Алаш партиясының құрылуы
Кіріспе: Алаш партиясының құрылуы
Негізгі бөлім:
А) Алаш партиясының бағдарламасы
Б) Алаш партиясының тағдыры
Қорытынды: Алаш партиясының қоғамдағы орны.
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім:
А) Алаш партиясының бағдарламасы
Б) Алаш партиясының тағдыры
Қорытынды: Алаш партиясының қоғамдағы орны.
Пайдаланылған әдебиеттер
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либеральдық-демократиялық қозғалысы жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені Уақытша үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен империалистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған талаыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-өзі би¬леу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық ав¬тономия болуы жөніндегі мәселені мемлекеттік дәреже деңгейіне көтереді деген үмітті Уақытша үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші позицияға - ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы күрт өзгерді. Мұны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23 желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?" деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы № 29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Осы сұраққа ("кадет партиясынан неге шықтым" деген сұраққа) жауабында Ә.Бөкейханов негізгі үш мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе жөн" дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша "отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа) қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев, Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал), Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей), Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша "отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа) қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев, Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал), Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей), Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
1. М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы А. 1995 ж.
2. К. Нұрпеисов . Алаш һәм Алашорда А. 1995 ж.
3. Ғ.Ахметов. Алаш алаш болғанда. А. 1998 ж.
4. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы І том. А. 1993 ж. М. Абилтайн
Қ. Теңесбайев.
5. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш қозғалысының тарихнамасы.
6. Қазақстан тарихы. Очерк а. 1993 ж.
2. К. Нұрпеисов . Алаш һәм Алашорда А. 1995 ж.
3. Ғ.Ахметов. Алаш алаш болғанда. А. 1998 ж.
4. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы І том. А. 1993 ж. М. Абилтайн
Қ. Теңесбайев.
5. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және «Алаш қозғалысының тарихнамасы.
6. Қазақстан тарихы. Очерк а. 1993 ж.
АЛАШ ПАРТИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Жоспар
Кіріспе: Алаш партиясының құрылуы
Негізгі бөлім:
А) Алаш партиясының бағдарламасы
Б) Алаш партиясының тағдыры
Қорытынды: Алаш партиясының қоғамдағы орны.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы А. 1995 ж.
2. К. Нұрпеисов . Алаш һәм Алашорда А. 1995 ж.
3. Ғ.Ахметов. Алаш алаш болғанда. А. 1998 ж.
4. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы І том. А. 1993 ж. М. Абилтайн
Қ. Теңесбайев.
5. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш
қозғалысының тарихнамасы.
6. Қазақстан тарихы. Очерк а. 1993 ж.
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либеральдық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені Уақытша
үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
империалистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талаыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәреже деңгейіне көтереді деген үмітті
Уақытша үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші
позицияға - ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы
күрт өзгерді. Мұны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23
желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?"
деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы №
29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Осы сұраққа ("кадет
партиясынан неге шықтым" деген сұраққа) жауабында Ә.Бөкейханов негізгі үш
мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "кадет партиясы жер адамға
меншікті болып берілсе жөн" дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса,
башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып
автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша
алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар
хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша
"отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме
өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ
съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын
үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына
кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар
Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа)
қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде
біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік
тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері
Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев,
Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім
Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал),
Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа
Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман
Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей),
Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы
депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің
қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан
Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар
Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан
ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын
ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын
серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси
көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп
бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық
мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі
өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында
олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
Күн тәртібіндегі басқа мәселелер бойынша съезд қабылдаған шешімдерде де
қазақ зиялыларының ықпалы сезіліп тұр. Бұл әсіресе дін, оқу-ағарту және
әйел мәселслері жөнінде қабылданған съезд қарарларынан айқын көрінеді. Атап
айтқанда: съезд шешімдеріне сәйкес осыған дейін көп жағдайда діндарлардын
ықпалында болып қелген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, олардың
орнына "қазақ тұрмысына лайық айрықша, сот құрылуға" тиіс болды; "міндетті
түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде"
жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта
ерлермен тең". "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың
жоғалу"- қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім
деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" –
делінді.
Сонымен қатар съезд қарарларында Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары
мен Закаспий облысын мекендейтін қазақтар үшін жеке муфтиат (діни басқарма)
құрылу қажеттігі айтылды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі aca маңызды
мәселелердің бірі — қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында
іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды.
Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған карарда былай делінеді: "Қазақ халқының
өз алдына саяси, партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды
съезд шораи исламға сайланған) қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі
демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің
қарауына жібереді, Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ
депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы сьездің қаулылары
Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады.
Алаш партиясының программасының жобасы
МЕМЛЕКЕТ ҚАЛПЫ
Россия демократическая, федеративная республика болу. Демократия мағнасы
мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағнасы құрдас мемлекеттер бірлесуі.
Федеративтік республикада һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір
болады. Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.
Үкімет басында учредительное собрание мен Г.Дума қалауынша келісімді
жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу,
ол министрлер учредительное собрание мен Г.Дума алдында жауаптар болу.
Депутаттар тегіс, тең, төте, һәм хуфия сайлаумен болады. Сайлау хақында
қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болады.
Законды жалғыз ғана Г.Дума шығаруы һәм. Г.Дума күкмет үстінен қарап, іс
тексеруі, запрос (сұрау) жасау хакы да Г.Думада болады. Мемлекет салығы
Г.Думада салынбау.
ЖЕРГІЛІКТІ БОСТАНДЫҚ
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, Өз тізгіні өзінде болып
Россия республикасының федерациялық бір ағзасы болуы. Реті келсе, қазақ
автономиясы сыбайлас жұрттар мен әзірге бірлесе болуы, реті келмесе, бірден-
ақ өз алдына жеке болуы Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алуы.
"Алаш" партиясы. Қазақтың би, болыс ауылнайлары сияқты
орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет
етерге көңілді адамдар болуына жаһид (?) қылады, Земстволардың
управаларында., милицияларында таза қызметші боларлық адамдардың
атын халық қалауына салады.
"Алаш" партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады,
Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарқы ету жағына бастайды.
НЕГІЗГІ ХҰҚЫҚ
Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы
тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға жария сөйлерге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік; хұқымет қызметшілері, иесінек рұқсатсыз, һеш кім
табалдырығын аттаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір
жетіден қалмай судьяға тапсырылып жаба (?) судья хүкімі мен жабылуы.
Kiсі хатын ашқанға айып, оқығанға жаза болуы.
ДІН IC1
Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең хұқық. Дін
жоюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою
сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы.
БИЛІК ҺӘМ СОТ
Һәр жұрттың билік пен соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе: Алаш партиясының құрылуы
Негізгі бөлім:
А) Алаш партиясының бағдарламасы
Б) Алаш партиясының тағдыры
Қорытынды: Алаш партиясының қоғамдағы орны.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы А. 1995 ж.
2. К. Нұрпеисов . Алаш һәм Алашорда А. 1995 ж.
3. Ғ.Ахметов. Алаш алаш болғанда. А. 1998 ж.
4. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы І том. А. 1993 ж. М. Абилтайн
Қ. Теңесбайев.
5. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси партиялар және Алаш
қозғалысының тарихнамасы.
6. Қазақстан тарихы. Очерк а. 1993 ж.
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либеральдық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені Уақытша
үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
империалистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талаыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәреже деңгейіне көтереді деген үмітті
Уақытша үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші
позицияға - ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы
күрт өзгерді. Мұны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23
желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?"
деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы №
29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Осы сұраққа ("кадет
партиясынан неге шықтым" деген сұраққа) жауабында Ә.Бөкейханов негізгі үш
мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "кадет партиясы жер адамға
меншікті болып берілсе жөн" дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса,
башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып
автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша
алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар
хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша
"отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме
өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ
съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын
үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына
кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар
Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа)
қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде
біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік
тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері
Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев,
Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім
Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал),
Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа
Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман
Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей),
Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы
депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің
қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан
Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар
Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан
ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын
ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын
серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси
көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп
бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық
мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі
өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында
олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
Күн тәртібіндегі басқа мәселелер бойынша съезд қабылдаған шешімдерде де
қазақ зиялыларының ықпалы сезіліп тұр. Бұл әсіресе дін, оқу-ағарту және
әйел мәселслері жөнінде қабылданған съезд қарарларынан айқын көрінеді. Атап
айтқанда: съезд шешімдеріне сәйкес осыған дейін көп жағдайда діндарлардын
ықпалында болып қелген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, олардың
орнына "қазақ тұрмысына лайық айрықша, сот құрылуға" тиіс болды; "міндетті
түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде"
жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта
ерлермен тең". "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың
жоғалу"- қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім
деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" –
делінді.
Сонымен қатар съезд қарарларында Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары
мен Закаспий облысын мекендейтін қазақтар үшін жеке муфтиат (діни басқарма)
құрылу қажеттігі айтылды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі aca маңызды
мәселелердің бірі — қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында
іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды.
Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған карарда былай делінеді: "Қазақ халқының
өз алдына саяси, партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды
съезд шораи исламға сайланған) қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі
демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің
қарауына жібереді, Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ
депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы сьездің қаулылары
Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады.
Алаш партиясының программасының жобасы
МЕМЛЕКЕТ ҚАЛПЫ
Россия демократическая, федеративная республика болу. Демократия мағнасы
мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағнасы құрдас мемлекеттер бірлесуі.
Федеративтік республикада һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір
болады. Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.
Үкімет басында учредительное собрание мен Г.Дума қалауынша келісімді
жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу,
ол министрлер учредительное собрание мен Г.Дума алдында жауаптар болу.
Депутаттар тегіс, тең, төте, һәм хуфия сайлаумен болады. Сайлау хақында
қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болады.
Законды жалғыз ғана Г.Дума шығаруы һәм. Г.Дума күкмет үстінен қарап, іс
тексеруі, запрос (сұрау) жасау хакы да Г.Думада болады. Мемлекет салығы
Г.Думада салынбау.
ЖЕРГІЛІКТІ БОСТАНДЫҚ
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, Өз тізгіні өзінде болып
Россия республикасының федерациялық бір ағзасы болуы. Реті келсе, қазақ
автономиясы сыбайлас жұрттар мен әзірге бірлесе болуы, реті келмесе, бірден-
ақ өз алдына жеке болуы Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алуы.
"Алаш" партиясы. Қазақтың би, болыс ауылнайлары сияқты
орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет
етерге көңілді адамдар болуына жаһид (?) қылады, Земстволардың
управаларында., милицияларында таза қызметші боларлық адамдардың
атын халық қалауына салады.
"Алаш" партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады,
Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарқы ету жағына бастайды.
НЕГІЗГІ ХҰҚЫҚ
Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы
тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға жария сөйлерге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік; хұқымет қызметшілері, иесінек рұқсатсыз, һеш кім
табалдырығын аттаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір
жетіден қалмай судьяға тапсырылып жаба (?) судья хүкімі мен жабылуы.
Kiсі хатын ашқанға айып, оқығанға жаза болуы.
ДІН IC1
Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең хұқық. Дін
жоюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою
сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы.
БИЛІК ҺӘМ СОТ
Һәр жұрттың билік пен соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz