғыда талдаған А.П.
Ковалевский Мешхедтік қолжазбамен бірге Москва, Париж, Копенгаген, Берлин,
Оксфорд және Британ музейіндегі қолжазбаларға жан-жақты ғылыми сипаттама
жасаған. А.П. Ковалевскийдің дайындаған бұл еңбегі ортағасырлық дерек көзін
монографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісі болды. И.Ю. Крачковскийдің кіріспе
сөзімен басталған еңбекте әл-Мұқтадирдің славяндар патшасындағы елшісі
Ахмад Ибн Фадланның кітабы қолжазбасының фотокөшірмесі мен орыс тіліндегі
аудармасынан оған жасалған түсіндірме мен көрсеткіштердің көлемі екі есе
көп болуының өзі шығыстанушы еңбегінің ғылыми маңызынан хабар береді
Алтын Орда тақырыбы саласынадағы арнайы зерттеудің қатарында
М.Г.Сафаргалиевтің 1960 жылы жарық көрген “ Распад Золотой Орды” [34] атты
еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан бастап, оның
құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізіне батыс және орыс
зрттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйеген. Содай-ақ, араб жазба
деректерін Тизенгаузеннің жинағындағы клтірілген араб дерек көздрін және
сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М.Поло, В.Рубруктың
деректері кеңінен пайдаланылған. Алайда, бұл зеррттеудің басты
кемшіліктерінің бірі – оның кеңес өкіметі кезінд жазылуы себпті автордың
тақырыпқа К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектерінің негізінде келуі оның
көптеген тарихи процестерге таптық сипат беруіне қатты ықпалын тигізген.
Бұл еңбектің зерттеу аясына сай ол Алтын Орданың тек саяси тарихын,
билеушілр арасындағы өзара тартыстар мен қырқыстарды қамтып, Дешті Қыпшақ
ішідегі әлеуметтік, этникалық, мәдени және діи өмірі автордың назарына
мүлдем ілікпеген. Содай-ақ мемлекетттің сыртқы байланыстарында негізгі орын
орыстармен қарым-қатынасына беріліп, Алтын Орданың әскери-саяси одақтасы
болған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихи орны мен рөлі үстірт қарастырылған.
Көрнекті шығыстанушы В.В. Бартольд өзінің іргелі еңбектер ортағасырлық
тарихты қалпына келтірудің деректемелік негізін қалады. Бұл әсіресе Орта
Азия мен Қазақстан территориясын мекндеген халықтардың тарихына тікелей
қатысты. Өйткені оның жарық көрген барлық 439 еңбегінің 196-сы осы аймақтың
тарихына арналған еді [45, 22]. Сол зерттеулерде еңбекте Орта Азияны
мекендеген халықтардың тарихын баяндауда байыпты дерек көзі ретінде
қарастырудың әдістемесі жасалды.
Кеңестік тарихнамада шығыстану мәселесін негізі В.В. Бартольдтің іргелі
еңбектерінде қаланды. В.В. Бартольд уақыт шегінде алғашқы болып
Қазақстанның ортағасырлық кезеңінің ғылыми тарихын жасады [46, 6].
Шығытың жазба дерек көздерін зерттеуде Бартольд жетекші рөл атқарды. Оның
шығыстанудағы жазған еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін шынайы білім
қазынасна айналды. Түрік, парсы, араб және бірнеше еуропалық тілдерді білуі
оған әлемнің ірі кітапханаларындағы қложазба қорларымен танысуына мүмкіндік
берді. Әрине оның кезінде ол қолжазбалардың көпшілігі жарық көріп, ғылыми
айналымға шыққан жоқ еді. Көп тіл білу арқылы мүлдем жаңа тарихи құжаттар
мен дерек көздерін ашып, ғылыми айналымға ұсынды. Қазақстанға қатысты оның
кейбір еңбектері Қазіргі кезге дейін ортағасырлық жағырафиялық
пункттердің орнын анықтауда деректемелік негіз болып келеді [10, 86] содан
да оның ғылыми әдістемесі ізденіс практикасынан берік орын алады.
Атақты арабист және шығыстанушы академик В.В.Бартольд (1869-1930)
ортағасырлардағы Түркістан және Орта Азия халықтарының саяси және мәдени
тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған
Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі-моңғол халықтарының тарихы мен
әдебиеті жоқ деген қалыптасып қалған батыстық шовинистік
көзқарастарды өзінің еңбектерінде ғылыми дәлелдер арқылы негізсіз
екенін дәлелдеп беріп, Еуропа және Азия елдерінде де тарихи
эволюцияның бірдей заңдылықтары әрекет етеді. [25] деген батыл
пікірді алғаш болып айтты. Араб, парсы және тұрік тілдерін жетік
меңгерудің арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен
кеңінен танысып, оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта
Азия елдеріндегі кітапханалардағысақтаулы қолжазба қорымен танысумен
қатар шет елдерде, оның ішінде Батыс Еуропа және Шығыс елдерінің,
атап айтсақ Қайыр, Стамбул сияқты ірі орталықтарының
кітапханаларында көптеген қолжазбалармен танысып, оларды тікелей
зерттеп, деректанулық талдаулар жасады. Бартольд өзінің ортағасырлық
тарихына көп көңіл бөлді. Оның ғылыми зерттеулерінің арасында
Моңғол жаулаушылығы кезіндегі Түркістан екі томдық еңбегінің орны
ерекше. Бұл еңбегі үшін 1900 жылы Шығыс ғылымдары докторы атағына
иеболады. Сондай-ақ, оның өзекті еңбектерінің арқасында ислам тарихына
қатысты Ислам (1918), Мұсылман мәдениеті (1918), Мұсылман әлемі (
1922), Мусейлима (1925) және т.б. атауға болады. Бұл еңбектерінде
В.В.Бартольд араб және батысеуропалық авторлардың ең маңызды еңбектеріне
сынды шолу жасап, мұсылман мағұлматтарын тексеріп, мұқият түрде іріктелген
орасан көп ғылыми материалдар жинақтап, ислам тарихының бастапқы кезеңіне
жаңаша көзқараспен қарап, Шығыс елдері арасында исламның таралуы және
мұсылман мәдениетінің дамуы туралы құнды пікірлер айтты. Оның жасаған
тұжырымдары мен бақылаулары әлемдік шығыстану және исламтану ғылымын едәуір
байытты, алайда оның кейбір пікірлері мен шығарған нәтижелері
бәсекелестікті және әлі де болса өззерттеуін күтуде.
В.В. Бартольдтің 9 томдық Таңдамалы шығармалар жинағы 1960-шы
жылдары Мәскеуде жарық көріп, онда негізінен Орта Азия еледрі мен
Түркістанның саяси және мәдени тарихына жаңаша көзқарас, Шыңғысхан және
оның ұрпақтары құрған ұлан-байтақ империясының саяси тарихымен қоса, оның
мемлекеттік жүйесі туралы, сондай-ақ көптеген ортағасыр қолжазбаларына
деректанулық тұрғыдан талдаулар жасалды. Сондай-ақ, онда бірқатар Батыс
Еуропа елдерінде жерық көрген ғылыми еңбектерге рецензиялары мен ғылыми
сындары қамтылды. Дегенмен, Бартольдтің ғылыми еңбектерінің кемшіліктері де
жоқ емес, атап айтсақ ол өзі терең зерттеп отырған түркі халқының тарихында
лингвистикалық әдістерді кеңінен қолданғанына қарамастан түркі этнонимдері
мен антропонимдеріне жете мән бермейді. Сондай-ақ оның зерттеулерінде араб-
ислам өркениетіне түркі-қыпшақ мәдениетінің ықпалы мен қосқан үлесі
тақырыбы ашылмаған десе болады.
Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде
академик И.Ю. Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб
тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді
қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр
жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман
Шығысының (YII-XYIII ғғ.) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты
фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы
саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның
еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі
еңбектерінің ішінде “Над арабскими рукописями” [26] еңбегі ортағасыр араб
жазба деректерін зерттеуге арналған.
И.Ю. Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [27]
ортағасыр араб авторларының, атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және
сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың
авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун
сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.
Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық
қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде
маңыз берілді. Академиктер В.В. Бартольд, Б. Греков, И.Ю. Крачковскийлердің
идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих
институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы
халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған
Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл
бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік
қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген Путешествие Ибн Фадлана на
Волгу кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.
Ибн Фадлан жазбасын тұтастай монографиялық тұрғыда талдаған А.П.
Ковалевский Мешхедтік қолжазбамен бірге Москва, Париж, Копенгаген, Берлин,
Оксфорд және Британ музейіндегі қолжазбаларға жан-жақты ғылыми сипаттама
жасаған. А.П. Ковалевскийдің дайындаған бұл еңбегі ортағасырлық дерек көзін
монографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісі болды. И.Ю. Крачковскийдің кіріспе
сөзімен басталған еңбекте әл-Мұқтадирдің славяндар патшасындағы елшісі
Ахмад Ибн Фадланның кітабы қолжазбасының фотокөшірмесі мен орыс тіліндегі
аудармасынан оған жасалған түсіндірме мен көрсеткіштердің көлемі екі есе
көп болуының өзі шығыстанушы еңбегінің ғылыми маңызынан хабар береді
Алтын Орда тақырыбы саласынадағы арнайы зерттеудің қатарында М.Г.
Сафаргалиевтің 1960 жылы жарық көрген “Распад Золотой Орды” [34] атты
еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан бастап, оның
құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізіне батыс және орыс
зрттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйеген. Содай-ақ, араб жазба
деректерін Тизенгаузеннің жинағындағы клтірілген араб дерек көздрін және
сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М.Поло, В.Рубруктың
деректері кеңінен пайдаланылған. Алайда, бұл зеррттеудің басты
кемшіліктерінің бірі – оның кеңес өкіметі кезінд жазылуы себпті автордың
тақырыпқа К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектерінің негізінде келуі оның
көптеген тарихи процестерге таптық сипат беруіне қатты ықпалын тигізген.
Бұл еңбектің зерттеу аясына сай ол Алтын Орданың тек саяси тарихын,
билеушілр арасындағы өзара тартыстар мен қырқыстарды қамтып, Дешті Қыпшақ
ішідегі әлеуметтік, этникалық, мәдени және діи өмірі автордың назарына
мүлдем ілікпеген. Содай-ақ мемлекетттің сыртқы байланыстарында негізгі орын
орыстармен қарым-қатынасына беріліп, Алтын Орданың әскери-саяси одақтасы
болған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихи орны мен рөлі үстірт қарастырылған.
Қазақ зерттеушілерідің арасында Дешті Қыпшақ тақырыбын арнайы тұңғыш
зерттегендердің бірі профессор Б.Е. Көмеков. Зерттеушінің негізгі зерттеу
объектісі Дешті Қыпшақтың этникалық құрылымы мен мемлекеттік жүйесін араб
жазба деректерінің негізінде зерттеуі қазақ тарихы ғылымында бұрын
болмаған. Қыпшақ даласына қатысы бар араб жазба деректерін зерттеу
барысында тақырыптық жағынан қисыны келген жағдайларда мамлүктерді қамтып
отырған. 1987 жылы Алматыда шыққан “Арабские-персидские источики по истории
кипчаков VIII-XIY вв.” [34] ғылыми-аналитикалық шолуы мамлүк кезеңіне
жататын бірқатар авторлардың шығармаларыа тоқталып, негізінен ондағы қыпшақ
бірлестігіне, оың этникалық құрылымына қатысты деректерге шолу жасалады.
Cондай-ақ 1997 жылы Алматыда Б.Б. Ирмухановтың “Прошлое Казахстана в
письменных источниках 5 в. до н.э. – 15 в. н. э.” атты зерттеуін атауға
болады. Зерттеушінің пікірінше, “ Жинақ Қазақстан тарихының ерте және
ортағасырлар тарихын зерттеу ісінде маңызды көмекші материалдар қызметі
атқаруы керек” [42]. Шындығыда да, бұл жинақтың хронологиялық жағыа
қамтыған екімыңжылдық кезеңі тек Қазақста тарихын ғана емес, соымен қоса
онымен көршілес елдер мен халықтардың тарихына қатыстықұнды мағұлматттарды
қамтыған. Жинаққа, Мамлүк мемлекеті мен Дешті Қыпшақ арасындағы
байланыстарды сипаттайтын бірқатар араб жазба дереккөздерінен алынған
үзінділер кіргізілген.
Соңғы жылдары жарық көрген төл зертттеушілеріміздің еңбектерінің ішінде,
Қ.Сәкидің “Сұлтан Байбарыс” аттты туындысының орны ерекше. Бұл шығармада
зерттеуші 1260-1277 жылдар аралығында Мысыр мен Шам елінде билік еткен,
мұсылмандардың қорғаушысы мен арабтардың халық қаһарманына айналған тарихи
тұлға сұлтан Рук ад-Дин аз-Захир Байбарыс ал-Будуқдаридің ғұмырамасы мен
оың заманын және ішкі саясаттағы реформалары, сыртқы саясаты, араб отанын
қорғау жолындағы “ Джихад” жариялап сырт жаулармен соғыстары мен өзінен
кейін қалдырған архитектуралық ескерткіштері туралы кеңінен мағұлматтар
береді. Автор сұлтан Байбарыстың тұлғалық ерекшеліктеріне көбірек назар
аударған. Зерттеудің деректік негізі мықты, себебі ол қарастырылып отырған
оқиғалардың замандасы мен куәсі болған Ибн Абд аз-Захир, Ибн Шаддад, Ибн
Уасил сияқты авторлардың басты шығармларындағы деректерге сүйенген. Сонымен
қоса, бүгінгі күнге белгілі ортағасыр араб жазба дерек көздерінің көбісін
пайдаланған.
Дегенмен зерттуші өзінің еңбегінде пайдаланған ортағасыр араб жазба
дерек көздерін сынннан өткізбеген және оларға деректанулық талдау
жасамағандығын айта кету керек. Себебі мұндай жұмыстарды жүзеге асырмай
деректік материалдың шынайылығын анықтау мүмкін емес [31].
Қазақстандық зерттеушілер арсында имекткр мен қыпшақтар тарихына қатысты
ортағасырдлық араб және парсы тілді дерек көздерді монографиялық тұрғыда
алғаш рет және жан-жақты қарастырған академик Б.Е. Көмеков болғандығын атап
айтуға болады [11,35,53]. Араб, парсы дерек көздерінің мағұлматтарын
деректемелік талдау нәтижесінде тұтастай Кимек қағандығының тарихын қалпына
келтіруді отандық тарих ғылымынң үлкен жетістігі деп бағалар болсақ, оның
шығыстық дерек көздермен мәтіндік, деректемелік және тарихнамалық тұрғыдан
жұмыс жасаудың бірегей ғылыми әдістемесін жасауын тарих ғылымының теориялық
және әдістемелік дамуына қосылған үлкен үлес деп аауға болады. Өйткені
академик Б.Е.Көмековтың еңбегі шығыстанушылардың бұрынғы кеңестік
кеңістігіненр тыс елдерде де іргелі зерттеу тәсілі ретінде қолданылуда.
Сонымен бірге Қазақстан тарихына байланысты мұсылман жазба деректерін
кеңінен қолданып, өз зерттеулерінде олардың ғылыми әдістемелік және
деректік негізіне көңіл бөлген авторлардың қатарына М.Қ. Әбусейітова, Ж.М.
Төлебаева, Ә.Қ. Муминов, З. Жандарбек, Л.Қ. Жүсіпова, Б. Батыршаұлы
еңбектерін атауға болады [ 80].
Профессор М.Қ. Әбусейітованың айтуынша: тарихи дерек көздерін
салыстырмалы талдау кезеңдік-уақыттық тұтастық элементтерін анықтаумен
бірге көшпелілер бірнеше ғасыр бойы жинақтаған заңнама практикасының
жаңалығын анықтау тұрғысында да біршама табысты нәтиже беруі мүмкін. Ондай
құжаттарды қатарластыра зерттеу күтпеген, өте маңызды, құнды және қызықты
тұжырымдар жасауға алып келеді [81, 25].
Ортағасырлық араб жағырафиялық әдебиеті туралы арнайы зерттеулер француз
арабтанушысы Ж.Т. Реноның (1795-1867) классикалық еңбегінен бастап, В.В.
Бартольд, В.Ф. Минорский сияқты басқа да көрнекті арабтанушы мамандардың
шығармашылығынан орын алады. Солардың арасында академик И.Ю. Крачковскийдің
орны ерекше. Оның Арабская географическая литература монографиясы YII-
XYIII ғасырлар арсындағы бүкіл арабтілді жағырафиялық шығармалар мен
олардың авторлары туралы ғылыми мәліметтерді жинақтаған іргелі еңбек болды.
Бұл еңбектің мынадай басты қорытындыларын атауға болады.
Біріншіден, автор орасан зор көлемдегі материалдар негізінде араб
жағырафиялық әдебиеті әлемдік тарихта маңызы зор араб әдебиетіінң құрамында
жетекші орын алатындығын өзге ғалымдарға қарағанда барынша анық және үлгілі
түрде дәлеледей алды. Екіншіден, бұндай мәдениетті жасауға арабтардан басқа
Орта Азия, Кавказ, Иран, Түркия сияқты елдердің мәдени ортасынан шыққан
көрнекті өкілдері де араб жағырафиялық әдебиетінің даңқты дәстүрлерін
жалғастыруға белсене қатысқандығын дәлеледеді. Үшіншіден, қорытынды-
әдістемелік сипатына байланысты. Араб жағырафиялық әдебиетінің басты
ескерткіштерін тыңғылықты зерттеу барыснда, тіпті ондағы қиял-ғажайып
желілердің өзінен зерттеуші нақты шындыққа азды-көпті сәйкес келетін,
тарихи жағырафиямен бірге археология, этнографияға да қатысты мәселелерді
анықтауға көмегі тиетін деректер алудың әдістемесі жасалды [3,6-7].
XIII-XIX ғғ. Қазақстан тарихына қатысты жазба ескерткіштер арасында
парсы тілді деректер еркше маңызға ие. Парсы тілді жазба ескерткіштердің
тек ғылыми ғана емес, саяси да зор. Жазба деректер мәліметінсіз Орталық
Азия халықтарының ортақ тағдырын жанөжақты ашуң олардың
әлеуметтікөэкономикалық және рухани өмірлерінің тығыз қабысуын көрсету
мүмкін емес.
XIII-XV ғғ. Кезеңіндегі Қазақстан мен қазақтар тарихын зерттеу үшін парсы
тіліндегі шығармалар, ең негізгілері болып табылады. Қазақ халқының тарихын
шығыс деректері негізінде зерттеу XIX ғғ. басталды.Қазақстанда өмір сүрген
және қазақ халқының тарихын зерттеуге үлес қосқан ғалым В.В.Вельяминов-
Зерновтың (1830-1904 жж. ) еңбегін атауға болады. Ол өз зерттеулерәнде
қазақ халқының тарихына қатысты түрлі деректерден көптеген мәліметтерді
жинап, зерттеді. Оның ішінде парсы тілді деректер де бар.
Қазақ тарихын зерттеуде парсы және түрік тілді авторлар шығармаларын
қолданған алғашқы зерттеушілердің бірі Ш.Уәлиханов (1830-1904 жж.) [1].
Ш.Уәлиханов ғылыми айналымға түрлі деректерді енгізді: архив мәліметтері,
шығыс авторларының нарративті шығармалары, қазақтардың өзінің тарихи өткені
жайындағы аңыз-әңгімелер, эпиграфиялық шығармалар.
Төңкеріске дейінгі және қазіргі шығыстанудың ең жақсы дәстүрлерінің арасын
жалғастырушы академик В.В.Бартольд (1889-1930 жж.ң ол өзінің ғылыми
қызметін XIX ғ. аяғында бастады. В.В.Бартольд – ғалым шығыстанушы 685
монография, рецензия, ескертпелер жазған, олардың көбісі қазақ халқы мен
Қазақстаннның тарихына тікелей қатысты. Олардың арасында мынадай
қайталанбас зерттеулерді атап өтуге болады: Монғол шапқыншылығы
кезеңіндегі Түркістан (1900), Сырдарияның төменгі жағындағы Арал теңізі
туралы ежелгі уақыттан XYII ғ. дейінгі мәліметтер (1902), Түркістанның
тарихы (1927ж.) және Түрік-монғол халықтарының тарихы (1928 ж.) және
т.б.
Кеңес шығыстанушылары шығыс деректері негізінде XIII-XIX ғғ. Қазақстан мен
қазақтардың мәдениеті мен тарихы бойынша құнды мәліметтерді құрайтын
материалдар дайындап жариялады [2]. Елімәздегә деректанудың дамуына үлкен
үлес қосқан алғашқы шығыстанушылардың бірі С.К.Ибрагимов. Ол шығыс
деректерінен қазақ хандарының тарихы бойынша құнды мәліметтерді ғылыми
айналымға енгізді және жариялады.Олар Бинаидың Таварих-и гузидаий нусрат
наме, Шайбани-наме, Фатухат-хани шығармалары, Масуд ибн Усман
Кухистанидың Тарих-и Абулхайрхани, Абдаллах ибн Мухаммедибн Али
Насраллахидың Зубдат ал-асар, Тарихи-и Қашғар және өзге де шығармалар.
[3]
2.1 Араб-парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
Арабтілді шығармалар жазылу сипаты мен хабарлайтын мағұлмат мазмұнына
қарай тарихи, жағрафиялық және саяхатшылар жазбалары деп бөліп қарастыруға
болады. Ал, араб ғалымдарының жағырафия ғылымы саласындағы еңбектері
негізінен математикалық немесе астрономиялық және сипаттамалық жағырафия
болып екі бағытта дамыған. Осы екі бағыттың арасында араб жағырафиялық
әдебиетінде сипаттамалық бағыт басым дамыды.
Му джам әл-булдан еңбегінің жазылу мақсатына және қолданбалық сипатына
қарай ондағы дерек көздерінің басым бөлігі жағырафиялық шығармалар болып
келетіндігін атап көрсету керек. Араб ғалымдарының жағырафия ғылымы
саласындағы еңбектері аса мол болғанымен ол негізінен екі бағытта дамып,
қалыптасты. Бірінші бағыт – үнді, иран және көне грек ғылымы жетістіктері
негізінде YII ғасырдың соңы мен - IX ғасырдың басында қалыптасқан
математикалық немесе астрономиялық жағрафия. Екінші бағыт – араб ғылыми
әдебиетінде ерекше орын алатын түрлі саяхаттар туралы таңғажайып
мағұлматтар жинақтаған сипаттамалық жағырафия.
Араб сипаттамалық жағырафиясының осы күнге жеткен еңбектерінен
хронологиялық шегі бойынша ең көнесі III\IX ғ. Авторы, шыққан тегі парсы,
байланыс мекемесінің қызметкері Әбу әл-Қасым Убайдуллах ибн Абдаллах ибн
Хордадбек (820-912 ж.ж.) болды. Масуди Ибн Хордадбек шығармаларына
Жаушылар мен хат тасушылар үшін ғана жарамды [7, 48] деп баға бергенімен
оның еңбегі осы бағыттағы білімдердің дамуына үлгі болды. IX ғасырдың 80
жылдары ол қызмет бабына қатысты жинаған әкімшілік-жағырафиялық
анықтамалығын Китаб әл-масалик уә-л-мамалик ( Жолдар мен мемлекеттер
кітабы ) деген атпен жазып шықты. Оның бұл еңбегінің бізге екі нұсқасы –
қысқа және толық нұсқасы жетті. Ол редакциялар халифа әл-Мутамида (256\870)
кезінде жасалған [10,31].
Китаб әл-масалик уә-л-мамалик еңбегінің қысқа нұсқасын 1865 жылы
Парижде Барьбе де Мейнар, ал толық нұсқасын М.Я. де Гуе 1889 жылы
жариялады [31, 83]. Еңбектің негізгі бөлігі әл-Машрик, әл-Мағриб, әл-Жарби
және әт-Таймон туралы мағұлматтарға арналған төрт бөлімнен тұрады. Бұл
негізгі бөлімдерге жердің төрт бұрышын шарлаған иудей және орыс
саудагерлерінің сауда жолдары, таңғажайыптар мен Йаджуж және Маджуж
қабырғалары сияқты ғажайып құрылыстыр мен әр түрлі еледрдегі ғажайыптар
турал мәліметтер қосылған. Еңбектің соңғы беттерінде түріктер елінен өтетін
жолдар туралы қызықты мәліметтер келтіріледі.
Ибн Хордадбектің пайдаланған дерек көздерінің қатарында Ибн Аббас,
Абдаллах ибн Амр, Абу Халифа, Мухаммед ибн Мұса әл-Хорезми, әл-Жаһиз, Хишам
әл-Қалби, әл-Асмаи, әл-Мадини және т.б. авторлардың еңбектерін атауға
болады.
Йақұт хижраның алғашқы алты ғасырында қалыптасқан орасан зор көлемдегі
арабтілді дерек көздерін барынша кеңінен пайдаланған. Оның қолданған
сипатамалық жағырафиялық шығармаларын мазмұндық-хронологиялық тұрғыда
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші – Ixғ. Жағраф-филологтары
мен саяхатшыларының шығармалары ( Хишам ибн әл-Қалби, әл-Асмаи, әл-Жахиз,
әл-Маруази, әл-Бакри, Тамим ибн Бахр, Саллам ат-Тарджуман). Екінші – IX-X
ғ. Жағрафтардың жалпылама және аймақтық сипаттағы шығармалары (Ибн
Хордадбек, әл-Йакуби, әл-Балазури, Ибн әл-Факих, Кудама ибн Джафар). Үшінші
– жағрафтардың жалпылама және аймақтық сипаттағы шығармалары (әл-Балхи, әл-
Истахри, Ибн Хаукал, әл-Мукаддаси). Төртінші - X ғ. Саяхат жанрындағы
жағрафтардың еңбектері (әл-Масуди, Ибн Фадлан, Әбу Дулаф). Бесінші –
мақсаты, сипаты, мазмұны және композициялық құрылымы әртүрлі, бірақ алдыңғы
жағрафтардың бағытымен дәстүрлі байланыстағы жағырафтардың шығармалары (әл-
Жайхани, әл-Беруни, әл-Маруази, ас-Самани, әл-Хазими). Сол сияқты жер-су
атауларынабайланысты Йақұттың қолданған дерек көздерін де екі ктегорияға
топтастыруға болады. Біріншісі – қалалар, елдімекендер туралы
әңгімелерболса, екінші топтағы материалдарды пайдаланудың мақсаты араб
елдімекендері мен бәдәуи тұрақтары туралы әңгімелеу Йақұттың өзі
филологтарға жатқызған соңғы топ өкілдерінің ызығушылығы тек араб жерлерін
ғана қамтыды, өйткені олар араб поэзиясындағы жағрафиялық атауларды
түсіндіруді мақсат тұтты. Сондықтан да Қазақстан территориясы бұл
авторлардың назарынан тыс болғаны даусыз.
Йақұттың жағырафиялық деректерінде өзге елдердің сипаттамасын беретін
саяхаттар туралы әңгімелермен бірге жолсапар бағыттарының мағұлматтары да
қомақты орын алады. Сол деректердің ең алғашқысы Тамим ибн Бахр әл-
Муттауауи (IX ғ.) баяндайтын арабтарға ең алғаш танымал болған Орта
АзияданҚытайға алып баратын құрлықтағы жолсапар бағыты еді. Йақұт
Түркістан мақаласында оған сілтеме жасай отырып, оның деректерінен
түріктер туралы көлемді үзінді келтіреді [23, 23-26]. Мәтіндерді салыстыру
барысында тамим ибн Бахрдың деректерін Йақұт Ибн әл-Факихтің Мешхед
қолжазбасымен салыстырғанда Тамим ибн Бахр әңгімесі соңғы нұсқада барынша
толық сақталған [40]. Бартольд тоғызоғыздар туралы араб деректерінің
қайнары оның жазбасы болуы мүмкін деген пікір айтады [846 52]. Йақұт
еңбегінде қолданылған үзіндіде тамим ибн Бахр хақанның бұйрығымен оған
берілген пошта аттарымен саяхат жасап, тоғызоғыз елінде болғандығы айтылады
[22, 28-30]. Оның түріктердегі жауын жаудыратын тас туралы тың мәліметі
Йақұтты қатты қызықтырып, ол туралы барынша толық үзінді келтіруге
итермелеген болуы керек. Ал ол деректі Ибн әл-Факих Абу-л-Аббас Джафар ибн
Ахмад әл-Маруазиден (274\887) алған еді (236 24-26; 27,171-173). Йақұттың
өзі әл-Маруазиді Әл-Масалик уә-л-мамалик үлгісінде кітап жазған алғашқы
авторлардың бірі ретінде атайды, бірақ ол өз шығармасын аяқтай алмай қайтыс
болған [15, 127]. Басқа шығармаларда соншалықты егжей-тегжейлі жазылған бұл
мағұлматтарды Йақұт түріктер туралы маңызды деректердің қатарында
қолданады.
Арабтілді тарихи шығармалардың қалыптасуына халифаттың пошта қызметінің
шенеуігі Ибн Хордадбехтің (IX ғ.) Китаб әл-масалик уә-л-мамалик
еңбегінің ықпалы зор болды. Өз қолына жинақтаған қызметтік мәліметтерді
ғылыми жүйемен баяндай отырып, ол тарихи тақырыпта жазылатын шығармалардың
үлгісін ұсынды. Ибн Хордадбехтен кейінгі кезеңде оның үлгісімен араб тарихи-
жағрафиялық әдебиеті тез қарқынмен дамыды жә е арабтілді жағрафтардың тұтас
шоқжұлдызын өмірге әкелді.
IX ғасырдағы әл-Якуби, ибн әл-Факих, Кудама ибн Жафар, Ибн Русте, X
ғасырдағы Ибн Хаукал, әл-Мухаддаси, әл-Жайхани, әл-Масуди, әл-Бируни (XI
ғ.), әл-Идриси (XIIғ.), ибн Халдун (XIY-XY ғ. басы) сияқты танымал
жағрафтар өз еңбектерінде Ибн Хордадбехті айналып өте алған жоқ. Бұл оның
мәліметттерінің шынайылығын танытады. Әйтсе де ол өзінің мектебін
қалыптастыра алмағанымен оның деректік материалдары көптеген ғалымдардың
еңбегңне негіз болды [3, 50]. Йақұт та өз кезегінде Ибн Хордадбехтің
деректерін тікелей емес, екінші авторлар Ибн әл-Факих, Ибн Хаукал, әл-
Идриси еңбектері арқылы мақалаларында кеңінен қолданылды. Олардың
кейбірінің еңбегінің үзінділері Йақұт еңбегі арқылы бүгінге жетті. Жалпы,
Йақұт әл-Хамауиеңбегінің осы сипаттарына қарап, оны араб географтарының
классикалық мектебінің озық дәстүрлерін жалғастырып, бүгінгі күнге
жеткізуші аралық буын деп бағалау орынды деп білеміз.
Ибн Хордадбех негіздеген сипаттама жанрындағы араб жағрафиялық
әдебиетінің көрнекті өкілі әл-Йақубидің (IX ғ.) китаб әл-булдан (
Елдер кітабы) шығармасы да Йақұттың негізгі дерек көздерінің бірі болған.
Китаб әл-булданның түрік тайпалары мекендеген жерлерге қатысты
мәліметтері бізге толық жетпеді [ 3, 151-154, 90,19]. Әйтсе де оның
шығармасында Мауараннахр жері арқылы өтетін сауда жолдары және оның
бойындағы Турарбанд сияқты қалалардың арақашықтығы баяндалады. Ең бастысы
оның түрік тайпаларының аталуы, олар мекендеген аудандар шекарасы, олардың
салт-дәстүрлері мен наным-сенімдері туралы мәліметтері түрік тайпаларының
тарихы үшін аса маңызды. Әсіресе әл-Йаққубидің түріктердегі егіншілік
туралы мәліметтері ол аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде
тұжырымдар жасауға тірек болады.
IX ғасырдың соңы – X ғасырдың басындағы ибн әл-Факих әл-Хамаданидің
жағрафиялық еңбегі Ахбар әл-булдан (Елдер туралы мәліметтер) шығармасы
еді. Ибн әл-Факих деген лақап атымен танымал болған Әбу Бәкір ибн Мұхаммед
ибн Исхак әл-Хамаданидің 902-903 ;жылдар шамасында жазған еңбегінің
түпнұсқасы 5 том, 2000 беттің шамасында болады. Дегенмен ол бізге Ибн әл-
Факих өлгеннен жүз жыл кейін 413\1022 ж. Али аш-Шайзари құрастырған,
барынша қысқартылған компиляциялық нұсқасында белгілі болған еді. Ин әл-
Факих еңбегінің екінші бөлмінің толық редакциясын қамтитын Мешхед
қолжазбасының табылуы [85, 7-8]. Және оған жүргізілген таладулар Йақұттың
Ибн әл-Факих еңбегінің толық нұсқасымен, барынша ертеректгі қолжазбасымен
таныс болғанын айғақтайды. Йақұттың Ахбар әл- булданнан пайдаланған
материалдарын шартты түрде жағырафиялық және мәдени-тарихи деректер деп екі
топқа бөліп қарастыруға болады.
Сипаттама жанрындағы Китаб әл-алак ан-нафиса (Қымбат бағалы алқа
кітабы) еңбегінің авторы Әбу Ахмет ибн Омар ибн Рустаның (Xғ. бірінші
жартысы) Хоарсан мен Орта Азиядағы түрік қалалары туралы, соның ішінде
саудагерлер қаласы Тараз, Навагет, Исфиджаб, Шаш,Турарбандқа қатысты
мәліметтері маңызды. Ол тоғызоғыздар және Арал теңізі төңірегіндегі
түріктердің жері туралы деректер келтіріледі.
Әл-Масуди (956 жылы қ.б.) әлемнің адамдар мекендеген бөлігін
жағрафиялық тұрғыдан сипаттаған Китаб ат-танбих уа-л-итраб (Нақыл және
қайта тексерук кітабы) [91] еңбегін жазды. Ол шығармасының басында түрлі
халықтардың арасында, соның ішінде түріктер де бар, өзара жер бөлісу туралы
аңыздарды келтіреді. Бұған қоса әл-Масуди төрт түрік тайпасының шығыстан
батысқа қоныс аударуы туралы деректер жазады.
Ең маңыздысы сол, оғыздар мен кимектердің мекендеген аудандарын
айқындай отырып, әл-Масуди араб авторларының арасынды алғашқы болып ұйғыр
атауын қолданады. Оның шығармаларында Вахан және оның төңірегін мекендеген
түріктер туралы айтылады. Ол әлем халықтарын парсылар, арабтар және
еврейлер, корейлериен бірге қытайлықтар деп әлем халықтарын жеті топқа
бөлген []
Ибн Хордадбектің елдер арасын байланыстырған маршруттарды сипаттаған
жазбаларын әл- Масудимен бірге Әбу Зайд әл-Балхи ( және оның еңбегін
қайта қарап, толықтырып Китаб масалик әл-мамалик (Елдердің жолдары
кітабы [87] деп атаған Әбу Исхақ Ибрахим ибн Мухаммад әл-Фараси әл-
Истахри (934 ж.қ.б.) еңбектерідегі жағрафиялық және этногафиялық
мәліметтер толықтыра түсті. Китаб әл-масалик уә-л-мамалик еңбегі де
сипаттамалық жанрға жатады. Ло кітаптың Мауараннахр қалаларын сипаттаған
соңғы тарауында оғыз, қарлұқ, халадж сияқты түрік тайпаларын атайды. Осы
тарауда түрік халықтарының әдет-ғұрыптары, экономикасы, саудасы,пайдалы
қазбалары туралы көптеген деректер кехдеседі. Әл-Истахри ароаб авторларының
арасында алғашқылардыңбірі болып Шаш қаласының төңірегіндегі түрік
мұсылмандар туралы айта отырып, Ферғанаға көршілес орналасқан түрік
елін еске алады. Сонымен бірге Мауараннахр облстарындағы жолдар мен
арақашықтықтар туралы сипаттағанда Тараз, Фараб, Ферғана,Шаш және т.б.
түрік қалаларының атын атайды.
Өз заманындағы ғылыми үрдіске сай әл-Истахридің еңбегін оның өз
өтініші бойынша Әбу-л-Қасым ибн Хаукал ан-Насиби X ғ. Қайта қарап,
толықтырды. Ол еңбектің алғашқы редакциясы Хамадан әмірі Сейф ад-Даулаға
356\967 арналды [ 92, 235-236]
Әл-Истахри кітабының Мауараннахрға арналған бөліміне Ибн Хаукал
аббасилік халифаларғақызмет еткен Ферғана мен Шаштан шыққан түріктертуралы
мәліметтерді қосады. Оларға қоса автор Исфиджаб қалалары ( Сауран, Бискенд,
үзгенд т.б) Xғасырда исламды қабылдаған түріктер туралы мәліметтер береді
[92].
Йақұқұт дерек көздерінің қатарында Ахсан ат-такасим фи-марифат ал-
акалим ( Ел тануға арналған ең үздік таратушы) деп аталатын Әбу Абдаллах
Мұхаммед Ибн Ахмад Ибн Әбу Бакр әл-Мұқаддасидің ( Xғ.) еңбегін атауға
болады. Еңбегінің Хундар ( Эфталиттер) елі деп аталатын бөлімінде
Ферғана аймағындағы түріктер елін еске алады. Сол сияқты өзге авторлар да
кездеспейтін Исфиджаб қалаларының тізімі келтіріледі.
Йақұт өз еңбегіне ғалым жағрафтармен бірге саяхатшылардың жанды
әңгімесін де дерек көзі ретінде пайдаланды. Сипаттамалық жағрафия
жанрындағы саяхатшылардың жазбалары қатарында халифа әл-Муқтадирдің Еділ
болгарларына 921-922 жж. жіберген елшілігінің құрамында болған Ахмед ибн
Фадлан жазбаларын атаймыз. Батыс қазақстан жері арқылы өткен елшіліктің
жазбаша есебін жазған Ибн Фадлан түрік тайпалары, олардың салт-дәстүрі және
т.б. жағдайлар туралы құнды мағұлматтар қалдырған. Бұхарадан шығып,
Амудария арқылы Хорезм жерінен Үстіртті басып, Кама бойына дейін жеткен
елшілік сапарында Ибн Фадлан жол бойы көргендері мен кездескендері туралы
тыңғылықты жазбасында оғыз, башқұрт сияқты түрік тайпаларының шаруашылығы,
әдет-ғұрпы жөнінде тың деректер келтіреді. Йақұт өзінің Итил мақаласын Ибн
Фадланның жазбаларынан алып пайдаланады.
Сондай еңбектердің қатарына Саманилік билеуші Наср II Ибн Ахмад
(914-943) тұсында жазылған Әбу Дулафтың сапары Шығыс Түркістан жері арқылы
өткендіктен оның жолсапар жазбаларында да түрік тайпаларына қатысты құнды
деректер келтірілген.
Xғ. мұсылмандық Шығыста картография және сипаттамалық жағрафия
саласында ғылыми білімдер барынша мол жинақталды. Сондай жаңалықтардың
қатарында Әбу Зайд әл-Балхи (850-934 ж.ж) ж.ж) 920 жылдар шамасында
түсіндірме мәтінімен құрастырған картаны атауға болады. Оның бұл
жағрафиялық еңбегін Китаб әл- масалик уә-л-мамалик атауымен 930-933ж.ж.
арасында Әбу Исхак әл- Истахри жаңа мағұлматтармен толықтырып, өңдеді.
Йақұт әл-Балхи еңбегінің болғандығын жақсы білгенімен, ол үнемі Истахриге
сілтеме жасап отырады. Сірә, оның қолында еңбектің бір ғана редакциясы
болса керек [3, 196].
Йақұт қолданған жағрафиялық дерек көздерінің бірі Китаб әл-мавади
ва-л махал ( Жер және жазықтық туралы кітап ) еңбегі. Оның авторы Әбу-л-
Хасан Әли ибн Мухаммад әл Имрани әл-Хорезми (560\1164-1165 ж.қ. б.) атақты
жағраф, филолог болған. Бізге жетпеген бұл еңбектің деректеріне сілтеме
жасағанда Йақұт Имранидің Хорезмдік, бірақ Нишапурда тұрып, сонда жұмыс
істегендіктен бұл аймақтардағы елдімекендер туралы жетік білетіндігін
ескеріп, оның мағұлматтарына сеніммен қараған [ 23, 370]. Йақұт Шауғар,
Шауағаз [ 24, 316] мақалаларында Имраниге сілтеме жасайды.
Йақұт көп қолданған авторлардың арасында ас-Саманиға ерекше
тоқталуға болады. Ол Китаб әл-ансаб еңбегінде әлдебір елдімекен, жер-
судың атауын атай отырып, оның орналасуы туралы мағұлматтар келтіреді, сол
сияқты ол жердің ерекшелігіне немесе онда өткен тарихи оқиғаларға тоқтала
отырып, өзінің ол жерде қашан, қандай мақсатпен болғанын немесе
болмағандығын көрсетіп отырады. Кейде ол жағрафиялық атаудың бірнеше
нұсқасын келтіріп, олардың бастапқы атауымен бірге парсыланған, арабтанған
нұсқасын қоса береді. Кей жағдайда атаудың этимологиясын түсіндіріп оның
дұрыс оқылуымен жазылуын келтіреді. Бұл тәсіл ас-самани еңбегінің басты
құндылықтарының бірі екендігі даусыз деп бағалай отырып, одан Йақұттың
жазу, баяндау стилінің ізашарынкөргендей боламыз.
Китаб әл-ансабтың құрылымымен бірге мазмұны да Муджам әл-
булданға жақын екені аңғарылады. Онда биографиялық мағұлматтармен бірге
тарих, тарихи жағрафия, ғылым тарихы және орта Азиямен оған шектес шығыс
елдерінің мәдениеті, соның ішінде Қазақстан территориясындағы
елдімекендерге қатысты мол мағұлмат келтіріледі. Еңбектің материалдары
териториялық тұрғыдан батыста мұсылмандық Испаниядан, шығыста қытайға
дейінгі аймақты қамтыса, хронологиялық шегі көне заманнан XII ғасыр
ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Автор өз еңбегінде Орта Азия территориясындағы 900-ден астам
жағрафиялық нысандар туралы мағұлматтар келтіреді. Ол 69 қала, 665 қоныс,
34 әкімшілік облыс пен аудан, 40қалалық квартал, 36 көше, 12 рабат, 12
мешіт, 8 базар, 8 қақпа, 7 қамалдың атын атайды. Жағрафиялық атаулардың
басым бөлігі Мерв, Бұхара, Самарқанд, Солтүстік Хорасанға қатысты болса,
Түркістан аймағынан 16 қаланың атын атайды [ 58, 11]. Осы мысалдың өзі ас-
самани еңбегінің Қазақстан үшін тарихи, жағрафиялық және биографиялық дерек
көзі ретіндегі аса зор маңыздылығын танытса керек, оның үстіне
компиляциялық еңбек ретінде өз мағұлматтарымен бірге қазіргі кезде аты ғана
белгілі болып отырған, ғылыми құндылығы жоғары, өзге авторлардың да
еңбектерінен көптеген мағұлматтар қолдануы еңбектің маңыздылығын арттыра
түседі [ 58,9].
Ортағасырлық араб ғылымы мен мәдениетінің дамуына жекелеген ғұлама
тарихшылардың ықпалы өте зор болды. Олар ауызша тарихнама дәстүрлерін,
жазбаша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әдіс-тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі және деректанулық
ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.1 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық тарихнамада
зерттелуі
1.2 Араб-парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
2 Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан білім сапасымен білікті
жетілдірудің теориясы мен пратикасы
2.1 Зерттеу мәселесінің тарихи, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерде қарастырылуы
2.2 "Қазақстан тарихынан тарихи білім беру тұжырымдамасы"
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы оқулықтары және олардың мазмұны
3.1 Қазақстан тарихы курсының құрылымы
3.2 Ерте ортағасырлық кезең бойынша білім элементтері
3.3 Жаңа технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың Қазақстан тарихы
бойынша білім сапасы мен білігін жетілдірудің әдістемелік жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының негізгі жетістіктері
жалпыадамзаттық құндылықтарды ұсынады, тіпті қоғамдық құрылыстың ауысуы
кезінде де түбегейлі қайта бағалауды талап етпейді, белгілі бір оқиғалар
мен фактілерді жаңғырту үшін түбегейлі түзетулер енгізуді талап етпейді.
Толыққанды тарихты жасау үшін ең басты алғышарт деректердің болуы,
оларды шебер, білікті қолдана білу. Сондай-ақ бұл деректердің дер кезінде
жарыққа шыққан болуы да өте маңызды. Бұл жарияланымдардың қандай
оқырмандарға ұйғарылғаны және қандай мақсатпен іске асырылғанына байланысты
үш түрге бөлінеді: ғылыми, ғылыми-көпшілікке арналған және хрестоматиялар.
• Бірінші түр жарияланымдарына мысалы мынадай кітаптарды жатқызамыз:
Біздің еліміздің халықтары Герадот тарихында, Өтеміс қажының
Чингизнамесі.
• Екінші түрдің жарияланымдарына: Орта және Орталық Азия тарихы
бойынша материалдарды атауға болады, оған X-XIX ғғ. Араб, парсы,
түрік тілдеріндегі шығармалардың үзінділері енгізілген.
• Қазақстан тарихы бойынша хрестоматиялар негізінен оқушыларға арналған
оқулықтар[1].
Тарихи деректану ғылымы экстенсивті және интенсивті жолмен дамитындығы
белгілі. Оның мәні бұрын белгісіз деректерді ғылыми айналымға түсіру
арқылы және белгілі деректер мазмұнына үңіліп, ондағы жасырын
ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы айқындалады. Олай болса
келешек тарихшы зерттеушілеріміз төменде көрсетілетін тарихымыздың қорына
қосылып жатқан аударма еңбектерге деректанулық зерттеулер жүргізе отырып,
олардан еліміз тарихына қатысты тың мәліметтер алуға болады.
Диссертациялық зерттеуде деректанулық аспектідегі жұмыс таза тарихи жағына
қарағанда басымшылық жағдайға ие. Өйткені, деректанулық мәселелердің
кешенді шешуін таппай, хронологиясы бойынша әртүрлі дерек көздерін өзара
және жан-жақты тексеруден өткізбей, тек жекелеген мағұлматтарды, немесе
жекелеген дерек көздерін пайдалау арқылы Қазақстаның орта ғасырлардағы
тарихын зерттеумен айналысып жүрген тарихшы медиевистердің алдында туып
отырған көптеген және алуан түрлі сұрақтарға жауап беру мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен тәсілдік негізі: ол
қоғамдық құбылыстардың дамуы ме өзгеріп отыруын нақты зерттеуді талап
ететін тарихи объективтілік және тарихты диалектикалық тұрғыдан ұғыну
сияқты принциптерге сүйенеді, олардың өзара байланыстары және өзара ықпал
ету процесін зерттеуді талап етеді. Орта ғасыр араб-парсы тарихнамасындағы
материалдарды пайдалану және беру тәсілдері туралы мейлінше толық мағұлмат
алу мақсатыда оларды салыстырмалы-тарихи және деректанулық зерттеудің
негізінде дерек көздеріне сыни талдау жасау.
Мәдени мұра ұлттық стратегиялық жобасының еліміздің тарихына қосар
үлесі мол. Бұл жоба 2004 жылы Елбасымыздың бастамасымен ата-баба мұрасын
жарыққа шығарып, келер ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынды. Қазіргі
күні бұндай игі істің нақты жемісіне де қолымыз жетіп отыр. Осы жобаның
алғашқы екі кезеңінде (2004-2008) отандық тарих ғылымына қатысты үлкен
жұмыстар жүргізілді. Шығыстану институтының бастамасымен Шығыс жазба
деректеріндегі Қазақстан тарихы, яғни парсы, қытай, түрік, араб деректері,
сондай-ақ Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы деп аталатын 21 томдық
кітаптар жарық көрді. Бұл аударма деректердің еліміздің тарихына қатысты
үлкен құнды дерек көздері болатындығы айқын.
Осы жарық көрген көп томдықтың 3 томы IX-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб
деректері бойынша деп аталады. 1 – том Алтын Орда тарихына қатысты
материалдар жинағы. (В.Г.Тизенгаузен жинаған араб тілді шығармалар). Жаңа
басылымға Б.Е. Көмеков, А.К. Муминовтың толықтырулары мен түсініктемелері
қоса енгізілді. Бұл жұмыс Орталық Азия мен Қазақстанның орта ғасырлардағы
тарихы бойынша өте құнды дерек көзі болып табылады. Алғаш жарық көрген
уақыттан (1884) уақыттан осы күнге дейін бұл жинақ өзінің ғылыми маңызын
жоғалтқан жоқ. В.Г.Тизенгаузеннен алынған қолжазба деректің көп бөлігі (23
шығарма) басылымға ұсынылып, ал келесі бөлігі (3 шығарма) ескі басылымда
кейбір кемшіліктердің, әсіресе сілтемелер мен библиографиялардың жоқтығына
қарамастан түзетулер мен толықтырулар енгізіліп, қайта басылды. Жаңа
басылымда бұл кемшіліктер жойылып, кітаптың барлық мәтіні әлемдік ғылымның
мәмлүк ескерткіштері тарихнамасын зерттеу саласындағы соңғы жетістіктері
негізінде қайта қаралды. В.Г.Тизенгаузеннің еңбегіне толықтыру және
түсініктеме енгізіліп қайта басылуы өте маңызды болып табылады.
2-том IX – XII ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде. Тарихи
оқиғалар, араб тарихи – географиялық әдебиеті, саяхатшылар жазбалары
жанрларын құрайтын жиырмадан астам шығармалар осы томда ұсынылған. Олар
орта ғасырлар кезеңіндегі Қазақстан тарихы бойынша ең ерте, шынайы
мәліметтерді құрайды. Шығарма авторлары арасында Тәмим ибн Бахр, ат –
Табари, ибн Хордадбек, әл – Йакуби, әл – Масуди, әл – Мукаддаси, әл –
Истахри, ибн әл – Факик, әл – Идриси және басқалары. Томды құрастырушы Б.Е.
Көмеков.
3- том. XIII-XYI ғғ. Қазақстан тарихы араб деректерінде. Бұл томға
тарихи шығармалар, тарихи – географиялық және тарихи – биографиялық
әдебиеттердің шығармалары топтастырылған. Басылымда Қазақстанның
географиясы, тарихи - мәдени аймақтары, рухани – интеллектуалдық өмірі
туралы маңызды деректер айтылады. Авторлар арасынан әл-Кураши, ибн Кулубуг,
әл-Кафави, Йакут, әл-Димашки, ибн Халдун, әл-Калкашинди және басқалары бар.
Араб шығармаларының көп бөлігі ғылыми айналымға жаңадан енгізілген. Томды
құрастырушы А. К. Муминов.
Жарыққа шыққан берілген деректер Қазақстандық және Орталық Азияның
шатасып кеткен орта ғасырдағы тарихын түсіндіру үшін негіз бола алады. Бұл
деректер мен түрлі үлгідегі материалдардың Орталық Азия аймағының орта
ғасырлық саяси, дипломатикалық, әлеуметтік – экономикалық, мәдени тарихы
үшін өте маңызды екені сөзсіз, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара
әрекеттестігі зерттеу мәселелерінде Орталық Азия мен Қазақстанның отырықшы
зоналары арасындағы тығыз байланыс туралы концепция тағы да нақтылана
түсуде. Орталық Азия халықтарының тарихи зертеу жазба археологиялық, ауызша
және өзге деректердің кешенді қарастыра зерттеу қазіргі таңда өте өзекті .
Диссертация осындай ғылымға бұрыннан белгілі және жаңадан қосылып жатқан
деректердің деректанулық ерекшеліктерін қарастырады. Сондай-ақ осындай
деректер қорының нақты қолданылуын, яғни олардың орта ғасырлардағы
Қазақстан тарихына байланысты мектеп оқулықтарында оқытылудың әдіс-
тәсілдері де қарастырылады.
1 Араб және парсы деректерінің зерттелу деңгейі
1. 2 Араб-парсы нарративті шығармаларының кеңестік және отандық
тарихнамада зерттелуі
XIX ғ. ІІ-жартысында Алтын Орда мәселесімен айналысқан зерттеушілердің
ішінде барон В.Г.Тизенгаузеннің орны ерекше. Ориенталист,араб, парсы және
түрік тілдерінің маманы Тизенгаузен өзінің осы саладағы ұзақ жылдарға
созылған еңғбегінің нәтижесінде Сборник материалов, относящихся к истории
Золотой Орды , атты зерттеуінің 1-томы 1884 жылы Санкт-Петербургте жарық
көріп, ол толығымен араб дерек көздеріне арналады. Бұл жинақ өзінің
маңыздылығын бүгінгі күнге дейін жоғалтқан жоқ және сирек библиографиялық
еңбектердің қатарына жатады. Жинаққа кіргізілген ортағасыр араб
авторларының ішінде Ибн әл-Асир, Ибн Абд аз-Захир, Ибн әл-Уасил, Бейбарыс
ад-Дауадар, ан-Нуайри, аз-Захаби, әл-Омари, Абу әл-Фадайль, Ибн Касир,
Ибн Батута, Ибн Дуқмақ, Ибн Халдун, әл-Қалқашанди, әл-Мақризи, әл-Асқалани,
Ибн Арабшах, әл-Айни сияқты Мысыр Мамлүк мемлекетінің замандастарының
шығармаларынан Алтын Орда тарихына қатысты жерлерінен түпнұсқадан араб
тілінде үзінділер келтіріп, олардың орыс тіліне аудармаларымен қосып бірге
берілген. Барлығы, араб тілінде жазылған шығармадан үзінділер берілген
бұл жинақ орыс тарихнамасында Алтын Орда тарихына қатысты араб жазба
деректерін топтастыруға бағытталған бірінші еңбек болып табылады. Автор
үзінді мәтіннің алдында дерек көздері, яғни қолжазба және автор туралы
қысқаша мағұлмат береді. Алайда автор өз еңбегінде қамтылып отырған
деректерге деректанулық талдау жасамаған. Бұл жағдай қазіргі уақытқа дейін
өзгеріссіз қалып отыр.
Парсы және түрік авторлардың шығармаларынан алынған үзінділерді
қамтыған жинақтың екінші томы, автордың өлімінен кейін 1941 жылы ғана жарық
көрді.
Бұл еңбекке бүгінгі тұрғыдан қарайтын болсақ, Алтын Орданың тарихына
қатысты деректердің құндылығы жағынан ол өзінің маңыздылығын сақтаумен
қоса, жинақтың жарық көруінен бері бір ғасырдан астам уақыт өтуі себепті,
В.Г. Тизенгаузеннің аудармасын сын көзбен толығымен қайта қарап шығып,
біраз өңдеуді талап етеді және бұл Жинақ қазақ тарихы ғылымы тарапынан
арнайы қарастырылмаған.
Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде
академик И.Ю.Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб
тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді
қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр
жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман
Шығысының (YII-XYIII ғғ.) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты
фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы
саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның
еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі
еңбектерінің ішінде “ Над арабскими рукописями”[26] еңбегі ортағасыр араб
жазба деректерін зерттеуге арналған.
И.Ю.Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [27]
ортағасыр араб авторларының, атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және
сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың
авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун
сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.
Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық
қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде
маңыз берілді. Академиктер В.В. Бартольд, Б. Греков, И.Ю. Крачковскийлердің
идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих
институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы
халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған
Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл
бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік
қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген Путешествие Ибн Фадлана на
Волгу кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.
Ибн Фадлан жазбасын тұтастай монографиялық тұрғыда талдаған А.П.
Ковалевский Мешхедтік қолжазбамен бірге Москва, Париж, Копенгаген, Берлин,
Оксфорд және Британ музейіндегі қолжазбаларға жан-жақты ғылыми сипаттама
жасаған. А.П. Ковалевскийдің дайындаған бұл еңбегі ортағасырлық дерек көзін
монографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісі болды. И.Ю. Крачковскийдің кіріспе
сөзімен басталған еңбекте әл-Мұқтадирдің славяндар патшасындағы елшісі
Ахмад Ибн Фадланның кітабы қолжазбасының фотокөшірмесі мен орыс тіліндегі
аудармасынан оған жасалған түсіндірме мен көрсеткіштердің көлемі екі есе
көп болуының өзі шығыстанушы еңбегінің ғылыми маңызынан хабар береді
Алтын Орда тақырыбы саласынадағы арнайы зерттеудің қатарында
М.Г.Сафаргалиевтің 1960 жылы жарық көрген “ Распад Золотой Орды” [34] атты
еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан бастап, оның
құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізіне батыс және орыс
зрттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйеген. Содай-ақ, араб жазба
деректерін Тизенгаузеннің жинағындағы клтірілген араб дерек көздрін және
сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М.Поло, В.Рубруктың
деректері кеңінен пайдаланылған. Алайда, бұл зеррттеудің басты
кемшіліктерінің бірі – оның кеңес өкіметі кезінд жазылуы себпті автордың
тақырыпқа К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектерінің негізінде келуі оның
көптеген тарихи процестерге таптық сипат беруіне қатты ықпалын тигізген.
Бұл еңбектің зерттеу аясына сай ол Алтын Орданың тек саяси тарихын,
билеушілр арасындағы өзара тартыстар мен қырқыстарды қамтып, Дешті Қыпшақ
ішідегі әлеуметтік, этникалық, мәдени және діи өмірі автордың назарына
мүлдем ілікпеген. Содай-ақ мемлекетттің сыртқы байланыстарында негізгі орын
орыстармен қарым-қатынасына беріліп, Алтын Орданың әскери-саяси одақтасы
болған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихи орны мен рөлі үстірт қарастырылған.
Көрнекті шығыстанушы В.В. Бартольд өзінің іргелі еңбектер ортағасырлық
тарихты қалпына келтірудің деректемелік негізін қалады. Бұл әсіресе Орта
Азия мен Қазақстан территориясын мекндеген халықтардың тарихына тікелей
қатысты. Өйткені оның жарық көрген барлық 439 еңбегінің 196-сы осы аймақтың
тарихына арналған еді [45, 22]. Сол зерттеулерде еңбекте Орта Азияны
мекендеген халықтардың тарихын баяндауда байыпты дерек көзі ретінде
қарастырудың әдістемесі жасалды.
Кеңестік тарихнамада шығыстану мәселесін негізі В.В. Бартольдтің іргелі
еңбектерінде қаланды. В.В. Бартольд уақыт шегінде алғашқы болып
Қазақстанның ортағасырлық кезеңінің ғылыми тарихын жасады [46, 6].
Шығытың жазба дерек көздерін зерттеуде Бартольд жетекші рөл атқарды. Оның
шығыстанудағы жазған еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін шынайы білім
қазынасна айналды. Түрік, парсы, араб және бірнеше еуропалық тілдерді білуі
оған әлемнің ірі кітапханаларындағы қложазба қорларымен танысуына мүмкіндік
берді. Әрине оның кезінде ол қолжазбалардың көпшілігі жарық көріп, ғылыми
айналымға шыққан жоқ еді. Көп тіл білу арқылы мүлдем жаңа тарихи құжаттар
мен дерек көздерін ашып, ғылыми айналымға ұсынды. Қазақстанға қатысты оның
кейбір еңбектері Қазіргі кезге дейін ортағасырлық жағырафиялық
пункттердің орнын анықтауда деректемелік негіз болып келеді [10, 86] содан
да оның ғылыми әдістемесі ізденіс практикасынан берік орын алады.
Атақты арабист және шығыстанушы академик В.В.Бартольд (1869-1930)
ортағасырлардағы Түркістан және Орта Азия халықтарының саяси және мәдени
тарихын зерттеуде Батыс Еуропа елдері мен Ресейде қалыптасып қалған
Шығыс елдері, әсіресе көшпелі түркі-моңғол халықтарының тарихы мен
әдебиеті жоқ деген қалыптасып қалған батыстық шовинистік
көзқарастарды өзінің еңбектерінде ғылыми дәлелдер арқылы негізсіз
екенін дәлелдеп беріп, Еуропа және Азия елдерінде де тарихи
эволюцияның бірдей заңдылықтары әрекет етеді. [25] деген батыл
пікірді алғаш болып айтты. Араб, парсы және тұрік тілдерін жетік
меңгерудің арқасында осы тілдерде жазылған қолжазба деректермен
кеңінен танысып, оларды зерттеу саласында үлкен маман атанған. Орта
Азия елдеріндегі кітапханалардағысақтаулы қолжазба қорымен танысумен
қатар шет елдерде, оның ішінде Батыс Еуропа және Шығыс елдерінің,
атап айтсақ Қайыр, Стамбул сияқты ірі орталықтарының
кітапханаларында көптеген қолжазбалармен танысып, оларды тікелей
зерттеп, деректанулық талдаулар жасады. Бартольд өзінің ортағасырлық
тарихына көп көңіл бөлді. Оның ғылыми зерттеулерінің арасында
Моңғол жаулаушылығы кезіндегі Түркістан екі томдық еңбегінің орны
ерекше. Бұл еңбегі үшін 1900 жылы Шығыс ғылымдары докторы атағына
иеболады. Сондай-ақ, оның өзекті еңбектерінің арқасында ислам тарихына
қатысты Ислам (1918), Мұсылман мәдениеті (1918), Мұсылман әлемі (
1922), Мусейлима (1925) және т.б. атауға болады. Бұл еңбектерінде
В.В.Бартольд араб және батысеуропалық авторлардың ең маңызды еңбектеріне
сынды шолу жасап, мұсылман мағұлматтарын тексеріп, мұқият түрде іріктелген
орасан көп ғылыми материалдар жинақтап, ислам тарихының бастапқы кезеңіне
жаңаша көзқараспен қарап, Шығыс елдері арасында исламның таралуы және
мұсылман мәдениетінің дамуы туралы құнды пікірлер айтты. Оның жасаған
тұжырымдары мен бақылаулары әлемдік шығыстану және исламтану ғылымын едәуір
байытты, алайда оның кейбір пікірлері мен шығарған нәтижелері
бәсекелестікті және әлі де болса өззерттеуін күтуде.
В.В. Бартольдтің 9 томдық Таңдамалы шығармалар жинағы 1960-шы
жылдары Мәскеуде жарық көріп, онда негізінен Орта Азия еледрі мен
Түркістанның саяси және мәдени тарихына жаңаша көзқарас, Шыңғысхан және
оның ұрпақтары құрған ұлан-байтақ империясының саяси тарихымен қоса, оның
мемлекеттік жүйесі туралы, сондай-ақ көптеген ортағасыр қолжазбаларына
деректанулық тұрғыдан талдаулар жасалды. Сондай-ақ, онда бірқатар Батыс
Еуропа елдерінде жерық көрген ғылыми еңбектерге рецензиялары мен ғылыми
сындары қамтылды. Дегенмен, Бартольдтің ғылыми еңбектерінің кемшіліктері де
жоқ емес, атап айтсақ ол өзі терең зерттеп отырған түркі халқының тарихында
лингвистикалық әдістерді кеңінен қолданғанына қарамастан түркі этнонимдері
мен антропонимдеріне жете мән бермейді. Сондай-ақ оның зерттеулерінде араб-
ислам өркениетіне түркі-қыпшақ мәдениетінің ықпалы мен қосқан үлесі
тақырыбы ашылмаған десе болады.
Кеңес жылдарында арабистика саласында құнды зерттеулердің авторы ретінде
академик И.Ю. Крачковскийдің (1883-1951) есімімен тығыз байланысты. Ол араб
тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, негізінен ортағасырлық кезеңді
қамтитын, көптеген ғылыми еңбектердің авторы болды және бірқатар ортағасыр
жазба ескерткіштерінің текстері мен аудармаларын жариялады. Мұсылман
Шығысының (YII-XYIII ғғ.) географиялық әдебиетінің тарихына қатысты
фудаментальді еңбектің, кеңестік және шығыстану ғылымының тарихы
саласындағы көптеген монографиялар мен мақалалардың авторы болды. Оның
еңбектері өзінің ғылыми маңызын бүгінге дейін сақтап келеді. Негізгі
еңбектерінің ішінде “Над арабскими рукописями” [26] еңбегі ортағасыр араб
жазба деректерін зерттеуге арналған.
И.Ю. Крачковскийдің 9 томдық таңдамалы шығармаларының 4-томында [27]
ортағасыр араб авторларының, атап айтсақ мамлүк кезеңінде өмір сүрген және
сол кезең туралы аса құнды дерек көздері болып табылатын шығармалардың
авторлары әл-Мақризи, әл-Омари, әл-Қалқашанди, Ибн Батута, Ибн Халдун
сияқты авторлар мен олардың шығармалары қарастырылады.
Кеңес Одағында XX ғасырдың 30 жылдары тарих ғылымына қатысты шығыстық
қолжазбаларды аудару және тереңдей зерттеу мәселесіне мемлекеттік деңгейде
маңыз берілді. Академиктер В.В. Бартольд, Б. Греков, И.Ю. Крачковскийлердің
идеялары негізінде 1935 жылы КСРО ҒылымАкадемиясының шығыстану, тарих
институттары осы бағыттағы жұмыстарды кешенді түрде қолға алды. Кеңес Одағы
халықтарының тарихына қатысты қызу идеологиялық пікірталасқа негіз болған
Ибн Фадлан шығармаларының аудармасы мен сыни баылымын дайындауға аса көңіл
бөлінді. 1939 жылы КСРО Ғылым Акдемиясы Ибн Фадлан шығармаларының Мешхедтік
қолжазбасы бойынша дайындап, жарық көрген Путешествие Ибн Фадлана на
Волгу кітабында аударма және филологиялық талдау жаслады.
Ибн Фадлан жазбасын тұтастай монографиялық тұрғыда талдаған А.П.
Ковалевский Мешхедтік қолжазбамен бірге Москва, Париж, Копенгаген, Берлин,
Оксфорд және Британ музейіндегі қолжазбаларға жан-жақты ғылыми сипаттама
жасаған. А.П. Ковалевскийдің дайындаған бұл еңбегі ортағасырлық дерек көзін
монографиялық тұрғыдан зерттеудің үлгісі болды. И.Ю. Крачковскийдің кіріспе
сөзімен басталған еңбекте әл-Мұқтадирдің славяндар патшасындағы елшісі
Ахмад Ибн Фадланның кітабы қолжазбасының фотокөшірмесі мен орыс тіліндегі
аудармасынан оған жасалған түсіндірме мен көрсеткіштердің көлемі екі есе
көп болуының өзі шығыстанушы еңбегінің ғылыми маңызынан хабар береді
Алтын Орда тақырыбы саласынадағы арнайы зерттеудің қатарында М.Г.
Сафаргалиевтің 1960 жылы жарық көрген “Распад Золотой Орды” [34] атты
еңбегі Жошы ұлысының, яғни Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан бастап, оның
құлауына дейінгі саяси тарихын баяндайды. Автор негізіне батыс және орыс
зрттеушілерінің еңбектеріне кеңінен сүйеген. Содай-ақ, араб жазба
деректерін Тизенгаузеннің жинағындағы клтірілген араб дерек көздрін және
сонымен қоса, ортағасыр батыс дерек көздерінің ішінде М.Поло, В.Рубруктың
деректері кеңінен пайдаланылған. Алайда, бұл зеррттеудің басты
кемшіліктерінің бірі – оның кеңес өкіметі кезінд жазылуы себпті автордың
тақырыпқа К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектерінің негізінде келуі оның
көптеген тарихи процестерге таптық сипат беруіне қатты ықпалын тигізген.
Бұл еңбектің зерттеу аясына сай ол Алтын Орданың тек саяси тарихын,
билеушілр арасындағы өзара тартыстар мен қырқыстарды қамтып, Дешті Қыпшақ
ішідегі әлеуметтік, этникалық, мәдени және діи өмірі автордың назарына
мүлдем ілікпеген. Содай-ақ мемлекетттің сыртқы байланыстарында негізгі орын
орыстармен қарым-қатынасына беріліп, Алтын Орданың әскери-саяси одақтасы
болған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихи орны мен рөлі үстірт қарастырылған.
Қазақ зерттеушілерідің арасында Дешті Қыпшақ тақырыбын арнайы тұңғыш
зерттегендердің бірі профессор Б.Е. Көмеков. Зерттеушінің негізгі зерттеу
объектісі Дешті Қыпшақтың этникалық құрылымы мен мемлекеттік жүйесін араб
жазба деректерінің негізінде зерттеуі қазақ тарихы ғылымында бұрын
болмаған. Қыпшақ даласына қатысы бар араб жазба деректерін зерттеу
барысында тақырыптық жағынан қисыны келген жағдайларда мамлүктерді қамтып
отырған. 1987 жылы Алматыда шыққан “Арабские-персидские источики по истории
кипчаков VIII-XIY вв.” [34] ғылыми-аналитикалық шолуы мамлүк кезеңіне
жататын бірқатар авторлардың шығармаларыа тоқталып, негізінен ондағы қыпшақ
бірлестігіне, оың этникалық құрылымына қатысты деректерге шолу жасалады.
Cондай-ақ 1997 жылы Алматыда Б.Б. Ирмухановтың “Прошлое Казахстана в
письменных источниках 5 в. до н.э. – 15 в. н. э.” атты зерттеуін атауға
болады. Зерттеушінің пікірінше, “ Жинақ Қазақстан тарихының ерте және
ортағасырлар тарихын зерттеу ісінде маңызды көмекші материалдар қызметі
атқаруы керек” [42]. Шындығыда да, бұл жинақтың хронологиялық жағыа
қамтыған екімыңжылдық кезеңі тек Қазақста тарихын ғана емес, соымен қоса
онымен көршілес елдер мен халықтардың тарихына қатыстықұнды мағұлматттарды
қамтыған. Жинаққа, Мамлүк мемлекеті мен Дешті Қыпшақ арасындағы
байланыстарды сипаттайтын бірқатар араб жазба дереккөздерінен алынған
үзінділер кіргізілген.
Соңғы жылдары жарық көрген төл зертттеушілеріміздің еңбектерінің ішінде,
Қ.Сәкидің “Сұлтан Байбарыс” аттты туындысының орны ерекше. Бұл шығармада
зерттеуші 1260-1277 жылдар аралығында Мысыр мен Шам елінде билік еткен,
мұсылмандардың қорғаушысы мен арабтардың халық қаһарманына айналған тарихи
тұлға сұлтан Рук ад-Дин аз-Захир Байбарыс ал-Будуқдаридің ғұмырамасы мен
оың заманын және ішкі саясаттағы реформалары, сыртқы саясаты, араб отанын
қорғау жолындағы “ Джихад” жариялап сырт жаулармен соғыстары мен өзінен
кейін қалдырған архитектуралық ескерткіштері туралы кеңінен мағұлматтар
береді. Автор сұлтан Байбарыстың тұлғалық ерекшеліктеріне көбірек назар
аударған. Зерттеудің деректік негізі мықты, себебі ол қарастырылып отырған
оқиғалардың замандасы мен куәсі болған Ибн Абд аз-Захир, Ибн Шаддад, Ибн
Уасил сияқты авторлардың басты шығармларындағы деректерге сүйенген. Сонымен
қоса, бүгінгі күнге белгілі ортағасыр араб жазба дерек көздерінің көбісін
пайдаланған.
Дегенмен зерттуші өзінің еңбегінде пайдаланған ортағасыр араб жазба
дерек көздерін сынннан өткізбеген және оларға деректанулық талдау
жасамағандығын айта кету керек. Себебі мұндай жұмыстарды жүзеге асырмай
деректік материалдың шынайылығын анықтау мүмкін емес [31].
Қазақстандық зерттеушілер арсында имекткр мен қыпшақтар тарихына қатысты
ортағасырдлық араб және парсы тілді дерек көздерді монографиялық тұрғыда
алғаш рет және жан-жақты қарастырған академик Б.Е. Көмеков болғандығын атап
айтуға болады [11,35,53]. Араб, парсы дерек көздерінің мағұлматтарын
деректемелік талдау нәтижесінде тұтастай Кимек қағандығының тарихын қалпына
келтіруді отандық тарих ғылымынң үлкен жетістігі деп бағалар болсақ, оның
шығыстық дерек көздермен мәтіндік, деректемелік және тарихнамалық тұрғыдан
жұмыс жасаудың бірегей ғылыми әдістемесін жасауын тарих ғылымының теориялық
және әдістемелік дамуына қосылған үлкен үлес деп аауға болады. Өйткені
академик Б.Е.Көмековтың еңбегі шығыстанушылардың бұрынғы кеңестік
кеңістігіненр тыс елдерде де іргелі зерттеу тәсілі ретінде қолданылуда.
Сонымен бірге Қазақстан тарихына байланысты мұсылман жазба деректерін
кеңінен қолданып, өз зерттеулерінде олардың ғылыми әдістемелік және
деректік негізіне көңіл бөлген авторлардың қатарына М.Қ. Әбусейітова, Ж.М.
Төлебаева, Ә.Қ. Муминов, З. Жандарбек, Л.Қ. Жүсіпова, Б. Батыршаұлы
еңбектерін атауға болады [ 80].
Профессор М.Қ. Әбусейітованың айтуынша: тарихи дерек көздерін
салыстырмалы талдау кезеңдік-уақыттық тұтастық элементтерін анықтаумен
бірге көшпелілер бірнеше ғасыр бойы жинақтаған заңнама практикасының
жаңалығын анықтау тұрғысында да біршама табысты нәтиже беруі мүмкін. Ондай
құжаттарды қатарластыра зерттеу күтпеген, өте маңызды, құнды және қызықты
тұжырымдар жасауға алып келеді [81, 25].
Ортағасырлық араб жағырафиялық әдебиеті туралы арнайы зерттеулер француз
арабтанушысы Ж.Т. Реноның (1795-1867) классикалық еңбегінен бастап, В.В.
Бартольд, В.Ф. Минорский сияқты басқа да көрнекті арабтанушы мамандардың
шығармашылығынан орын алады. Солардың арасында академик И.Ю. Крачковскийдің
орны ерекше. Оның Арабская географическая литература монографиясы YII-
XYIII ғасырлар арсындағы бүкіл арабтілді жағырафиялық шығармалар мен
олардың авторлары туралы ғылыми мәліметтерді жинақтаған іргелі еңбек болды.
Бұл еңбектің мынадай басты қорытындыларын атауға болады.
Біріншіден, автор орасан зор көлемдегі материалдар негізінде араб
жағырафиялық әдебиеті әлемдік тарихта маңызы зор араб әдебиетіінң құрамында
жетекші орын алатындығын өзге ғалымдарға қарағанда барынша анық және үлгілі
түрде дәлеледей алды. Екіншіден, бұндай мәдениетті жасауға арабтардан басқа
Орта Азия, Кавказ, Иран, Түркия сияқты елдердің мәдени ортасынан шыққан
көрнекті өкілдері де араб жағырафиялық әдебиетінің даңқты дәстүрлерін
жалғастыруға белсене қатысқандығын дәлеледеді. Үшіншіден, қорытынды-
әдістемелік сипатына байланысты. Араб жағырафиялық әдебиетінің басты
ескерткіштерін тыңғылықты зерттеу барыснда, тіпті ондағы қиял-ғажайып
желілердің өзінен зерттеуші нақты шындыққа азды-көпті сәйкес келетін,
тарихи жағырафиямен бірге археология, этнографияға да қатысты мәселелерді
анықтауға көмегі тиетін деректер алудың әдістемесі жасалды [3,6-7].
XIII-XIX ғғ. Қазақстан тарихына қатысты жазба ескерткіштер арасында
парсы тілді деректер еркше маңызға ие. Парсы тілді жазба ескерткіштердің
тек ғылыми ғана емес, саяси да зор. Жазба деректер мәліметінсіз Орталық
Азия халықтарының ортақ тағдырын жанөжақты ашуң олардың
әлеуметтікөэкономикалық және рухани өмірлерінің тығыз қабысуын көрсету
мүмкін емес.
XIII-XV ғғ. Кезеңіндегі Қазақстан мен қазақтар тарихын зерттеу үшін парсы
тіліндегі шығармалар, ең негізгілері болып табылады. Қазақ халқының тарихын
шығыс деректері негізінде зерттеу XIX ғғ. басталды.Қазақстанда өмір сүрген
және қазақ халқының тарихын зерттеуге үлес қосқан ғалым В.В.Вельяминов-
Зерновтың (1830-1904 жж. ) еңбегін атауға болады. Ол өз зерттеулерәнде
қазақ халқының тарихына қатысты түрлі деректерден көптеген мәліметтерді
жинап, зерттеді. Оның ішінде парсы тілді деректер де бар.
Қазақ тарихын зерттеуде парсы және түрік тілді авторлар шығармаларын
қолданған алғашқы зерттеушілердің бірі Ш.Уәлиханов (1830-1904 жж.) [1].
Ш.Уәлиханов ғылыми айналымға түрлі деректерді енгізді: архив мәліметтері,
шығыс авторларының нарративті шығармалары, қазақтардың өзінің тарихи өткені
жайындағы аңыз-әңгімелер, эпиграфиялық шығармалар.
Төңкеріске дейінгі және қазіргі шығыстанудың ең жақсы дәстүрлерінің арасын
жалғастырушы академик В.В.Бартольд (1889-1930 жж.ң ол өзінің ғылыми
қызметін XIX ғ. аяғында бастады. В.В.Бартольд – ғалым шығыстанушы 685
монография, рецензия, ескертпелер жазған, олардың көбісі қазақ халқы мен
Қазақстаннның тарихына тікелей қатысты. Олардың арасында мынадай
қайталанбас зерттеулерді атап өтуге болады: Монғол шапқыншылығы
кезеңіндегі Түркістан (1900), Сырдарияның төменгі жағындағы Арал теңізі
туралы ежелгі уақыттан XYII ғ. дейінгі мәліметтер (1902), Түркістанның
тарихы (1927ж.) және Түрік-монғол халықтарының тарихы (1928 ж.) және
т.б.
Кеңес шығыстанушылары шығыс деректері негізінде XIII-XIX ғғ. Қазақстан мен
қазақтардың мәдениеті мен тарихы бойынша құнды мәліметтерді құрайтын
материалдар дайындап жариялады [2]. Елімәздегә деректанудың дамуына үлкен
үлес қосқан алғашқы шығыстанушылардың бірі С.К.Ибрагимов. Ол шығыс
деректерінен қазақ хандарының тарихы бойынша құнды мәліметтерді ғылыми
айналымға енгізді және жариялады.Олар Бинаидың Таварих-и гузидаий нусрат
наме, Шайбани-наме, Фатухат-хани шығармалары, Масуд ибн Усман
Кухистанидың Тарих-и Абулхайрхани, Абдаллах ибн Мухаммедибн Али
Насраллахидың Зубдат ал-асар, Тарихи-и Қашғар және өзге де шығармалар.
[3]
2.1 Араб-парсы деректерінің деректанулық ерекшеліктері
Арабтілді шығармалар жазылу сипаты мен хабарлайтын мағұлмат мазмұнына
қарай тарихи, жағрафиялық және саяхатшылар жазбалары деп бөліп қарастыруға
болады. Ал, араб ғалымдарының жағырафия ғылымы саласындағы еңбектері
негізінен математикалық немесе астрономиялық және сипаттамалық жағырафия
болып екі бағытта дамыған. Осы екі бағыттың арасында араб жағырафиялық
әдебиетінде сипаттамалық бағыт басым дамыды.
Му джам әл-булдан еңбегінің жазылу мақсатына және қолданбалық сипатына
қарай ондағы дерек көздерінің басым бөлігі жағырафиялық шығармалар болып
келетіндігін атап көрсету керек. Араб ғалымдарының жағырафия ғылымы
саласындағы еңбектері аса мол болғанымен ол негізінен екі бағытта дамып,
қалыптасты. Бірінші бағыт – үнді, иран және көне грек ғылымы жетістіктері
негізінде YII ғасырдың соңы мен - IX ғасырдың басында қалыптасқан
математикалық немесе астрономиялық жағрафия. Екінші бағыт – араб ғылыми
әдебиетінде ерекше орын алатын түрлі саяхаттар туралы таңғажайып
мағұлматтар жинақтаған сипаттамалық жағырафия.
Араб сипаттамалық жағырафиясының осы күнге жеткен еңбектерінен
хронологиялық шегі бойынша ең көнесі III\IX ғ. Авторы, шыққан тегі парсы,
байланыс мекемесінің қызметкері Әбу әл-Қасым Убайдуллах ибн Абдаллах ибн
Хордадбек (820-912 ж.ж.) болды. Масуди Ибн Хордадбек шығармаларына
Жаушылар мен хат тасушылар үшін ғана жарамды [7, 48] деп баға бергенімен
оның еңбегі осы бағыттағы білімдердің дамуына үлгі болды. IX ғасырдың 80
жылдары ол қызмет бабына қатысты жинаған әкімшілік-жағырафиялық
анықтамалығын Китаб әл-масалик уә-л-мамалик ( Жолдар мен мемлекеттер
кітабы ) деген атпен жазып шықты. Оның бұл еңбегінің бізге екі нұсқасы –
қысқа және толық нұсқасы жетті. Ол редакциялар халифа әл-Мутамида (256\870)
кезінде жасалған [10,31].
Китаб әл-масалик уә-л-мамалик еңбегінің қысқа нұсқасын 1865 жылы
Парижде Барьбе де Мейнар, ал толық нұсқасын М.Я. де Гуе 1889 жылы
жариялады [31, 83]. Еңбектің негізгі бөлігі әл-Машрик, әл-Мағриб, әл-Жарби
және әт-Таймон туралы мағұлматтарға арналған төрт бөлімнен тұрады. Бұл
негізгі бөлімдерге жердің төрт бұрышын шарлаған иудей және орыс
саудагерлерінің сауда жолдары, таңғажайыптар мен Йаджуж және Маджуж
қабырғалары сияқты ғажайып құрылыстыр мен әр түрлі еледрдегі ғажайыптар
турал мәліметтер қосылған. Еңбектің соңғы беттерінде түріктер елінен өтетін
жолдар туралы қызықты мәліметтер келтіріледі.
Ибн Хордадбектің пайдаланған дерек көздерінің қатарында Ибн Аббас,
Абдаллах ибн Амр, Абу Халифа, Мухаммед ибн Мұса әл-Хорезми, әл-Жаһиз, Хишам
әл-Қалби, әл-Асмаи, әл-Мадини және т.б. авторлардың еңбектерін атауға
болады.
Йақұт хижраның алғашқы алты ғасырында қалыптасқан орасан зор көлемдегі
арабтілді дерек көздерін барынша кеңінен пайдаланған. Оның қолданған
сипатамалық жағырафиялық шығармаларын мазмұндық-хронологиялық тұрғыда
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші – Ixғ. Жағраф-филологтары
мен саяхатшыларының шығармалары ( Хишам ибн әл-Қалби, әл-Асмаи, әл-Жахиз,
әл-Маруази, әл-Бакри, Тамим ибн Бахр, Саллам ат-Тарджуман). Екінші – IX-X
ғ. Жағрафтардың жалпылама және аймақтық сипаттағы шығармалары (Ибн
Хордадбек, әл-Йакуби, әл-Балазури, Ибн әл-Факих, Кудама ибн Джафар). Үшінші
– жағрафтардың жалпылама және аймақтық сипаттағы шығармалары (әл-Балхи, әл-
Истахри, Ибн Хаукал, әл-Мукаддаси). Төртінші - X ғ. Саяхат жанрындағы
жағрафтардың еңбектері (әл-Масуди, Ибн Фадлан, Әбу Дулаф). Бесінші –
мақсаты, сипаты, мазмұны және композициялық құрылымы әртүрлі, бірақ алдыңғы
жағрафтардың бағытымен дәстүрлі байланыстағы жағырафтардың шығармалары (әл-
Жайхани, әл-Беруни, әл-Маруази, ас-Самани, әл-Хазими). Сол сияқты жер-су
атауларынабайланысты Йақұттың қолданған дерек көздерін де екі ктегорияға
топтастыруға болады. Біріншісі – қалалар, елдімекендер туралы
әңгімелерболса, екінші топтағы материалдарды пайдаланудың мақсаты араб
елдімекендері мен бәдәуи тұрақтары туралы әңгімелеу Йақұттың өзі
филологтарға жатқызған соңғы топ өкілдерінің ызығушылығы тек араб жерлерін
ғана қамтыды, өйткені олар араб поэзиясындағы жағрафиялық атауларды
түсіндіруді мақсат тұтты. Сондықтан да Қазақстан территориясы бұл
авторлардың назарынан тыс болғаны даусыз.
Йақұттың жағырафиялық деректерінде өзге елдердің сипаттамасын беретін
саяхаттар туралы әңгімелермен бірге жолсапар бағыттарының мағұлматтары да
қомақты орын алады. Сол деректердің ең алғашқысы Тамим ибн Бахр әл-
Муттауауи (IX ғ.) баяндайтын арабтарға ең алғаш танымал болған Орта
АзияданҚытайға алып баратын құрлықтағы жолсапар бағыты еді. Йақұт
Түркістан мақаласында оған сілтеме жасай отырып, оның деректерінен
түріктер туралы көлемді үзінді келтіреді [23, 23-26]. Мәтіндерді салыстыру
барысында тамим ибн Бахрдың деректерін Йақұт Ибн әл-Факихтің Мешхед
қолжазбасымен салыстырғанда Тамим ибн Бахр әңгімесі соңғы нұсқада барынша
толық сақталған [40]. Бартольд тоғызоғыздар туралы араб деректерінің
қайнары оның жазбасы болуы мүмкін деген пікір айтады [846 52]. Йақұт
еңбегінде қолданылған үзіндіде тамим ибн Бахр хақанның бұйрығымен оған
берілген пошта аттарымен саяхат жасап, тоғызоғыз елінде болғандығы айтылады
[22, 28-30]. Оның түріктердегі жауын жаудыратын тас туралы тың мәліметі
Йақұтты қатты қызықтырып, ол туралы барынша толық үзінді келтіруге
итермелеген болуы керек. Ал ол деректі Ибн әл-Факих Абу-л-Аббас Джафар ибн
Ахмад әл-Маруазиден (274\887) алған еді (236 24-26; 27,171-173). Йақұттың
өзі әл-Маруазиді Әл-Масалик уә-л-мамалик үлгісінде кітап жазған алғашқы
авторлардың бірі ретінде атайды, бірақ ол өз шығармасын аяқтай алмай қайтыс
болған [15, 127]. Басқа шығармаларда соншалықты егжей-тегжейлі жазылған бұл
мағұлматтарды Йақұт түріктер туралы маңызды деректердің қатарында
қолданады.
Арабтілді тарихи шығармалардың қалыптасуына халифаттың пошта қызметінің
шенеуігі Ибн Хордадбехтің (IX ғ.) Китаб әл-масалик уә-л-мамалик
еңбегінің ықпалы зор болды. Өз қолына жинақтаған қызметтік мәліметтерді
ғылыми жүйемен баяндай отырып, ол тарихи тақырыпта жазылатын шығармалардың
үлгісін ұсынды. Ибн Хордадбехтен кейінгі кезеңде оның үлгісімен араб тарихи-
жағрафиялық әдебиеті тез қарқынмен дамыды жә е арабтілді жағрафтардың тұтас
шоқжұлдызын өмірге әкелді.
IX ғасырдағы әл-Якуби, ибн әл-Факих, Кудама ибн Жафар, Ибн Русте, X
ғасырдағы Ибн Хаукал, әл-Мухаддаси, әл-Жайхани, әл-Масуди, әл-Бируни (XI
ғ.), әл-Идриси (XIIғ.), ибн Халдун (XIY-XY ғ. басы) сияқты танымал
жағрафтар өз еңбектерінде Ибн Хордадбехті айналып өте алған жоқ. Бұл оның
мәліметттерінің шынайылығын танытады. Әйтсе де ол өзінің мектебін
қалыптастыра алмағанымен оның деректік материалдары көптеген ғалымдардың
еңбегңне негіз болды [3, 50]. Йақұт та өз кезегінде Ибн Хордадбехтің
деректерін тікелей емес, екінші авторлар Ибн әл-Факих, Ибн Хаукал, әл-
Идриси еңбектері арқылы мақалаларында кеңінен қолданылды. Олардың
кейбірінің еңбегінің үзінділері Йақұт еңбегі арқылы бүгінге жетті. Жалпы,
Йақұт әл-Хамауиеңбегінің осы сипаттарына қарап, оны араб географтарының
классикалық мектебінің озық дәстүрлерін жалғастырып, бүгінгі күнге
жеткізуші аралық буын деп бағалау орынды деп білеміз.
Ибн Хордадбех негіздеген сипаттама жанрындағы араб жағрафиялық
әдебиетінің көрнекті өкілі әл-Йақубидің (IX ғ.) китаб әл-булдан (
Елдер кітабы) шығармасы да Йақұттың негізгі дерек көздерінің бірі болған.
Китаб әл-булданның түрік тайпалары мекендеген жерлерге қатысты
мәліметтері бізге толық жетпеді [ 3, 151-154, 90,19]. Әйтсе де оның
шығармасында Мауараннахр жері арқылы өтетін сауда жолдары және оның
бойындағы Турарбанд сияқты қалалардың арақашықтығы баяндалады. Ең бастысы
оның түрік тайпаларының аталуы, олар мекендеген аудандар шекарасы, олардың
салт-дәстүрлері мен наным-сенімдері туралы мәліметтері түрік тайпаларының
тарихы үшін аса маңызды. Әсіресе әл-Йаққубидің түріктердегі егіншілік
туралы мәліметтері ол аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде
тұжырымдар жасауға тірек болады.
IX ғасырдың соңы – X ғасырдың басындағы ибн әл-Факих әл-Хамаданидің
жағрафиялық еңбегі Ахбар әл-булдан (Елдер туралы мәліметтер) шығармасы
еді. Ибн әл-Факих деген лақап атымен танымал болған Әбу Бәкір ибн Мұхаммед
ибн Исхак әл-Хамаданидің 902-903 ;жылдар шамасында жазған еңбегінің
түпнұсқасы 5 том, 2000 беттің шамасында болады. Дегенмен ол бізге Ибн әл-
Факих өлгеннен жүз жыл кейін 413\1022 ж. Али аш-Шайзари құрастырған,
барынша қысқартылған компиляциялық нұсқасында белгілі болған еді. Ин әл-
Факих еңбегінің екінші бөлмінің толық редакциясын қамтитын Мешхед
қолжазбасының табылуы [85, 7-8]. Және оған жүргізілген таладулар Йақұттың
Ибн әл-Факих еңбегінің толық нұсқасымен, барынша ертеректгі қолжазбасымен
таныс болғанын айғақтайды. Йақұттың Ахбар әл- булданнан пайдаланған
материалдарын шартты түрде жағырафиялық және мәдени-тарихи деректер деп екі
топқа бөліп қарастыруға болады.
Сипаттама жанрындағы Китаб әл-алак ан-нафиса (Қымбат бағалы алқа
кітабы) еңбегінің авторы Әбу Ахмет ибн Омар ибн Рустаның (Xғ. бірінші
жартысы) Хоарсан мен Орта Азиядағы түрік қалалары туралы, соның ішінде
саудагерлер қаласы Тараз, Навагет, Исфиджаб, Шаш,Турарбандқа қатысты
мәліметтері маңызды. Ол тоғызоғыздар және Арал теңізі төңірегіндегі
түріктердің жері туралы деректер келтіріледі.
Әл-Масуди (956 жылы қ.б.) әлемнің адамдар мекендеген бөлігін
жағрафиялық тұрғыдан сипаттаған Китаб ат-танбих уа-л-итраб (Нақыл және
қайта тексерук кітабы) [91] еңбегін жазды. Ол шығармасының басында түрлі
халықтардың арасында, соның ішінде түріктер де бар, өзара жер бөлісу туралы
аңыздарды келтіреді. Бұған қоса әл-Масуди төрт түрік тайпасының шығыстан
батысқа қоныс аударуы туралы деректер жазады.
Ең маңыздысы сол, оғыздар мен кимектердің мекендеген аудандарын
айқындай отырып, әл-Масуди араб авторларының арасынды алғашқы болып ұйғыр
атауын қолданады. Оның шығармаларында Вахан және оның төңірегін мекендеген
түріктер туралы айтылады. Ол әлем халықтарын парсылар, арабтар және
еврейлер, корейлериен бірге қытайлықтар деп әлем халықтарын жеті топқа
бөлген []
Ибн Хордадбектің елдер арасын байланыстырған маршруттарды сипаттаған
жазбаларын әл- Масудимен бірге Әбу Зайд әл-Балхи ( және оның еңбегін
қайта қарап, толықтырып Китаб масалик әл-мамалик (Елдердің жолдары
кітабы [87] деп атаған Әбу Исхақ Ибрахим ибн Мухаммад әл-Фараси әл-
Истахри (934 ж.қ.б.) еңбектерідегі жағрафиялық және этногафиялық
мәліметтер толықтыра түсті. Китаб әл-масалик уә-л-мамалик еңбегі де
сипаттамалық жанрға жатады. Ло кітаптың Мауараннахр қалаларын сипаттаған
соңғы тарауында оғыз, қарлұқ, халадж сияқты түрік тайпаларын атайды. Осы
тарауда түрік халықтарының әдет-ғұрыптары, экономикасы, саудасы,пайдалы
қазбалары туралы көптеген деректер кехдеседі. Әл-Истахри ароаб авторларының
арасында алғашқылардыңбірі болып Шаш қаласының төңірегіндегі түрік
мұсылмандар туралы айта отырып, Ферғанаға көршілес орналасқан түрік
елін еске алады. Сонымен бірге Мауараннахр облстарындағы жолдар мен
арақашықтықтар туралы сипаттағанда Тараз, Фараб, Ферғана,Шаш және т.б.
түрік қалаларының атын атайды.
Өз заманындағы ғылыми үрдіске сай әл-Истахридің еңбегін оның өз
өтініші бойынша Әбу-л-Қасым ибн Хаукал ан-Насиби X ғ. Қайта қарап,
толықтырды. Ол еңбектің алғашқы редакциясы Хамадан әмірі Сейф ад-Даулаға
356\967 арналды [ 92, 235-236]
Әл-Истахри кітабының Мауараннахрға арналған бөліміне Ибн Хаукал
аббасилік халифаларғақызмет еткен Ферғана мен Шаштан шыққан түріктертуралы
мәліметтерді қосады. Оларға қоса автор Исфиджаб қалалары ( Сауран, Бискенд,
үзгенд т.б) Xғасырда исламды қабылдаған түріктер туралы мәліметтер береді
[92].
Йақұқұт дерек көздерінің қатарында Ахсан ат-такасим фи-марифат ал-
акалим ( Ел тануға арналған ең үздік таратушы) деп аталатын Әбу Абдаллах
Мұхаммед Ибн Ахмад Ибн Әбу Бакр әл-Мұқаддасидің ( Xғ.) еңбегін атауға
болады. Еңбегінің Хундар ( Эфталиттер) елі деп аталатын бөлімінде
Ферғана аймағындағы түріктер елін еске алады. Сол сияқты өзге авторлар да
кездеспейтін Исфиджаб қалаларының тізімі келтіріледі.
Йақұт өз еңбегіне ғалым жағрафтармен бірге саяхатшылардың жанды
әңгімесін де дерек көзі ретінде пайдаланды. Сипаттамалық жағрафия
жанрындағы саяхатшылардың жазбалары қатарында халифа әл-Муқтадирдің Еділ
болгарларына 921-922 жж. жіберген елшілігінің құрамында болған Ахмед ибн
Фадлан жазбаларын атаймыз. Батыс қазақстан жері арқылы өткен елшіліктің
жазбаша есебін жазған Ибн Фадлан түрік тайпалары, олардың салт-дәстүрі және
т.б. жағдайлар туралы құнды мағұлматтар қалдырған. Бұхарадан шығып,
Амудария арқылы Хорезм жерінен Үстіртті басып, Кама бойына дейін жеткен
елшілік сапарында Ибн Фадлан жол бойы көргендері мен кездескендері туралы
тыңғылықты жазбасында оғыз, башқұрт сияқты түрік тайпаларының шаруашылығы,
әдет-ғұрпы жөнінде тың деректер келтіреді. Йақұт өзінің Итил мақаласын Ибн
Фадланның жазбаларынан алып пайдаланады.
Сондай еңбектердің қатарына Саманилік билеуші Наср II Ибн Ахмад
(914-943) тұсында жазылған Әбу Дулафтың сапары Шығыс Түркістан жері арқылы
өткендіктен оның жолсапар жазбаларында да түрік тайпаларына қатысты құнды
деректер келтірілген.
Xғ. мұсылмандық Шығыста картография және сипаттамалық жағрафия
саласында ғылыми білімдер барынша мол жинақталды. Сондай жаңалықтардың
қатарында Әбу Зайд әл-Балхи (850-934 ж.ж) ж.ж) 920 жылдар шамасында
түсіндірме мәтінімен құрастырған картаны атауға болады. Оның бұл
жағрафиялық еңбегін Китаб әл- масалик уә-л-мамалик атауымен 930-933ж.ж.
арасында Әбу Исхак әл- Истахри жаңа мағұлматтармен толықтырып, өңдеді.
Йақұт әл-Балхи еңбегінің болғандығын жақсы білгенімен, ол үнемі Истахриге
сілтеме жасап отырады. Сірә, оның қолында еңбектің бір ғана редакциясы
болса керек [3, 196].
Йақұт қолданған жағрафиялық дерек көздерінің бірі Китаб әл-мавади
ва-л махал ( Жер және жазықтық туралы кітап ) еңбегі. Оның авторы Әбу-л-
Хасан Әли ибн Мухаммад әл Имрани әл-Хорезми (560\1164-1165 ж.қ. б.) атақты
жағраф, филолог болған. Бізге жетпеген бұл еңбектің деректеріне сілтеме
жасағанда Йақұт Имранидің Хорезмдік, бірақ Нишапурда тұрып, сонда жұмыс
істегендіктен бұл аймақтардағы елдімекендер туралы жетік білетіндігін
ескеріп, оның мағұлматтарына сеніммен қараған [ 23, 370]. Йақұт Шауғар,
Шауағаз [ 24, 316] мақалаларында Имраниге сілтеме жасайды.
Йақұт көп қолданған авторлардың арасында ас-Саманиға ерекше
тоқталуға болады. Ол Китаб әл-ансаб еңбегінде әлдебір елдімекен, жер-
судың атауын атай отырып, оның орналасуы туралы мағұлматтар келтіреді, сол
сияқты ол жердің ерекшелігіне немесе онда өткен тарихи оқиғаларға тоқтала
отырып, өзінің ол жерде қашан, қандай мақсатпен болғанын немесе
болмағандығын көрсетіп отырады. Кейде ол жағрафиялық атаудың бірнеше
нұсқасын келтіріп, олардың бастапқы атауымен бірге парсыланған, арабтанған
нұсқасын қоса береді. Кей жағдайда атаудың этимологиясын түсіндіріп оның
дұрыс оқылуымен жазылуын келтіреді. Бұл тәсіл ас-самани еңбегінің басты
құндылықтарының бірі екендігі даусыз деп бағалай отырып, одан Йақұттың
жазу, баяндау стилінің ізашарынкөргендей боламыз.
Китаб әл-ансабтың құрылымымен бірге мазмұны да Муджам әл-
булданға жақын екені аңғарылады. Онда биографиялық мағұлматтармен бірге
тарих, тарихи жағрафия, ғылым тарихы және орта Азиямен оған шектес шығыс
елдерінің мәдениеті, соның ішінде Қазақстан территориясындағы
елдімекендерге қатысты мол мағұлмат келтіріледі. Еңбектің материалдары
териториялық тұрғыдан батыста мұсылмандық Испаниядан, шығыста қытайға
дейінгі аймақты қамтыса, хронологиялық шегі көне заманнан XII ғасыр
ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Автор өз еңбегінде Орта Азия территориясындағы 900-ден астам
жағрафиялық нысандар туралы мағұлматтар келтіреді. Ол 69 қала, 665 қоныс,
34 әкімшілік облыс пен аудан, 40қалалық квартал, 36 көше, 12 рабат, 12
мешіт, 8 базар, 8 қақпа, 7 қамалдың атын атайды. Жағрафиялық атаулардың
басым бөлігі Мерв, Бұхара, Самарқанд, Солтүстік Хорасанға қатысты болса,
Түркістан аймағынан 16 қаланың атын атайды [ 58, 11]. Осы мысалдың өзі ас-
самани еңбегінің Қазақстан үшін тарихи, жағрафиялық және биографиялық дерек
көзі ретіндегі аса зор маңыздылығын танытса керек, оның үстіне
компиляциялық еңбек ретінде өз мағұлматтарымен бірге қазіргі кезде аты ғана
белгілі болып отырған, ғылыми құндылығы жоғары, өзге авторлардың да
еңбектерінен көптеген мағұлматтар қолдануы еңбектің маңыздылығын арттыра
түседі [ 58,9].
Ортағасырлық араб ғылымы мен мәдениетінің дамуына жекелеген ғұлама
тарихшылардың ықпалы өте зор болды. Олар ауызша тарихнама дәстүрлерін,
жазбаша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz