«Айқап» журналы және ХХ ғ.б.әдебиеттің даму мәселелері (тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері)
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және «Айқап» журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және «Айқап»..5.15
1.2 «Айқап» көтерген өзекті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.22
ІІ ТАРАУ
«Айқап» және ХХ ғ.б.әдебиет
2.1 «Айқап» және көркем әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.39
2.2 «Айқап» және әдебиет мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.53
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және «Айқап» журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және «Айқап»..5.15
1.2 «Айқап» көтерген өзекті мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.22
ІІ ТАРАУ
«Айқап» және ХХ ғ.б.әдебиет
2.1 «Айқап» және көркем әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.39
2.2 «Айқап» және әдебиет мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.53
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихының ХХ ғ.б. кезеңі (1900-1920) даму тұрғысынан алғанда, айрықша деп айтуға болады. Кезең әдебиеті - ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің заңды жалғасы. Әйтсе де ХХ ғ.б.әдебиеттің айрықша дамуына әсер еткен бірнеше мәселе болды. Олар: осы кезеңдегі орыс патшалығындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың күрделілігі, бірінші орыс төңкерісі (1905-1907) нәтижесінде пайда болған демократиялық жағдайлар, олардың орыс халқымен бірге бұратана елдердің де мәдени тұрғыдан алға озуына ықпал етті. Оқу-ағарту ісі дамыды. Кітап бастыру ісі де жақсы жорлға қойыла бастады. Баспасөз ісі де патшалық тарапынан қанша қысым көрсе де бұған дейін болмаған дәрежеде өсті. Осы жағдайлардың барлығы да ХХ ғ.б.қазақ әдебиетінің өсуіне елеулі әсер етті. Әсіресе, кітап бастыру мен баспасөз ісінің дамуы әдебиеттің дамуына мол ықпал еткені даусыз. Патшалық цензура тарапынан үздіксіз қысым, зорлықтың мол болуына байланысты жеке қайраткерлік тұлғалардың бастамасымен шығып отырған қазақ газеттері ұзақ өмір сүре алмай, жабылып қалып отырды. Аталған кезеңде қиыншылықтарға қарамай, ұзақтау өмір сүрген және қазақ әдебиетінің дамуына өз басылымдары арқылы мол ықпал еткен екі-үш ғана басылым болды. Олар: ақын-жазушы М.Сералиннің бастамасымен, қайраткерлігімен 1911-1915 жылдар аралығында шығып тұрған «Айқап» журналы еді. Журналдың басы қасында М.Сералинге қаламының қайратымен көп көмек көрсеткен А.Байтұрсынов, М.Дулатов (Орынборда «Қазақ» газетін шығарғанға дейін), Ә.Ғалымов, С.Торайғыров секілді қаламгерлер қызмет етті. Сол сияқты «Қазақстан» газеті де өзге басылымдармен салыстырғанда, біршама мол басылған газет болды. Бұл газеттің басылуына бетінде, ХХ ғ.б. қазақ халқының түрлі мәселесі қозғалып отыруына Б.Қаратаев, Ғ.Қараш секілді қазақтың қайраткер азаматтары еңбек сіңірді. Баспасөз мәселесінде ерекше орны бар, әрі ұзақ басылған, әрі қазақ даласының түкпір-түкпіріне жеткен, мол тиражбен тарай алған басылым – «Қазақ» газеті болды. Газеттің сондай дәрежеде басылуына, қазақ халқына жан-жақты қызмет етуіне Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов күш-қайратын жұмсады. Әрине, аталған басылымдардың ісіне қазақ халқының оқыған азаматтарының әрқайсысы дерлік өз үлесін қосты, ойы ортаға салды десек, қателеспейміз.
ХХ ғаыср басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің дамуында ерекше орны бар басылым – «Айқап» журналы. Журнал бетінде сол кезеңдегі қазақ халқының түрлі проблемалық, ұлттық мәселелері тұрақты көтеріліп отырды. Бұл жағдай қазақ журналистикасының, көсемсөзінің жан-жақты өсуіне, толысуына зор әсер етті деп айта аламыз. Сол секілді журнал бетінде әдеби шығармалар да мол орын алып отырды. Журналда жарияланған көркем шығармалар жанрлық тұрғыдан алғанда сан-салалы болып келеді. Журнал бетінде поэзиялық, прозалық, драмалық шығармалармен қатар, аударма үлгілері де жарияланып отырды. Бұл жайт ХХ ғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына қосылған мол үлес еді. Аталып, айтылған мәселелер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетсе керек.
ХХ ғаыср басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің дамуында ерекше орны бар басылым – «Айқап» журналы. Журнал бетінде сол кезеңдегі қазақ халқының түрлі проблемалық, ұлттық мәселелері тұрақты көтеріліп отырды. Бұл жағдай қазақ журналистикасының, көсемсөзінің жан-жақты өсуіне, толысуына зор әсер етті деп айта аламыз. Сол секілді журнал бетінде әдеби шығармалар да мол орын алып отырды. Журналда жарияланған көркем шығармалар жанрлық тұрғыдан алғанда сан-салалы болып келеді. Журнал бетінде поэзиялық, прозалық, драмалық шығармалармен қатар, аударма үлгілері де жарияланып отырды. Бұл жайт ХХ ғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына қосылған мол үлес еді. Аталып, айтылған мәселелер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетсе керек.
1. Кенжебаев Б. Журналист Мұхаметжан Сералин. Алматы. 1957; Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары. Алматы. 1958; Кенжебаев Б., Өмірбеков Ж. Мұхаметжан Сералин //Әдебиет және искусство, 1951, N2; Кенжебаев Б., Сералиннің әдеби шығармалары //Әдебиет және искусство, 1956, N9; Кенжебаев Б. Қайраткер, ақын, журналист //Қазақ әдебиеті, 29 қыркүйек, 1972, N39).
2. Бисембиев К. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ-нач. XX века, А., 1961; Бисембиев К. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана, А.,1972;
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті, А.,1966;
4. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің даму жолдары, А.,1964;
5. Бердібаев Р. Журналист мұрасы /Оңтүстік Қазақстан, 1957, N183;
6. Кәкішев Т. Сын сапары, А.,1971; Қазақ әдебиеті сынының тарихы, А., 1994;
7. Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды Мухаметжана Сералина. Алма-Ата, 1989.
8. Қожакеев Т. Мұхаметжан Сералин және "Айқап" //Қазақ тілі мен әдебиеті, 1991, N1;
9. Бурабаев С. Становление социалистического сознания, А.,1981;
10. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде, А.,1969; Таланттар тағлымы, А., 1988;
11. Субханбердина Ү. "Айқап" бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар, А., 1961;
12. Бейсенғалиев 3. XX ғасыр басындағы қазақ прозасы, А., 1989;
13. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті, А., 1993.
14. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
15. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
16. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. Алматы, 1956.
17. «Айқап». Алматы, 1995
18. Торайғыров С. Екітомдық шығармалар жинағы. 2-том. Алматы, 1993.
19. «Айқап». Алматы, 1995.
20. «Айқап». Алматы, 1995.
21. Ергөбек С. Қайраткер қаламгер Мұхаметжан Сералин. Түркістан, 2004.
22. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993.
23. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
24. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991.
25. Ергөбек С. Қайраткер қаламгер Мұхаметжан Сералин. Түркістан, 2004.
26. Кәкішев Т. Сын сапары, Алматы, 1971.
27. Бейсенғалиев 3. XX ғасыр басындағы қазақ прозасы, Алматы, 1989.
28. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
29. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. Алматы, 1994.
30. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. Алматы, 1982.
31. Мұхаметжан Сералин. Мақалалары, публицистикалық шығармалары... Астана, 2002.
32. Торайғыров С. «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» мақаласы. Кітапта: Екі томдық. 2-т. Алматы, 1993.
33. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. Алматы, 1982.
34. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
35. «Айқап». Алматы, 1995.
36. Сонда.
37. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
38. Торайғыров С. Екі томдық. 1-т. Алматы, 1993
2. Бисембиев К. Идейно-политические течения в Казахстане конца ХІХ-нач. XX века, А., 1961; Бисембиев К. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана, А.,1972;
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті, А.,1966;
4. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің даму жолдары, А.,1964;
5. Бердібаев Р. Журналист мұрасы /Оңтүстік Қазақстан, 1957, N183;
6. Кәкішев Т. Сын сапары, А.,1971; Қазақ әдебиеті сынының тарихы, А., 1994;
7. Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды Мухаметжана Сералина. Алма-Ата, 1989.
8. Қожакеев Т. Мұхаметжан Сералин және "Айқап" //Қазақ тілі мен әдебиеті, 1991, N1;
9. Бурабаев С. Становление социалистического сознания, А.,1981;
10. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде, А.,1969; Таланттар тағлымы, А., 1988;
11. Субханбердина Ү. "Айқап" бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар, А., 1961;
12. Бейсенғалиев 3. XX ғасыр басындағы қазақ прозасы, А., 1989;
13. Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті, А., 1993.
14. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
15. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
16. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. Алматы, 1956.
17. «Айқап». Алматы, 1995
18. Торайғыров С. Екітомдық шығармалар жинағы. 2-том. Алматы, 1993.
19. «Айқап». Алматы, 1995.
20. «Айқап». Алматы, 1995.
21. Ергөбек С. Қайраткер қаламгер Мұхаметжан Сералин. Түркістан, 2004.
22. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993.
23. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
24. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991.
25. Ергөбек С. Қайраткер қаламгер Мұхаметжан Сералин. Түркістан, 2004.
26. Кәкішев Т. Сын сапары, Алматы, 1971.
27. Бейсенғалиев 3. XX ғасыр басындағы қазақ прозасы, Алматы, 1989.
28. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
29. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. Алматы, 1994.
30. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. Алматы, 1982.
31. Мұхаметжан Сералин. Мақалалары, публицистикалық шығармалары... Астана, 2002.
32. Торайғыров С. «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» мақаласы. Кітапта: Екі томдық. 2-т. Алматы, 1993.
33. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. Алматы, 1982.
34. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
35. «Айқап». Алматы, 1995.
36. Сонда.
37. Сүбханбердина Ү. Қазақ баспасөз тарихынан. Кітапта: «Айқап». Алматы, 1995.
38. Торайғыров С. Екі томдық. 1-т. Алматы, 1993
Ф-Б-001033
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ИНЖЕНЕРЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы:
Айқап журналы және ХХ ғ.б.әдебиеттің даму мәселелері
(тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері)
Жұмыс қорғауға жіберілді
Ғылыми жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., ф.ғ.к.,
доцент С.Ергөбек
Доцент С.Ергөбек 2009
Орындаған: СҚӘ-615о
тобының студенті
Ибрагимов Ерлан
Түркістан – 2009
Мазмұны
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап..5-15
1.2 Айқап көтерген өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15-22
ІІ ТАРАУ
Айқап және ХХ ғ.б.әдебиет
2.1 Айқап және көркем
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23-39
2.2 Айқап және әдебиет
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39-49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .50-51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...52-53
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихының ХХ ғ.б. кезеңі
(1900-1920) даму тұрғысынан алғанда, айрықша деп айтуға болады. Кезең
әдебиеті - ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің заңды жалғасы. Әйтсе
де ХХ ғ.б.әдебиеттің айрықша дамуына әсер еткен бірнеше мәселе болды. Олар:
осы кезеңдегі орыс патшалығындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың
күрделілігі, бірінші орыс төңкерісі (1905-1907) нәтижесінде пайда болған
демократиялық жағдайлар, олардың орыс халқымен бірге бұратана елдердің де
мәдени тұрғыдан алға озуына ықпал етті. Оқу-ағарту ісі дамыды. Кітап
бастыру ісі де жақсы жорлға қойыла бастады. Баспасөз ісі де патшалық
тарапынан қанша қысым көрсе де бұған дейін болмаған дәрежеде өсті. Осы
жағдайлардың барлығы да ХХ ғ.б.қазақ әдебиетінің өсуіне елеулі әсер етті.
Әсіресе, кітап бастыру мен баспасөз ісінің дамуы әдебиеттің дамуына мол
ықпал еткені даусыз. Патшалық цензура тарапынан үздіксіз қысым, зорлықтың
мол болуына байланысты жеке қайраткерлік тұлғалардың бастамасымен шығып
отырған қазақ газеттері ұзақ өмір сүре алмай, жабылып қалып отырды. Аталған
кезеңде қиыншылықтарға қарамай, ұзақтау өмір сүрген және қазақ әдебиетінің
дамуына өз басылымдары арқылы мол ықпал еткен екі-үш ғана басылым болды.
Олар: ақын-жазушы М.Сералиннің бастамасымен, қайраткерлігімен 1911-1915
жылдар аралығында шығып тұрған Айқап журналы еді. Журналдың басы қасында
М.Сералинге қаламының қайратымен көп көмек көрсеткен А.Байтұрсынов,
М.Дулатов (Орынборда Қазақ газетін шығарғанға дейін), Ә.Ғалымов,
С.Торайғыров секілді қаламгерлер қызмет етті. Сол сияқты Қазақстан газеті
де өзге басылымдармен салыстырғанда, біршама мол басылған газет болды. Бұл
газеттің басылуына бетінде, ХХ ғ.б. қазақ халқының түрлі мәселесі қозғалып
отыруына Б.Қаратаев, Ғ.Қараш секілді қазақтың қайраткер азаматтары еңбек
сіңірді. Баспасөз мәселесінде ерекше орны бар, әрі ұзақ басылған, әрі қазақ
даласының түкпір-түкпіріне жеткен, мол тиражбен тарай алған басылым –
Қазақ газеті болды. Газеттің сондай дәрежеде басылуына, қазақ халқына жан-
жақты қызмет етуіне Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов күш-қайратын
жұмсады. Әрине, аталған басылымдардың ісіне қазақ халқының оқыған
азаматтарының әрқайсысы дерлік өз үлесін қосты, ойы ортаға салды десек,
қателеспейміз.
ХХ ғаыср басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің дамуында ерекше
орны бар басылым – Айқап журналы. Журнал бетінде сол кезеңдегі қазақ
халқының түрлі проблемалық, ұлттық мәселелері тұрақты көтеріліп отырды. Бұл
жағдай қазақ журналистикасының, көсемсөзінің жан-жақты өсуіне, толысуына
зор әсер етті деп айта аламыз. Сол секілді журнал бетінде әдеби шығармалар
да мол орын алып отырды. Журналда жарияланған көркем шығармалар жанрлық
тұрғыдан алғанда сан-салалы болып келеді. Журнал бетінде поэзиялық,
прозалық, драмалық шығармалармен қатар, аударма үлгілері де жарияланып
отырды. Бұл жайт ХХ ғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына қосылған мол үлес еді.
Аталып, айтылған мәселелер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетсе
керек.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
баспасөзінің дамуындағы Айқап журналының орны жан-жақты сөз болады.
Сонымен бірге журналдың кезең әдебиетінің дамуына еткен ықпалы басты
назарда болады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің даму мәселелерін зерттеу арқылы
кезең баспасөзі мен әдебиет тарихы жөнінде теориялық, практикалық
мәліметтер бере алады.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғ.б.
