Антропоцентризм және прагматизм –ХХғ.философиялық бағыттар

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Әдебиеттегі жаңа бағыттардың көрінуі
Антропоцентризм және прагматизм .ХХғ.философиялық бағыттар
Әдебиеттегі ақиқат немесе көркем шындық
Әдебиетте көркем образ жасау мәселелері
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Қазіргі таңда әдебиеттану ғылымында өзге ғылым салалары секілді жаңа бағыттар пайда болып, өз принциптерін дәлелдей түсіп, әдебиетіміздің сан қырлылығын дамыта түсуде. Әрине де оның бәрі тікелей адамға қатысты дүниелер болғандықтан әдебиеттегі адам мәселесі көркем шығармада образ арқылы көрінеді. Осыған байланысты ХХ ғасырда пайда болған философиялық бағыттар әдебиетті де айналып өте алмайды.Солардың негізгісі – антропоцентризм және прагматизм бағыттары. Осы бағыттардың қалай пайда болғаны жайлы айта кетейін.
Антропоцентризм - негізгі орталық мәселесі адам болып табылатын философиялық көзқарас. Ол қайта өрлеу дәуірімен жаңа заман, қазіргі заман философиялық мектептерінде қарастырылады. Антропоцентризм – дүниетанымдық айқындама, оған сәйкес адам дегеніміз — әлемнің орталығы және асқар шыңы. Адам әлемнің қақ ортасында тұр, яғни бүкіл әлем Адам үшін – шет аймақтар; Адам әлемнің ең ұшар басында тұр, демек бүкіл әлем деңгейі жөнінен де, маңызы жөнінен де адамнан төмен. Тек адам ғана – субъект, ал бүкіл әлем оның объектісі ғана. Әлем адам игілігіне, өз еркінше пайдалануына құрал ретінде ғана берілген. Батыс Еуропадағы қайта өрлеу дәуірі қоғамының белгілі бір бөлігінің көңіл күйі ретінде адам осындай . Мұнда іс жүзінде әрбір суреткер – алып немесе тіпті құдірет, қалған бүкіл әлем соның төңірегінде шыр айналады.
Прагматизм (pragma — іс-әрекет) — қазіргі заманғы философиядағы субъективті-идеалистік бағыт. Прагматизм терминін ғылыми айналымға 19 ғ-дың 70-жылдары америкалық философ Ч.С. Пирс енгізді. Прагматизм негізінде ақиқаттың мәнділігі оның прагматикалық тиімділігімен анықталады деген “прагматизм принципі” жатыр. Прагматизм іргелі ақиқатты іздестіру қажеттілігін мойындамайды және абстрактылы философиялық жүйелер жасаудан бас тартады. Мұның орнына ол нақты тәжірибе мен тілге негізделген, өзгеріп отыратын көптеген ақиқаттарды қарастырып, онда ақиқат практикалық нәтижелерінің құндылығына қарай анықталады.
Әдебиеттегі антропоцентризм бағытында адам негізгі тірек ретінде, көркем шығармада адам бейнесін жасау мәселесі қарастырылса, прагматизм бағытында әдебиеттегі ақиқат яғни өмір шындығы мен көркем шындық мәселелері зерттеледі.
Яғни өмір шындығы және көркем шындық - көркемөнерде, оның ішінде әдебиетте шығарма өмір шындығына сүйеніп жазылады. Нақтылы өмір құбылыстарын, оның сырын, қайшылықтарын терең түсінбей, тебіреніп- толғанбай, сезінбей көркем шығарма тумайды. Тарихи жәе қоғамдық шындық әдеби туындының бастау көздері болып табылады.Әлеуметтік өмір, саясат,халық тұрмысы - бәрі де өмір шындығын танытатын жағдайлар.Ешбір жазушы өмір шындығынан, оның нақты болмысынан алшақ кетпейді. Көркем шындық - өмірді образды түрде бейнелеп, оны озық көзқараспен, жоғары эстетикалық мақсат тұрғысынан терең ашу.Адам үшін маңызды деген жайларды типтік дәрежеге көтеріп бейнелеу. Жинақтау- тұжырымдау, типтендіру тәсілін ұтымды қолданып, өмірлік- қоғамдық құбылыстардың ақиқатын суреттеу. Өмірді көркемдік шындықпен суреттеу үшін жазушы ойдан шығару, фантазиялық қиялдау тәсілдерін қолданады. Бұл қасиеттер өмір шындығымен үйлесіп жатуы тиіс. Ол үшін творчестволық тәжірибе, ерекше қабілет керек.

1. Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы, 1992.
2. Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. – Алматы, 1966.
3. Нұрғалиев Р. Әдебиет теориясы. – Астана, 2003.
4. Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау жолдары. – Алматы, 1995. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы, 1997.
5. Мақпырұлы С. Адамтану өнері. –А.: Арыс, 2009.
6. Қазақстан энциклопедиясы, VII-том.
7. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.