Алтын орда дәуіріндегі әдебиеттің даму ерекшеліктері

Қай кезеңнің болмасын әдебиетін зерттеуде сол заманның әлеуметтік-саяси жағдайын, уақыттың басты белгілері мен уақиғаларын, халықтың жайы мен ел-қоғам алдындағы басты мәселелерді саралау, тану маңызды.
Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден тіршілік еткен түркі халықтарының қоғамдық өмірі мен тарихында ХІІІ-ХІҮ ғасырда Шыңғысхан бастаған монғол-татар шапқыншылығымен байланысты үлкен әлеуметтік өзгерістің болғаны Алтын Орда мемлекетінің құрылуымен байланысты. Этникалық құрамы жағынан Алтын Орда халқы біркелкі болған жоқ, Еділ өзенінің төменгі және орта ағысында Алтын Орда мемлекеті орнағанға дейін бірнеше қыпшақ ұлыстары болды. Солтүстігінде бұлғарлар, Еділ өзенінің төменгі жағы мен Солтүстік Хорезмде оғыздар мен қыпшақтар отырықшы қалыпта өмір сүрді.
Алтын Орда билігінің ислам дінін қабылдауы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында Берке хан тұсында басым жүргізілді. Бұл мәселеде Мысырдың ықпалы зор болды. Берке хан ислам дінін қабылдаған соң Сарай Бату, Сарай Берке қалаларына бұрынғы бұлғар мемлекеті жерінен, Үргеніштен, Бұқарадан, Сырдарияның төменгі ағысынан қолөнершілер, суретшілер, ғалымдар мен ақындар секілді мәдениет өкілдері келе бастады. Олар мәдениеттің өркендеуіне, түркі тілді халықтар мен тайпалардың осы жаңа орталықтарының қалыптасуына зор ықпал етті.
Өзбек хан билігі дәуірінде елде мұсылман діні ықпалы онан әрі күшейді. Сонымен бірге Алтын Ордаға мәдениет өкілдері – зиялы қауымның ағылуы күшейді. Алтын Орда қалаларында ірі құрылыс жұмыстары жүргізілді: мешіттер мен медреселер, сарайлар салынды. Алтын Орданың Мысырмен байланысы бұрынғыдан да күшейді. Өзбек хан тұсында бірінші рет тарихи еңбектерде «өзбектер» аталады. ХІҮ ғасырдағы парсы тарихшысы, географ Х.Казвини Өзбек ханның 1355-56 жылдары Азербайжанға жасаған жорығы кезінде оның жауынгерлерін «өзбектер» деп айтады. Алтын Орданы «Өзбектер мемлекеті», «Өзбектер елі» деп атайды. Егер парсы тілді тарихшылар Алтын Орданы Өзбек ханның есімімен немесе «өзбектіктердің» мемлекетімен байланыстырып, оны бүкіл мемлекеттің халқына арнап «Өзбек мемлекеті» атаса, Ақ Ордада бұл этноним жинақтық мағынадағы рулық-тайпалық атауға айналды. Осыған байланысты ХҮІІ ғасырдағы автор тарихшы Әбілғазының бұл атауды бүкіл Алтын Ордаға қолданғанын айта кетуге болады.
Алтын Орда жерінде болған араб және парсы тарихшылары Алтын Орда жерінің көптеген ғылыммен және әдебиетпен айналысқан ғалымдар, жазушылар, дінтанушылар мен ақындар жайында айтады. Қазіргі табылған материалдық және рухани ескерткіштер Алтын Орданың орталықтарында биік мәдени дамудың болғанының айғағы. Мұнда ғалымдар, ақындар, жазушылар араб, парсы және түркі тілдерінде бірдей дерлік шеберлікте өз еңбектерін жазды. Мемлекеттің астанасы – Сарай Берке ХІҮ ғасырдың бірінші жартысында Өзбек хан билігі тұсында (1312-1340) және оның ұлы Жәнібек (1342-1357) тұсында өте қатты өркендеді. Араб тарихшысы Ибн Батутаның айтуы бойынша, Сарай Берке ортағасырлардағы өте сұлу қалалардың бірі болды.

1. Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. - Алматы: Жазушы, 1974. -216 6.
2. Жолдасбеков М. Асыл арналар. Әдеби мақалалар. - Алматы: Жазушы, 1990.-348 б.
3. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. - Алматы: Мектеп, 1988. - 163 6.
4. Ами аль Холи. Связи между Нилом и Волгой в ХІІІ-ХІҮ вв //Труды ХХҮ международного конгресса востоковедов. М., 1960.
5. Қыраубаева А. Шығыстық қисса-дастандар. Алматы: «Өнер», 2010, 344 б.