қазақ баспасөзінің даму ерекшеліктері мен Айқап журналының көтерген
мәселелері және кезең әдебиетінің дамуына журнал жасаған ықпал мәселесін
талдау болса, осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:
• ХХ ғ.б. қазақ баспасөзінің дамуы және сол үдерістегі Айқап
журналының орнын анықтау;
• Айқап журналы көтерген өзекті мәселелерді саралау, анықтау;
• Айқап журналы және ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс байланысын ашу,
Айқап және кезең әдебиетінің даму ерекшеліктерін нақтылау;
• Айқап және журнал көтерген әдебиет мәселелері ерекшеліктерін
саралау.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап
ХХ ғасыр басындағы әдебиет даму тұрғысынан ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы әдебиеттің заңды жалғасы болды. Соның дамыған, көркейген,
өскен үлгісі болды. Сол секілді ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзінің
тарихы да ХІХ ғасырдың екінші жартысында басылған Түркістан уәлаяты,
Дала уәлаяты газеттерінен бастау алады. Бұл газеттер орыс патшалығының
үкіметі тарапынан басылған қазыналық газет болды. Әйтсе де, осы басылымдар
бетінде қазақ халқы тарихына, мәдениетіне, өнеріне, фольклорына т.т.
қатысты көп материалдар жарық көрді. Демек, бұл басылымдар қазақ
баспасөзінің, көсемсөзінің дамуында ерекше орны болды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиеті кеңес дәуірінде де,
онан кейінгі кезеңдерде де зерттеліп келе жатқан мәселелер. Кезең басапсөзі
мен әдебиетінің мол зерттелу себебі – оның кейінгі қазақ баспасөзі мен
әдебиетінің дамуындағы орнының өте-мөте ерекшелігі. Проф. Бейсембай
Кенжебаевтың көп ел аралап, көп жердің архивін ақтарып, дамыл таппай
ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиеті жөнінде дерек, дәйек, құжат
іздеуі, түрлі саяси аумалы-төкпелі кезеңде қайраткер-қаламгерлердің әдеби-
публицистикалық мұраларын жинап, жариялап отыруының өзі дербес ғибрат.
Профессор Бейсембай Кенжебаев өзінің ұзақ ғұмырында Айқап журналы
мәселелеріне, оның редакторы ақын, жазушы Мұхаметжан Сералин тақырыбына
дүркін-дүркін оралып, зерттеу, очерк кітабы, монографиялық тарау, оқулыққа
енгізу, туған, өлген жылдарына байланысты атаулы күндері әрдайым мақала
жазып, баспасөз бетінде жариялап, насихаттап отырды [1].
Қазақ баспасөзі мен әдебиетіне бірдей қатысты Айқап журналы және
оның редакторы М.Сералиннің өмірі, саяси-қоғамдық көзқарасы, қайраткерлігі,
әдеби, публицистикалық мұрасы Бейсембай Кенжебаевтан өзге Қ.Бейсембиев[2],
Ә.Дербісәлин [3], Х.Бекхожин [4], Р.Бердібаев [5], Т.Кәкішев [6],
С.Зиманов, Қ.Ыдырысов [7], Т.Қожакеев [8], С.Бурабаев [9], Т.Әбдірахманов
[10], Ү.Субханбердина [11], З.Бисенғалиев [12], Ө.Әбдіманов [13] секілді әр
буын ғалымдар тарапынан кейде арнайы, кейде зерттеу объектісіне орай жанама
түрде қарастырылып, зерттеліп келеді. Аталмыш ғалымдар еңбегі кейбір дәуір
тынысына орай жіберілген кемшіліктеріне қарамастан, Айқап журналы және
Сералин шығармашылығын зерттеуге, тануға қосылған мол үлес болды.
Түркістан уәлаяты газеті - халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби,
мәдени және эстетикалық ой-пікірін оятып қалыптастыруға септігін тигізген
қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы. Газет 1870 жылдан бастап
Ташкентте шыға бастаған Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде
жарық көрді. Бұл тек қазақтың ғана емес Орта Азия халықтарының тұңғыш
газеті еді. Алғашында ол айына төрт рет екі саны қазақша, екі саны өзбекше
шықты. Газет бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы мағұлматтар көп
басылған. Әсіресе, Ақмешіт, Шымкент, Әулиеата және Жетісу жерлерін
қоныстанған қазақтардың тыныс, тіршілігі кеңірек қамтылды. Негізінде
газеттің шығуына іскі істер министрлігі рұқсат беріп, оның бағдарламасын,
патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын жариялауға ғана
лайықтап, көбіне ресми хабарларды басып отыруды ұйғарған еді. Ресми
хабарлардың ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскер губернаторлардың
жергілікті халыққа қатысты түрлі бұйрықтары, үкімет бұйрықтары, сот
үкімдері болды. Орыс патшалығының ғылымы мен білімі және тарихына қатысты
ұлы орыстық материалдар басылып отырды. Сонымен бірге, орыстың классикалық
әдебиеті, ақындары мен жазушылары туралы да мақалалар жарияланды. Сол
секілді қазақ әдебиетінің де ірі өкілдері туралы мақалалар және олардың
шығармалары, қазақ фольклоры материалдары басылды.
Дала уәлаятының газеті 1888-1902 жылдар аралығында Омбы қаласында
шығып тұрған Акмолинские обласные ведомости газетіне қосымша ретінде
қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрды. Газет қазақ халқының әдебиеті мен
мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі туралы материалдарды тұрақты жариялап отырған
басылым болды. Орыс тіліндегі қосымшасы Особое прибавление к Акмолинским
областным ведомостям деген атпен шығатын. Қосымша 1894 жылдан бастап орыс
тілінде Киргизская степная газета, ал қазақ тілінде Дала уәлаятының
газеті деген атпен жарық көре бастады. Газет аптасына бір рет шығатын
апталық газет болды. Газеттің соңғы саны 1902 жылы наурыз айында басылды.
Содан кейін газет Сельскохозяйсвенный листок атты орыс тілді газет болды.
Түркістан уәлаятының газетінің қазақша басылуына Ш.Ибрагимов,
И.Ибрагимовтар қалай қызмет етсе, Дала уәлаятының қазақша шығуына
басшылық еткен Ешмұхамет Абылайханов, Дінмұхамет Сұлтанғазин, Рахымжан
Дүйсенбаевтар болды. Бұл газетте үкімет бекіткен бағдарламасына сәйкес
патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-зәкүндерін, әкімшілік басқару
істерін жариялайтын басылым болды. Газетте ресми және ресми емес бөлімдер
жұмыс жасады. Ресми емес бөлімде халыққа пайдалы ғылым, білімге қатысты
мақалалар жарияланды. Газет сол кездегі өзге газеттерге қарағанда, қазақ
халқының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайын, мәдени тіршілігін толығырақ
көрсетіп отырды. Сібір әкімшілігіне қараған Семей, Ақмола, Жетісу қазақтары
өнер-білім жаңалықтарын алғаш рет осы газеттен оқу мүмкіндігіне ие болды.
Газет қазақ жұртшылығын орыс әдебиетімен де таныстырды. Оның бетінде
А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский
шығармаларының, И.А.Крыловтың мысалдарының қазақ тіліндегі алғашқы
аудармалары басылып жатты. Сондай-ақ, қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін,
тұрмысын, мәдениетін зерттеген орыс ғалымдары өздерінің мақалаларын да осы
газетте жиі бастырып отырды. Мсыалы, Г.Потанин, А.Алекторов, А.Ивановский,
А.Добросмыслов, В.Обручев, Н.Пантусов, Н.Ильминский т.б. қазақ елінің
тарихына, этнографиясына қатысты материалдарымен қатар қазақ халқының ауыз
әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруда пайдалы жұмыстар жасады. Рас, аталған
ғалымдардың көпшілігі бұратана жұрт қазаққа қатысты миссионерлік пиғылда
жұмыс жасап еді.
Газет жергілікті отаршылдық, әкімшілік орындардың ресми органы
болғанымен, халықты отырықшылыққа, өнер-білімге шақыруда едәуір роль
атқарды. Әсіресе, қазақ жазба әдеби тілінің дамуына зор ықпал жасады деп
айтуымызға болады. Газет бетінде қоғамдық-публицистикалық және ресми іс-
қағаздарын жүргізу жөнінде түрлі мақалалар жарияланды. Публицистикалық,
ресми және ғылыми стильдің негізі қаланды. Аударма тәжірибесінің алғашқы
қадамдары жасалды. Араб графикасына негізделген қазақ жазбасында тыныс
белгілерін қолданудың да алғашқы әрекеттері жасалды.
Ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштарымыздың бірі – Дала уәлаяты
газетінің дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі
елеулі оқиға болды. Дала уәлаяты газетінде басылған шығармаларды қазақ
халқының әр кезеңдеріндегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, күрделі жағдайлары мен
оқиғалар толық тұтас қамтылмағанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер,
халық өмірінің жеке-жеке суреттерін алғаш рет осы газет бетінде жарияланып,
ұлттық әдебиет пен мәдениеттің негізін қалауға көмектесті.
Дала уәлаяты газетінде басылған көркем шығармалардың бір тобы
қазақтың өз төл туындысы болса, енді бір тобы орыс тілінен аударылған
немесе шығыс әдебиетінен ауысқан үлгілері еді. Бұлардың бәрі мазмұн,
көркемдік жағынан бір-біріне ұқсамағанымен, жалпы қазақтың жазба
әдебиетінің дауына ықпал етті.
Қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтың, классик ақын Абай Құнанбаевтың,
ағартушы әрі жазушы Ы.Алтынсариннің қоғамдық-саяси көзқарастарының
қалыптасуына, шығармаларының жарияланып отыруына газеттің ықпалы мол болды.
Дала уәлаяты газеті әдебиетке, мәдениетке қатысты мақала, хабар,
өлең, публицистикалық шығармалар, очерктер, мысалдар мен ертегілер, аңыздар
мен әңгімелерді көп жариялағанын, сол арқылы қазақ әдебиетінің,
көсемсөзінің т.т. дамуына көп әсер еткенін жоғарыда атап айтып өттік. Осы
орайда тағы да ерекше айтылуға тиіс мәселенің бірі – қазақ көркем
прозасының дамуындағы газеттің ролі. Газет материалдары қатарында қазақ
көркем прозасының көптеген көркем үлгілерін табуға болады. Сөзіміздің
дәлелі ретінде, ғалым Ү.Сүбханбердинаның қажырлы еңбегінің арқасында
жарыққа шыққан Дала уәлаятының газетіндегі әдеби нұсқалар атты бестомдық
кітапты айтуымызға болады. Демек, ХХ ғасыр басында жеке көркем жанр ретінде
толық орныққан роман жанрының, жалпы проза жанрының туып, қалыптасуына,
дамуында газеттің орны ерекше екендігі анық.
Серке (1907). Серке газеті жайында Б.Кенжебаевтың Қазақ
баспасөзінің тарихынан мәліметтер деген кітабында біраз мағлұматтар
келтірілген еді. Газеттің өзін тауып оқи алмағандықтан, осы басылым
төңірегінде шыққан деректерге сүйеніп, қысқаша мәлімет бергенді жөн көрдік.
Қазақ оқушыларына арналып Петербургте шығып тұратын Улфат
газетіне қосымша ретінде Шәймерден Қошығұловтың басқаруымен және
X.Ибрагимовтың редакторлығымен 1907 ж жарық көрген Серке газеті үш-
төрт нөмірі басылған соң тоқтап қалған екен. Бастапқыда екі жетіде бір
шығарылмақ болған көрінеді. Серке газеттің шығуы туралы 1911 ж.
М.Сералиннің оқушыларға арнап жазған бас мақаласында: 1907 ж. ІІ-
Мемлекеттік думаның мүшесі Шәймерден Қошығұловтың іждиһатыменен Петербургте
Серке есімді газет шыға бастап еді, ұзаққа бармай үкімет тарапынан
тоқтатылды (Айқап, 1911,№1) делінген.
Газеттің шығуы жайында Ш.Қошығұловтың айтуымен жазылған Орталық ғылыми
кітапханадағы қолжазбада Серке газетінің 3-4 саны шығып тоқтағандығы,
газет атының боранда қойды жайылымға бастаушы серке мағынасында алынғандығы
туралы деректер бар. Ал Нәжет (Азаттық) деген жинақта Улфат газетінің
редакторының бірі жазған хабарда: 1906 жылдың ақырында Улфаттың қазақ
оқушыларына арнап, қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға
қарар болды. Келесі жылғы март айының басында сол газеттің жариялауы шықты.
Артынша, 28 мартта бірінші саны шықты. Ол Улфат газетінің 67-санына
қосымша болып шықты. Газет шыққан соң бірер күннен кейін полиция келіп,
қала начальнигінің Серке, Улфат газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін
оқып, басқармада бар даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті
орындардан сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда
қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жауап берді
делінген. Серке газеті Улфат газетіне қосымша болғандықтан, мұны да
либералдық-буржуазиялық бағыттағы газет деуге болады деген баға береді
Ү.Сүбханбердина [14, 20].
Қазақ газеті. Қазақ газеті 1907 ж., наурыз айында, Троицк
қаласында шыққан. Бір саны шығып тоқтап қалған. Шығарушысы - Хаим Шумлов-
Сосновский, бастырушылар - Жетпісбай Андреев, Ешмухамет Иманбаев. Газеттің
басылуы, қай қалада шығару керектігі, редакторы жайында көп дау болып,
ақырында келісімге келіпті. Бұл газеттің де нұсқасы сақталмаған. Рәмиевтің
Уақытылы татар матбұғаты деген альбомында Қазақ газеті 1907 ж., март
айында қазақ тілінде Троицк қаласында Хаим Шумлов-Сосновскийдің басқаруымен
шығып тұрғаны жөнінде мәлімет берілген.
Қазақстан газеті 1911 ж., 16 наурыздан бастап, алғашқы сандары
Ордада, кейін Оралда (бұрынғы Теке қаласында) қазақ және орыс тілдерінде
басылды. Орыс тілінде қазақ мәтінінің кейбір қысқаша аудармасы ғана беріліп
тұрыпты. Көлемі шағын, 6 беттік газеттің 5 саны 1911 ж., ал қалған сандары
1912-13 ж., барлығы 14-15 саны шыққан екен. Газеттің редакторы Елеусин
Бюрин болды. Газет А.Н.Шелкова дегеннің жекеменшік баспаханасында басылып
тұрған. Газеттің мақсатын әр санының басында: Газеттің асыл мақсаты:
кәсіп ету, ғылым үйрену турасында делінген сөздерден-ақ айқын аңғаруға
болады. Қазақстан газетінің бетіндегі мақалаларда халық алдындағы
адамгершілік парызды өтеу мақсатында қазақ елін өнер-білімге жетелеуге
қызмет ететіндігі жазылған (1911, N1, 15 қараша) Рәмиевтің Уақытылы
татар матбұғаты деген альбомында Қазақстан газетінің 1911 ж.,
наурыздан бастап Орал қаласында қазақ тілінде шыға бастағандығы, қазақтың
көзі ашық азаматтарының бір-бірімен мәмлеге келе алмай, біршама уақыт
айтысып, тартысқан соң көп қайшылықтармен шығарылғандығы туралы мәлімет
берілген. Қазақстан газетінің бетінде орыс мәдениетінен, әдебиетінен
үйренуге, үлгі алуға шақыру секілді сарын басым. Оған Кольцовтың Что ты
спишь, мужичек? (1911, 1, 16 наурыз) деген өлеңінің қазақ тіліне Уа,
ұйықтап жатамысың, қара шекпен? деп аударылуы жалқаулықты, кері
кеткендікті әшкерелеп, талапкерлікке, еңбекке үндеуі айқын дәлел бола
алады. Архангельскийдің Қазақтың мал шаруашылығына көмек жайында (1913,
№1, 27 қаңт.) деген мақаласын қазақ тіліне аударып, осы сала жайында құнды
кеңестер берілгенін де атап өткен орынды.
Газет бетінде мәдени жаңалықтармен бірге, ғылым жетістіктеріне
арналған материалдар да жарияланып тұрды. Нефті (1911, №2, 1 желт.) деген
хабарда Үйшік (Гурьев) уезінде 8000 шаршы км. көлемін алып жатқан бай мұнай
орнының табылғандығы жазылған. Жаңа шыққан кітап, газет туралы хабар,
мақалалар да көптеп кездеседі. Жаңа шыққан кітап (1913, №2, 16 ақпан)
деген хабарда Қазақстан баспаханасынан көлемі 27 беттік Ызың атты жаңа
кітаптың басылып шыққандығы хабарланған.
Қазақстан газетінің бетінде басылған мақалалардан қазақ елінің
хал-ахуалын, тіршілігін, шаруашылығын білумен қатар елді өнер-білімге,
мәдениетке, басқа елдердің әдебиетінен үлгі алуға шақырған прогресшіл-
демократиялық ізгі ниетті аңғаруға болады. Алайда, газеттің небәрі 14-15
саны шығып, жабылып қалды.
Кезінде қалың қазақ елінің айнасы, шамшырағы болған, білім мен өнерді,
мәдениетті насихаттап, жұртшылыққа таныстырған Қазақ газеті А.Байтұрсынов
пен М. Дулатовтың еңбегінің арқасында жарыққа шықты.
Қазақ газеті Орынборда 1913 жылғы 2 ақпаннан бастап шыға бастады.
Таралымы 3000, кейбір мағлұматтарда 8000-ға жеткені туралы деректер бар.
Редакторы Ахмет Байтұрсынов, бастырушы Азамат серіктігі, Құсайынов-
Кәрімов баспаханасы.
Архивте газеттің екінші редакторлығына М.Дулатовты тағайындау туралы
1914 жылғы 19 мамырда Орынбор губернаторына жоғарғы баспасөз
басқармасының берген бұйрығында былай делінеді: Орынборда Ахмет
Байтұрсыновтың редакторлығымен шығып тұрған Қазақ газетінің екінші
жауапты редакторы қызметін атқаруға Торғай облысы, Сарықопа болысы №1
ауылдың қазағы Мир-Якуп Дулатович Дулатовқа рұқсат берілген. Ал газеттің
1918 жылғы 261-265-сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков.
Қазақ әдебиетінің аса түйінді мәселелеріне тоқталған газет оны үш
кезеңге бөледі: 1. Қазақтың көне ауыз әдебиеті. 2. Жазба әдебиеті алғаш
қалыптаса бастаған кезде ауыз әдебиетінің тоқырауына байланысты жалпы қазақ
әдебиетінін, кері кеткен дәуірі. 3. Абай, Ыбырай бастаған жаңа әдебиет
дәуірі. Мақалада бұл үш дәуірдің ерекшеліктеріне тоқталып, мысалдар
келтірілген. А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас ақыны деген мақаласында Абай
өлеңдерінің кітап болып басылмағандығынан оның шығармаларының қазақ арасына
кең жайылмағандығын, өзінің Абай сөздері жазылған дәптерді тек 1903 ж.
оқығанын, жалпы Абай өлеңдерінің аз сөзді, терең мағыналы, әрі қазақ
әдебиетінде бұрын болмаған жаңа құбылыс екендігін өте жоғары бағалайды да:
Абай сөзі заманындағы ақындардың сөзінен оқшау, үздік, артық деп
тұжырымдайды. Сонымен бірге, Абайдың шыққан ортасы, әкесі Құнанбай, атасы
Өскенбай, ұлы атасы Ырғызбай, шешесі Ұлжан туралы деректер келтірген.
Абайдың 80-жылдары Семейге жер аударылып келген Михаэлиспен, қазақ елінің
әдет-ғүрпы, салт-санасы туралы материал жинаумен шұғылданып жүрген Гросспен
танысуы, олардың Абайға тигізген әсері, орыстың ұлы ақындары Пушкин,
Лермонтов, Некрасов, жазушылар Толстой, Салтыков-Щедрин, Достаевский,
сыншылар Белинский, Добролюбов, Писерев еңбектерімен таныстырғаны, қазақ
халқының бағына Абайдың мансап қумай ақындық жолға түскені Абай өлендерінің
әрі сыншыл, әрі шебер екені жазылады (1913, №№39, 40 ,43). Ә.Бөкейханов
қазақ елінің тарихына арнаған мақалаларында Ш.Уәлиханов, П.П.Семенов-Тянь-
Шанский, Г.Н.Потанин туралы аса мол мағлұматтар береді. Шәкәрім
Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі деген кітабына
көлемді сын мақала жарияланған. Француз социалистік партиясының басшысы,
„Юманите" газетін ұйымдастырушы Жан Жорес пен Герман социал-демократия
партиясының және 2-интернационалдың көрнекті қайраткері Август Бебель
туралы мақалаларын жариялайды. Сондай-ақ Ә.Бөкейханов өзінің Ұят-ай деген
мақаласында қазақ оқырмандарын Л.Н.Толстой, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
М.Е.Салтыков-Щедрин, Ф.М.Достаевский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов,
А.И.Герцен секілді әдебиет алыптарының өмірімен таныстыра отырып, олардың
халық үшін айтулы еңбек сіңіргенін, бірақ қуғын-сүргінге, әділетсіздікке
ұшырағанын баяндайды. Ескі һәм жаңа билер (1914, №59) деген мақалада әділ
билерді ешкімнің жоғарыдан қоймайтыны, оларды халықтың өзі танып,
тағайындайтыны билік жүргізудегі әділеттілік сөз болады. Шәкәрім
Құдайбердиевтің Би һәм билік туралы (1914, №65) деген мақаласында сонау
ерте заманнан бері халықпен бірге жасасып келе жатқан әдет-ғұрпы, салт-
санасы, мақал-мәтелмен айтылатын билердің дуалы сөзі, әрбір бітім, келісім
кезіндегі елді тоқтамға келтірген аталы уәж атадан балаға мирас болып,
ауыздан-ауызға көшетіні сөз болады. Газеттің 1914 жылғы 50 санында басылған
билік туралы мақалада қазақтың әдеттегі заңының ерекшеліктері атап
көрсетіледі. Бұл материалдар қазіргі зерттеушілер үшін құнды дерек болатыны
сөзсіз.
Абайдың қайтыс болғанына 10 жыл толуына арнап жазған мақаласында
М.Дулатов Абайды қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ тілін
қальштастырушы ретінде бағалай келіп, оны Ломоносовпен салыстырған (1914,
№67). М.Дулатов Тіл құрал деген мақаласында А.Байтұрсынов дайындаған
оқулыққа сын жазған. Онда қазақтың әдеби тілі жөніндегі өз пікірін білдіре
отырып, қазақ тілінде сөйлегенде оны араб, парсы, орыс сөздерімен
шұбарлауға үзілді-кесілді қарсы шығады (1915, №93). Проза жанры төңірегінде
мәселе көтерген газет Роман не нәрсе? деген тақырыппен басылған
мақаласында (1914, №48) оған жан-жақты түсінік бере отырып, шет елдердегі,
Россиядағы романдардың дүниеге қалай келгендігі жөнінде мағлұматтар
келтіреді. Қазақ топырағында туған тұңғыш көлемді шығарма М.Дулатовтың
Бақытсыз Жамал романы туралы деректер де бар.
Газетте М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Дөнентаев, Б.Майлин, С.Торайғыров,
Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б.Серкебаев, Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев т. б. көптеген
мақала, өлеңдері басылған. Қазақ газетінің бетінде сонымен бірге
аудармалар туралы сын мақалалар да басылып тұрды, Л.Н.Толстой, А.П.Чехов,
М.Ю.Лермонтов, В.Г.Короленко, И.А.Крылов шығармаларын аударып басумен
қатар, Бичер Стоудың Том ағайдың лашығы деген кітабының қазақ тіліндегі
аудармасы туралы деректер Қолдар досты деген мақалада кездеседі (1913,
№№5, 7, 8, 9). Оқу-ағарту мәселесіне де Қазақ газеті көп көңіл бөліп,
қазақ даласында жаңадан мектеп-медреселер салудың қажеттілігі, осы істің
барысы туралы хабарларды кеңінен жариялап отырды. Сондай-ақ қазақ тілінде
шыққан кітаптардың бағыт-бағдары, алатын орны жөнінде қысқаша сын мақалалар
өте көп жазылды. Газет-журнал шығару ісіне де көп көңіл аударып, жаңа
басылымдарды жұртшылыққа таныстыру, олардың көтеретін мәселелеріне баға
беру барысында да талай жұмыстар істелді. Оқу-ағарту ісін қалыптастырып,
дамытуға үлкен үлес қосқан газет бала тәрбиесін де назардан тыс қалдырған
жоқ. Бала тәрбиесі деген мақалада (1915, №119) жалпы адам баласын басқа
да тіршілік иелерімен салыстыра отырып, тән тәрбиесімен қатар адамзат үшін
алғашқы күннен бастап жан тәрбиесінің де аса қажет екенін баса айтып көне
Римде, Грецияда бала тәрбиелеудің ерекшеліктеріне тоқталған. Баланы
Бетегеден биік, жусаннан аласа бол, Кем бойыңды, жасыр ойыңды секілді
ежелден қатып қалған қағида бойынша тәрбиелеудің дұрыс еместігін, ұрып-
соғуға болмайтынын жазды.
„Айқап" журналы. ХХ ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың
қаңтарынан бастап, 1915 жылдың қыркүйегіне дейін Троицк қаласындағы
Энергия баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған Айқап журналы
халқымыздың әлеуметтік, саяси өмірінде, әдебиет пен мәдениетімізді
насихаттап, таратуда елеулі роль атқарды. Араб әрпімен теріліп, басында
айына бір рет, кейін екі рет шығып тұрған бұл журналдың нақты деректерін
былайша сипаттауға болады:
1911жылы №№1-12 қаңтар- желтоқсан.
1912 жылы №№ 1-14 қаңтар- желтоқсан.
1913 жылы №№1-24 қаңтар-желтоқсан.
1914 жылы №№1-24 қаңтар-желтоқсан.
1915 жылы №№ 1-14 қаңтар-желтоқсан
Ғабдолғазиз Мұсағалиев (1880-1933) журналдың 1912 жылғы 4-санында
жарияланған Айқапты үлкейту хақында деген мақаласында осы басылымды біз
мың оқушының альш тұратынын жазған еді. йғасы ^сомдық журналға мемлекет
тарапынан ешқандай көмектің болмағандығынан ол оқушылардың өз күшімен жарық
көрді. Қаржының жеткіліксіз болғандығын журнал бетінде халыққа арналып
жарияланған мақалалардан айқын көруге болады. Журналдың шығарушысы да,
редакторы да белгілі жазушы-журналист М.Сералин болды.
Айқап журналы осылай аталуының себебі мен алдағы мақсаты туралы
1911жылғы 11-санында бастырушылар алқасының атынан былайша түсінік береді:
Айқап деген сөз қазақтың төл сөзі, ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен
кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде адынды. Ай, қап! деп
санымызды соқтық, енді ел катарына қосылайық деген үнді білдіреді. Ал
Бақытжан Меңдібеков Газеталарымыз туралы деген мақаласында (1912, №6):
Ай, қап! Әттеген-ай, іс өтіп кеткен екен ғой, біз ұйықтап жатқанда,
басқалар желден, аққан судан пайдаланып жатқанда, біздің мұндай халде
болуымыз деп өткен іске өкініп қойған есім боларға керек,- деп жазыпты.
Халиолла Ғабдолжалилов Айқап мағыналары деген мақаласында (1911,
№2) Айқап деген сөздің үш түрлі мағынасына тоқталған екен: Ай, қап -
болмай қалған іске өкінуі және қараңғы түнді жарық еткен ай, және оның қабы
(сауыты), халықты айқап-шайқап аралау. Бұл соңғы екі ұғым Ғабдолжалиловтың
ой-қиялының жүйріктігінен туған дүние болса керек, бірақ нақтылы шындыққа
жанаспайды. Айқап деген ұғымның мәнін бұған тұңғыш рет көңіл бөліп,
тұжырымды ой түйген журналдың редакторы М.Сералин былайша айқындап береді:
Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ісі бар? Газет шығармақшы болдық,
қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы жоқтарымыз
ынтымақтассақ та, ақшасыз істің жөні табылмады. Қап, пұлдың жоқтығы,
қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтау үшін қала
салмақ болды басымыз қосылмады. Колайлы жерлер қолдан кетті. Қап,
ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, ендігі сайлауда көреміз, қап,
бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде қап деп қапы қалған
істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң
журналымыз да өкінішімізге ылайық Айқап болды (Айқап, 1911, №1). Айқап
журналының шығуы, редакторы жайында Ленинградтағы Орталық мемлекеттік тарих
архивінде мынада деректер сақталған: Орынбор губерниясының Троицк қаласында
шығатын қазақ журналы туралы 1910 жылы 18 январьда берілген куәлік бойынша
Қостанай облысы, Шұбар болысының №5 аулының қазағы М.Сералиннің
редакторлығымен және жауапкершілігімен Айқап атты журналды төменгі
программамен шығаруға рұқсат берілді:
1. Бас мақала.
2. Шет ел хабарлары.
3. Мұсылман өмірінен мәселелер.
4. Хроника.
5. Фельетондар мен өлендер.
6. Библиография және ғылыми мақалалар.
7. Әртүрлі хабарлар мен редакцияға хат [15,25].
Проф. Б.Кенжебаев Айқап журналының бетінде шыққан материалдарды
тақырып, мазмұн жағынан былайша бөлімдерге бөлген:
1. Саяси-әлеуметтік мақалалар.
2. Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері.
3. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды
мәселелері.
4. Ана тілі, әліппе, емле мәселелері.
5. Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, тендік мәселесі.
6. Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары.
7. Ішкі-сыртқы хабарлар.
8. Кітап сындары.
9.Тілші хаттары, жауап хаттар [16, 26-30].
Тақырып ауқымынан көріп отырғанымыздай, қазақ тілінде тұңғыш шыққан
Айқап журналында еліміздің саяси-әлеуметтік, мәдени, шаруашылық
жайларынан көптеген мақала, хабарлар жарияланып, басылым сол кездегі
көкейтесті мәселелерді хал-қадірінше көтеруге, халыққа таныстыруға тырысты.
1.2 Айқап көтерген өзекті мәселелер
Кіндік қаным тамған жер деп ата жұртын аса қастерлеген халқымыз үшін
осы ғасырдың басында жер мәселесінен өткен өзекті мәселе болған жоқ деу
әрине, қате болар. Бірақ қазақ бұқарасының көрші жұрттардың тіршілігін
бағдарлап, байқаған соң отырықшы болу керек пе, әлде көшіп-қонып жүргені
орынды ма? деген сұраққа жауап іздегені рас. Халық арасында жер төңірегінде
екі түрлі пікір қалыптасты. Біреулері қазақтарды отырықшылыққа шақырып,
бірігіп мал, егін шаруашылығын өркендетуге, ол үшін жеткілікті мөлшерде жер
алуына үгіттесе, екіншілері қазақ елін жаппай отырықшы етуге болмайды деп
бұра тартты. Бұл екі пікір де журнал бетінде кеңінен талданып талқыланды.
Қазақ елі отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен шұғылданса өнер-білімге жол
ашылып, мектеп салуға, емхана ашуға мүмкіндік туатыны жан-жақты сөз болады.
Сол кездің өзінде 20-30 үйден бірігіп, олардың егіншілікпен айналыса
бастағандығы, күн өткен сайын мұндай ауылдар санының көбейе түскендігі
былайғы жұртқа хабарланып тұрды. М.Дулатов өзінің жер мәселесіне арнаған
мақаласында осы екі пікірді де жан-жақты талқылайды. Рас, қазақ халқының
жер-суға ие болып, жаз жайлау, күз күзеу, қыс қыстауда тарлық көрмей төрт
түлігі сай болып, тай құлындап, тоқты қоздап, қосты жылқы, желілі түйе,
отарлы қой, қайғы жоқ, еріккеннен бірінің малын бірі қуып, кең далада құлан-
киікше сайран етіп жүрген күні болған, ол күндер енді көздеріне ғана
елестейді. Мұның себебі не, халықтың өсіп, жердің өспеуі һәм тозуы; қазақ
жері патша мүлкі саналып, сол себепті миллиондап жерсіз мұжықты хүкіметтің
қазақ жеріне қондыруы, бұл тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер
тарылып, ата-мекеннен ірге қозғалып, қазақтың шаруасының күйзелуі, 15-20
жылдан бері бұл көшпелі мұжықтардың келіп бітуінің ұшы көрінбей, бұлай
болғанда енді аз жылда қазақ халқы ең жаман жерге сорлап қалып, ақырында
пақырлыққа жетуі ықтимал. Жер көп-аз болса да бұл заман өнер-білім заманы
болған шақта әр жерде жайылып жүргенде оқудан мақұрым қалармыз. Надан халық
білімді халықтардың қасында өзінің діні, хақын сақтай алмай дүниеден ақыры
есебін бітіруі ықтимал [17, 84-85],- деп жазған еді.
Журналдың көп көңіл бөлген мәселесінің бірі - әдет-ғүрып, салт-сана
мәселесі еді. Журнал қазақ тіршілігіндегі әдет-ғүрыптың кемшілік, кері
кеткен жақтарын сынай отырып, елді жақсылыққа, озық ойға, болашаққа
шақырды.
Қазақтың қазіргі халі деген мақалада елді кері тартатын кесепаттың
алыстан келмейтінін, оның өз арамыздағы кәдімгі дау-жанжал, ұрлық, өтірік,
өсек сөзден тарайтынын, бұл кемшіліктердің кәсіпсіздік, білімсіздіктен
туатынын жұрт алдына алақандағыдай жайып салады. Б.Майлин журналдың 1913
жылғы 15-санындағы мақаласында қыз ұзату тойында, өлімге ас беріп, еске
алуда елдің үлкен шығынға бататынын айтып, оның орнына халықты пайдалы
іске, оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға, мектеп-медресе салуға қаражат
шығаруға шақырады. Жалпы алғанда, журнал қазақ елін білімге, өнерге
шақырды, оқыту сапасын жақсарту мен білім беруді білгілі программаға сүйене
жүргізу керектігін сөз етті: Біздің қазақ баласына не қылса да басқа
жұрттарға теңелу хақында біраз кеңес деген мақалада (1911, №5, 4-6-беттер)
оқыту ісін дұрыс жолға қою үшін көптеген шараларды жүзеге асыру керектігі
айтылады. Сондай-ақ қазақ шәкірттерінің хал-жағдайының тым нашар
екендігіне тоқтала отырып, журнал оларға көмектесуге шақырған
көптеген мақала-хабарларды да басып отырды. Білім беру мәселесін шешу үшін
оқу құралдарын шығару, қазақ тілінің әліппесін жасау, жазу жұмысын бір
ережеге бағындыру туралы бірсыпыра мақалалар жариялады.
Айқаптың тілі ХХ ғасырдың басындағы ұлттық публицистика үлгісі
болды. Журнал бетінде жазушы, журналистер қазақтың жазба тілін
қалыптастырып, көне, діни кірме сөздерден тазарту үшін Абай, Ыбырай
бастаған жаңа әдеби тілді қолдады. Журналдың редколлегиясында хатшы болып
істеген С.Торайғыров: Біз Самарқан, Түркестан, Бұхар, Ташкент жағынан
келген бас қатырғыш дін жақиеттерінен арыльш, енді Европа мәдениетінен
суарылған жаңа өнерлі тілді жасалық. Ол өнерлі тілдің үлгісін бізге Абай
берді. Абайдан үйренейік, онан соң сынаптай таза, күмістей кіршіксіз
қазақтың ауыз әдебиетінен, бұрынғы сөз тапқыр шешен сөздерінен үйренейік
[18, 166],- деп жазды.
Айқап журналы қазақ әйелдерінің қоғамдағы орнына да жан-жақты
тоқталады. Адам баласының тәлім-тәрбиесі анадан ауысады, бүкіл адамзатты
тәрбиелеуші – ана деп, олардың үйдегі, жанұяда атқаратын ролін өте жоғары
бағалады. Журнал осы мәселені көтере отырып, езілген қазақ әйелдері
қатарынан жұмысқа тілшілер тартты. Тілеубайқызы Сақыпжамал [19, 70]
қазақтың ер балаларды оқытып, қыз балаға онша көңіл бөлмейтінін, олардың
қалың малға сатылып, сүймеген адамына еріксіз ұзатылатынын халық алдында
әшкерелейді. Сақыпжамал Ұзақ күткен үмітім деген мақаласында [20, 82]
Айқап журналының әйел мәселесін көтергеніне, қыздар жазған мақалаларды
жариялағандарына ризашылық білдірген екен. Сөйтіп, Айқап журналының
беттерінен өздерінің аянышты халін, ауыр жағдайларын көрген қазақ
әйелдерінің сана-сезімі оянып, еркіндікке, білім алуға ұмтыла бастады.
Қазақ әйелі туралы алғашқы әңгіме, поэма жазған көрнекті жазушылар:
С.Торайғыров, С.Дөнентаев, С.Көбеев, Ә.Ғалымов, М.Сералин осы журналдың
жұмысына үзбей қатысып отырды. Айқап журналының 1915 жылғы 4-санында
Ана деген мақаланың соңына Би баласы деп қол қойып, (Би баласы -
Шәйбай Аймановтың бүркеншік аты) автор әйелдің қоғамда алатын орнына,
ананың бала өсірудегі, болашақ буынды тәрбиелеудегі роліне тоқталады. Ана
деген сөз адам баласының құлағына қандай жағымды, көңіліне қандай қонымды
сөз. Кірлі көйлек кигізбеген, дәмсіз тамақ жегізбеген, ыстыққа күйгізбеген,
суыққа тоңғызбаған, қатты жерге жатқызбаған - сол сүйікті ана емес пе,-
деп басталып... бала тәрбиелеудің бас тізгіні ана қолында болатын болған
соң, сол аналардың өздерінің де тәрбиелі болғаны тиіс [20, 255],- деп
тұжырымдайды.
Айқап журналының басқарушысы да бастырушысы да демократ-қайраткер,
озық ағартушы, дарынды журналист Мұхаметжан Сералин журналдың 1911 жылғы
қаңтар айында шыққан бірінші санында жариялаған мақаласында былай дейді:
...Газет пен журналдың халық үшін пайдалы екендігіне бұл заманда шек етуші
жоқ. Халықтың қай дәрежеде алға кеткендігі халық арасына таралған газет-
журнал һәм кітаптардан білінеді. Мен де талап етіп, осы кішкене журналды
шығару үшін қаламға жармастым. Жұртқа атақ шығарып, білім сату үшін емес,
ағалар мұны көрген соң ойға қалмас па деген ниетпен... [21, 78].
М.Сералин ХХ ғасырдағы қазақ ағартушыларынын, дәстүрін жалғастыра
отырып, мектеп ашу, бала оқыту жөнінде нақтылы ұсыныстар жасады. Біздің
ілгергі келешек күніміз де, бұл дүниеде күн көріп, жұрт қатарлы тұруымыз да
жалғыз-ақ нәрсеге тірелген. Ол - оқу. Мұнан былайғы заманда оқып, өнер
білмесек өнерлі халыққа жалшы болудан басқа бізге ешбір де орын қалмайды.
Біз жұртшылық болып оқушы талапкерлерге жәрдем бермесек, оқығандарымыз
көбейе алмайды,-[22, 18-19 ] деп жазды ол.
Отарлау саясаты шарықтау шегіне жетіп тұрған кезде, бес жыл бойына
үзбей шыққан жалғыз журнал Айқапқа қарсы патша цензурасының шабуылы
алғашқы жылдан-ақ басталған болатын. Ал күрмеуі көп, шешуі қиын күрделі
құбылыстар туралы сан алуан ойларын батыл ұсынып, қалың қазақ халқын оятуды
мақсат еткен А.Байтұрсыновты, М.Дулатовты, М.Сералинді қуғын-сүргінге
түсірген Орынбор губернаторының Ішкі істер министрлігіне 1911жылғы 3
қыркүйектегі жолдаған №9341жарлығынан мыналарды оқимыз: В №802 газеты
Вакт и №6 журнала Айқап помещена корреспонденция о том, что один из
видных молодых киргизов Мир-Якуб Дулатов остановился проездом в
Семипалатинске в квартире частного лица. Однажды вечером в эту квартиру
вошли жандармский ротмистр полицеймейстер с другими чинами полиции и
произвели обыск, при котором ротмистр, вынул из кармана брошюру
Пробуждайся, киргиз, спросил Дулатова знает ли, он кто писал эту брошюру?
Дулатов ответил, что книга написана им, что она выдержала два издания и оба
раза издана с разрешения цензора. При обыске у Дулатова были отобраны
разные книги, газеты и рукописи на разных языках. После обыска, Дулатов был
заключен в тюрьму, и неизвестно когда он будет освобожден. В заключение
автор корреспонденции сообщает, что в прошлом году та же участь постигла
было и другого киргизского писателя Ахмета Байтурсынова, который без всяких
причин и даже не по суду просидел в тюрьме более девяти месяцев...
Признавая, что корреспонденцией этой нарушается 13-пункт обязательного
постановления, 28 ноября 1910 года Оренбургский губернатор постановил:
редактора газеты Вакт Каримова подвергнуть штрафу в триста рублей или
аресту на два месяца, а редактора газеты Айкап - Сералина штрафу на сто
рублей или аресту на один месяц [23, 30]. Айқап журналының 1911 жылғы 6-
санында басылған бұл корреспонденцияның соңына Қорықбасов Азамат деп қол
қойылған екен. Бұл - Мұстақым Малдыбаевтың бүркенішк аты. Хабарда Міржақып
Дулатовтың 1911 жылы, 2 июньде Семей қаласында Оян, қазақ кітабы үшін
түрмеге қамалғаны туралы мәліметтер берілген.
Міржақып Дулатовтың қолындағы татар, қазақ газет-журналдарын,
қолжазбаларын және қазақ ақын жазушылары Абай Құнанбаевтың, Ахмет
Байтұрсыновтың, Ғұмар Қарашевтің кітаптарын жандармның алып кеткені туралы
деректер бар.
ХХ ғасырдың бас кезінде демократияшыл бағыттағы ақын-жазушылардың
есейіп, шығармашылығының шыңдалуына Айқап журналы көп әсер етті. Журнал
төңірегіне қазақтың демократияшыл бағыттағы ақын-жазушыларының көбірек
топтасуының өзі кездейсоқ жағдай емес еді. Журнал халық арасына көп
тараған, елдің мұң-мұқтажына қолынан келгенше жауап беруге тырысқан, мәдени
тілегін қанағаттандыру жолында еңбек еткен, басқа баспасөз органдарымен
салыстырғанда демократиялық идеяларды халық арасына тарату ісінде белгілі
бір дәрежеде болса да дұрыс жұмыс атқарған журнал болды. Жалпы, Айқап
журналының қазақ қоғамының, соның ішінде қазақ әдебиетінің тарихынан алатын
орны ерекше. Журнал негізінен алғанда халықты отырықшылдыққа шақырғанымен,
оның бетінде бұл іске қарсы шығушылардың мақалалары да басылды. Мұндай
мақалаларды оқушылар талқысына салу мақсатымен басып отырды.
Журнал дінді оқумен, оқуды дінмен сабақтастықта, тұтастықта
қарастырды, таныды.
ХХ ғасыр басында қазақ тілінде шыққан жалғыз журнал Айқап ғана
болғанымен, онда қазақтың өткен кездегі де, ХХ ғасырдың басындағы да
қоғамдық-саяси өмірінің мәселелері, мәдениет және әдебиет жайында, халық
ағарту жұмысы мен тілдің дамуы жайында, қазақ әйелінің тендігі жайында мол
жазылды. Медицина, агротехника мәселелеріне, ғылым мен техниканың кейбір
тыныстарына, елдің сыртқы ішкі жағдайына және басқа мәселелерге едәуір
көңіл бөлінді. Бұл мәселелердің кейбіреулері журнал бетінде халықтың
талаптары мен армандарына сәйкес жазылып отырды. Қалай дегенмен де халықтың
қара қазанында бұрқырап қайнап, ернеуінен төгілуге шақ тұрған бай әдебиеті
алғашқы басылымдарда мол жарияланды. Сол міндетті Айқап журналы да
мүлтіксіз атқарып, әрбір санында ел ішінің өнер кеніштеріне елеулі орын
беріп отырды. Осы жайында А.Байтұрсыновтың былай дейтіні бар: Қазақ осы
күнде қалың орманға кіріп адаскан адам секілді. Қалай жүрсе жөн боларын
білмей дағдарған кезі. Олай-былай жүріп еді, жол табылмады. Енді тоқтап тың
тыңдап, қайдан қандай дыбыс шығар деп құлағын салып тұрған кезінде әркім
шама-қадірінше, адасқанына айғайлап дыбыс беретін сықылды үнін шығарып,
ойын айтуға міндетті [24, 213]. Міне, осында айтылған пікір сол кездегі
зиялы азаматтардың шын сыры екені даусыз. Олар Айқап журналын халықтың
көзі, ойы, тілі деп түсінді. Біздің осыншама артта қалуымыздың басты
себебі, сауатсыздығымыздан, өнерімізді бағалауымыздан, жалқаулығымыздан,
бір-бірімізді көре алмайтын күншілдігімізден деп түйді олар. Ендігі жерде,
аты аталған адамзат дұшпанынан қалай құтылудың жолын, жөнін іздеп, әркім
өз әлінше баспасөзге ат салысты.
Кез келдің заманында
журнал Айқап,
Білгендей шөлдегенін
жұрттың байқап.
Жасаған ұзағынан сүйіндіріп,
Кетсе екен Еділ,
Жайық бәрін жайқап,- деп тебіренді Мұхамед Мақұлов [25, 71].
Айқап журналының бетінде жарияланған қазақ қызының тағдыры туралы
жырланған поэзиялық туындылар, прозалық шығармалар, публицистикалық
материалдар қалың оқырманмен қатар көзі ашық қазақ қыздарына да үлкен әсер
етті. Олар қоғамдағы осы келеңсіз құбылысқа газет-журналдар арқылы батыл
түрде қарсы шықты. Осы орайда Тілеубай қызы Сақыпжамалдың Қазақ қыздарының
аталарына мақаласын атап өткен жөн. Ер баланы оқытасыз да, бізді
оқытпайсыз, қыздар оқыса бұзылады дейсіз. Бұзылған әйелдер оқығаннан бұзыла
ма екен. Оқу адамды бұза ма екен? Біле білсең қыз баланы көбірек оқыту
керек. Қыз бала түбінде бала-шағаның анасы болады. Ана надан болса, балаға
жақсы өнеге бере алар ма?! Қыздарыңызды көріне жәбірге ұстап бересіз, ұстап
бергеніңіз сол, 14-15 жастағы қыздарыңызды 50-60 жастағы шалға бересіз.
Екеуі тең бе, тең емес пе оған қарамайсыз. Шырылдатып ұстап бересіз. Егерде
тең болса 14-15-тегі ұлдарыңызға 50-60 жастағы кемпірді неге алып
бермейсіз? деп тоқтайды Сақыпжамал. Бұдан артық жеткізіп, бұдан артық
ашынып жазу мүмкін емес сияқты. Мақала сол кезде миллиондаған қазақ
қыздарының намысын жанып, ар-ұятын оятқан, қазақ даласын дүркіреткен, ұлы
жаңалық болды.
Айқап журналының осындай ірі әлеуметтік мәселені халық алдында
проблема етіп көтеруі, қоғамдық пікірді қалыптастыруы сол кездегі
басылымның жаңа өмірге деген талпынысы еді. Әйтпесе бұрын кісі үстіне еркін
кіріп, кісі бетіне түзу қарамайтын, ғасырлар бойы өз ойын, өз пікірін
ішінде бұғаулап ұстап келген қазақ қыздарының Айқап бетінде ашына сөйлеуі
мүмкін емес. Бұл - осы журналдың бүкіл аналарға деген ықыласы, қамқорлығы.
Тек аналарға ғана емес, қазақ қауымына, қазақ халқының болашағына деген
үлкен сүйіспеншілік, аса зор үміт артқандық. Күллі тірлігі ауылда өткен
қазақ қызы Сақыпжамал М.Горькийді оқымаса да пікірлес. Адамда не қасиет
болса, бәрі күннің көзі, ананың сүтінен алынған қасиет,- демеп пе еді
М.Горький. Ал Сақыпжамал бұлай тереңдеп бара алмаса да, Қыз бала түбінде
бала-шағаның анасы болады. Ана надан болса балаға жақсы өнеге бере алар
ма?!- деді. Сақыпжамалдың жалынды сөзінен кейін оқушы қауымның дүрліге бас
көтергенін, әркім өз ойын бүкпей ортаға салғанын Айқапты парақтаған сайын
айқын көруге болады. Айқап болса, әйел теңдігі жөнінде жазылған
материалдардың ешқайсысын да жабулы қазан жабулы күйінде қалдырған жоқ,
үзбей жариялап отырды.
Айқап журналының үнемі назарда ұстап отырған үлкен мәселелерінің
бірі – оқу-ағарту ісі болды. Журнал бұл тақырыпта көптеген көркем
шығармалармен қатар көсемсөз материалдарын да жариялап отырды. Осы тұста
Айқап бетінде жарық көрген мына бір кішкене мақалаға көңіл бөлейік:
Бүтін дүниеге аты шыққан жапон маршалы Ояма бір жетінің алты күнін
мектепте өткізеді, сонда қонады. Асылзадалар һәм бай балалары мен кедей
балаларын бір тегіс тәрбие етеді. Киген киімдері, жеген тамақтары бірдей.
Жату, тұрулары да қатар. Өз үйіне қайтқанда рұқсат сұрап қана қайтады.
Оямадан: - атағыңыз бүкіл дүние жүзіне мәлім адамсыз, бұл істеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ИНЖЕНЕРЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Тақырыбы:
Айқап журналы және ХХ ғ.б.әдебиеттің даму мәселелері
(тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері)
Жұмыс қорғауға жіберілді
Ғылыми жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., ф.ғ.к.,
доцент С.Ергөбек
Доцент С.Ергөбек 2009
Орындаған: СҚӘ-615о
тобының студенті
Ибрагимов Ерлан
Түркістан – 2009
Мазмұны
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап..5-15
1.2 Айқап көтерген өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15-22
ІІ ТАРАУ
Айқап және ХХ ғ.б.әдебиет
2.1 Айқап және көркем
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23-39
2.2 Айқап және әдебиет
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39-49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .50-51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...52-53
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихының ХХ ғ.б. кезеңі
(1900-1920) даму тұрғысынан алғанда, айрықша деп айтуға болады. Кезең
әдебиеті - ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің заңды жалғасы. Әйтсе
де ХХ ғ.б.әдебиеттің айрықша дамуына әсер еткен бірнеше мәселе болды. Олар:
осы кезеңдегі орыс патшалығындағы саяси-әлеуметтік жағдайлардың
күрделілігі, бірінші орыс төңкерісі (1905-1907) нәтижесінде пайда болған
демократиялық жағдайлар, олардың орыс халқымен бірге бұратана елдердің де
мәдени тұрғыдан алға озуына ықпал етті. Оқу-ағарту ісі дамыды. Кітап
бастыру ісі де жақсы жорлға қойыла бастады. Баспасөз ісі де патшалық
тарапынан қанша қысым көрсе де бұған дейін болмаған дәрежеде өсті. Осы
жағдайлардың барлығы да ХХ ғ.б.қазақ әдебиетінің өсуіне елеулі әсер етті.
Әсіресе, кітап бастыру мен баспасөз ісінің дамуы әдебиеттің дамуына мол
ықпал еткені даусыз. Патшалық цензура тарапынан үздіксіз қысым, зорлықтың
мол болуына байланысты жеке қайраткерлік тұлғалардың бастамасымен шығып
отырған қазақ газеттері ұзақ өмір сүре алмай, жабылып қалып отырды. Аталған
кезеңде қиыншылықтарға қарамай, ұзақтау өмір сүрген және қазақ әдебиетінің
дамуына өз басылымдары арқылы мол ықпал еткен екі-үш ғана басылым болды.
Олар: ақын-жазушы М.Сералиннің бастамасымен, қайраткерлігімен 1911-1915
жылдар аралығында шығып тұрған Айқап журналы еді. Журналдың басы қасында
М.Сералинге қаламының қайратымен көп көмек көрсеткен А.Байтұрсынов,
М.Дулатов (Орынборда Қазақ газетін шығарғанға дейін), Ә.Ғалымов,
С.Торайғыров секілді қаламгерлер қызмет етті. Сол сияқты Қазақстан газеті
де өзге басылымдармен салыстырғанда, біршама мол басылған газет болды. Бұл
газеттің басылуына бетінде, ХХ ғ.б. қазақ халқының түрлі мәселесі қозғалып
отыруына Б.Қаратаев, Ғ.Қараш секілді қазақтың қайраткер азаматтары еңбек
сіңірді. Баспасөз мәселесінде ерекше орны бар, әрі ұзақ басылған, әрі қазақ
даласының түкпір-түкпіріне жеткен, мол тиражбен тарай алған басылым –
Қазақ газеті болды. Газеттің сондай дәрежеде басылуына, қазақ халқына жан-
жақты қызмет етуіне Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов күш-қайратын
жұмсады. Әрине, аталған басылымдардың ісіне қазақ халқының оқыған
азаматтарының әрқайсысы дерлік өз үлесін қосты, ойы ортаға салды десек,
қателеспейміз.
ХХ ғаыср басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің дамуында ерекше
орны бар басылым – Айқап журналы. Журнал бетінде сол кезеңдегі қазақ
халқының түрлі проблемалық, ұлттық мәселелері тұрақты көтеріліп отырды. Бұл
жағдай қазақ журналистикасының, көсемсөзінің жан-жақты өсуіне, толысуына
зор әсер етті деп айта аламыз. Сол секілді журнал бетінде әдеби шығармалар
да мол орын алып отырды. Журналда жарияланған көркем шығармалар жанрлық
тұрғыдан алғанда сан-салалы болып келеді. Журнал бетінде поэзиялық,
прозалық, драмалық шығармалармен қатар, аударма үлгілері де жарияланып
отырды. Бұл жайт ХХ ғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына қосылған мол үлес еді.
Аталып, айтылған мәселелер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетсе
керек.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
баспасөзінің дамуындағы Айқап журналының орны жан-жақты сөз болады.
Сонымен бірге журналдың кезең әдебиетінің дамуына еткен ықпалы басты
назарда болады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің даму мәселелерін зерттеу арқылы
кезең баспасөзі мен әдебиет тарихы жөнінде теориялық, практикалық
мәліметтер бере алады.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғ.б.
қазақ баспасөзінің даму ерекшеліктері мен Айқап журналының көтерген
мәселелері және кезең әдебиетінің дамуына журнал жасаған ықпал мәселесін
талдау болса, осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:
• ХХ ғ.б. қазақ баспасөзінің дамуы және сол үдерістегі Айқап
журналының орнын анықтау;
• Айқап журналы көтерген өзекті мәселелерді саралау, анықтау;
• Айқап журналы және ХХ ғасыр басындағы әдеби үдеріс байланысын ашу,
Айқап және кезең әдебиетінің даму ерекшеліктерін нақтылау;
• Айқап және журнал көтерген әдебиет мәселелері ерекшеліктерін
саралау.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ХХ ғ.б.қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап журналы
1.1 ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы және Айқап
ХХ ғасыр басындағы әдебиет даму тұрғысынан ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы әдебиеттің заңды жалғасы болды. Соның дамыған, көркейген,
өскен үлгісі болды. Сол секілді ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзінің
тарихы да ХІХ ғасырдың екінші жартысында басылған Түркістан уәлаяты,
Дала уәлаяты газеттерінен бастау алады. Бұл газеттер орыс патшалығының
үкіметі тарапынан басылған қазыналық газет болды. Әйтсе де, осы басылымдар
бетінде қазақ халқы тарихына, мәдениетіне, өнеріне, фольклорына т.т.
қатысты көп материалдар жарық көрді. Демек, бұл басылымдар қазақ
баспасөзінің, көсемсөзінің дамуында ерекше орны болды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиеті кеңес дәуірінде де,
онан кейінгі кезеңдерде де зерттеліп келе жатқан мәселелер. Кезең басапсөзі
мен әдебиетінің мол зерттелу себебі – оның кейінгі қазақ баспасөзі мен
әдебиетінің дамуындағы орнының өте-мөте ерекшелігі. Проф. Бейсембай
Кенжебаевтың көп ел аралап, көп жердің архивін ақтарып, дамыл таппай
ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиеті жөнінде дерек, дәйек, құжат
іздеуі, түрлі саяси аумалы-төкпелі кезеңде қайраткер-қаламгерлердің әдеби-
публицистикалық мұраларын жинап, жариялап отыруының өзі дербес ғибрат.
Профессор Бейсембай Кенжебаев өзінің ұзақ ғұмырында Айқап журналы
мәселелеріне, оның редакторы ақын, жазушы Мұхаметжан Сералин тақырыбына
дүркін-дүркін оралып, зерттеу, очерк кітабы, монографиялық тарау, оқулыққа
енгізу, туған, өлген жылдарына байланысты атаулы күндері әрдайым мақала
жазып, баспасөз бетінде жариялап, насихаттап отырды [1].
Қазақ баспасөзі мен әдебиетіне бірдей қатысты Айқап журналы және
оның редакторы М.Сералиннің өмірі, саяси-қоғамдық көзқарасы, қайраткерлігі,
әдеби, публицистикалық мұрасы Бейсембай Кенжебаевтан өзге Қ.Бейсембиев[2],
Ә.Дербісәлин [3], Х.Бекхожин [4], Р.Бердібаев [5], Т.Кәкішев [6],
С.Зиманов, Қ.Ыдырысов [7], Т.Қожакеев [8], С.Бурабаев [9], Т.Әбдірахманов
[10], Ү.Субханбердина [11], З.Бисенғалиев [12], Ө.Әбдіманов [13] секілді әр
буын ғалымдар тарапынан кейде арнайы, кейде зерттеу объектісіне орай жанама
түрде қарастырылып, зерттеліп келеді. Аталмыш ғалымдар еңбегі кейбір дәуір
тынысына орай жіберілген кемшіліктеріне қарамастан, Айқап журналы және
Сералин шығармашылығын зерттеуге, тануға қосылған мол үлес болды.
Түркістан уәлаяты газеті - халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби,
мәдени және эстетикалық ой-пікірін оятып қалыптастыруға септігін тигізген
қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы. Газет 1870 жылдан бастап
Ташкентте шыға бастаған Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде
жарық көрді. Бұл тек қазақтың ғана емес Орта Азия халықтарының тұңғыш
газеті еді. Алғашында ол айына төрт рет екі саны қазақша, екі саны өзбекше
шықты. Газет бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы мағұлматтар көп
басылған. Әсіресе, Ақмешіт, Шымкент, Әулиеата және Жетісу жерлерін
қоныстанған қазақтардың тыныс, тіршілігі кеңірек қамтылды. Негізінде
газеттің шығуына іскі істер министрлігі рұқсат беріп, оның бағдарламасын,
патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын жариялауға ғана
лайықтап, көбіне ресми хабарларды басып отыруды ұйғарған еді. Ресми
хабарлардың ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскер губернаторлардың
жергілікті халыққа қатысты түрлі бұйрықтары, үкімет бұйрықтары, сот
үкімдері болды. Орыс патшалығының ғылымы мен білімі және тарихына қатысты
ұлы орыстық материалдар басылып отырды. Сонымен бірге, орыстың классикалық
әдебиеті, ақындары мен жазушылары туралы да мақалалар жарияланды. Сол
секілді қазақ әдебиетінің де ірі өкілдері туралы мақалалар және олардың
шығармалары, қазақ фольклоры материалдары басылды.
Дала уәлаятының газеті 1888-1902 жылдар аралығында Омбы қаласында
шығып тұрған Акмолинские обласные ведомости газетіне қосымша ретінде
қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрды. Газет қазақ халқының әдебиеті мен
мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі туралы материалдарды тұрақты жариялап отырған
басылым болды. Орыс тіліндегі қосымшасы Особое прибавление к Акмолинским
областным ведомостям деген атпен шығатын. Қосымша 1894 жылдан бастап орыс
тілінде Киргизская степная газета, ал қазақ тілінде Дала уәлаятының
газеті деген атпен жарық көре бастады. Газет аптасына бір рет шығатын
апталық газет болды. Газеттің соңғы саны 1902 жылы наурыз айында басылды.
Содан кейін газет Сельскохозяйсвенный листок атты орыс тілді газет болды.
Түркістан уәлаятының газетінің қазақша басылуына Ш.Ибрагимов,
И.Ибрагимовтар қалай қызмет етсе, Дала уәлаятының қазақша шығуына
басшылық еткен Ешмұхамет Абылайханов, Дінмұхамет Сұлтанғазин, Рахымжан
Дүйсенбаевтар болды. Бұл газетте үкімет бекіткен бағдарламасына сәйкес
патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-зәкүндерін, әкімшілік басқару
істерін жариялайтын басылым болды. Газетте ресми және ресми емес бөлімдер
жұмыс жасады. Ресми емес бөлімде халыққа пайдалы ғылым, білімге қатысты
мақалалар жарияланды. Газет сол кездегі өзге газеттерге қарағанда, қазақ
халқының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайын, мәдени тіршілігін толығырақ
көрсетіп отырды. Сібір әкімшілігіне қараған Семей, Ақмола, Жетісу қазақтары
өнер-білім жаңалықтарын алғаш рет осы газеттен оқу мүмкіндігіне ие болды.
Газет қазақ жұртшылығын орыс әдебиетімен де таныстырды. Оның бетінде
А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский
шығармаларының, И.А.Крыловтың мысалдарының қазақ тіліндегі алғашқы
аудармалары басылып жатты. Сондай-ақ, қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін,
тұрмысын, мәдениетін зерттеген орыс ғалымдары өздерінің мақалаларын да осы
газетте жиі бастырып отырды. Мсыалы, Г.Потанин, А.Алекторов, А.Ивановский,
А.Добросмыслов, В.Обручев, Н.Пантусов, Н.Ильминский т.б. қазақ елінің
тарихына, этнографиясына қатысты материалдарымен қатар қазақ халқының ауыз
әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруда пайдалы жұмыстар жасады. Рас, аталған
ғалымдардың көпшілігі бұратана жұрт қазаққа қатысты миссионерлік пиғылда
жұмыс жасап еді.
Газет жергілікті отаршылдық, әкімшілік орындардың ресми органы
болғанымен, халықты отырықшылыққа, өнер-білімге шақыруда едәуір роль
атқарды. Әсіресе, қазақ жазба әдеби тілінің дамуына зор ықпал жасады деп
айтуымызға болады. Газет бетінде қоғамдық-публицистикалық және ресми іс-
қағаздарын жүргізу жөнінде түрлі мақалалар жарияланды. Публицистикалық,
ресми және ғылыми стильдің негізі қаланды. Аударма тәжірибесінің алғашқы
қадамдары жасалды. Араб графикасына негізделген қазақ жазбасында тыныс
белгілерін қолданудың да алғашқы әрекеттері жасалды.
Ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштарымыздың бірі – Дала уәлаяты
газетінің дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі
елеулі оқиға болды. Дала уәлаяты газетінде басылған шығармаларды қазақ
халқының әр кезеңдеріндегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, күрделі жағдайлары мен
оқиғалар толық тұтас қамтылмағанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер,
халық өмірінің жеке-жеке суреттерін алғаш рет осы газет бетінде жарияланып,
ұлттық әдебиет пен мәдениеттің негізін қалауға көмектесті.
Дала уәлаяты газетінде басылған көркем шығармалардың бір тобы
қазақтың өз төл туындысы болса, енді бір тобы орыс тілінен аударылған
немесе шығыс әдебиетінен ауысқан үлгілері еді. Бұлардың бәрі мазмұн,
көркемдік жағынан бір-біріне ұқсамағанымен, жалпы қазақтың жазба
әдебиетінің дауына ықпал етті.
Қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтың, классик ақын Абай Құнанбаевтың,
ағартушы әрі жазушы Ы.Алтынсариннің қоғамдық-саяси көзқарастарының
қалыптасуына, шығармаларының жарияланып отыруына газеттің ықпалы мол болды.
Дала уәлаяты газеті әдебиетке, мәдениетке қатысты мақала, хабар,
өлең, публицистикалық шығармалар, очерктер, мысалдар мен ертегілер, аңыздар
мен әңгімелерді көп жариялағанын, сол арқылы қазақ әдебиетінің,
көсемсөзінің т.т. дамуына көп әсер еткенін жоғарыда атап айтып өттік. Осы
орайда тағы да ерекше айтылуға тиіс мәселенің бірі – қазақ көркем
прозасының дамуындағы газеттің ролі. Газет материалдары қатарында қазақ
көркем прозасының көптеген көркем үлгілерін табуға болады. Сөзіміздің
дәлелі ретінде, ғалым Ү.Сүбханбердинаның қажырлы еңбегінің арқасында
жарыққа шыққан Дала уәлаятының газетіндегі әдеби нұсқалар атты бестомдық
кітапты айтуымызға болады. Демек, ХХ ғасыр басында жеке көркем жанр ретінде
толық орныққан роман жанрының, жалпы проза жанрының туып, қалыптасуына,
дамуында газеттің орны ерекше екендігі анық.
Серке (1907). Серке газеті жайында Б.Кенжебаевтың Қазақ
баспасөзінің тарихынан мәліметтер деген кітабында біраз мағлұматтар
келтірілген еді. Газеттің өзін тауып оқи алмағандықтан, осы басылым
төңірегінде шыққан деректерге сүйеніп, қысқаша мәлімет бергенді жөн көрдік.
Қазақ оқушыларына арналып Петербургте шығып тұратын Улфат
газетіне қосымша ретінде Шәймерден Қошығұловтың басқаруымен және
X.Ибрагимовтың редакторлығымен 1907 ж жарық көрген Серке газеті үш-
төрт нөмірі басылған соң тоқтап қалған екен. Бастапқыда екі жетіде бір
шығарылмақ болған көрінеді. Серке газеттің шығуы туралы 1911 ж.
М.Сералиннің оқушыларға арнап жазған бас мақаласында: 1907 ж. ІІ-
Мемлекеттік думаның мүшесі Шәймерден Қошығұловтың іждиһатыменен Петербургте
Серке есімді газет шыға бастап еді, ұзаққа бармай үкімет тарапынан
тоқтатылды (Айқап, 1911,№1) делінген.
Газеттің шығуы жайында Ш.Қошығұловтың айтуымен жазылған Орталық ғылыми
кітапханадағы қолжазбада Серке газетінің 3-4 саны шығып тоқтағандығы,
газет атының боранда қойды жайылымға бастаушы серке мағынасында алынғандығы
туралы деректер бар. Ал Нәжет (Азаттық) деген жинақта Улфат газетінің
редакторының бірі жазған хабарда: 1906 жылдың ақырында Улфаттың қазақ
оқушыларына арнап, қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға
қарар болды. Келесі жылғы март айының басында сол газеттің жариялауы шықты.
Артынша, 28 мартта бірінші саны шықты. Ол Улфат газетінің 67-санына
қосымша болып шықты. Газет шыққан соң бірер күннен кейін полиция келіп,
қала начальнигінің Серке, Улфат газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін
оқып, басқармада бар даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті
орындардан сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда
қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жауап берді
делінген. Серке газеті Улфат газетіне қосымша болғандықтан, мұны да
либералдық-буржуазиялық бағыттағы газет деуге болады деген баға береді
Ү.Сүбханбердина [14, 20].
Қазақ газеті. Қазақ газеті 1907 ж., наурыз айында, Троицк
қаласында шыққан. Бір саны шығып тоқтап қалған. Шығарушысы - Хаим Шумлов-
Сосновский, бастырушылар - Жетпісбай Андреев, Ешмухамет Иманбаев. Газеттің
басылуы, қай қалада шығару керектігі, редакторы жайында көп дау болып,
ақырында келісімге келіпті. Бұл газеттің де нұсқасы сақталмаған. Рәмиевтің
Уақытылы татар матбұғаты деген альбомында Қазақ газеті 1907 ж., март
айында қазақ тілінде Троицк қаласында Хаим Шумлов-Сосновскийдің басқаруымен
шығып тұрғаны жөнінде мәлімет берілген.
Қазақстан газеті 1911 ж., 16 наурыздан бастап, алғашқы сандары
Ордада, кейін Оралда (бұрынғы Теке қаласында) қазақ және орыс тілдерінде
басылды. Орыс тілінде қазақ мәтінінің кейбір қысқаша аудармасы ғана беріліп
тұрыпты. Көлемі шағын, 6 беттік газеттің 5 саны 1911 ж., ал қалған сандары
1912-13 ж., барлығы 14-15 саны шыққан екен. Газеттің редакторы Елеусин
Бюрин болды. Газет А.Н.Шелкова дегеннің жекеменшік баспаханасында басылып
тұрған. Газеттің мақсатын әр санының басында: Газеттің асыл мақсаты:
кәсіп ету, ғылым үйрену турасында делінген сөздерден-ақ айқын аңғаруға
болады. Қазақстан газетінің бетіндегі мақалаларда халық алдындағы
адамгершілік парызды өтеу мақсатында қазақ елін өнер-білімге жетелеуге
қызмет ететіндігі жазылған (1911, N1, 15 қараша) Рәмиевтің Уақытылы
татар матбұғаты деген альбомында Қазақстан газетінің 1911 ж.,
наурыздан бастап Орал қаласында қазақ тілінде шыға бастағандығы, қазақтың
көзі ашық азаматтарының бір-бірімен мәмлеге келе алмай, біршама уақыт
айтысып, тартысқан соң көп қайшылықтармен шығарылғандығы туралы мәлімет
берілген. Қазақстан газетінің бетінде орыс мәдениетінен, әдебиетінен
үйренуге, үлгі алуға шақыру секілді сарын басым. Оған Кольцовтың Что ты
спишь, мужичек? (1911, 1, 16 наурыз) деген өлеңінің қазақ тіліне Уа,
ұйықтап жатамысың, қара шекпен? деп аударылуы жалқаулықты, кері
кеткендікті әшкерелеп, талапкерлікке, еңбекке үндеуі айқын дәлел бола
алады. Архангельскийдің Қазақтың мал шаруашылығына көмек жайында (1913,
№1, 27 қаңт.) деген мақаласын қазақ тіліне аударып, осы сала жайында құнды
кеңестер берілгенін де атап өткен орынды.
Газет бетінде мәдени жаңалықтармен бірге, ғылым жетістіктеріне
арналған материалдар да жарияланып тұрды. Нефті (1911, №2, 1 желт.) деген
хабарда Үйшік (Гурьев) уезінде 8000 шаршы км. көлемін алып жатқан бай мұнай
орнының табылғандығы жазылған. Жаңа шыққан кітап, газет туралы хабар,
мақалалар да көптеп кездеседі. Жаңа шыққан кітап (1913, №2, 16 ақпан)
деген хабарда Қазақстан баспаханасынан көлемі 27 беттік Ызың атты жаңа
кітаптың басылып шыққандығы хабарланған.
Қазақстан газетінің бетінде басылған мақалалардан қазақ елінің
хал-ахуалын, тіршілігін, шаруашылығын білумен қатар елді өнер-білімге,
мәдениетке, басқа елдердің әдебиетінен үлгі алуға шақырған прогресшіл-
демократиялық ізгі ниетті аңғаруға болады. Алайда, газеттің небәрі 14-15
саны шығып, жабылып қалды.
Кезінде қалың қазақ елінің айнасы, шамшырағы болған, білім мен өнерді,
мәдениетті насихаттап, жұртшылыққа таныстырған Қазақ газеті А.Байтұрсынов
пен М. Дулатовтың еңбегінің арқасында жарыққа шықты.
Қазақ газеті Орынборда 1913 жылғы 2 ақпаннан бастап шыға бастады.
Таралымы 3000, кейбір мағлұматтарда 8000-ға жеткені туралы деректер бар.
Редакторы Ахмет Байтұрсынов, бастырушы Азамат серіктігі, Құсайынов-
Кәрімов баспаханасы.
Архивте газеттің екінші редакторлығына М.Дулатовты тағайындау туралы
1914 жылғы 19 мамырда Орынбор губернаторына жоғарғы баспасөз
басқармасының берген бұйрығында былай делінеді: Орынборда Ахмет
Байтұрсыновтың редакторлығымен шығып тұрған Қазақ газетінің екінші
жауапты редакторы қызметін атқаруға Торғай облысы, Сарықопа болысы №1
ауылдың қазағы Мир-Якуп Дулатович Дулатовқа рұқсат берілген. Ал газеттің
1918 жылғы 261-265-сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков.
Қазақ әдебиетінің аса түйінді мәселелеріне тоқталған газет оны үш
кезеңге бөледі: 1. Қазақтың көне ауыз әдебиеті. 2. Жазба әдебиеті алғаш
қалыптаса бастаған кезде ауыз әдебиетінің тоқырауына байланысты жалпы қазақ
әдебиетінін, кері кеткен дәуірі. 3. Абай, Ыбырай бастаған жаңа әдебиет
дәуірі. Мақалада бұл үш дәуірдің ерекшеліктеріне тоқталып, мысалдар
келтірілген. А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас ақыны деген мақаласында Абай
өлеңдерінің кітап болып басылмағандығынан оның шығармаларының қазақ арасына
кең жайылмағандығын, өзінің Абай сөздері жазылған дәптерді тек 1903 ж.
оқығанын, жалпы Абай өлеңдерінің аз сөзді, терең мағыналы, әрі қазақ
әдебиетінде бұрын болмаған жаңа құбылыс екендігін өте жоғары бағалайды да:
Абай сөзі заманындағы ақындардың сөзінен оқшау, үздік, артық деп
тұжырымдайды. Сонымен бірге, Абайдың шыққан ортасы, әкесі Құнанбай, атасы
Өскенбай, ұлы атасы Ырғызбай, шешесі Ұлжан туралы деректер келтірген.
Абайдың 80-жылдары Семейге жер аударылып келген Михаэлиспен, қазақ елінің
әдет-ғүрпы, салт-санасы туралы материал жинаумен шұғылданып жүрген Гросспен
танысуы, олардың Абайға тигізген әсері, орыстың ұлы ақындары Пушкин,
Лермонтов, Некрасов, жазушылар Толстой, Салтыков-Щедрин, Достаевский,
сыншылар Белинский, Добролюбов, Писерев еңбектерімен таныстырғаны, қазақ
халқының бағына Абайдың мансап қумай ақындық жолға түскені Абай өлендерінің
әрі сыншыл, әрі шебер екені жазылады (1913, №№39, 40 ,43). Ә.Бөкейханов
қазақ елінің тарихына арнаған мақалаларында Ш.Уәлиханов, П.П.Семенов-Тянь-
Шанский, Г.Н.Потанин туралы аса мол мағлұматтар береді. Шәкәрім
Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі деген кітабына
көлемді сын мақала жарияланған. Француз социалистік партиясының басшысы,
„Юманите" газетін ұйымдастырушы Жан Жорес пен Герман социал-демократия
партиясының және 2-интернационалдың көрнекті қайраткері Август Бебель
туралы мақалаларын жариялайды. Сондай-ақ Ә.Бөкейханов өзінің Ұят-ай деген
мақаласында қазақ оқырмандарын Л.Н.Толстой, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
М.Е.Салтыков-Щедрин, Ф.М.Достаевский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов,
А.И.Герцен секілді әдебиет алыптарының өмірімен таныстыра отырып, олардың
халық үшін айтулы еңбек сіңіргенін, бірақ қуғын-сүргінге, әділетсіздікке
ұшырағанын баяндайды. Ескі һәм жаңа билер (1914, №59) деген мақалада әділ
билерді ешкімнің жоғарыдан қоймайтыны, оларды халықтың өзі танып,
тағайындайтыны билік жүргізудегі әділеттілік сөз болады. Шәкәрім
Құдайбердиевтің Би һәм билік туралы (1914, №65) деген мақаласында сонау
ерте заманнан бері халықпен бірге жасасып келе жатқан әдет-ғұрпы, салт-
санасы, мақал-мәтелмен айтылатын билердің дуалы сөзі, әрбір бітім, келісім
кезіндегі елді тоқтамға келтірген аталы уәж атадан балаға мирас болып,
ауыздан-ауызға көшетіні сөз болады. Газеттің 1914 жылғы 50 санында басылған
билік туралы мақалада қазақтың әдеттегі заңының ерекшеліктері атап
көрсетіледі. Бұл материалдар қазіргі зерттеушілер үшін құнды дерек болатыны
сөзсіз.
Абайдың қайтыс болғанына 10 жыл толуына арнап жазған мақаласында
М.Дулатов Абайды қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ тілін
қальштастырушы ретінде бағалай келіп, оны Ломоносовпен салыстырған (1914,
№67). М.Дулатов Тіл құрал деген мақаласында А.Байтұрсынов дайындаған
оқулыққа сын жазған. Онда қазақтың әдеби тілі жөніндегі өз пікірін білдіре
отырып, қазақ тілінде сөйлегенде оны араб, парсы, орыс сөздерімен
шұбарлауға үзілді-кесілді қарсы шығады (1915, №93). Проза жанры төңірегінде
мәселе көтерген газет Роман не нәрсе? деген тақырыппен басылған
мақаласында (1914, №48) оған жан-жақты түсінік бере отырып, шет елдердегі,
Россиядағы романдардың дүниеге қалай келгендігі жөнінде мағлұматтар
келтіреді. Қазақ топырағында туған тұңғыш көлемді шығарма М.Дулатовтың
Бақытсыз Жамал романы туралы деректер де бар.
Газетте М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Дөнентаев, Б.Майлин, С.Торайғыров,
Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б.Серкебаев, Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев т. б. көптеген
мақала, өлеңдері басылған. Қазақ газетінің бетінде сонымен бірге
аудармалар туралы сын мақалалар да басылып тұрды, Л.Н.Толстой, А.П.Чехов,
М.Ю.Лермонтов, В.Г.Короленко, И.А.Крылов шығармаларын аударып басумен
қатар, Бичер Стоудың Том ағайдың лашығы деген кітабының қазақ тіліндегі
аудармасы туралы деректер Қолдар досты деген мақалада кездеседі (1913,
№№5, 7, 8, 9). Оқу-ағарту мәселесіне де Қазақ газеті көп көңіл бөліп,
қазақ даласында жаңадан мектеп-медреселер салудың қажеттілігі, осы істің
барысы туралы хабарларды кеңінен жариялап отырды. Сондай-ақ қазақ тілінде
шыққан кітаптардың бағыт-бағдары, алатын орны жөнінде қысқаша сын мақалалар
өте көп жазылды. Газет-журнал шығару ісіне де көп көңіл аударып, жаңа
басылымдарды жұртшылыққа таныстыру, олардың көтеретін мәселелеріне баға
беру барысында да талай жұмыстар істелді. Оқу-ағарту ісін қалыптастырып,
дамытуға үлкен үлес қосқан газет бала тәрбиесін де назардан тыс қалдырған
жоқ. Бала тәрбиесі деген мақалада (1915, №119) жалпы адам баласын басқа
да тіршілік иелерімен салыстыра отырып, тән тәрбиесімен қатар адамзат үшін
алғашқы күннен бастап жан тәрбиесінің де аса қажет екенін баса айтып көне
Римде, Грецияда бала тәрбиелеудің ерекшеліктеріне тоқталған. Баланы
Бетегеден биік, жусаннан аласа бол, Кем бойыңды, жасыр ойыңды секілді
ежелден қатып қалған қағида бойынша тәрбиелеудің дұрыс еместігін, ұрып-
соғуға болмайтынын жазды.
„Айқап" журналы. ХХ ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың
қаңтарынан бастап, 1915 жылдың қыркүйегіне дейін Троицк қаласындағы
Энергия баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған Айқап журналы
халқымыздың әлеуметтік, саяси өмірінде, әдебиет пен мәдениетімізді
насихаттап, таратуда елеулі роль атқарды. Араб әрпімен теріліп, басында
айына бір рет, кейін екі рет шығып тұрған бұл журналдың нақты деректерін
былайша сипаттауға болады:
1911жылы №№1-12 қаңтар- желтоқсан.
1912 жылы №№ 1-14 қаңтар- желтоқсан.
1913 жылы №№1-24 қаңтар-желтоқсан.
1914 жылы №№1-24 қаңтар-желтоқсан.
1915 жылы №№ 1-14 қаңтар-желтоқсан
Ғабдолғазиз Мұсағалиев (1880-1933) журналдың 1912 жылғы 4-санында
жарияланған Айқапты үлкейту хақында деген мақаласында осы басылымды біз
мың оқушының альш тұратынын жазған еді. йғасы ^сомдық журналға мемлекет
тарапынан ешқандай көмектің болмағандығынан ол оқушылардың өз күшімен жарық
көрді. Қаржының жеткіліксіз болғандығын журнал бетінде халыққа арналып
жарияланған мақалалардан айқын көруге болады. Журналдың шығарушысы да,
редакторы да белгілі жазушы-журналист М.Сералин болды.
Айқап журналы осылай аталуының себебі мен алдағы мақсаты туралы
1911жылғы 11-санында бастырушылар алқасының атынан былайша түсінік береді:
Айқап деген сөз қазақтың төл сөзі, ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен
кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде адынды. Ай, қап! деп
санымызды соқтық, енді ел катарына қосылайық деген үнді білдіреді. Ал
Бақытжан Меңдібеков Газеталарымыз туралы деген мақаласында (1912, №6):
Ай, қап! Әттеген-ай, іс өтіп кеткен екен ғой, біз ұйықтап жатқанда,
басқалар желден, аққан судан пайдаланып жатқанда, біздің мұндай халде
болуымыз деп өткен іске өкініп қойған есім боларға керек,- деп жазыпты.
Халиолла Ғабдолжалилов Айқап мағыналары деген мақаласында (1911,
№2) Айқап деген сөздің үш түрлі мағынасына тоқталған екен: Ай, қап -
болмай қалған іске өкінуі және қараңғы түнді жарық еткен ай, және оның қабы
(сауыты), халықты айқап-шайқап аралау. Бұл соңғы екі ұғым Ғабдолжалиловтың
ой-қиялының жүйріктігінен туған дүние болса керек, бірақ нақтылы шындыққа
жанаспайды. Айқап деген ұғымның мәнін бұған тұңғыш рет көңіл бөліп,
тұжырымды ой түйген журналдың редакторы М.Сералин былайша айқындап береді:
Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ісі бар? Газет шығармақшы болдық,
қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы жоқтарымыз
ынтымақтассақ та, ақшасыз істің жөні табылмады. Қап, пұлдың жоқтығы,
қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтау үшін қала
салмақ болды басымыз қосылмады. Колайлы жерлер қолдан кетті. Қап,
ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, ендігі сайлауда көреміз, қап,
бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде қап деп қапы қалған
істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң
журналымыз да өкінішімізге ылайық Айқап болды (Айқап, 1911, №1). Айқап
журналының шығуы, редакторы жайында Ленинградтағы Орталық мемлекеттік тарих
архивінде мынада деректер сақталған: Орынбор губерниясының Троицк қаласында
шығатын қазақ журналы туралы 1910 жылы 18 январьда берілген куәлік бойынша
Қостанай облысы, Шұбар болысының №5 аулының қазағы М.Сералиннің
редакторлығымен және жауапкершілігімен Айқап атты журналды төменгі
программамен шығаруға рұқсат берілді:
1. Бас мақала.
2. Шет ел хабарлары.
3. Мұсылман өмірінен мәселелер.
4. Хроника.
5. Фельетондар мен өлендер.
6. Библиография және ғылыми мақалалар.
7. Әртүрлі хабарлар мен редакцияға хат [15,25].
Проф. Б.Кенжебаев Айқап журналының бетінде шыққан материалдарды
тақырып, мазмұн жағынан былайша бөлімдерге бөлген:
1. Саяси-әлеуметтік мақалалар.
2. Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері.
3. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды
мәселелері.
4. Ана тілі, әліппе, емле мәселелері.
5. Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, тендік мәселесі.
6. Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары.
7. Ішкі-сыртқы хабарлар.
8. Кітап сындары.
9.Тілші хаттары, жауап хаттар [16, 26-30].
Тақырып ауқымынан көріп отырғанымыздай, қазақ тілінде тұңғыш шыққан
Айқап журналында еліміздің саяси-әлеуметтік, мәдени, шаруашылық
жайларынан көптеген мақала, хабарлар жарияланып, басылым сол кездегі
көкейтесті мәселелерді хал-қадірінше көтеруге, халыққа таныстыруға тырысты.
1.2 Айқап көтерген өзекті мәселелер
Кіндік қаным тамған жер деп ата жұртын аса қастерлеген халқымыз үшін
осы ғасырдың басында жер мәселесінен өткен өзекті мәселе болған жоқ деу
әрине, қате болар. Бірақ қазақ бұқарасының көрші жұрттардың тіршілігін
бағдарлап, байқаған соң отырықшы болу керек пе, әлде көшіп-қонып жүргені
орынды ма? деген сұраққа жауап іздегені рас. Халық арасында жер төңірегінде
екі түрлі пікір қалыптасты. Біреулері қазақтарды отырықшылыққа шақырып,
бірігіп мал, егін шаруашылығын өркендетуге, ол үшін жеткілікті мөлшерде жер
алуына үгіттесе, екіншілері қазақ елін жаппай отырықшы етуге болмайды деп
бұра тартты. Бұл екі пікір де журнал бетінде кеңінен талданып талқыланды.
Қазақ елі отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен шұғылданса өнер-білімге жол
ашылып, мектеп салуға, емхана ашуға мүмкіндік туатыны жан-жақты сөз болады.
Сол кездің өзінде 20-30 үйден бірігіп, олардың егіншілікпен айналыса
бастағандығы, күн өткен сайын мұндай ауылдар санының көбейе түскендігі
былайғы жұртқа хабарланып тұрды. М.Дулатов өзінің жер мәселесіне арнаған
мақаласында осы екі пікірді де жан-жақты талқылайды. Рас, қазақ халқының
жер-суға ие болып, жаз жайлау, күз күзеу, қыс қыстауда тарлық көрмей төрт
түлігі сай болып, тай құлындап, тоқты қоздап, қосты жылқы, желілі түйе,
отарлы қой, қайғы жоқ, еріккеннен бірінің малын бірі қуып, кең далада құлан-
киікше сайран етіп жүрген күні болған, ол күндер енді көздеріне ғана
елестейді. Мұның себебі не, халықтың өсіп, жердің өспеуі һәм тозуы; қазақ
жері патша мүлкі саналып, сол себепті миллиондап жерсіз мұжықты хүкіметтің
қазақ жеріне қондыруы, бұл тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер
тарылып, ата-мекеннен ірге қозғалып, қазақтың шаруасының күйзелуі, 15-20
жылдан бері бұл көшпелі мұжықтардың келіп бітуінің ұшы көрінбей, бұлай
болғанда енді аз жылда қазақ халқы ең жаман жерге сорлап қалып, ақырында
пақырлыққа жетуі ықтимал. Жер көп-аз болса да бұл заман өнер-білім заманы
болған шақта әр жерде жайылып жүргенде оқудан мақұрым қалармыз. Надан халық
білімді халықтардың қасында өзінің діні, хақын сақтай алмай дүниеден ақыры
есебін бітіруі ықтимал [17, 84-85],- деп жазған еді.
Журналдың көп көңіл бөлген мәселесінің бірі - әдет-ғүрып, салт-сана
мәселесі еді. Журнал қазақ тіршілігіндегі әдет-ғүрыптың кемшілік, кері
кеткен жақтарын сынай отырып, елді жақсылыққа, озық ойға, болашаққа
шақырды.
Қазақтың қазіргі халі деген мақалада елді кері тартатын кесепаттың
алыстан келмейтінін, оның өз арамыздағы кәдімгі дау-жанжал, ұрлық, өтірік,
өсек сөзден тарайтынын, бұл кемшіліктердің кәсіпсіздік, білімсіздіктен
туатынын жұрт алдына алақандағыдай жайып салады. Б.Майлин журналдың 1913
жылғы 15-санындағы мақаласында қыз ұзату тойында, өлімге ас беріп, еске
алуда елдің үлкен шығынға бататынын айтып, оның орнына халықты пайдалы
іске, оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға, мектеп-медресе салуға қаражат
шығаруға шақырады. Жалпы алғанда, журнал қазақ елін білімге, өнерге
шақырды, оқыту сапасын жақсарту мен білім беруді білгілі программаға сүйене
жүргізу керектігін сөз етті: Біздің қазақ баласына не қылса да басқа
жұрттарға теңелу хақында біраз кеңес деген мақалада (1911, №5, 4-6-беттер)
оқыту ісін дұрыс жолға қою үшін көптеген шараларды жүзеге асыру керектігі
айтылады. Сондай-ақ қазақ шәкірттерінің хал-жағдайының тым нашар
екендігіне тоқтала отырып, журнал оларға көмектесуге шақырған
көптеген мақала-хабарларды да басып отырды. Білім беру мәселесін шешу үшін
оқу құралдарын шығару, қазақ тілінің әліппесін жасау, жазу жұмысын бір
ережеге бағындыру туралы бірсыпыра мақалалар жариялады.
Айқаптың тілі ХХ ғасырдың басындағы ұлттық публицистика үлгісі
болды. Журнал бетінде жазушы, журналистер қазақтың жазба тілін
қалыптастырып, көне, діни кірме сөздерден тазарту үшін Абай, Ыбырай
бастаған жаңа әдеби тілді қолдады. Журналдың редколлегиясында хатшы болып
істеген С.Торайғыров: Біз Самарқан, Түркестан, Бұхар, Ташкент жағынан
келген бас қатырғыш дін жақиеттерінен арыльш, енді Европа мәдениетінен
суарылған жаңа өнерлі тілді жасалық. Ол өнерлі тілдің үлгісін бізге Абай
берді. Абайдан үйренейік, онан соң сынаптай таза, күмістей кіршіксіз
қазақтың ауыз әдебиетінен, бұрынғы сөз тапқыр шешен сөздерінен үйренейік
[18, 166],- деп жазды.
Айқап журналы қазақ әйелдерінің қоғамдағы орнына да жан-жақты
тоқталады. Адам баласының тәлім-тәрбиесі анадан ауысады, бүкіл адамзатты
тәрбиелеуші – ана деп, олардың үйдегі, жанұяда атқаратын ролін өте жоғары
бағалады. Журнал осы мәселені көтере отырып, езілген қазақ әйелдері
қатарынан жұмысқа тілшілер тартты. Тілеубайқызы Сақыпжамал [19, 70]
қазақтың ер балаларды оқытып, қыз балаға онша көңіл бөлмейтінін, олардың
қалың малға сатылып, сүймеген адамына еріксіз ұзатылатынын халық алдында
әшкерелейді. Сақыпжамал Ұзақ күткен үмітім деген мақаласында [20, 82]
Айқап журналының әйел мәселесін көтергеніне, қыздар жазған мақалаларды
жариялағандарына ризашылық білдірген екен. Сөйтіп, Айқап журналының
беттерінен өздерінің аянышты халін, ауыр жағдайларын көрген қазақ
әйелдерінің сана-сезімі оянып, еркіндікке, білім алуға ұмтыла бастады.
Қазақ әйелі туралы алғашқы әңгіме, поэма жазған көрнекті жазушылар:
С.Торайғыров, С.Дөнентаев, С.Көбеев, Ә.Ғалымов, М.Сералин осы журналдың
жұмысына үзбей қатысып отырды. Айқап журналының 1915 жылғы 4-санында
Ана деген мақаланың соңына Би баласы деп қол қойып, (Би баласы -
Шәйбай Аймановтың бүркеншік аты) автор әйелдің қоғамда алатын орнына,
ананың бала өсірудегі, болашақ буынды тәрбиелеудегі роліне тоқталады. Ана
деген сөз адам баласының құлағына қандай жағымды, көңіліне қандай қонымды
сөз. Кірлі көйлек кигізбеген, дәмсіз тамақ жегізбеген, ыстыққа күйгізбеген,
суыққа тоңғызбаған, қатты жерге жатқызбаған - сол сүйікті ана емес пе,-
деп басталып... бала тәрбиелеудің бас тізгіні ана қолында болатын болған
соң, сол аналардың өздерінің де тәрбиелі болғаны тиіс [20, 255],- деп
тұжырымдайды.
Айқап журналының басқарушысы да бастырушысы да демократ-қайраткер,
озық ағартушы, дарынды журналист Мұхаметжан Сералин журналдың 1911 жылғы
қаңтар айында шыққан бірінші санында жариялаған мақаласында былай дейді:
...Газет пен журналдың халық үшін пайдалы екендігіне бұл заманда шек етуші
жоқ. Халықтың қай дәрежеде алға кеткендігі халық арасына таралған газет-
журнал һәм кітаптардан білінеді. Мен де талап етіп, осы кішкене журналды
шығару үшін қаламға жармастым. Жұртқа атақ шығарып, білім сату үшін емес,
ағалар мұны көрген соң ойға қалмас па деген ниетпен... [21, 78].
М.Сералин ХХ ғасырдағы қазақ ағартушыларынын, дәстүрін жалғастыра
отырып, мектеп ашу, бала оқыту жөнінде нақтылы ұсыныстар жасады. Біздің
ілгергі келешек күніміз де, бұл дүниеде күн көріп, жұрт қатарлы тұруымыз да
жалғыз-ақ нәрсеге тірелген. Ол - оқу. Мұнан былайғы заманда оқып, өнер
білмесек өнерлі халыққа жалшы болудан басқа бізге ешбір де орын қалмайды.
Біз жұртшылық болып оқушы талапкерлерге жәрдем бермесек, оқығандарымыз
көбейе алмайды,-[22, 18-19 ] деп жазды ол.
Отарлау саясаты шарықтау шегіне жетіп тұрған кезде, бес жыл бойына
үзбей шыққан жалғыз журнал Айқапқа қарсы патша цензурасының шабуылы
алғашқы жылдан-ақ басталған болатын. Ал күрмеуі көп, шешуі қиын күрделі
құбылыстар туралы сан алуан ойларын батыл ұсынып, қалың қазақ халқын оятуды
мақсат еткен А.Байтұрсыновты, М.Дулатовты, М.Сералинді қуғын-сүргінге
түсірген Орынбор губернаторының Ішкі істер министрлігіне 1911жылғы 3
қыркүйектегі жолдаған №9341жарлығынан мыналарды оқимыз: В №802 газеты
Вакт и №6 журнала Айқап помещена корреспонденция о том, что один из
видных молодых киргизов Мир-Якуб Дулатов остановился проездом в
Семипалатинске в квартире частного лица. Однажды вечером в эту квартиру
вошли жандармский ротмистр полицеймейстер с другими чинами полиции и
произвели обыск, при котором ротмистр, вынул из кармана брошюру
Пробуждайся, киргиз, спросил Дулатова знает ли, он кто писал эту брошюру?
Дулатов ответил, что книга написана им, что она выдержала два издания и оба
раза издана с разрешения цензора. При обыске у Дулатова были отобраны
разные книги, газеты и рукописи на разных языках. После обыска, Дулатов был
заключен в тюрьму, и неизвестно когда он будет освобожден. В заключение
автор корреспонденции сообщает, что в прошлом году та же участь постигла
было и другого киргизского писателя Ахмета Байтурсынова, который без всяких
причин и даже не по суду просидел в тюрьме более девяти месяцев...
Признавая, что корреспонденцией этой нарушается 13-пункт обязательного
постановления, 28 ноября 1910 года Оренбургский губернатор постановил:
редактора газеты Вакт Каримова подвергнуть штрафу в триста рублей или
аресту на два месяца, а редактора газеты Айкап - Сералина штрафу на сто
рублей или аресту на один месяц [23, 30]. Айқап журналының 1911 жылғы 6-
санында басылған бұл корреспонденцияның соңына Қорықбасов Азамат деп қол
қойылған екен. Бұл - Мұстақым Малдыбаевтың бүркенішк аты. Хабарда Міржақып
Дулатовтың 1911 жылы, 2 июньде Семей қаласында Оян, қазақ кітабы үшін
түрмеге қамалғаны туралы мәліметтер берілген.
Міржақып Дулатовтың қолындағы татар, қазақ газет-журналдарын,
қолжазбаларын және қазақ ақын жазушылары Абай Құнанбаевтың, Ахмет
Байтұрсыновтың, Ғұмар Қарашевтің кітаптарын жандармның алып кеткені туралы
деректер бар.
ХХ ғасырдың бас кезінде демократияшыл бағыттағы ақын-жазушылардың
есейіп, шығармашылығының шыңдалуына Айқап журналы көп әсер етті. Журнал
төңірегіне қазақтың демократияшыл бағыттағы ақын-жазушыларының көбірек
топтасуының өзі кездейсоқ жағдай емес еді. Журнал халық арасына көп
тараған, елдің мұң-мұқтажына қолынан келгенше жауап беруге тырысқан, мәдени
тілегін қанағаттандыру жолында еңбек еткен, басқа баспасөз органдарымен
салыстырғанда демократиялық идеяларды халық арасына тарату ісінде белгілі
бір дәрежеде болса да дұрыс жұмыс атқарған журнал болды. Жалпы, Айқап
журналының қазақ қоғамының, соның ішінде қазақ әдебиетінің тарихынан алатын
орны ерекше. Журнал негізінен алғанда халықты отырықшылдыққа шақырғанымен,
оның бетінде бұл іске қарсы шығушылардың мақалалары да басылды. Мұндай
мақалаларды оқушылар талқысына салу мақсатымен басып отырды.
Журнал дінді оқумен, оқуды дінмен сабақтастықта, тұтастықта
қарастырды, таныды.
ХХ ғасыр басында қазақ тілінде шыққан жалғыз журнал Айқап ғана
болғанымен, онда қазақтың өткен кездегі де, ХХ ғасырдың басындағы да
қоғамдық-саяси өмірінің мәселелері, мәдениет және әдебиет жайында, халық
ағарту жұмысы мен тілдің дамуы жайында, қазақ әйелінің тендігі жайында мол
жазылды. Медицина, агротехника мәселелеріне, ғылым мен техниканың кейбір
тыныстарына, елдің сыртқы ішкі жағдайына және басқа мәселелерге едәуір
көңіл бөлінді. Бұл мәселелердің кейбіреулері журнал бетінде халықтың
талаптары мен армандарына сәйкес жазылып отырды. Қалай дегенмен де халықтың
қара қазанында бұрқырап қайнап, ернеуінен төгілуге шақ тұрған бай әдебиеті
алғашқы басылымдарда мол жарияланды. Сол міндетті Айқап журналы да
мүлтіксіз атқарып, әрбір санында ел ішінің өнер кеніштеріне елеулі орын
беріп отырды. Осы жайында А.Байтұрсыновтың былай дейтіні бар: Қазақ осы
күнде қалың орманға кіріп адаскан адам секілді. Қалай жүрсе жөн боларын
білмей дағдарған кезі. Олай-былай жүріп еді, жол табылмады. Енді тоқтап тың
тыңдап, қайдан қандай дыбыс шығар деп құлағын салып тұрған кезінде әркім
шама-қадірінше, адасқанына айғайлап дыбыс беретін сықылды үнін шығарып,
ойын айтуға міндетті [24, 213]. Міне, осында айтылған пікір сол кездегі
зиялы азаматтардың шын сыры екені даусыз. Олар Айқап журналын халықтың
көзі, ойы, тілі деп түсінді. Біздің осыншама артта қалуымыздың басты
себебі, сауатсыздығымыздан, өнерімізді бағалауымыздан, жалқаулығымыздан,
бір-бірімізді көре алмайтын күншілдігімізден деп түйді олар. Ендігі жерде,
аты аталған адамзат дұшпанынан қалай құтылудың жолын, жөнін іздеп, әркім
өз әлінше баспасөзге ат салысты.
Кез келдің заманында
журнал Айқап,
Білгендей шөлдегенін
жұрттың байқап.
Жасаған ұзағынан сүйіндіріп,
Кетсе екен Еділ,
Жайық бәрін жайқап,- деп тебіренді Мұхамед Мақұлов [25, 71].
Айқап журналының бетінде жарияланған қазақ қызының тағдыры туралы
жырланған поэзиялық туындылар, прозалық шығармалар, публицистикалық
материалдар қалың оқырманмен қатар көзі ашық қазақ қыздарына да үлкен әсер
етті. Олар қоғамдағы осы келеңсіз құбылысқа газет-журналдар арқылы батыл
түрде қарсы шықты. Осы орайда Тілеубай қызы Сақыпжамалдың Қазақ қыздарының
аталарына мақаласын атап өткен жөн. Ер баланы оқытасыз да, бізді
оқытпайсыз, қыздар оқыса бұзылады дейсіз. Бұзылған әйелдер оқығаннан бұзыла
ма екен. Оқу адамды бұза ма екен? Біле білсең қыз баланы көбірек оқыту
керек. Қыз бала түбінде бала-шағаның анасы болады. Ана надан болса, балаға
жақсы өнеге бере алар ма?! Қыздарыңызды көріне жәбірге ұстап бересіз, ұстап
бергеніңіз сол, 14-15 жастағы қыздарыңызды 50-60 жастағы шалға бересіз.
Екеуі тең бе, тең емес пе оған қарамайсыз. Шырылдатып ұстап бересіз. Егерде
тең болса 14-15-тегі ұлдарыңызға 50-60 жастағы кемпірді неге алып
бермейсіз? деп тоқтайды Сақыпжамал. Бұдан артық жеткізіп, бұдан артық
ашынып жазу мүмкін емес сияқты. Мақала сол кезде миллиондаған қазақ
қыздарының намысын жанып, ар-ұятын оятқан, қазақ даласын дүркіреткен, ұлы
жаңалық болды.
Айқап журналының осындай ірі әлеуметтік мәселені халық алдында
проблема етіп көтеруі, қоғамдық пікірді қалыптастыруы сол кездегі
басылымның жаңа өмірге деген талпынысы еді. Әйтпесе бұрын кісі үстіне еркін
кіріп, кісі бетіне түзу қарамайтын, ғасырлар бойы өз ойын, өз пікірін
ішінде бұғаулап ұстап келген қазақ қыздарының Айқап бетінде ашына сөйлеуі
мүмкін емес. Бұл - осы журналдың бүкіл аналарға деген ықыласы, қамқорлығы.
Тек аналарға ғана емес, қазақ қауымына, қазақ халқының болашағына деген
үлкен сүйіспеншілік, аса зор үміт артқандық. Күллі тірлігі ауылда өткен
қазақ қызы Сақыпжамал М.Горькийді оқымаса да пікірлес. Адамда не қасиет
болса, бәрі күннің көзі, ананың сүтінен алынған қасиет,- демеп пе еді
М.Горький. Ал Сақыпжамал бұлай тереңдеп бара алмаса да, Қыз бала түбінде
бала-шағаның анасы болады. Ана надан болса балаға жақсы өнеге бере алар
ма?!- деді. Сақыпжамалдың жалынды сөзінен кейін оқушы қауымның дүрліге бас
көтергенін, әркім өз ойын бүкпей ортаға салғанын Айқапты парақтаған сайын
айқын көруге болады. Айқап болса, әйел теңдігі жөнінде жазылған
материалдардың ешқайсысын да жабулы қазан жабулы күйінде қалдырған жоқ,
үзбей жариялап отырды.
Айқап журналының үнемі назарда ұстап отырған үлкен мәселелерінің
бірі – оқу-ағарту ісі болды. Журнал бұл тақырыпта көптеген көркем
шығармалармен қатар көсемсөз материалдарын да жариялап отырды. Осы тұста
Айқап бетінде жарық көрген мына бір кішкене мақалаға көңіл бөлейік:
Бүтін дүниеге аты шыққан жапон маршалы Ояма бір жетінің алты күнін
мектепте өткізеді, сонда қонады. Асылзадалар һәм бай балалары мен кедей
балаларын бір тегіс тәрбие етеді. Киген киімдері, жеген тамақтары бірдей.
Жату, тұрулары да қатар. Өз үйіне қайтқанда рұқсат сұрап қана қайтады.
Оямадан: - атағыңыз бүкіл дүние жүзіне мәлім адамсыз, бұл істеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz