Ағылшын-қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... . 4
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІ
1.1.Тіл мен мәдениет байланысы ... ... .. 8
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
ТАРАУ 2. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ
2.1 Фразеология теориясының қалыптасуы
2.2 Фразеологиялық бірлік. Аталым (номинация) мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің түрлері ... ... .. 45
2.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерінің лингвомәдени
ерекшеліктері ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІ
1.1.Тіл мен мәдениет байланысы ... ... .. 8
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
ТАРАУ 2. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ
2.1 Фразеология теориясының қалыптасуы
2.2 Фразеологиялық бірлік. Аталым (номинация) мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің түрлері ... ... .. 45
2.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерінің лингвомәдени
ерекшеліктері ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды кайта қалыптастыру, жандандыру, мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру - тіл саясатының маңызды бағыттарының бірі саналады.
Ұлтаралық катынастар үйлесімділігін, халықтар достығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Сонымен бірге, соңғы жылдары төл тілімізді генетикалық және типологиялық жағынан мүлдем алшақ тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу мәселесі де тіл білімінде кеңінен өркен жаюда. Бүған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық бағытта қарастырылып келсе, бүгінгі кезде антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде тілдерді салғастыра зерттеу көптеген зерттеуші-ғалымдардың қызығушылығын танытып отырғаны рас. Соның бірі ұзақ қолданыстан кейін ғана тұрақтылыққа ие болатын, мағыналық және құрылым-құрылысы жағынан ерекше, халықтық өшпес мұра саналатын фразеологизмдерді, оларды астарлап жатқан мәдени құбылыстарға талдау жасап, олардың қалыптасу көздерін табу теориялық және практикалық жағынан құнды болмақ.
Ұлтаралық катынастар үйлесімділігін, халықтар достығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Сонымен бірге, соңғы жылдары төл тілімізді генетикалық және типологиялық жағынан мүлдем алшақ тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу мәселесі де тіл білімінде кеңінен өркен жаюда. Бүған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық бағытта қарастырылып келсе, бүгінгі кезде антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде тілдерді салғастыра зерттеу көптеген зерттеуші-ғалымдардың қызығушылығын танытып отырғаны рас. Соның бірі ұзақ қолданыстан кейін ғана тұрақтылыққа ие болатын, мағыналық және құрылым-құрылысы жағынан ерекше, халықтық өшпес мұра саналатын фразеологизмдерді, оларды астарлап жатқан мәдени құбылыстарға талдау жасап, олардың қалыптасу көздерін табу теориялық және практикалық жағынан құнды болмақ.
1. Кнабе Г.С. Материалы к лекциям по общей теории культуры и культуры античного Рима. –М.: Индрик, 1994. -347с.
2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –М.:Советская энциклопедия, 1966. -608с.
3. Ченки А. Семантика в когнитивной лингвистике // Фундаментальные направления современной американской лингвистики. –М.:МГУ, 1996.С. 15-20
4. Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. –Алматы:Жалын, 1990. -121б.
5. Ғабитов І.Х. Мәдениеттану. -А.: Раритет, 2001. - 344 б.
6. Тхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс. ... докт.филол. наук. –Краснодар: Куб.ГУ, 200. -344б.
7. Лотман Ю.М. Культура и взрыв. –М.: Гнозис, 1992.
8. Бенвенист Э. Общая лингвистика. -М.: Эдиториал. УРСС, 2002. —448 с.
9. Встречи этнических культур в зеркале языка в сопоставительном лингвокультурном аспекте. –М.: Наука, 2002. -478с.
10. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. –Алматы, 1998. -194б.
11. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. -Алматы: Санат, 1997. - 464 б.
12. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. -М.: Прогресс, 1993. - 656с.
13. Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:Советская энциклопедия, 1990.-597с.
14. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. -М.: Прогресс, 1984.-398 с.
15. Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. -.: Школа. Языки и русская культура, 1996. -284с.
16. Хомяков А.с. Язык и мышление. –М., 1994. -456с.
17. Hymes Dell. Language in culture and society. –N.Y. Harper, 1964. -404 p.
18. Фразеология в контексте культуре. Сб.-М., 1999.-333с.
19. Нещименко Г.П. Языковая ментальность.-. М., 1994. -456с
20. Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 4.
21. Воробьев В.В. Теоритические и прикладные аспекты лингвокультурологии: дисс. ... докт. Филол. Наук. –М., 1996. -282с.
22. Маслова В.А. Лингвокультурология. -М.: Асасіетіа, 2001. -208 с.
23. Леонтьев А.А. Взаимодействие культуры и языков. Языковое сонание и образ мира // Язык и сознание: парадоксальная рациональность. -М., 1993.
24. Толстой Н. И. Этнолингвистика. –М., 1993. -317с.
25. Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке: автореф. ... канд. Филол. Наук. –Алматы, 1989. -26с.
26. Мукышева Э. Национально-специфические элементы семантики фразеологизмов современного немецкого и казахского языков: автореф. канд.филол. наук.: 10.02.02. -Алматы, 1998. -25 с.
27. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. -Алматы: Евразия, 1995-178 с.
28. Сыздықова Р.Ғ. Сөздер сөйлейді. -Алматы: Қазақ Университеті, 1992.- 190 б.
29. Телия В. Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специка сравнительных оборотов. –М., 1987. – 426с.
30. Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки, собранные и объясненные. –М., 1954 с. -153с.
31. Исабеков С.Е. Лингвострановедение и проблемы коммуникации // Вестник КазГУМОиМЯ, 2000. -№2. С.33-36.
32. Телия В.Н. Первоочередные задачи и методологические проблемы исследования фразеологического состава языка в контексте культуры. -М., 1999.- С.13-24.
33. Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. - 368 с.
34. Radford. Unusual Words and how they came about. –M., 1964. -255p.
35. Бабушкин А. П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика: дисс...докт. филол. Наук.- Воронеж, 1998. -351с.
36. Балли Ш. Французская стилистика.-М: Этиториал, УРС, 2001.
37. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. -Л.: ЛГУ, 1963. - 207 с.
38. Пастушенко Л.П. Английские фразеологические единицы в составе фразеологического поля: дисс.канд. филол. Наук. –Киев, 1982.
39. Makkai A. Idiom Structure in English, – The Hague, 1987.
40. Weinreich U. Problems in analysis of Idioms; Substance and structure of Language7- University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1984.
41. Қожахметова Х. Фразеологизмнің көркем әдебиетте қолданылуы.-А., 1972.
42. Бабкин А. М. Русская фразеология, ее развити и источники. –Л., Наука,1990.
43. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. –М., 1990.
44. Кунин А.В. Английская фразеология. Теоритический курс. –М., 1981.
45. Ульман С. Дескриптивная семантика и лингвистическая типология //
Новое в лингвистике. -М.: 1962. -Вып.2. - С .23.
46. Алпатов В.М. Предварителбные итоги лингвистики ХХ века // Вестник МГУ. Серия филол. 1995. -№9. –С.90.
47. Кияк Т.Р. Мотивированность лексических единиц. –Львов. Вища школа, 1988,-200с.
48. Уәлиұлы Н. У. Фразеология және тілдік норма. -Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. - 605 б.
49. Оспанова Ф.А. Фразеолоизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде). – Алматы, 2006. – 157 б.
50. Акимишова Ж. Ә. Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбалық табиғаты (лингвомәдени аспект): филол. Ғылым. Канд. ...автореф. : Алматы, 2000.
51. Бекзат Д. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдык-прагматикалық аспектісі: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 01.02.02. -Аматы, 2002. - 28 б
52. Гинатулин М.М. К исследованию мотивации лекцических единиц: автореф...канд. филол. Наук. 10.02.09.-Алматы, 1973, -27с.
53. Уюкбаева Г.И. Народные наименования растении (на материале русского, английского, казахского языков), автореф. ..канд. филол. Наук. 10.02.09. –М., -1982.
54. Мұсабекова У. А. Мотивиационный аспект антропонимов казахского и русского языков. – Алматы. -1996.-136с.
55. Коробка П.Л. Идиоматическая фразеология как лингвистическая и культурологическая проблема. –М., 1999.
56. Кеңесбаев I. Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы // Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. -Алматы: Ғылым,
1997.-712 6.
57. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. –М., 1996.
58. Есимжанова М.Р. Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английского, русского и казахского языков): автореф. ... канд. филол.наук. 10.02.20. -Алматы, 1998. - 28 с.
59. Ураксин 3. Современное изучения и этимологизация фразеологизмов в тюркских языках // Тезисы докладов XXIX сессии ПИАК. -М., 1986. -4.2. - С.31.
60. Қасым Б.Қ. Сөзжасам: семантика. Уәждеме. -Алматы: АМУ, 2003. - 167б.
61. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. -Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-152 6.
62. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. -Алматы: Евразия, 1995-178 с.
63. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. -М.: Высшая школа, 1996.-280 с.
64. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. -Алматы: Мектеп, 1965. - 599 б.
65. Блинова О.И. Явления мотивациислов.- Томск:ТГУ. 1984.-191с.
66. Гак В.К. К типологии лингвистической номинации // Языковая номинация : Общие вопросы. –М., 1977. 42-43с.
67. Жаналина Л.К. Номинация как форма речевой деятельности: дисс.докт.филол.наук. –Алматы, 2002.-304б.
68. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 2002.-304б.
69. Савицкий В.М. Английская фразеология: Проблема моделирования. –Самара, 1993.
70. Торопцев И.С. Лексическая мотивированность. // Уч. зав. Орловский педагогический институт, 1964. -163с.
71. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Лексикология и лексикография: Избр. Гр.-М; Наука, 1986.
72. Прокольева С.М. Механизмы создания фразеологической образности. –М.1996.
73. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд. –М. Высшая школа, 1985.
74. Левицкий В.В. Виды мотивированности слова: их взаимодействие и роль в лексике семантических изменении // Материалы семинара по проблемам мотивированности языка. –Ленинград., 1965.
75. Фразеология в контексте культуры. –М.,1999.
2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –М.:Советская энциклопедия, 1966. -608с.
3. Ченки А. Семантика в когнитивной лингвистике // Фундаментальные направления современной американской лингвистики. –М.:МГУ, 1996.С. 15-20
4. Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. –Алматы:Жалын, 1990. -121б.
5. Ғабитов І.Х. Мәдениеттану. -А.: Раритет, 2001. - 344 б.
6. Тхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс. ... докт.филол. наук. –Краснодар: Куб.ГУ, 200. -344б.
7. Лотман Ю.М. Культура и взрыв. –М.: Гнозис, 1992.
8. Бенвенист Э. Общая лингвистика. -М.: Эдиториал. УРСС, 2002. —448 с.
9. Встречи этнических культур в зеркале языка в сопоставительном лингвокультурном аспекте. –М.: Наука, 2002. -478с.
10. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. –Алматы, 1998. -194б.
11. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. -Алматы: Санат, 1997. - 464 б.
12. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. -М.: Прогресс, 1993. - 656с.
13. Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:Советская энциклопедия, 1990.-597с.
14. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. -М.: Прогресс, 1984.-398 с.
15. Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. -.: Школа. Языки и русская культура, 1996. -284с.
16. Хомяков А.с. Язык и мышление. –М., 1994. -456с.
17. Hymes Dell. Language in culture and society. –N.Y. Harper, 1964. -404 p.
18. Фразеология в контексте культуре. Сб.-М., 1999.-333с.
19. Нещименко Г.П. Языковая ментальность.-. М., 1994. -456с
20. Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 4.
21. Воробьев В.В. Теоритические и прикладные аспекты лингвокультурологии: дисс. ... докт. Филол. Наук. –М., 1996. -282с.
22. Маслова В.А. Лингвокультурология. -М.: Асасіетіа, 2001. -208 с.
23. Леонтьев А.А. Взаимодействие культуры и языков. Языковое сонание и образ мира // Язык и сознание: парадоксальная рациональность. -М., 1993.
24. Толстой Н. И. Этнолингвистика. –М., 1993. -317с.
25. Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке: автореф. ... канд. Филол. Наук. –Алматы, 1989. -26с.
26. Мукышева Э. Национально-специфические элементы семантики фразеологизмов современного немецкого и казахского языков: автореф. канд.филол. наук.: 10.02.02. -Алматы, 1998. -25 с.
27. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. -Алматы: Евразия, 1995-178 с.
28. Сыздықова Р.Ғ. Сөздер сөйлейді. -Алматы: Қазақ Университеті, 1992.- 190 б.
29. Телия В. Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специка сравнительных оборотов. –М., 1987. – 426с.
30. Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки, собранные и объясненные. –М., 1954 с. -153с.
31. Исабеков С.Е. Лингвострановедение и проблемы коммуникации // Вестник КазГУМОиМЯ, 2000. -№2. С.33-36.
32. Телия В.Н. Первоочередные задачи и методологические проблемы исследования фразеологического состава языка в контексте культуры. -М., 1999.- С.13-24.
33. Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. - 368 с.
34. Radford. Unusual Words and how they came about. –M., 1964. -255p.
35. Бабушкин А. П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика: дисс...докт. филол. Наук.- Воронеж, 1998. -351с.
36. Балли Ш. Французская стилистика.-М: Этиториал, УРС, 2001.
37. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. -Л.: ЛГУ, 1963. - 207 с.
38. Пастушенко Л.П. Английские фразеологические единицы в составе фразеологического поля: дисс.канд. филол. Наук. –Киев, 1982.
39. Makkai A. Idiom Structure in English, – The Hague, 1987.
40. Weinreich U. Problems in analysis of Idioms; Substance and structure of Language7- University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1984.
41. Қожахметова Х. Фразеологизмнің көркем әдебиетте қолданылуы.-А., 1972.
42. Бабкин А. М. Русская фразеология, ее развити и источники. –Л., Наука,1990.
43. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. –М., 1990.
44. Кунин А.В. Английская фразеология. Теоритический курс. –М., 1981.
45. Ульман С. Дескриптивная семантика и лингвистическая типология //
Новое в лингвистике. -М.: 1962. -Вып.2. - С .23.
46. Алпатов В.М. Предварителбные итоги лингвистики ХХ века // Вестник МГУ. Серия филол. 1995. -№9. –С.90.
47. Кияк Т.Р. Мотивированность лексических единиц. –Львов. Вища школа, 1988,-200с.
48. Уәлиұлы Н. У. Фразеология және тілдік норма. -Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. - 605 б.
49. Оспанова Ф.А. Фразеолоизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде). – Алматы, 2006. – 157 б.
50. Акимишова Ж. Ә. Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбалық табиғаты (лингвомәдени аспект): филол. Ғылым. Канд. ...автореф. : Алматы, 2000.
51. Бекзат Д. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдык-прагматикалық аспектісі: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 01.02.02. -Аматы, 2002. - 28 б
52. Гинатулин М.М. К исследованию мотивации лекцических единиц: автореф...канд. филол. Наук. 10.02.09.-Алматы, 1973, -27с.
53. Уюкбаева Г.И. Народные наименования растении (на материале русского, английского, казахского языков), автореф. ..канд. филол. Наук. 10.02.09. –М., -1982.
54. Мұсабекова У. А. Мотивиационный аспект антропонимов казахского и русского языков. – Алматы. -1996.-136с.
55. Коробка П.Л. Идиоматическая фразеология как лингвистическая и культурологическая проблема. –М., 1999.
56. Кеңесбаев I. Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы // Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. -Алматы: Ғылым,
1997.-712 6.
57. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. –М., 1996.
58. Есимжанова М.Р. Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английского, русского и казахского языков): автореф. ... канд. филол.наук. 10.02.20. -Алматы, 1998. - 28 с.
59. Ураксин 3. Современное изучения и этимологизация фразеологизмов в тюркских языках // Тезисы докладов XXIX сессии ПИАК. -М., 1986. -4.2. - С.31.
60. Қасым Б.Қ. Сөзжасам: семантика. Уәждеме. -Алматы: АМУ, 2003. - 167б.
61. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. -Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-152 6.
62. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. -Алматы: Евразия, 1995-178 с.
63. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. -М.: Высшая школа, 1996.-280 с.
64. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. -Алматы: Мектеп, 1965. - 599 б.
65. Блинова О.И. Явления мотивациислов.- Томск:ТГУ. 1984.-191с.
66. Гак В.К. К типологии лингвистической номинации // Языковая номинация : Общие вопросы. –М., 1977. 42-43с.
67. Жаналина Л.К. Номинация как форма речевой деятельности: дисс.докт.филол.наук. –Алматы, 2002.-304б.
68. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 2002.-304б.
69. Савицкий В.М. Английская фразеология: Проблема моделирования. –Самара, 1993.
70. Торопцев И.С. Лексическая мотивированность. // Уч. зав. Орловский педагогический институт, 1964. -163с.
71. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Лексикология и лексикография: Избр. Гр.-М; Наука, 1986.
72. Прокольева С.М. Механизмы создания фразеологической образности. –М.1996.
73. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд. –М. Высшая школа, 1985.
74. Левицкий В.В. Виды мотивированности слова: их взаимодействие и роль в лексике семантических изменении // Материалы семинара по проблемам мотивированности языка. –Ленинград., 1965.
75. Фразеология в контексте культуры. –М.,1999.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ҚҰТТЫБАЕВА ҰЛЖАЛҒАС ҚАСЫМХАНҚЫЗЫ
АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ
ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
6N0205. ФИЛОЛОГИЯ: ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент м.а. С.Т. Нышанова________________
ТҮРКІСТАН - 2010
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ҚҰТТЫБАЕВА ҰЛЖАЛҒАС ҚАСЫМХАНҚЫЗЫ
АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ
ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
6N0205. ФИЛОЛОГИЯ: ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент м.а. С.Т. Нышанова________________
ТҮРКІСТАН - 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІ
1.1.Тіл мен мәдениет байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ТАРАУ 2. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ
2.1 Фразеология теориясының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Фразеологиялық бірлік. Аталым (номинация) мәселелері
... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерінің лингвомәдени
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды кайта қалыптастыру, жандандыру,
мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру - тіл саясатының маңызды бағыттарының
бірі саналады.
Ұлтаралық катынастар үйлесімділігін, халықтар достығы мен бірлігін
нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді
дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Сонымен бірге, соңғы жылдары төл тілімізді генетикалық және
типологиялық жағынан мүлдем алшақ тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу
мәселесі де тіл білімінде кеңінен өркен жаюда. Бүған дейінгі салыстырмалы-
салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық бағытта
қарастырылып келсе, бүгінгі кезде антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде
тілдерді салғастыра зерттеу көптеген зерттеуші-ғалымдардың қызығушылығын
танытып отырғаны рас. Соның бірі ұзақ қолданыстан кейін ғана тұрақтылыққа
ие болатын, мағыналық және құрылым-құрылысы жағынан ерекше, халықтық өшпес
мұра саналатын фразеологизмдерді, оларды астарлап жатқан мәдени
құбылыстарға талдау жасап, олардың қалыптасу көздерін табу теориялық және
практикалық жағынан құнды болмақ.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол
ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін
көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және
ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан
тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық
дәрежесін аныктауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Жалпы, лингвистикада сөздің дыбыстык таңбалануы мен мағынасы
арасындағы байланысты түсіндіретін сөздің құрылымдық-мағыналық қасиеті
ретінде қарастырылады. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары ішкі формаға
негізделсе, 70-ші жылдары фразеология теориясының жеке пән ретінде
қалыптасуына көптеген қазақстандық ғалымдардың (М.М.Копыленко, І.
Кеңесбаев, В.В. Виноградов, Б.Қ.Қалиев, Б.Қ.Қасым, ) т.б. елеулі еңбектері
негіз болды. Қазіргі кезде ол ономасиологиямен, семасиологиямен,
философиямен, психологиямен тұтасып, астасып, көптеген ғылымдардың тоғысқан
жерінде тұр. Фразеологизмдерді ашу үшін, ең алдымен ұлттық мәдени
деректерге сүйенеріміз анық, себебі тек ұлттық мәдениетте ғана халықтың
бұрынғы өмірінің бүкіл көрінісі сақталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ағылшын және қазақ тілдерінің
фразеологизмдерінің лингвомәдени аспектіде салғастыруға арналған.
Тақырыптың өзектілігін айқындайтын мәселелер:
біріншіден, сөздік қордағы фразеологизмдер жүйесі, оның тілдік табиғаты
- қандай да бір этностың жалпы әлем туралы, жаратылыс туралы таным-
түйсігі, оны қабылдау, бағалау ерекшеліктерін, жалпы кез келген
құбылысқа қатысты ұлттық дүниетаным мен көзқарастар тұтастығын
толығымен танытатын ерекше лингвомәдени бірліктер. Сондықтан
аталған лингвистикалық категорияны екі тілдік семьяның өкілі болып
табылатын, әрі екі шалғай құрлықты мекен ететін әртиптес тілдер арқылы
зерттеп танудың маңызы зор.
екіншіден, соңғы кезеңдегі әлемдік лингвистика ғылымы тіл
материалдарын адами факторлармен, оның таным концептосферасымен
бірлікте қарастыруға бет бұрып келеді. Соның ішінде фразеологизмдер
жүйесін зерттеуде олардың өзге тілдІк бірліктерден тек ерекшеліктерін
ғана атап қоймай, оның қолданыстық мақсаттарының түпкі себептерін ұлт
танымымен байланыстыра отырып, аталымға себеп болған қозғаушы
күшті ішкі формасы арқылы ашу үдерісі дәстүрге айналып келеді.
үшіншіден, еліміз егемендігін алып, тіл мәртебесі көтеріліп,
экономика,саясат, мәдениет салаларында халықаралык қатынастар дамыған
кезеңде,мемлекетіміз өркениетті елдер қатарына қосылуға талпынған тұста ана
тілімізді беделді деген шет тілдерімен салғастыра қарастыру - ең бір
өзекті де көкейтесті мәселе болып табылатыны даусыз.
Зерттеудің нысаны – ағылшын және қазақ тілдеріндегі ұлттық бояуы айқын
фразеологизмдер жиынтығы.
Зерттеудің пәні – ағылшын және қазақ тілдеріндегі ұлттық мәдени
реңктегі фразеологизмдер, олардың түрлері, дәрежелері, жіктелімі, саты.
Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ және ағылшын тілдеріндегі
фразеологизмдердің ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып саралау, соның
негізінде қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдер типологиясын
жасап, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын шығару. Осыған байланысты
төмендегідей бірнеше міндеттер туып отыр.
- тіл мен мәдениет сабақтастығы негізінде калыптасқан
лингвомәдениеттанудың теориялык, өзіндік қалыптасу бағыттары мен
қолданылатын терминдік ұғымдарын көрсету;
- фразеологизмдерінің ішкі форма, этимология, номинация (аталым)
мәселелерімен аражігін, байланыс ерекшеліктерін көрсету;
салт-дәстүрлер, тұрмыс ерекшеліктері, тарихи әдет-ғұрыптарға т.б.
байланысты фразеологизмдерге қандай белгінің негіз, нышан болып
тұрғанын,типтері мен үлгілерін, лингвомәдени табиғатын анықтап, жіктелім
жүргізу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету;
екі тілдегі фразеологизмдердің дәрежелерінің қаншалықты
деңгейде өзгергендігін не өзгермегендігін айқындап, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын көрсету;
- екі тілдегі фразеологизмдер фразеологиялық мағына калыптастыруда
түрлі сатыдан көрініс табатындығын көрсете отырып, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұрын әр типтес тілдердегі фразеологизмдер
алуан аспектілерде салғастырыла зерттелгенімен, арнайы зерттеу
жүргізілмеген. Диссертацияның ғылыми жаңалығы мынадай жәйттермен
дәлелденеді:
- ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер, этимологиясы,
ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттеледі;
- екі тілдегі фразеологизмдердің түрлері мен дәрежелері
айқындалады;
екі тілдегі фразеологизмдердің қоғамдық өмірдің түрлі саласынан орын алуына
байланысты жіктелім жүргізіледі;
екі тілдегі фразеологизмдер түрлі сатыдан көрініс табатындығы
анықталады;
- фразеологизмдер лингвомәдени аспектіде салыстырыла-салғастырыла
зерттеледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Фразеологизмдерінің ішкі форма,
аталым, этимология мәселелері өзара тығыз байланыста қаралып, олардың
өзіндік айырмашылықтары мен сабақтастығы зерттеледі;
ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің жасалуындағы метафора,
метонимия, мағынаның өзгеруі, тарылуы, кеңеюі т.б.сияқты тәсілдер айқындала
отырып, бұлар фразеологизмдердің дәрежелерін зерттеуде айқын көрінеді;
ағылшын және қазақ тілдері фразеологизмдерінің әр түрлі
деңгейде көрініс табады, осының нәтижесінде типологиясын
жасауға мүмкіндік туады;
- ағылшын және қазақ тілдері фразеологизмдерінің мағына
қалыптастыруда түрлі сатыдан көрініс табатындығы анықталады.
фразеологизмнің көрінісіне, түрлеріне қарай: фонетикалық,
морфологиялық, семантикалық болып сараланып, белгілері мен типтеріне қарай
да бірнеше топтарға бөлініп, фразеологизмдердің жүйесін құрайды;
Зерттеудің теориялық кұндылығы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі
фразеологизмдер теориялық тұрғыдан салғастыра қарастырудың нәтижелері
тіліміздегі фразеологизмдердің ұлттық мәдени өмірмен байланысын танып
білуге, олардын семантикалық, құрылымдық сипаттарын саралай келіп, негізгі
типологиялык ұқсастық белгілері мен спецификалық ерекшеліктерін ажыратуға
септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткен
нәтижелер мен тұжырымдарды Тіл біліміне кіріспе, Жалпы тіл білімі,
Жалпы фразеология, Лингвомәдениеттану, Салғастырмалы фразеология
тәрізді пәндерді окыту мен номинация теориясына арналған лекцияларда, осы
тақырыпқа арналған жаттығулар мен практикалық сабақтарда, арнайы семинар
курстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысымызға "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі" (1974 - 1986), "Қазақ тілінің сөздігі" (1999), "Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі" (I. Кеңесбаев. 1977), "Қазақ тілінің
қысқаша этимологиялық сөздігі" (1966), "Бір мың әсерлі де бейнелі орам"
(Ә.Қайдар. 2003), "Англо - русский фразеологический словарь" (А.В.Кунин),
"Русско - английский фразеологический словарь" (Д.И.Квеселевич 2000), Англо
- русский словарь (В.К.Мюллер 1965) т.б. сөздіктерден қазақ және ағылшын
тілдерінен 3000-дай ФТ-тер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеудің әдістері. Тақырып ерекшелігіне және жұмыс мақсатына
байланысты диссертацияда тарихи-салыстырмалық және этимологиялық,
сипаттамалык, сандық (статистикалық) зерттеу әдістері кеңінен пайдаланылды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысында тіл
ғылымының іргелі зерттеулері және бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды.
Зерттеу жұмысынын құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы
Әлемдік ғылым мен білім жоғары интеграциялық деңгейде
тұрған жаңа ғасырда тек қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті емес, сонымен
бірге бүкіл әлемдік өркениет пен мәдениеттін қазіргі кезде түбегейлі
өзгеруін көріп отырмыз. Әлем халықтарының мәдени мұрасы — адамзатқа ортақ
рухани құндылықтар қазынасы. Әр халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның
ғасырлар бойы жасаған тілінен көрініс табады,
Адам баласын табиғатпен біртұтас, үндес жаратылыс десек, оның тілі -
адамзат жаратылысының басты қасиеті, ерекшелігі. Сондықтан адамзат тілінің
табиғатын зерттеу бүкіл адамзат болмысын танып, білумен тең. Адамзат
болмысы әр халықтың, ұлттың тарихымен тығыз байланысты. Демек халықтың
басынан өткен тарихи кезеңдері, ділі мен діні, өмірі мен өнері тілінде
көрініс тауып жататындығы сөзсіз.
Халық тілін зерттеп, сырын ашу - тіл иесінің қоғамдық-әлеуметтік
өмірін, тіршілік көзін, рухани мәдениетін, ұлттық рәсімін танып білу;
ұлттық психологияның, ұлттық дүниетанымның әр түрлі қырын, сыр-сипатын
зерделеу; сол арқылы халыққа, ұлтка жеткізу деген сөз. Ал әр ұлттың өзіндік
биік мұраты, әр тілдің өзіне тән қадір-қасиеті болады. Бұл жөнінде тіл -
кез келген халықтың тәжірибесі мен танымы және мәдениеті мен тарихымен
ұштасып жаткан әсерлі де сезімтал халық құндылығы [1, 76б.], - деген
белгілі ғалым Г.С.Кнабе ой айтады. Бұл ойды әрі қарай О.С.Ахманова: Тіл -
сонау көне дәуірді әрбір жаңа дәуірмен үзбей жалғастырып келе жатқан ең
берік, өміршең қоғамның жанды құбылысы. Тіл тамырына зер салған сайын, оның
сан-алуан қыры мен тылсым сырына бөленесің [2, 52б.], - деп жалғастырады.
Демек тілдің тылсым сырларын ашатын болсақ, ғасырлар қойнауында жатқан
көптеген ұмытылған құнды дүниелер табылары анық. Тіл - мәдениет құрамы.
Оған А.Ченкидің: Тіл - қоғам мүшелерінің арасындағы коммуникация құралы
ретінде мәдениеттің көптеген қырларын бейнелейді. Тіл құрылымы екі маңызды
фактор арқылы туындайды. Оның бірі - ішкі, яғни әрбір жеке тіл иесінің ақыл-
ойы, екіншісі - сыртқы, яғни басқа осы тілде сөйлейтін тіл иелерімен ортақ
мәдениет [3, 176б.], - деген пікірі айқын дәлел. Тіл арқылы ғана біз
халықтың мәдениетін, дүниетанымын танимыз.
Ал мәдениет — сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың рухани кұндылығын
қамтитын, ұлттық дүниетанымынан хабардар ететін сананың жиынтығы. Мәдениет
дегеніміз — қоғамдағы жинақталған және жинақталатын материалдық және рухани
құндылықтардың қоры. Ол үнемі тарихи даму үстінде болып, адамның жеке тұлға
болып қалыптасуына белгілі ықпалын тигізеді.
Бұрынғы замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және
рухани мұралар жасау машығы — сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының
куәсі іспеттес. Яғни халықтың ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек-тамыры,
мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық тарихтың, жалпы адамзаттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік, мәдени болмысының бой көтерер биік тұғыры
да. Ұлттың мәдени-рухани әлемі мейлінше кең ұғым, өмірдің барлық саласымен
сабақтас. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Г.Лейбниц философияларында тіл философиясы
ерекше орын алған. Декарт тілдің басты өзіндік ерекшелігі ретінде сөздің
ақпараттығын, олардың гносеологиялық мағыналылығын қарастырады. Лейбниц
қандай да бір ой сөз арқылы байланысады, сөз — ойлау құралы, біздің
ойымызды тарататын құрал деп пайымдайды. Гоббс тілдің сөздік қоры адамның
санасында, санада жинақталған ұғымдар мен ойлардан келіп сөз шығатынын
дәлелдейді.
Қазіргі заманда мәдениетті тілмен байланыстыра қарастырған
мәдениеттану ілімінің коғамдағы орны мен рөлін хабардар ететін әдебиеттер
жеткілікті. Ең алдымен мәдениет дегеніміз не? - деген сұраққа жауап беру
үшін осы күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегін сөз етелік. Мәдениет
сөзі араб тілінде мудун - қала мағынасын беретін болса, ал медәни
сөзі қала тұрғыны деген мағынаны білдірген. Осыдан келіп мәдениет сөзі
шыққан [4, 76б.]. Ал латынша сиішге сөзі ежелгі заманда жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы
тереңдеп, жанды жетілдіру, уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде білім
беру, даму, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастайды [5, 66б.].
Мәдениет өте ертеде пайда болғанмен, бүгінгі күнге дейін өз мәнін
жоғалтпаған құндылық. Оның тарихы тереңге кеткен сайын, құны жоғарылай
түспек. Мәдениет терминінің көп мәнді, алуан мағыналы екені соншалық, бүкіл
дүниені қойнына сыйдырған ұғымнан бастап, адам баласынып бойындағы қасиетке
дейін қамтитын алуан түрлі тұжырымдарды білдіреді. Мәселен, мәдениет
дегеніміз рухани құндылықтарды өндіру, сақтау, бөлу және қолданудан тұратын
шындық болмысты рухани меңгеру жүйесі болса, [6, 78б.], батыс мәдениетін
зерттеуші Тхорик В. И. : Мәдениет — бұл біртұтас кешен, мұны білім, сенім,
өнер, құқық, әдет-ғұрыптар және басқа да адам қоғамындағылар құрайды [6,
209б.], - деп пайымдайды. Мәдениет дегеніміз — адам әлемі, себебі
мәдениетті тудырушы, тұтынушы адам. Адамсыз, адам қоғамынсыз мәдениетті
елестету мүмкін емес. Небір тарихи дәуірлердің рухын жинақтаған арман-
ойларын, үміттері мен межелерін уақыт сүзгісінен өткізген мәдениеттің
теориясы мен тарихының рухани-шығармашылық маңызының зор екендігі анық.
Сондықтан болар мәдениеттің коғамдағы орны мен рөлі жөнінде ғылыми
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар берілген.
Ю.М.Лотман мәдениетке: мәдениет дегеніміз — адамдар арасындағы немесе
сондай бір топ арасындағы қарым-катынастың бір түрі. ...Мәдениет,
біріншіден, коммуникациялық екіншіден, символдық табиғатқа ие [7, 56б.],
-деген пікірін білдірсе, белгілі ғалым Э.Бенвенист оның ойын сабақтастыра
мәдениет туралы былай түйіндейді: Өркениеттің даму деңгейі қандай болмасын
мәдениет адамзат қоғамынан бөлінбейді. Әрбір тіл сияқты, әрбір мәдениет те
арнайы символдар аппаратын қолданады және де осы арқылы сәйкес қоғам
танылады. Тілдер түрлілігі, мәдениеттер түрлілігі, олардың өзгерістері
символизмнің конвенционалдық сипатын көрсетеді. Символизм оларға түр
береді. Негізінде осы символ адам, тіл және мәдениет арасындағы тікелей
байланысты іске асырады [8, 32б.].
Сөйтіп мәдениетті ұжымдық тұлға сияқты нақты этноспен байланысты
танымдық жүйе деп түсінуге болады.
Бұдан басқа американдык антропологтар А.Л.Кребер мен К.Клакхан
"мәдениет" терминінің 164 нұсқасын ұсынса, М.С.Каган 70-ке жуық анықтамасын
көрсетеді [9, 114б.].
Әрине, уақыт өткен сайын ғылымның дамуына сәйкес бұл көрсеткіштердің
саны артатыны да анық, өйткені қоғамдық өмірді әр қырынан жан-жақты
сипаттауда мәдениеттің алатын орны ерекше. Дәл қазіргі уақытта бұл ұғымның
саны 600-ге жеткенін мамандар дәлелдеп отыр.
Қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова өз еңбегінде: Мәдениет сөзіне 200
астам ғылыми анықтама берілгенін атап өтеді. Әдетте материалдық және рухани
деп екіге бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы -
ұлттық өркениет заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен
сипатталады. Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай,
әр ұлттың өзіндік бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады [10,
152-153б.], - деген пікірі құптарлық. Кез-келген адам белгілі ұлт өкілін
танытады. Ал әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік дастан, қайталанбас
қасиеттердің жиынтығы болып табылады. Ендеше бүгінгі заманда ұлт мәселесі
төңірегіндегі әлеуметтік, саяси т.б. өмірлерінің негіздері, мәдениеті мен
рухани жағдайлары хақындағы мәселелер көптеген мәдениет қайраткерлерінің,
ғалымдардың пікір тоғыстыратын өрісіне айналуда.
Дәстүрлі мәдениет - ежелден пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келе жатқан, бірақ өзгерістерге ұшырағанымен, сол халықтың дүниетанымдық
бастаулары мен басты құндылықтарының көзіне айналып, оның өмір сүруінің
салттары мен бағыттарын, тәсілдері мен жолдарын реттеуші. Г.С.Кнабенің:
Мәдениет - адам жұне қоғам өмірі, ол өзіндік бейнесі бар жүйе [1, 37б.],
-деген пайымы негізсіз емес. Қазіргі қазақтың ұлттық мәдениетінің
ерекшелігі мен мәнін қазақтардың ғасырларға жалғасқан көшпенділік өмір
салтынан іздеуге тиіспіз. Ал көшпенділік өмір салты туралы сөз қозғалғанда
ежелден келе жатқан дәстүрлі мәдениетке сүйенеміз. Екеуі бір-бірінен
ажырамас байланыстағы біртұтас үдеріс. Олай болатын болса, дәстүрлі
мәдениет қазіргі өмір салтымызбен тығыз байланыстағы қазіргі мәдениеттің
темірқазығы, негізгі көзі. Өйткені қазіргі элемдік өркениеттің көкжиегінен
бірде-бір халықты, қоғамды, мемлекетті мәдениеттен тыс көзге елестету қиын.
Адамзат баласының мыңдаған жылдық рухани сабақтастығының және саналылығының
ең басты көрсеткіші - оның мәдениеті. Мәдениет жоқ жерде мәдениетсіздік,
көргенсіздік, қасиетсіздік белең алатыны белгілі. Себебі бұл жерде
мәдениет ұғымының ауқымы өте кең, керек десеңіз, оған рухани түсініктер
ғана емес, адамзат қолымен жаратқан заттай айғақтар да кіреді. Осыдан болар
мәдениетті материалдық және рухани деп жіктеу орын алып келеді. Бұлай
саралауда шарттылықтар болуы мүмкін. Бірақ қалай болған күнде де кез келген
мәдени құбылыс рухани ұғым мен заттай айғақ бірлігінің көрінісі.
Материалдық мәдениет белгілі бір идеяның жүзеге асуы, білімнің заттай
белгіге айналуы болса, рухани мәдениет, көбінесе, символдар мен заттар
арқылы көрініс табады. Түптеп келгенде, адамдардың шығармашылық қабілеті
алдымен ой-қиялында туындап, артынан белгі мен заттай көріністерге ұласады.
Сондықтан да мәдениет - толық және тұжырымды анықтама беруге көне бермейтін
абстракциялық ұғым. Оның алуан түрлі анықтамаларға ие болуы да содан.
Мәдениет туралы танымды едәуір алға оздырған ғалымдардың бірі
-американдық мәдениеттанушы Л.Уайт. Ол мәдениетті біртұтас жүйе ретінде
қарап, оның ішінен үш саланы тартады. Бірінші, типологиялық сала. Яғни
материалдық игіліктер мен оны жасайтын кұралдар арқылы адам мен адам, адам
мен табиғат араласқа түседі. Екінші, әлеуметтік сала. Мүнда адамдар
арасындағы қарым-қатынастардан өзінен-өзі туыстық, экономикалык, саяси,
этникалық, әскери, кәсіби т.б. қасиеттер қалыптасады. Үшінші, идеологиялық
сала. Бұған идея, діни сенім, білім нысанның түрлері, мифология, ғылым,
халық даналығы т.б. жатады [11, 65б.].
Мәдениет - адам баласының қоршаған ортасы. Ол үйде де, түзде де
адамдардың іс-әрекетінің, жүріс-тұрыстарының, сөйлеген сөздері мен
тындырған істерінің айнасы. Сондықтан да ұлттық мәдениеттің болмыс-бітімі
ұлттық рухпен біте қайнасып, бірге қалыптасады. Рухы күшті ұлттың мәдениеті
де өзгеше. Мәдениеттің өзегі, оның өзіндік даму дәрежесінің көрсеткіші
болып табылатын дәстүр мен жаңашылдықтың сипаты, сырт әсерге берілгіштігі
де мұндай рухы күшті ұлттардың мәдениеттерінде тіршілікке лайықты үйлесімін
тапқан.
Мәдениет сөзі ғылыми термин ретінде ХVПІ ғ. екінші жартысында
қолданыла бастады. Оның алғашқы анықтамасы Э.Тэйлордың ғылыми еңбегінде
қолданылып, мәдениет - адам баласы иеленген білім, наным, өнер, заң,
мораль, әдет-ғұрып т.б. мүмкіншіліктері мен дағдылар жиынтығы ретінде
қарастырылады. Мәдениеттанушылар мәдениет ұғымын түсініп, айқындауда
мынадай тәсілдерді атап көрсетеді.
Сипаттама тәсілі. Мұнда мәдениет екі мақсатта қарастырылады. Яғни адамды
сыртқы күштерден қорғау мен адамдардың бір-біріне қарым-қатынасын
қарастырып, адам өмірінің жеткен жетістіктерін көрсетеді. Алайда бұл тәсіл
мәдениет көрінісін толық сипаттай алмайды.
Бағалауыштық тәсілі. Мұнда мәдениет адам жаратқан рухани және материалдық
құндылықтардың жиынтығын анықтайды. Ол адамның түрлі әрекеттеріне мән
бермей, тек нысанның құндылықтарын қарастырады.
Ал қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жүрген мәдениетпен егіз
өркениет ұғымының аражігі алғаш рет XIX ғ. соңында неміс ғылыми
әдебиеттерінде ажыратыла бастады.
Жалпы өркениет термині ХVІІ ғасырда қалыптасқан. Ол кезде өркениет
жабайылыққа қарама-карсылық деп түсіндірілді. Өркениет қоғамдық
өндірістің ілгерілеуіне, дамуына байланысты материалдық пен әлеуметтік
игіліктердің жиынтығы деген ұғымға ие бола отырып, мәдениет өркениеттің
рухани мазмұны ретінде айқындалды. Мәдениет көпкырлы құбылыс болғанмен,
жеке адамның ерекшелігіне қатысты болса, өркениет көпшілікке, жалпылыққа
үндестіруге бағытталады. Сондай-ақ мәдениет пен өркениет төмендегідей
ерекшеліктерге ие: мәдениет - элитарлық пен аристократтық болып, ғибадат
пен дінмен астасса, өркениет - демократиялық әрі халықаралық болып келеді,
бірақ дінге сүйенбейді. Кез-келген мәдениет ұлттық болып табылады. Бұл
жөнінде Э.Сепир өз еңбегінде: Мәдениет өмірге көзқарастарды және
өркениеттің жеке көріністерін біріктіруге бағытталған, олар нақты халыққа
әлемдегі өз орнын анықтауға мүмкіндік береді [12, 469б.], - дейді.
Мәдениет жалпы адам бойындағы рухани құндылықтардың дамуы мен амал-
тәсілдерін карастырса, өркениет ондағы тек практикалық кажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, мәдениет қатып
қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің көрінісі, соған
байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.
Ал энциклопедиялық сөздікте өркениетке мынадай анықтама беріледі:
Өркениет - бұл адамдардың жоғары түрі ғана іске асыра алатын ең жоғары
және жасанды жағдайлар. Олар қалыптасудың ізінше қорытынды ретінде, өмірдің
соңынан өлім ретінде, дамудың соңынан тоқырау ретінде жүріп отырады... .
Олар - шарасыз аяқталу, сонда да ішкі қажеттілік арқылы оларға біз әрқашан
келеміз [13, 316б.]. Шынымен де өркениет адамдардың өз қолымен жасаған
кұндылықтары десе болғандай.
Мәдениет ұғымы болса, біріншіден, адам активтілігінің биологиялық емес
қоғамның әлеуметтік жемісі, екіншіден, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған
жалғастықты, мұрагершілікті жүзеге асыратын өзек, үшіншіден, мәдениет
адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Ол материалдық және рухани
түрде дами отырып, мәдениет және өркениет түрінде қалыптасады.
Сонымен мәдениетті адамның жеке сана-сезім негізінде қалыптасып
дүниенің қалыптасуындағы рухани-өнегені ұғынудың жемісі деп түсіне отырып,
мәдениетті — қоғамдық құбылыс ретінде, адамдардың жинақталған жэне
жинақтала түсетін материалдық және рухани құндылыктары деп түйіндейміз.
Қазіргі кезеңде тіл мен мәдениет қатынасы (байланысы) әр түрлі бағытта
қарастырылуда.
Бірінші бағытты С.А.Атановский, Г.А.Брутян, Е.И.Кукушкин, Э.С.Маркарян
сынды ғалымдар ұстанады. Олар тілді жәй ғана мәдениет көрінісі деп
есептейді. Ал В.Гумбольдт, А.А.Потебня сынды ғалымдардың пікірінше, тіл -
адамның онсыз тұра алмайтын қоршаған ортадағы рухани күш.
Екінші бағытты Э.Сепир мен Б.Уорф мектебінің өкілдері ұстанады. Олар
тіл арқылы адамдар дүниені әр түрлі таниды десе, тіл мен мәдениет
байланысының үшінші бағыты қазіргі кезеңмен байланыстырылады. Бұл бағытты
колдаушылар тіл мен мәдениет тәғыз байланысты, себебі тіл, біріншіден ата-
тегімізден мұра болып табылатын мэдениет бөліғі, екіншіден, мәдениетті
меңгеруші маңызды құрал, үшіншіден, мәдени құбылыстар тек тіл арқылы ғана
жүзеге асады деген пікірде.
Тіл мен мәдениет байланысының тарихы тым ерте кезден, яғни
В.Гумбольдт, А.А.Потебня жэне т.б. ғалымдардың зерттеулерінен бастау алады.
Мұны В.Гумбольдтың: Тіл - халықтардың рухының көрінісі және әр тілдің өз
дүниетанымдық көзқарасы болады [14, 80б.], - деген қағидасы дәлел.
Гумбольдт көзқарасын жақтаушылар Г.Штейнталь мен М.Лацарус халықтар
психологиясын зерттей келіп, адамның интеллектуалдық іс-әрекеті тек тіл
арқылы жүзеге асатынын атап көрсетеді.
Қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы ағартушы-ғалым, ірі
мәдениет және қоғам кайраткері А.Байтұрсыновтың: Дүниеде ешбір тіл
өздігінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ
та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе калың елдің күндегі тұрмыс қазанында
қайнап, пісіп, дүниеге келеді - деген ойы құптарлық.
Тіл жөнінде М.Жұмабаевтың Тіл - ұлт үшін ең қымбат нәрсе. ... бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазактың сар даласы кең, тілі де бай деген пікірін толық
қуаттаймыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы шексіз. Тіл бар жерде мәдениет те қоса
жүреді. Сондықтан да белгілі ғалым В.Н.Телияның: Мәдениет — халықтың
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи естелігі. Тіл өзінің кумулятивтік
қызметінің арқасында оны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып
отырады [15,226б.], - деген пікірі де жоғарыда айтылған ойды дәлелдей
түскендей.
Ұлттан тыс адамзаттың өмір сүруі мүмкін емес. Ұлттық жеке тұлға әрбір
адамның адамзатқа еніп, ұлты бар адам болып қалыптасуына ықпал етеді. Адам
табиғат пен мәдениет заңдылығын анықтай отырып, кез келген ұлтқа
қатыстылығы зорлықпен емес, оның инстинкті және шығармашылық актісі арқылы,
сондай-ақ тұрмыс жағдайымен де анықталады. Бұл жөнінде А.С.Хомяков өз
еңбегінде: Сырттан енген формалар өзінің мәдениетінің рухын көрсете
алмайды, керісінше, халықтың рухтық тұлғасының бәрі өздері жасаған
формаларында ғана көрінеді [16, 45б.], - деп қорытынды жасайды. Осы ойды
С.Н.Трубецкой былай жалғастырады: Мәдениет — бүл өткен жэне қазіргі заман
ұрпақтарының үнемі тарихи үздіксіз ауысып отыратын ұжымдық шығарманың
нәтижесі [15, 153б.].
Тіл мен мәдениет мәселесіне XX ғасырдың 60-70 жылдарында
Ф.И.Буслаевтың, А.Н.Афанасьевтің, А.А.Потебняның еңбектерінен бастау алады.
В.Гумбольдттың антропоцентристік идеясын осы бағыттағы зерттеулер ғылыми-
теориялық концепция ретінде басшылыққа алғандығы байқалады. Одан бергі
аралықта тіл мен мәдениеттің өзара тығыз байланыстылығы, тұтастығы мен
бірлігі, мәдениетті тіл арқылы тану, тіл білімі саласында мәдениеттанымдык
бағыттың маңыздылығы тәрізді мәселелер А.Брюкнер, В.Топоров, В.Телия,
В.Воробьев, В.Маслова т.б. сынды ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды.
Мәдениет ұғымына шетел ғалымдарының пікірін беретін болсақ,
мәдениеттің өз деңгейінде дамуы үшін мәдени құндылықтардың, мәдени кұрал-
жабдыктарының салт-дәстүрлер арқылы келесі ұрпакқа беріліп отыратын жалпы
қоры болуы қажет. Н.Бор және В.Гейзенберг [Воhr 1934; Неіsеnbеrg 1971]
пікірлері бойынша: Мәдениет — бүл жеке түлғаға мағына, мазмұн беретін
нәрсе. Яғни, мәдениетті ұжымдык тұлға ретінде нақты этноспен байланысты
білімдер жүйесі ретінде де түсінуге болады.
Сепир-Уорф гипотезасының негізі адамдар дүниені өз ана тілі призмасы
арқылы көреді деген сенімде жатыр. Бұл гипотеза 1) тіл — белгілі бір тілде
сөйлеуші халықтың ойлау мазмұнына тәуелді; 2) ақиқат дүние таным
субъектілерінің қай тілде бекініс табуымен байланысты деген қағидаларды
ұстанады. Бұл гипотеза одан әрі Л.Вейсгербер еңбектерінде қолдау тапты.
Оның тілдік концепциясының негізгі мазмұны: тіл — рухани өмір саласында
әрдайым жаратушы күш қызметін атқарады. Лингвистикалық ықтималдылық
теориясы соңғы кезде Д.Олфорд, Дж.Кэролл, Д.Хаймс т.б. сынды шетел
ғалымдардың еңбектерімен толықтырылып, жаңа мазмұнды сипатқа ие болды.
Д.Хаймс гипотезаға тілдер коммуникативтік сипатына қарай ерекшеленеді
деген тұжырым жасайды [17]. Алайда лингвистикалық ықтималдылық гипотезасы
барлық ғалымдар тарапынан қолдау таппады. Көптеген ғалымдар сын айтып, өз
көзқарастарын батыл айткан болатын. Мысалы, Б.А.Серебренников: Танымның
негізі — дүниені қоршаған заттар мен құбылыстар. Кез келген тіл — өз
генезисінде дүниені жаратушы өзіндік мәні бар күш емес, ол адамның қоршаған
ортадағы бейнесінің айқын көрінісі, -десе, К.Леви-Строс: Тіл — мәдениет
жемісі, оның өмір сүру шарты. Тіл —-мәдени кодтардың қалыптасу факторы, -
дейді. Бұдан шығатын қорытынды: тіл — мәдениеттің құрамды бөлігі, оның
құралы, дүниенің ақиқаты, мәдениеттің бет пердесі, ұлт ментальдығының
өзіндік ерекшелігін көрсетуші.Бұл мәселе жөнінде [18] еңбектер баршылық.
Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық салаға жататындығын ескеру
қажет. Әр түрлі жүйеде болғанымен ұқсастық жақтары да жоқ емес. 1. Мәдениет
те, тіл де адам баласының дүниетанымын көрсететін түсінік формасы; 2.
Мәдениет пен тіл өзара тығыз байланысты, бірі жүрген жерде екіншісі де
жүреді; 3. Мәдениет пен тіл нысандары өз алдына дербес болады. Олардың
байланысы коммуникативті процессте, онтогенезде және филогенезде (рулық
қоғамда адамның қалыптасуы) іске асады. Тіл мен мәдениеттің байланысы
туралы Ю.И.Смирнов Язык, фольклор и культура атты мақаласында: Тіл мен
мәдениет, дамудың қай деңгейінде болмасын этносты сипаттайды. Бұлар этнос
мүшелерін табиғат күштері алдында және басқа этностар алдында біріктіреді
және жақындатады. Тіл мен мәдениет бір этносты басқа этностан бөліп
көрсетеді, сондай-ақ әр түрлі этностардың қарым-қатынас және жақындасу
жолдары болып табылады [18, 99б.], - деп екеуін бір-бірінен ажырағыссыз
етіп көрсетеді. Ғалым сонымен бірге этностың табиғи күшін және екінші бір
этностан ерекшелейтін ұғымдар екенін де дәлелдейді.
Енді ғалым пікіріндегі этнос сөзіне сәл түсінік бере кетсек, жалпы
этнос деген ұғымның ауқымы кең. Ә.Қайдар: Этнос — ғылым жүзінде: өткен
бір дәуірлерде дүниеге келіп, белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан,
шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де
бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын,
тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық,
тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес
ел болып отырған адамдар қауымы болып танылады [20, 71-72б.], - дейді.
Демек этнос дегеніміз -— халық. Тіл мен мәдениет осы халыққа қызмет
етеді деген сөз. Расында да тіл өзі қалыптасқан ортада мынадай
қызметтерімен ерекшеленеді: І.Тілдің адамдардың өзара түсінісуі үшін
жұмсалатын коммуникативтік кызмет атқаруы және қарым-қатынас кезінде кез
келген құбылыс, зат атауларының түсінікті болуы. 2. Тіл тек пікір бөлісу,
ой жеткізудің қүралы ғана емес, адам өмірінін заттық және рухани
мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін жинақтап, сақтау арқылы
келесі ұрпаққа жеткізеді. Бұл тілдің кумулятивтік қызметі деп аталады.
Тіл мен мәдениет арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын
тілдік бірліктер: фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, лакундар және ұлттық
рәсімдерді бейнелейтін тілдік бірліктер болып табылады деп нақты айтуға
болады. Себебі қазақ халқы дүниетанымға, көркем сөзге, мақал-мәтелдерге,
шешендік нақыл сөздерге өте жетік және олардың дұрыс, терең мән беріліп
айтылуына, олардың келер ұрпаққа сақталып жетуіне қатты ден қойып, оны
ерекше бағалай білген. Адамзат өміріндегі тілдің мән-мағынасы мен қызметі,
міндеті мен мүмкіншілігі бұлармен ғана шектелмейді. Тілсіз адамзат қоғамы,
мәдениет бола алмағаны сияқты адамзат қоғамынсыз тілдің де болмайтыны рас.
Өркениет, мәдениет, салт-дәстүр, менталитет дегендердің бәрі сайып
келгенде, тіл философиясына барып тұрақтайды. Демек тіл мен мәдениет - бір-
бірінен ажырағыссыз адамзат құндылықтары. Қазіргі кезде этномәдени
байланыстың контактты және дистантты (аралық) деп аталатын этномәдени қарым-
қатынастың екі түрін атап көрсеткен жөн, - дейді Г.П.Нещименко өз
мақаласында. Ол контактілік байланысты шекаралық, аралда қоныстанған
этностардың, мемлекет ішіндегі тілдер байланысымен, аралас неке, миграция
т.б. мәселелермен байланыстырса, дистантты байланысқа мәдениаралық
қатынасты, білім беру жүйесінде оқулықтар мен техникалық байланыстар мен
ақпараттар құралдарын қолдануды т.б. жатқызады [19, 133б.].
Заман күн сайын жаңа бағытқа бет алуда. Заман дамыған сайын, тіл
әлемінің түрлі қырларын ашуда тіл білімінде жаңа бағыттар пайда болды.
Соның нәтижесінде елтану, лингвомәдениеттану, этнолингвистка т.б. тәрізді
бағыттар пайда болып, тіл мен мәдениеттің арақатынасын анықтауға, өзара
байланысын зерттеудегі әдіс-тәсілдерін көрсетуге мүмкіндік туды.
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы
XX ғасырдың соңғы он жылдығында тіл білімінде антропоцентристік
бағытта қалыптасқан лингвомәдениеттану мен когнитивті лингвистика салалары
дүниеге келді. Антропоцентристік бағыт түрғысынан адам дүниені өзін-өзі
тану арқылы біледі. Ол - өткен ғасыр соңында қалыптасқан, тілді зерттеу
парадигмаларьтнын ішіндегі ең басты бағыттарының бірі болып саналады. Оның
негізгі қызметі - тілді кең мағынада адамнын сана-болмысы мен тілін бөлмей,
тұтастай әлемдік деңгейде қарау. Тілдің антропоцентристік қүрылымы
антропологиялық негізде тілдің өзін ішінара зерттемейді, тіл адамның рухани
бір бөлігі іспеттес қарастырылады. Олай болса, адамның адамдык қасиетін
танытатын да, оның өмірінің барлық саласын қамтитын, заттық, рухани
мәдениетін келер ұрпаққа жеткізетін де тіл болмақ.
Орыс ғалымы В.И.Постовалова: Лингвогносеология (когнитология),
лингвоәлеуметтану, лингвопсихология, лингвоэтнология, лингвопалеонтология,
лингвомәдениеттану антропологиялық бағыт шеңберінде қалыптаскан пәндер
[19, 29б.], - деп осы бағытта ұсынады.
Бұлардың барлығы ақпараттардың адам танымында өнделіп, адам санасында
қалыптасып, тілде көрініс табуы, адамзат түсінігінің қалыптасуы, оның
дүниені тануы, дүниетанымда тіл қандай кызмет атқарады деген мәселелерге
негізделеді.
Қазіргі уақытта тіл ғылымы калыптасқан дәстүрлі зерттеуді емес, логико-
лингвистикалық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық т.б. зерттеу
тәсілдерін қажет етуде. Тіл біліміндегі лингвомәдениеттану сынды ғылыми
бағыттың қалыптасуы осындай өмір талабы қажетінен туындаған.
Лингвомәдениеттану да тіл мен мәдениеттану мәселелерінін ұштасуынан
қалыптасқан, тіл аркылы көрініс беретін мәдени құндылықтарды, олардың
қолданылу жүйесін зерттейтін, өзіндік мақсат-мүддесімен, әдіс-тәсілдерімен
ерекшеленетін тіл білімінің үлкен саласы. Ол ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне ықпалы, адам дүниені қалай көреді, мәдениеттегі
тілдік бейненің рөлі, ғасырдан-ғасырға жетіп, ұлт тілінде сақталған халық
казынасы фразеологизмдердің, нақыл сөздер, мақал-мәтелдердің рөлі қандай,
олардың адам баласына қажеттілігі неде деген сиякты мәселелерді
қарастырады. Ол екі пәннің тоғысуынан пайда болғандықтан халықтың мәдени
қазынасын, олардың қолданылу жүйесін зерттейтін тіл білімінің саласы
ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді көп қажет ететін жас ғылым саласына
жатқызамыз.
Бұл саланың негізгі мақсаты - бұрынғы ата-бабаларымыздың қалдырған
дүниесінің кейінгі ұрпақ тілінде каншалықты дәрежеде көрініс тапқанын
айқындау. Осы саланы зерттеп жүрген В.В.Воробьев лингвомәдениеттану пәніне:
Мәдениет тек тілдің қызмет етуіндегі өзара байланысы мен өзара
әрекеттесуін зерттейтін, бұл үдерісті жүйелі әдістер көмегімен және қазіргі
құндылықтар мен мәдени анықтамаларға бағытталған тілдік және тілдік емес
мазмұн бірлігін де біртұтас бірліктер құрылымы ретінде бейнелейтін
жинақтаушы түрдегі кешенді пән [21, 47б.], - деп анықтама береді.
Лингвомәдениеттану тек дәстүрлі мәдениетті емес, қазіргі мәдениетті де
қамтиды.
Мәдениеттану дүниенің бейнесін, рухани құндылықтарды қарастырса,
лингвомәдениеттану ғылымы бірнеше мазмұнға ие. Бұл атауға Г.Г.Почепцов
тілдік ойлау (языковое мышление), тілдік ментальдық және сөйлеу
танымы (речевое мышление) деген әр түрлі түсініктерді ұсынады .Бірақ
біздің ойымызша, бұлардың бірде-біреуі лингвомәдениеттану деген ұғымды дәл,
нақты бере алмайды. Себебі тілдік ойлау дегеніміз - тілдік түсінік, тілдік
ментальдылық - тілдік түсініктің тәсілі, сөйлеу танымы (речевое понятие) -
дүниені сөз негізінде ұғу деген сөз.
Ғалымдар арасында тілдік танымдарды талдай келе дүние - жалпыға ортақ,
дүние - континуалды, дүние - ақпараттарға толы әлем, ал тілдік дүниетаным
ондай мәліметтерге қатыссыз деген көзқарастар қалыптасқан.
Лингвомәдениеттану термині соңғы уақытта фразеология мектебінің өкілдері
В.Н.Телия мен В.В.Воробьев еңбектерінен бастау алса, мәдениеттану идеялары
Г.В.Степанов, Ю.А.Сорокин, Г.З.Черданцева, И.Г.Ольшанский, В.А.Маслова
т.б., казақстандық ғалымдар Н.У.Уэлиев, Г.Н.Смағұлова, А.М.Алдашева,
А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші-ғалымдар еңбектерінде жарық көрді.
Соның негізінде бірнеше диахрониялық, салыстырмалы, салғастырмалы,
лексикографиялық, лингвомәдени т.б. зерттеу бағыттары және өз алдына
мектептер (Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия, В.В.Воробьев т.б.)
қалыптасты.
Лингвомәдениеттанудың айналысатын мәселелері тың емес, өткен заман мен
бүгінгі күнді жалғастыратын халық мұралары. XIX ғасырда В.Гумбольдт,
Ф.И.Буслаев, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьев, кейіннен Э.Сепир, Н.И.Толстой,
В.Н.Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьев сынды ғалымдар бұл
мәселелермен айналысып, олар тіл - мәдениет құралы екендігін, оның бөлігі,
қалыптасуының бірден-бір шарты екендігін атап көрсеткен болатын.
Бұл сала ұлттық сипаты бар деп ұғынылатын әлеуметтік, танымдық,
этикалык, эстетикалық, саяси, адамгершілік, рухани, тұрмыстық қағидалар мен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізеді. Осы тұрғыда
лингвомәдениеттану өз алдына ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл
фактілері мен халықтың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы
рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп мақсат
қояды. Ал осы ғылым бір халыққа аңыз, әдет-ғұрып, дағды, рәсім, мәдениет
символдарын т.б. қарастырса, бұлардын барлығы тіл арқылы көрініс табады.
В.Маслованың: Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттану
түйісуінен пайда болған тілде бейнеленген және бекіген халық мәдениетінің
көріністерін зерттейтін ғылым [22, 96б.], - деуі мәдениетті тілмен
байланыстыра зерттеудің маңыздылығын аша түседі. Ғалым лингвомәдениеттану
ғылымының зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін, әдістемелік, лингвомәдени
бірліктердің түрлерін арнайы зерттей отырып, динамикалық даму кезеңдерін
төмендегідей белгілейді:
1. Тіл мен мәдениеттің арақатынасы, астарластығын
бағамдайтын лингвомәдени көзқарастардын, лингвомәдениеттанымдық
ізденістердің бастау алу кезеңі;
2. Лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі;
3. Зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық
тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының пайда болу кезеңі [22,
28б.].
Мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа тілсіз жетуі мүмкін емес. Демек
мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек тіл арқылы
ғасырдан-ғасырға сақталып, беріліп отырған. Ендеше тіл арқылы мәдениеттану
- ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Ал ұлт мәдениетінің бір біріне ұқсамайтын өзгешілігі неде?, - дейтін
болсақ, оны А.А.Леонтьев былай түсіндіреді: Әрбір халықтың әлемді тануы
мен әлемді қабылдауы негізінде өз мағыналары, әлеуметтік стереотүрлері,
когнитивтік сызбалар жүйелері жатыр. Сондықтан да адам саналы этникалық
жағынан шартты, бір халықтың әлемге көзқарасын жәй ғана қайта белгілер
арқылы ауыстырумен басқа халықтың мәдениет тіліне аударуға болмайды [23,
55б.].
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны — қайсібір этнос болмысындағы
белгілі бір халық жайындағы мәдени ақпараттарды жеткізуші тіл, ұлттық
материалдық, рухани мәдениет және адамзат арасындағы өзара байланыс, қарым-
қатынас болып табылады. Ол этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика
пәндерімен сабақтас. Бұл ретте В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистика пәнінің бір бөлігі ретінде қарағанымен екеуі екі бөлек
ғылым салалары деп біледі.
Шетел ғалымы В.Айсманн (W.Eismann): Американдық лингвист
Г.Б.Пальмердің (G.B.Palmer) түсінігінше, мәдени лингвистика
этнолингвистиканың әртүрлі дәстүрлерді когнитивті лингвистикамен
біріктіреді, бұл Ресейдегі этнолингвистикалык тұжырымдамалармен
(Н.И.Толстой және оның мектебі), М.М.Копыленко, және фразеология
саласындағы В.Н.Телия және оның ғылыми семинары) дәл ұштасып отыр деп
тұжырымдайды.
Әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, статолингвистика,
паралингвистика сияқты этнолингвистика да - этностаным мен тілтаным
ғылымдарының ортақ мәселесі шенберінде, түйісу нәтижесінде пайда болған
жаңа сала. Оның теориялык негізі еуропада неміс ғалымы Вильгельм фон
Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, Америкада - Ф.Боас, Э.Сепир, Д.Уорф;
Ресейде - Д.К.Зеленин, Н.И.Толстой, Е.Ф.Карский, А.А.Шахматов, А.А.Потебня,
А.Н.Афанасьева, А.И.Соболева т.б. ғалымдардың еңбектерінде, ал казақ тіл
білімінде этнолингвистиканың ғылыми-теориялық алғышарттары Ә.Т.Қайдар,
М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.С.Сыздық, Н.У.Уәлиев, Ж.А.Манкеева,
Г.Н.Смағұлова, т.б. сияқты ғалымдардың еңбектерінен өз жалғасын тапты.
Этнолигвистиканың негізін салушылардың бірі Н.И.Толстой
этнолингвистика мен оның тіл мен этносты зерттеудегі рөлі туралы айта
келіп: Этнолингвистикалық сипаттағы еңбектердІң негізі, тіл - мәдениеттің
құрамдас бөлігі ретінде әрі мәдениеттің жалпы құбылыстары арқылы сипатталуы
мүмкін екендігі және сипатталуы болып отыр [24, 196б.], - деген пікір
айтады.
Қазақ тіл білімі үшін этнолингвистика қазіргі таңда зерттеуді қажет
ететін ғылым саласы. Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл
білімінде үстіміздегі ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап ғылыми тұрғыдан
дәлелдене бастады. Қазақ тіл білімінде мұндай мәселелердің зерттеу аясының
кеңейіп, толыға бастауы осы салада өзіндік бағытты, мектебі қалыптасқан
Ә.Т.Қайдардың есімімен байланысты. Этнолингвистика - этнос пен оның тілінің
байланысын зерттеуден туындаған ғылым саласы. Бұл, - дейді академик
Ә.Т.Қайдар - этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде
сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды
деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз. Сонымен қатар
Ә.Т.Қайдар этнос, тіл деген ауқымды, кең ұғымдарды нақтылап, этнос
болмысы, тіл әлемі деген термин ұғымдарды қолдануды үсынады [20, 196б.].
Негізінен, этнолингвистика - ХІХ-ХХ ғасыр аралығында Америка
үндістерінің тіл ерекшеліктерін зерттеуден келіп шыққан ғылым саласы. Тіл
білімі сөздігінде: Этнолингвистика (гректін еthnos - халық, тайпа және
лингвистика) - тілді мәдениетпен, тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінін бағыты, - деп
көрсетіледі. Кең мағынада, этнолингвистика - мәдениетті, халық
психологиясын, мифологияны тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына
тіл мен мәдениеттің арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді
(мағыналарды) анықтау, тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын
мәселелерді шешу және т.б. мәселелер кіреді. Оның төңірегінде екі маңызды
бағыт қалыптасты. Біріншісі - Р.А.Агеева, С.Б.Бернштейн, В.В.Иванова,
Т.В.Гамкрелидзе сынды ғалымдар қолдаған тілді этникалық жағынан қарастыру
бағыты болса, екіншісі В.В.Иванов, В.Н.Топоров, Т.В.Цивьян, Т.М.Судник,
Н.И.Толстой, оның мектебі ұстанған этностың материалдық және рухани
мәдениетін қалыптастыру бағыты.
Н.И.Толстойдың көзкарасы бойынша, этнолингвистика - тарихи
ретроспектива, яғни халықтык рәсімдердің дүниедегі тілдік көрінісін ашу.
Этнолингвистика, - дейді ол, тіл білімі мен этнологияның жәй ғана
қоспасы емес. Тіл білімінің тіл мен рухани мәдениет арасындағы байланысты,
тіл мен халықтық менталитет, тіл мен халық творчествосы арасындағы
қатынасты, олардьщ өзара байланысынан туындаған хабарлардың әр түрін
қарастыруға бағытталған тіл білімінің саласы [24, 306б.].
Ә.Т.Қайдар: Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт)
инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып,
тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде
атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты
жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну
мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы [23,
47б.], - деп кешенді анықтама береді. Бұл саланың ерекшелігіне әрі қарай:
Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын
мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақсат ететін
салалардың бірі - осы этнолингвистика болу керек - деп өз ойын одан әрі
жалғастырады. Ғалым бұл саланың ерекшелігін нақты айтып кетеді.
Бұл салада жүргізілген зерттеу жұмыстары айтарлықтай десе де болады.
Мысалы, Р.Иманалиеваның Этнолингвистические вопросы изучения средств
выражения пространственной ориентации в казахском языке еңбегі қазақ
тіліндегі кеңістікті білдіретін тұлғалардың этнолингвистикалық сипатын
дәйектеуге арналса [25,26б.], А.Мұқатаеваның Этнолингвистическoе
изучение лексики казахского эпоса, Г.Кусимованың Фразеологизмы в
казахском эпосе , Қ.Ароновтың Қазақ тiліндегі халықтық космонимдердің
этнолингвистикалық табиғаты, Б.Уызбаеваның Қазақ тіліндегі соматикалық
етістік фразеологизмдердін этнолингвистикалық сипаты , Қ.Ғабитқанұлының
Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер атты және
т.б. зерттеу жұмыстарында қазақ эпостарындағы фразеологизмдердің, халықтық
космонимдердің, соматикалық тұрақты тіркестердің, наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық қырларын, олардың халық болмысымен,
дүниетанымымен тығыз байланысты екенін жан-жақты дәлелдеуге тырысқан. Э
.Мұқышева Национально-специфические элементы семантики фразеологизмов
современного немецкого и казахского языков атты еңбегінде неміс және қазақ
тілдері фразеологизмдерінің семантикасы мен құрылысында кездесетін ұлттық
мәдени компоненттерді тауып, олардың арасындағы ерекшеліктер мен
ұқсастықтарды салыстырған [26, 102б].
Сондай-ақ этнолингвистика мәселесінің жалпы теориялық негіздерін
анықтауға арналған профессор М.М.Копыленконың Основы этнолингвистики атты
монографиясын казақ тіл білімімен қатар, жалпы тіл біліміне қосқан көлемді
еңбек деп білеміз. Бұл еңбекте ғалым көп жағдайда этнолингвистика пәнінің
негізгі нысаны этномәдени лексика мен фразеология мәселелерімен ғана
шектелмей, олардьтң ауқымы әлдеқайда кең екендігін, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ҚҰТТЫБАЕВА ҰЛЖАЛҒАС ҚАСЫМХАНҚЫЗЫ
АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ
ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
6N0205. ФИЛОЛОГИЯ: ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент м.а. С.Т. Нышанова________________
ТҮРКІСТАН - 2010
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ҚҰТТЫБАЕВА ҰЛЖАЛҒАС ҚАСЫМХАНҚЫЗЫ
АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ
ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
6N0205. ФИЛОЛОГИЯ: ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
Филология магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент м.а. С.Т. Нышанова________________
ТҮРКІСТАН - 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІ
1.1.Тіл мен мәдениет байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ТАРАУ 2. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ
2.1 Фразеология теориясының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Фразеологиялық бірлік. Аталым (номинация) мәселелері
... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерінің лингвомәдени
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды кайта қалыптастыру, жандандыру,
мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру - тіл саясатының маңызды бағыттарының
бірі саналады.
Ұлтаралық катынастар үйлесімділігін, халықтар достығы мен бірлігін
нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді
дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Сонымен бірге, соңғы жылдары төл тілімізді генетикалық және
типологиялық жағынан мүлдем алшақ тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу
мәселесі де тіл білімінде кеңінен өркен жаюда. Бүған дейінгі салыстырмалы-
салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық бағытта
қарастырылып келсе, бүгінгі кезде антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде
тілдерді салғастыра зерттеу көптеген зерттеуші-ғалымдардың қызығушылығын
танытып отырғаны рас. Соның бірі ұзақ қолданыстан кейін ғана тұрақтылыққа
ие болатын, мағыналық және құрылым-құрылысы жағынан ерекше, халықтық өшпес
мұра саналатын фразеологизмдерді, оларды астарлап жатқан мәдени
құбылыстарға талдау жасап, олардың қалыптасу көздерін табу теориялық және
практикалық жағынан құнды болмақ.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол
ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін
көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және
ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан
тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық
дәрежесін аныктауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Жалпы, лингвистикада сөздің дыбыстык таңбалануы мен мағынасы
арасындағы байланысты түсіндіретін сөздің құрылымдық-мағыналық қасиеті
ретінде қарастырылады. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары ішкі формаға
негізделсе, 70-ші жылдары фразеология теориясының жеке пән ретінде
қалыптасуына көптеген қазақстандық ғалымдардың (М.М.Копыленко, І.
Кеңесбаев, В.В. Виноградов, Б.Қ.Қалиев, Б.Қ.Қасым, ) т.б. елеулі еңбектері
негіз болды. Қазіргі кезде ол ономасиологиямен, семасиологиямен,
философиямен, психологиямен тұтасып, астасып, көптеген ғылымдардың тоғысқан
жерінде тұр. Фразеологизмдерді ашу үшін, ең алдымен ұлттық мәдени
деректерге сүйенеріміз анық, себебі тек ұлттық мәдениетте ғана халықтың
бұрынғы өмірінің бүкіл көрінісі сақталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ағылшын және қазақ тілдерінің
фразеологизмдерінің лингвомәдени аспектіде салғастыруға арналған.
Тақырыптың өзектілігін айқындайтын мәселелер:
біріншіден, сөздік қордағы фразеологизмдер жүйесі, оның тілдік табиғаты
- қандай да бір этностың жалпы әлем туралы, жаратылыс туралы таным-
түйсігі, оны қабылдау, бағалау ерекшеліктерін, жалпы кез келген
құбылысқа қатысты ұлттық дүниетаным мен көзқарастар тұтастығын
толығымен танытатын ерекше лингвомәдени бірліктер. Сондықтан
аталған лингвистикалық категорияны екі тілдік семьяның өкілі болып
табылатын, әрі екі шалғай құрлықты мекен ететін әртиптес тілдер арқылы
зерттеп танудың маңызы зор.
екіншіден, соңғы кезеңдегі әлемдік лингвистика ғылымы тіл
материалдарын адами факторлармен, оның таным концептосферасымен
бірлікте қарастыруға бет бұрып келеді. Соның ішінде фразеологизмдер
жүйесін зерттеуде олардың өзге тілдІк бірліктерден тек ерекшеліктерін
ғана атап қоймай, оның қолданыстық мақсаттарының түпкі себептерін ұлт
танымымен байланыстыра отырып, аталымға себеп болған қозғаушы
күшті ішкі формасы арқылы ашу үдерісі дәстүрге айналып келеді.
үшіншіден, еліміз егемендігін алып, тіл мәртебесі көтеріліп,
экономика,саясат, мәдениет салаларында халықаралык қатынастар дамыған
кезеңде,мемлекетіміз өркениетті елдер қатарына қосылуға талпынған тұста ана
тілімізді беделді деген шет тілдерімен салғастыра қарастыру - ең бір
өзекті де көкейтесті мәселе болып табылатыны даусыз.
Зерттеудің нысаны – ағылшын және қазақ тілдеріндегі ұлттық бояуы айқын
фразеологизмдер жиынтығы.
Зерттеудің пәні – ағылшын және қазақ тілдеріндегі ұлттық мәдени
реңктегі фразеологизмдер, олардың түрлері, дәрежелері, жіктелімі, саты.
Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ және ағылшын тілдеріндегі
фразеологизмдердің ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып саралау, соның
негізінде қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдер типологиясын
жасап, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын шығару. Осыған байланысты
төмендегідей бірнеше міндеттер туып отыр.
- тіл мен мәдениет сабақтастығы негізінде калыптасқан
лингвомәдениеттанудың теориялык, өзіндік қалыптасу бағыттары мен
қолданылатын терминдік ұғымдарын көрсету;
- фразеологизмдерінің ішкі форма, этимология, номинация (аталым)
мәселелерімен аражігін, байланыс ерекшеліктерін көрсету;
салт-дәстүрлер, тұрмыс ерекшеліктері, тарихи әдет-ғұрыптарға т.б.
байланысты фразеологизмдерге қандай белгінің негіз, нышан болып
тұрғанын,типтері мен үлгілерін, лингвомәдени табиғатын анықтап, жіктелім
жүргізу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету;
екі тілдегі фразеологизмдердің дәрежелерінің қаншалықты
деңгейде өзгергендігін не өзгермегендігін айқындап, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын көрсету;
- екі тілдегі фразеологизмдер фразеологиялық мағына калыптастыруда
түрлі сатыдан көрініс табатындығын көрсете отырып, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұрын әр типтес тілдердегі фразеологизмдер
алуан аспектілерде салғастырыла зерттелгенімен, арнайы зерттеу
жүргізілмеген. Диссертацияның ғылыми жаңалығы мынадай жәйттермен
дәлелденеді:
- ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер, этимологиясы,
ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттеледі;
- екі тілдегі фразеологизмдердің түрлері мен дәрежелері
айқындалады;
екі тілдегі фразеологизмдердің қоғамдық өмірдің түрлі саласынан орын алуына
байланысты жіктелім жүргізіледі;
екі тілдегі фразеологизмдер түрлі сатыдан көрініс табатындығы
анықталады;
- фразеологизмдер лингвомәдени аспектіде салыстырыла-салғастырыла
зерттеледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Фразеологизмдерінің ішкі форма,
аталым, этимология мәселелері өзара тығыз байланыста қаралып, олардың
өзіндік айырмашылықтары мен сабақтастығы зерттеледі;
ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің жасалуындағы метафора,
метонимия, мағынаның өзгеруі, тарылуы, кеңеюі т.б.сияқты тәсілдер айқындала
отырып, бұлар фразеологизмдердің дәрежелерін зерттеуде айқын көрінеді;
ағылшын және қазақ тілдері фразеологизмдерінің әр түрлі
деңгейде көрініс табады, осының нәтижесінде типологиясын
жасауға мүмкіндік туады;
- ағылшын және қазақ тілдері фразеологизмдерінің мағына
қалыптастыруда түрлі сатыдан көрініс табатындығы анықталады.
фразеологизмнің көрінісіне, түрлеріне қарай: фонетикалық,
морфологиялық, семантикалық болып сараланып, белгілері мен типтеріне қарай
да бірнеше топтарға бөлініп, фразеологизмдердің жүйесін құрайды;
Зерттеудің теориялық кұндылығы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі
фразеологизмдер теориялық тұрғыдан салғастыра қарастырудың нәтижелері
тіліміздегі фразеологизмдердің ұлттық мәдени өмірмен байланысын танып
білуге, олардын семантикалық, құрылымдық сипаттарын саралай келіп, негізгі
типологиялык ұқсастық белгілері мен спецификалық ерекшеліктерін ажыратуға
септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткен
нәтижелер мен тұжырымдарды Тіл біліміне кіріспе, Жалпы тіл білімі,
Жалпы фразеология, Лингвомәдениеттану, Салғастырмалы фразеология
тәрізді пәндерді окыту мен номинация теориясына арналған лекцияларда, осы
тақырыпқа арналған жаттығулар мен практикалық сабақтарда, арнайы семинар
курстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысымызға "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі" (1974 - 1986), "Қазақ тілінің сөздігі" (1999), "Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігі" (I. Кеңесбаев. 1977), "Қазақ тілінің
қысқаша этимологиялық сөздігі" (1966), "Бір мың әсерлі де бейнелі орам"
(Ә.Қайдар. 2003), "Англо - русский фразеологический словарь" (А.В.Кунин),
"Русско - английский фразеологический словарь" (Д.И.Квеселевич 2000), Англо
- русский словарь (В.К.Мюллер 1965) т.б. сөздіктерден қазақ және ағылшын
тілдерінен 3000-дай ФТ-тер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеудің әдістері. Тақырып ерекшелігіне және жұмыс мақсатына
байланысты диссертацияда тарихи-салыстырмалық және этимологиялық,
сипаттамалык, сандық (статистикалық) зерттеу әдістері кеңінен пайдаланылды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысында тіл
ғылымының іргелі зерттеулері және бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды.
Зерттеу жұмысынын құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ТАРАУ 1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы
Әлемдік ғылым мен білім жоғары интеграциялық деңгейде
тұрған жаңа ғасырда тек қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті емес, сонымен
бірге бүкіл әлемдік өркениет пен мәдениеттін қазіргі кезде түбегейлі
өзгеруін көріп отырмыз. Әлем халықтарының мәдени мұрасы — адамзатқа ортақ
рухани құндылықтар қазынасы. Әр халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның
ғасырлар бойы жасаған тілінен көрініс табады,
Адам баласын табиғатпен біртұтас, үндес жаратылыс десек, оның тілі -
адамзат жаратылысының басты қасиеті, ерекшелігі. Сондықтан адамзат тілінің
табиғатын зерттеу бүкіл адамзат болмысын танып, білумен тең. Адамзат
болмысы әр халықтың, ұлттың тарихымен тығыз байланысты. Демек халықтың
басынан өткен тарихи кезеңдері, ділі мен діні, өмірі мен өнері тілінде
көрініс тауып жататындығы сөзсіз.
Халық тілін зерттеп, сырын ашу - тіл иесінің қоғамдық-әлеуметтік
өмірін, тіршілік көзін, рухани мәдениетін, ұлттық рәсімін танып білу;
ұлттық психологияның, ұлттық дүниетанымның әр түрлі қырын, сыр-сипатын
зерделеу; сол арқылы халыққа, ұлтка жеткізу деген сөз. Ал әр ұлттың өзіндік
биік мұраты, әр тілдің өзіне тән қадір-қасиеті болады. Бұл жөнінде тіл -
кез келген халықтың тәжірибесі мен танымы және мәдениеті мен тарихымен
ұштасып жаткан әсерлі де сезімтал халық құндылығы [1, 76б.], - деген
белгілі ғалым Г.С.Кнабе ой айтады. Бұл ойды әрі қарай О.С.Ахманова: Тіл -
сонау көне дәуірді әрбір жаңа дәуірмен үзбей жалғастырып келе жатқан ең
берік, өміршең қоғамның жанды құбылысы. Тіл тамырына зер салған сайын, оның
сан-алуан қыры мен тылсым сырына бөленесің [2, 52б.], - деп жалғастырады.
Демек тілдің тылсым сырларын ашатын болсақ, ғасырлар қойнауында жатқан
көптеген ұмытылған құнды дүниелер табылары анық. Тіл - мәдениет құрамы.
Оған А.Ченкидің: Тіл - қоғам мүшелерінің арасындағы коммуникация құралы
ретінде мәдениеттің көптеген қырларын бейнелейді. Тіл құрылымы екі маңызды
фактор арқылы туындайды. Оның бірі - ішкі, яғни әрбір жеке тіл иесінің ақыл-
ойы, екіншісі - сыртқы, яғни басқа осы тілде сөйлейтін тіл иелерімен ортақ
мәдениет [3, 176б.], - деген пікірі айқын дәлел. Тіл арқылы ғана біз
халықтың мәдениетін, дүниетанымын танимыз.
Ал мәдениет — сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың рухани кұндылығын
қамтитын, ұлттық дүниетанымынан хабардар ететін сананың жиынтығы. Мәдениет
дегеніміз — қоғамдағы жинақталған және жинақталатын материалдық және рухани
құндылықтардың қоры. Ол үнемі тарихи даму үстінде болып, адамның жеке тұлға
болып қалыптасуына белгілі ықпалын тигізеді.
Бұрынғы замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және
рухани мұралар жасау машығы — сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының
куәсі іспеттес. Яғни халықтың ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек-тамыры,
мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық тарихтың, жалпы адамзаттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік, мәдени болмысының бой көтерер биік тұғыры
да. Ұлттың мәдени-рухани әлемі мейлінше кең ұғым, өмірдің барлық саласымен
сабақтас. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Г.Лейбниц философияларында тіл философиясы
ерекше орын алған. Декарт тілдің басты өзіндік ерекшелігі ретінде сөздің
ақпараттығын, олардың гносеологиялық мағыналылығын қарастырады. Лейбниц
қандай да бір ой сөз арқылы байланысады, сөз — ойлау құралы, біздің
ойымызды тарататын құрал деп пайымдайды. Гоббс тілдің сөздік қоры адамның
санасында, санада жинақталған ұғымдар мен ойлардан келіп сөз шығатынын
дәлелдейді.
Қазіргі заманда мәдениетті тілмен байланыстыра қарастырған
мәдениеттану ілімінің коғамдағы орны мен рөлін хабардар ететін әдебиеттер
жеткілікті. Ең алдымен мәдениет дегеніміз не? - деген сұраққа жауап беру
үшін осы күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегін сөз етелік. Мәдениет
сөзі араб тілінде мудун - қала мағынасын беретін болса, ал медәни
сөзі қала тұрғыны деген мағынаны білдірген. Осыдан келіп мәдениет сөзі
шыққан [4, 76б.]. Ал латынша сиішге сөзі ежелгі заманда жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы
тереңдеп, жанды жетілдіру, уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде білім
беру, даму, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастайды [5, 66б.].
Мәдениет өте ертеде пайда болғанмен, бүгінгі күнге дейін өз мәнін
жоғалтпаған құндылық. Оның тарихы тереңге кеткен сайын, құны жоғарылай
түспек. Мәдениет терминінің көп мәнді, алуан мағыналы екені соншалық, бүкіл
дүниені қойнына сыйдырған ұғымнан бастап, адам баласынып бойындағы қасиетке
дейін қамтитын алуан түрлі тұжырымдарды білдіреді. Мәселен, мәдениет
дегеніміз рухани құндылықтарды өндіру, сақтау, бөлу және қолданудан тұратын
шындық болмысты рухани меңгеру жүйесі болса, [6, 78б.], батыс мәдениетін
зерттеуші Тхорик В. И. : Мәдениет — бұл біртұтас кешен, мұны білім, сенім,
өнер, құқық, әдет-ғұрыптар және басқа да адам қоғамындағылар құрайды [6,
209б.], - деп пайымдайды. Мәдениет дегеніміз — адам әлемі, себебі
мәдениетті тудырушы, тұтынушы адам. Адамсыз, адам қоғамынсыз мәдениетті
елестету мүмкін емес. Небір тарихи дәуірлердің рухын жинақтаған арман-
ойларын, үміттері мен межелерін уақыт сүзгісінен өткізген мәдениеттің
теориясы мен тарихының рухани-шығармашылық маңызының зор екендігі анық.
Сондықтан болар мәдениеттің коғамдағы орны мен рөлі жөнінде ғылыми
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар берілген.
Ю.М.Лотман мәдениетке: мәдениет дегеніміз — адамдар арасындағы немесе
сондай бір топ арасындағы қарым-катынастың бір түрі. ...Мәдениет,
біріншіден, коммуникациялық екіншіден, символдық табиғатқа ие [7, 56б.],
-деген пікірін білдірсе, белгілі ғалым Э.Бенвенист оның ойын сабақтастыра
мәдениет туралы былай түйіндейді: Өркениеттің даму деңгейі қандай болмасын
мәдениет адамзат қоғамынан бөлінбейді. Әрбір тіл сияқты, әрбір мәдениет те
арнайы символдар аппаратын қолданады және де осы арқылы сәйкес қоғам
танылады. Тілдер түрлілігі, мәдениеттер түрлілігі, олардың өзгерістері
символизмнің конвенционалдық сипатын көрсетеді. Символизм оларға түр
береді. Негізінде осы символ адам, тіл және мәдениет арасындағы тікелей
байланысты іске асырады [8, 32б.].
Сөйтіп мәдениетті ұжымдық тұлға сияқты нақты этноспен байланысты
танымдық жүйе деп түсінуге болады.
Бұдан басқа американдык антропологтар А.Л.Кребер мен К.Клакхан
"мәдениет" терминінің 164 нұсқасын ұсынса, М.С.Каган 70-ке жуық анықтамасын
көрсетеді [9, 114б.].
Әрине, уақыт өткен сайын ғылымның дамуына сәйкес бұл көрсеткіштердің
саны артатыны да анық, өйткені қоғамдық өмірді әр қырынан жан-жақты
сипаттауда мәдениеттің алатын орны ерекше. Дәл қазіргі уақытта бұл ұғымның
саны 600-ге жеткенін мамандар дәлелдеп отыр.
Қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова өз еңбегінде: Мәдениет сөзіне 200
астам ғылыми анықтама берілгенін атап өтеді. Әдетте материалдық және рухани
деп екіге бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы -
ұлттық өркениет заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен
сипатталады. Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай,
әр ұлттың өзіндік бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады [10,
152-153б.], - деген пікірі құптарлық. Кез-келген адам белгілі ұлт өкілін
танытады. Ал әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік дастан, қайталанбас
қасиеттердің жиынтығы болып табылады. Ендеше бүгінгі заманда ұлт мәселесі
төңірегіндегі әлеуметтік, саяси т.б. өмірлерінің негіздері, мәдениеті мен
рухани жағдайлары хақындағы мәселелер көптеген мәдениет қайраткерлерінің,
ғалымдардың пікір тоғыстыратын өрісіне айналуда.
Дәстүрлі мәдениет - ежелден пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келе жатқан, бірақ өзгерістерге ұшырағанымен, сол халықтың дүниетанымдық
бастаулары мен басты құндылықтарының көзіне айналып, оның өмір сүруінің
салттары мен бағыттарын, тәсілдері мен жолдарын реттеуші. Г.С.Кнабенің:
Мәдениет - адам жұне қоғам өмірі, ол өзіндік бейнесі бар жүйе [1, 37б.],
-деген пайымы негізсіз емес. Қазіргі қазақтың ұлттық мәдениетінің
ерекшелігі мен мәнін қазақтардың ғасырларға жалғасқан көшпенділік өмір
салтынан іздеуге тиіспіз. Ал көшпенділік өмір салты туралы сөз қозғалғанда
ежелден келе жатқан дәстүрлі мәдениетке сүйенеміз. Екеуі бір-бірінен
ажырамас байланыстағы біртұтас үдеріс. Олай болатын болса, дәстүрлі
мәдениет қазіргі өмір салтымызбен тығыз байланыстағы қазіргі мәдениеттің
темірқазығы, негізгі көзі. Өйткені қазіргі элемдік өркениеттің көкжиегінен
бірде-бір халықты, қоғамды, мемлекетті мәдениеттен тыс көзге елестету қиын.
Адамзат баласының мыңдаған жылдық рухани сабақтастығының және саналылығының
ең басты көрсеткіші - оның мәдениеті. Мәдениет жоқ жерде мәдениетсіздік,
көргенсіздік, қасиетсіздік белең алатыны белгілі. Себебі бұл жерде
мәдениет ұғымының ауқымы өте кең, керек десеңіз, оған рухани түсініктер
ғана емес, адамзат қолымен жаратқан заттай айғақтар да кіреді. Осыдан болар
мәдениетті материалдық және рухани деп жіктеу орын алып келеді. Бұлай
саралауда шарттылықтар болуы мүмкін. Бірақ қалай болған күнде де кез келген
мәдени құбылыс рухани ұғым мен заттай айғақ бірлігінің көрінісі.
Материалдық мәдениет белгілі бір идеяның жүзеге асуы, білімнің заттай
белгіге айналуы болса, рухани мәдениет, көбінесе, символдар мен заттар
арқылы көрініс табады. Түптеп келгенде, адамдардың шығармашылық қабілеті
алдымен ой-қиялында туындап, артынан белгі мен заттай көріністерге ұласады.
Сондықтан да мәдениет - толық және тұжырымды анықтама беруге көне бермейтін
абстракциялық ұғым. Оның алуан түрлі анықтамаларға ие болуы да содан.
Мәдениет туралы танымды едәуір алға оздырған ғалымдардың бірі
-американдық мәдениеттанушы Л.Уайт. Ол мәдениетті біртұтас жүйе ретінде
қарап, оның ішінен үш саланы тартады. Бірінші, типологиялық сала. Яғни
материалдық игіліктер мен оны жасайтын кұралдар арқылы адам мен адам, адам
мен табиғат араласқа түседі. Екінші, әлеуметтік сала. Мүнда адамдар
арасындағы қарым-қатынастардан өзінен-өзі туыстық, экономикалык, саяси,
этникалық, әскери, кәсіби т.б. қасиеттер қалыптасады. Үшінші, идеологиялық
сала. Бұған идея, діни сенім, білім нысанның түрлері, мифология, ғылым,
халық даналығы т.б. жатады [11, 65б.].
Мәдениет - адам баласының қоршаған ортасы. Ол үйде де, түзде де
адамдардың іс-әрекетінің, жүріс-тұрыстарының, сөйлеген сөздері мен
тындырған істерінің айнасы. Сондықтан да ұлттық мәдениеттің болмыс-бітімі
ұлттық рухпен біте қайнасып, бірге қалыптасады. Рухы күшті ұлттың мәдениеті
де өзгеше. Мәдениеттің өзегі, оның өзіндік даму дәрежесінің көрсеткіші
болып табылатын дәстүр мен жаңашылдықтың сипаты, сырт әсерге берілгіштігі
де мұндай рухы күшті ұлттардың мәдениеттерінде тіршілікке лайықты үйлесімін
тапқан.
Мәдениет сөзі ғылыми термин ретінде ХVПІ ғ. екінші жартысында
қолданыла бастады. Оның алғашқы анықтамасы Э.Тэйлордың ғылыми еңбегінде
қолданылып, мәдениет - адам баласы иеленген білім, наным, өнер, заң,
мораль, әдет-ғұрып т.б. мүмкіншіліктері мен дағдылар жиынтығы ретінде
қарастырылады. Мәдениеттанушылар мәдениет ұғымын түсініп, айқындауда
мынадай тәсілдерді атап көрсетеді.
Сипаттама тәсілі. Мұнда мәдениет екі мақсатта қарастырылады. Яғни адамды
сыртқы күштерден қорғау мен адамдардың бір-біріне қарым-қатынасын
қарастырып, адам өмірінің жеткен жетістіктерін көрсетеді. Алайда бұл тәсіл
мәдениет көрінісін толық сипаттай алмайды.
Бағалауыштық тәсілі. Мұнда мәдениет адам жаратқан рухани және материалдық
құндылықтардың жиынтығын анықтайды. Ол адамның түрлі әрекеттеріне мән
бермей, тек нысанның құндылықтарын қарастырады.
Ал қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жүрген мәдениетпен егіз
өркениет ұғымының аражігі алғаш рет XIX ғ. соңында неміс ғылыми
әдебиеттерінде ажыратыла бастады.
Жалпы өркениет термині ХVІІ ғасырда қалыптасқан. Ол кезде өркениет
жабайылыққа қарама-карсылық деп түсіндірілді. Өркениет қоғамдық
өндірістің ілгерілеуіне, дамуына байланысты материалдық пен әлеуметтік
игіліктердің жиынтығы деген ұғымға ие бола отырып, мәдениет өркениеттің
рухани мазмұны ретінде айқындалды. Мәдениет көпкырлы құбылыс болғанмен,
жеке адамның ерекшелігіне қатысты болса, өркениет көпшілікке, жалпылыққа
үндестіруге бағытталады. Сондай-ақ мәдениет пен өркениет төмендегідей
ерекшеліктерге ие: мәдениет - элитарлық пен аристократтық болып, ғибадат
пен дінмен астасса, өркениет - демократиялық әрі халықаралық болып келеді,
бірақ дінге сүйенбейді. Кез-келген мәдениет ұлттық болып табылады. Бұл
жөнінде Э.Сепир өз еңбегінде: Мәдениет өмірге көзқарастарды және
өркениеттің жеке көріністерін біріктіруге бағытталған, олар нақты халыққа
әлемдегі өз орнын анықтауға мүмкіндік береді [12, 469б.], - дейді.
Мәдениет жалпы адам бойындағы рухани құндылықтардың дамуы мен амал-
тәсілдерін карастырса, өркениет ондағы тек практикалық кажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, мәдениет қатып
қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің көрінісі, соған
байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.
Ал энциклопедиялық сөздікте өркениетке мынадай анықтама беріледі:
Өркениет - бұл адамдардың жоғары түрі ғана іске асыра алатын ең жоғары
және жасанды жағдайлар. Олар қалыптасудың ізінше қорытынды ретінде, өмірдің
соңынан өлім ретінде, дамудың соңынан тоқырау ретінде жүріп отырады... .
Олар - шарасыз аяқталу, сонда да ішкі қажеттілік арқылы оларға біз әрқашан
келеміз [13, 316б.]. Шынымен де өркениет адамдардың өз қолымен жасаған
кұндылықтары десе болғандай.
Мәдениет ұғымы болса, біріншіден, адам активтілігінің биологиялық емес
қоғамның әлеуметтік жемісі, екіншіден, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған
жалғастықты, мұрагершілікті жүзеге асыратын өзек, үшіншіден, мәдениет
адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Ол материалдық және рухани
түрде дами отырып, мәдениет және өркениет түрінде қалыптасады.
Сонымен мәдениетті адамның жеке сана-сезім негізінде қалыптасып
дүниенің қалыптасуындағы рухани-өнегені ұғынудың жемісі деп түсіне отырып,
мәдениетті — қоғамдық құбылыс ретінде, адамдардың жинақталған жэне
жинақтала түсетін материалдық және рухани құндылыктары деп түйіндейміз.
Қазіргі кезеңде тіл мен мәдениет қатынасы (байланысы) әр түрлі бағытта
қарастырылуда.
Бірінші бағытты С.А.Атановский, Г.А.Брутян, Е.И.Кукушкин, Э.С.Маркарян
сынды ғалымдар ұстанады. Олар тілді жәй ғана мәдениет көрінісі деп
есептейді. Ал В.Гумбольдт, А.А.Потебня сынды ғалымдардың пікірінше, тіл -
адамның онсыз тұра алмайтын қоршаған ортадағы рухани күш.
Екінші бағытты Э.Сепир мен Б.Уорф мектебінің өкілдері ұстанады. Олар
тіл арқылы адамдар дүниені әр түрлі таниды десе, тіл мен мәдениет
байланысының үшінші бағыты қазіргі кезеңмен байланыстырылады. Бұл бағытты
колдаушылар тіл мен мәдениет тәғыз байланысты, себебі тіл, біріншіден ата-
тегімізден мұра болып табылатын мэдениет бөліғі, екіншіден, мәдениетті
меңгеруші маңызды құрал, үшіншіден, мәдени құбылыстар тек тіл арқылы ғана
жүзеге асады деген пікірде.
Тіл мен мәдениет байланысының тарихы тым ерте кезден, яғни
В.Гумбольдт, А.А.Потебня жэне т.б. ғалымдардың зерттеулерінен бастау алады.
Мұны В.Гумбольдтың: Тіл - халықтардың рухының көрінісі және әр тілдің өз
дүниетанымдық көзқарасы болады [14, 80б.], - деген қағидасы дәлел.
Гумбольдт көзқарасын жақтаушылар Г.Штейнталь мен М.Лацарус халықтар
психологиясын зерттей келіп, адамның интеллектуалдық іс-әрекеті тек тіл
арқылы жүзеге асатынын атап көрсетеді.
Қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы ағартушы-ғалым, ірі
мәдениет және қоғам кайраткері А.Байтұрсыновтың: Дүниеде ешбір тіл
өздігінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ
та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе калың елдің күндегі тұрмыс қазанында
қайнап, пісіп, дүниеге келеді - деген ойы құптарлық.
Тіл жөнінде М.Жұмабаевтың Тіл - ұлт үшін ең қымбат нәрсе. ... бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазактың сар даласы кең, тілі де бай деген пікірін толық
қуаттаймыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы шексіз. Тіл бар жерде мәдениет те қоса
жүреді. Сондықтан да белгілі ғалым В.Н.Телияның: Мәдениет — халықтың
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи естелігі. Тіл өзінің кумулятивтік
қызметінің арқасында оны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып
отырады [15,226б.], - деген пікірі де жоғарыда айтылған ойды дәлелдей
түскендей.
Ұлттан тыс адамзаттың өмір сүруі мүмкін емес. Ұлттық жеке тұлға әрбір
адамның адамзатқа еніп, ұлты бар адам болып қалыптасуына ықпал етеді. Адам
табиғат пен мәдениет заңдылығын анықтай отырып, кез келген ұлтқа
қатыстылығы зорлықпен емес, оның инстинкті және шығармашылық актісі арқылы,
сондай-ақ тұрмыс жағдайымен де анықталады. Бұл жөнінде А.С.Хомяков өз
еңбегінде: Сырттан енген формалар өзінің мәдениетінің рухын көрсете
алмайды, керісінше, халықтың рухтық тұлғасының бәрі өздері жасаған
формаларында ғана көрінеді [16, 45б.], - деп қорытынды жасайды. Осы ойды
С.Н.Трубецкой былай жалғастырады: Мәдениет — бүл өткен жэне қазіргі заман
ұрпақтарының үнемі тарихи үздіксіз ауысып отыратын ұжымдық шығарманың
нәтижесі [15, 153б.].
Тіл мен мәдениет мәселесіне XX ғасырдың 60-70 жылдарында
Ф.И.Буслаевтың, А.Н.Афанасьевтің, А.А.Потебняның еңбектерінен бастау алады.
В.Гумбольдттың антропоцентристік идеясын осы бағыттағы зерттеулер ғылыми-
теориялық концепция ретінде басшылыққа алғандығы байқалады. Одан бергі
аралықта тіл мен мәдениеттің өзара тығыз байланыстылығы, тұтастығы мен
бірлігі, мәдениетті тіл арқылы тану, тіл білімі саласында мәдениеттанымдык
бағыттың маңыздылығы тәрізді мәселелер А.Брюкнер, В.Топоров, В.Телия,
В.Воробьев, В.Маслова т.б. сынды ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды.
Мәдениет ұғымына шетел ғалымдарының пікірін беретін болсақ,
мәдениеттің өз деңгейінде дамуы үшін мәдени құндылықтардың, мәдени кұрал-
жабдыктарының салт-дәстүрлер арқылы келесі ұрпакқа беріліп отыратын жалпы
қоры болуы қажет. Н.Бор және В.Гейзенберг [Воhr 1934; Неіsеnbеrg 1971]
пікірлері бойынша: Мәдениет — бүл жеке түлғаға мағына, мазмұн беретін
нәрсе. Яғни, мәдениетті ұжымдык тұлға ретінде нақты этноспен байланысты
білімдер жүйесі ретінде де түсінуге болады.
Сепир-Уорф гипотезасының негізі адамдар дүниені өз ана тілі призмасы
арқылы көреді деген сенімде жатыр. Бұл гипотеза 1) тіл — белгілі бір тілде
сөйлеуші халықтың ойлау мазмұнына тәуелді; 2) ақиқат дүние таным
субъектілерінің қай тілде бекініс табуымен байланысты деген қағидаларды
ұстанады. Бұл гипотеза одан әрі Л.Вейсгербер еңбектерінде қолдау тапты.
Оның тілдік концепциясының негізгі мазмұны: тіл — рухани өмір саласында
әрдайым жаратушы күш қызметін атқарады. Лингвистикалық ықтималдылық
теориясы соңғы кезде Д.Олфорд, Дж.Кэролл, Д.Хаймс т.б. сынды шетел
ғалымдардың еңбектерімен толықтырылып, жаңа мазмұнды сипатқа ие болды.
Д.Хаймс гипотезаға тілдер коммуникативтік сипатына қарай ерекшеленеді
деген тұжырым жасайды [17]. Алайда лингвистикалық ықтималдылық гипотезасы
барлық ғалымдар тарапынан қолдау таппады. Көптеген ғалымдар сын айтып, өз
көзқарастарын батыл айткан болатын. Мысалы, Б.А.Серебренников: Танымның
негізі — дүниені қоршаған заттар мен құбылыстар. Кез келген тіл — өз
генезисінде дүниені жаратушы өзіндік мәні бар күш емес, ол адамның қоршаған
ортадағы бейнесінің айқын көрінісі, -десе, К.Леви-Строс: Тіл — мәдениет
жемісі, оның өмір сүру шарты. Тіл —-мәдени кодтардың қалыптасу факторы, -
дейді. Бұдан шығатын қорытынды: тіл — мәдениеттің құрамды бөлігі, оның
құралы, дүниенің ақиқаты, мәдениеттің бет пердесі, ұлт ментальдығының
өзіндік ерекшелігін көрсетуші.Бұл мәселе жөнінде [18] еңбектер баршылық.
Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық салаға жататындығын ескеру
қажет. Әр түрлі жүйеде болғанымен ұқсастық жақтары да жоқ емес. 1. Мәдениет
те, тіл де адам баласының дүниетанымын көрсететін түсінік формасы; 2.
Мәдениет пен тіл өзара тығыз байланысты, бірі жүрген жерде екіншісі де
жүреді; 3. Мәдениет пен тіл нысандары өз алдына дербес болады. Олардың
байланысы коммуникативті процессте, онтогенезде және филогенезде (рулық
қоғамда адамның қалыптасуы) іске асады. Тіл мен мәдениеттің байланысы
туралы Ю.И.Смирнов Язык, фольклор и культура атты мақаласында: Тіл мен
мәдениет, дамудың қай деңгейінде болмасын этносты сипаттайды. Бұлар этнос
мүшелерін табиғат күштері алдында және басқа этностар алдында біріктіреді
және жақындатады. Тіл мен мәдениет бір этносты басқа этностан бөліп
көрсетеді, сондай-ақ әр түрлі этностардың қарым-қатынас және жақындасу
жолдары болып табылады [18, 99б.], - деп екеуін бір-бірінен ажырағыссыз
етіп көрсетеді. Ғалым сонымен бірге этностың табиғи күшін және екінші бір
этностан ерекшелейтін ұғымдар екенін де дәлелдейді.
Енді ғалым пікіріндегі этнос сөзіне сәл түсінік бере кетсек, жалпы
этнос деген ұғымның ауқымы кең. Ә.Қайдар: Этнос — ғылым жүзінде: өткен
бір дәуірлерде дүниеге келіп, белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан,
шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де
бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын,
тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық,
тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес
ел болып отырған адамдар қауымы болып танылады [20, 71-72б.], - дейді.
Демек этнос дегеніміз -— халық. Тіл мен мәдениет осы халыққа қызмет
етеді деген сөз. Расында да тіл өзі қалыптасқан ортада мынадай
қызметтерімен ерекшеленеді: І.Тілдің адамдардың өзара түсінісуі үшін
жұмсалатын коммуникативтік кызмет атқаруы және қарым-қатынас кезінде кез
келген құбылыс, зат атауларының түсінікті болуы. 2. Тіл тек пікір бөлісу,
ой жеткізудің қүралы ғана емес, адам өмірінін заттық және рухани
мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін жинақтап, сақтау арқылы
келесі ұрпаққа жеткізеді. Бұл тілдің кумулятивтік қызметі деп аталады.
Тіл мен мәдениет арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын
тілдік бірліктер: фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, лакундар және ұлттық
рәсімдерді бейнелейтін тілдік бірліктер болып табылады деп нақты айтуға
болады. Себебі қазақ халқы дүниетанымға, көркем сөзге, мақал-мәтелдерге,
шешендік нақыл сөздерге өте жетік және олардың дұрыс, терең мән беріліп
айтылуына, олардың келер ұрпаққа сақталып жетуіне қатты ден қойып, оны
ерекше бағалай білген. Адамзат өміріндегі тілдің мән-мағынасы мен қызметі,
міндеті мен мүмкіншілігі бұлармен ғана шектелмейді. Тілсіз адамзат қоғамы,
мәдениет бола алмағаны сияқты адамзат қоғамынсыз тілдің де болмайтыны рас.
Өркениет, мәдениет, салт-дәстүр, менталитет дегендердің бәрі сайып
келгенде, тіл философиясына барып тұрақтайды. Демек тіл мен мәдениет - бір-
бірінен ажырағыссыз адамзат құндылықтары. Қазіргі кезде этномәдени
байланыстың контактты және дистантты (аралық) деп аталатын этномәдени қарым-
қатынастың екі түрін атап көрсеткен жөн, - дейді Г.П.Нещименко өз
мақаласында. Ол контактілік байланысты шекаралық, аралда қоныстанған
этностардың, мемлекет ішіндегі тілдер байланысымен, аралас неке, миграция
т.б. мәселелермен байланыстырса, дистантты байланысқа мәдениаралық
қатынасты, білім беру жүйесінде оқулықтар мен техникалық байланыстар мен
ақпараттар құралдарын қолдануды т.б. жатқызады [19, 133б.].
Заман күн сайын жаңа бағытқа бет алуда. Заман дамыған сайын, тіл
әлемінің түрлі қырларын ашуда тіл білімінде жаңа бағыттар пайда болды.
Соның нәтижесінде елтану, лингвомәдениеттану, этнолингвистка т.б. тәрізді
бағыттар пайда болып, тіл мен мәдениеттің арақатынасын анықтауға, өзара
байланысын зерттеудегі әдіс-тәсілдерін көрсетуге мүмкіндік туды.
1.2 Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы
XX ғасырдың соңғы он жылдығында тіл білімінде антропоцентристік
бағытта қалыптасқан лингвомәдениеттану мен когнитивті лингвистика салалары
дүниеге келді. Антропоцентристік бағыт түрғысынан адам дүниені өзін-өзі
тану арқылы біледі. Ол - өткен ғасыр соңында қалыптасқан, тілді зерттеу
парадигмаларьтнын ішіндегі ең басты бағыттарының бірі болып саналады. Оның
негізгі қызметі - тілді кең мағынада адамнын сана-болмысы мен тілін бөлмей,
тұтастай әлемдік деңгейде қарау. Тілдің антропоцентристік қүрылымы
антропологиялық негізде тілдің өзін ішінара зерттемейді, тіл адамның рухани
бір бөлігі іспеттес қарастырылады. Олай болса, адамның адамдык қасиетін
танытатын да, оның өмірінің барлық саласын қамтитын, заттық, рухани
мәдениетін келер ұрпаққа жеткізетін де тіл болмақ.
Орыс ғалымы В.И.Постовалова: Лингвогносеология (когнитология),
лингвоәлеуметтану, лингвопсихология, лингвоэтнология, лингвопалеонтология,
лингвомәдениеттану антропологиялық бағыт шеңберінде қалыптаскан пәндер
[19, 29б.], - деп осы бағытта ұсынады.
Бұлардың барлығы ақпараттардың адам танымында өнделіп, адам санасында
қалыптасып, тілде көрініс табуы, адамзат түсінігінің қалыптасуы, оның
дүниені тануы, дүниетанымда тіл қандай кызмет атқарады деген мәселелерге
негізделеді.
Қазіргі уақытта тіл ғылымы калыптасқан дәстүрлі зерттеуді емес, логико-
лингвистикалық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық т.б. зерттеу
тәсілдерін қажет етуде. Тіл біліміндегі лингвомәдениеттану сынды ғылыми
бағыттың қалыптасуы осындай өмір талабы қажетінен туындаған.
Лингвомәдениеттану да тіл мен мәдениеттану мәселелерінін ұштасуынан
қалыптасқан, тіл аркылы көрініс беретін мәдени құндылықтарды, олардың
қолданылу жүйесін зерттейтін, өзіндік мақсат-мүддесімен, әдіс-тәсілдерімен
ерекшеленетін тіл білімінің үлкен саласы. Ол ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне ықпалы, адам дүниені қалай көреді, мәдениеттегі
тілдік бейненің рөлі, ғасырдан-ғасырға жетіп, ұлт тілінде сақталған халық
казынасы фразеологизмдердің, нақыл сөздер, мақал-мәтелдердің рөлі қандай,
олардың адам баласына қажеттілігі неде деген сиякты мәселелерді
қарастырады. Ол екі пәннің тоғысуынан пайда болғандықтан халықтың мәдени
қазынасын, олардың қолданылу жүйесін зерттейтін тіл білімінің саласы
ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді көп қажет ететін жас ғылым саласына
жатқызамыз.
Бұл саланың негізгі мақсаты - бұрынғы ата-бабаларымыздың қалдырған
дүниесінің кейінгі ұрпақ тілінде каншалықты дәрежеде көрініс тапқанын
айқындау. Осы саланы зерттеп жүрген В.В.Воробьев лингвомәдениеттану пәніне:
Мәдениет тек тілдің қызмет етуіндегі өзара байланысы мен өзара
әрекеттесуін зерттейтін, бұл үдерісті жүйелі әдістер көмегімен және қазіргі
құндылықтар мен мәдени анықтамаларға бағытталған тілдік және тілдік емес
мазмұн бірлігін де біртұтас бірліктер құрылымы ретінде бейнелейтін
жинақтаушы түрдегі кешенді пән [21, 47б.], - деп анықтама береді.
Лингвомәдениеттану тек дәстүрлі мәдениетті емес, қазіргі мәдениетті де
қамтиды.
Мәдениеттану дүниенің бейнесін, рухани құндылықтарды қарастырса,
лингвомәдениеттану ғылымы бірнеше мазмұнға ие. Бұл атауға Г.Г.Почепцов
тілдік ойлау (языковое мышление), тілдік ментальдық және сөйлеу
танымы (речевое мышление) деген әр түрлі түсініктерді ұсынады .Бірақ
біздің ойымызша, бұлардың бірде-біреуі лингвомәдениеттану деген ұғымды дәл,
нақты бере алмайды. Себебі тілдік ойлау дегеніміз - тілдік түсінік, тілдік
ментальдылық - тілдік түсініктің тәсілі, сөйлеу танымы (речевое понятие) -
дүниені сөз негізінде ұғу деген сөз.
Ғалымдар арасында тілдік танымдарды талдай келе дүние - жалпыға ортақ,
дүние - континуалды, дүние - ақпараттарға толы әлем, ал тілдік дүниетаным
ондай мәліметтерге қатыссыз деген көзқарастар қалыптасқан.
Лингвомәдениеттану термині соңғы уақытта фразеология мектебінің өкілдері
В.Н.Телия мен В.В.Воробьев еңбектерінен бастау алса, мәдениеттану идеялары
Г.В.Степанов, Ю.А.Сорокин, Г.З.Черданцева, И.Г.Ольшанский, В.А.Маслова
т.б., казақстандық ғалымдар Н.У.Уэлиев, Г.Н.Смағұлова, А.М.Алдашева,
А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші-ғалымдар еңбектерінде жарық көрді.
Соның негізінде бірнеше диахрониялық, салыстырмалы, салғастырмалы,
лексикографиялық, лингвомәдени т.б. зерттеу бағыттары және өз алдына
мектептер (Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия, В.В.Воробьев т.б.)
қалыптасты.
Лингвомәдениеттанудың айналысатын мәселелері тың емес, өткен заман мен
бүгінгі күнді жалғастыратын халық мұралары. XIX ғасырда В.Гумбольдт,
Ф.И.Буслаев, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьев, кейіннен Э.Сепир, Н.И.Толстой,
В.Н.Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьев сынды ғалымдар бұл
мәселелермен айналысып, олар тіл - мәдениет құралы екендігін, оның бөлігі,
қалыптасуының бірден-бір шарты екендігін атап көрсеткен болатын.
Бұл сала ұлттық сипаты бар деп ұғынылатын әлеуметтік, танымдық,
этикалык, эстетикалық, саяси, адамгершілік, рухани, тұрмыстық қағидалар мен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізеді. Осы тұрғыда
лингвомәдениеттану өз алдына ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл
фактілері мен халықтың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы
рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп мақсат
қояды. Ал осы ғылым бір халыққа аңыз, әдет-ғұрып, дағды, рәсім, мәдениет
символдарын т.б. қарастырса, бұлардын барлығы тіл арқылы көрініс табады.
В.Маслованың: Лингвомәдениеттану - лингвистика мен мәдениеттану
түйісуінен пайда болған тілде бейнеленген және бекіген халық мәдениетінің
көріністерін зерттейтін ғылым [22, 96б.], - деуі мәдениетті тілмен
байланыстыра зерттеудің маңыздылығын аша түседі. Ғалым лингвомәдениеттану
ғылымының зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін, әдістемелік, лингвомәдени
бірліктердің түрлерін арнайы зерттей отырып, динамикалық даму кезеңдерін
төмендегідей белгілейді:
1. Тіл мен мәдениеттің арақатынасы, астарластығын
бағамдайтын лингвомәдени көзқарастардын, лингвомәдениеттанымдық
ізденістердің бастау алу кезеңі;
2. Лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі;
3. Зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық
тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының пайда болу кезеңі [22,
28б.].
Мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа тілсіз жетуі мүмкін емес. Демек
мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек тіл арқылы
ғасырдан-ғасырға сақталып, беріліп отырған. Ендеше тіл арқылы мәдениеттану
- ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Ал ұлт мәдениетінің бір біріне ұқсамайтын өзгешілігі неде?, - дейтін
болсақ, оны А.А.Леонтьев былай түсіндіреді: Әрбір халықтың әлемді тануы
мен әлемді қабылдауы негізінде өз мағыналары, әлеуметтік стереотүрлері,
когнитивтік сызбалар жүйелері жатыр. Сондықтан да адам саналы этникалық
жағынан шартты, бір халықтың әлемге көзқарасын жәй ғана қайта белгілер
арқылы ауыстырумен басқа халықтың мәдениет тіліне аударуға болмайды [23,
55б.].
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны — қайсібір этнос болмысындағы
белгілі бір халық жайындағы мәдени ақпараттарды жеткізуші тіл, ұлттық
материалдық, рухани мәдениет және адамзат арасындағы өзара байланыс, қарым-
қатынас болып табылады. Ол этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика
пәндерімен сабақтас. Бұл ретте В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистика пәнінің бір бөлігі ретінде қарағанымен екеуі екі бөлек
ғылым салалары деп біледі.
Шетел ғалымы В.Айсманн (W.Eismann): Американдық лингвист
Г.Б.Пальмердің (G.B.Palmer) түсінігінше, мәдени лингвистика
этнолингвистиканың әртүрлі дәстүрлерді когнитивті лингвистикамен
біріктіреді, бұл Ресейдегі этнолингвистикалык тұжырымдамалармен
(Н.И.Толстой және оның мектебі), М.М.Копыленко, және фразеология
саласындағы В.Н.Телия және оның ғылыми семинары) дәл ұштасып отыр деп
тұжырымдайды.
Әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, статолингвистика,
паралингвистика сияқты этнолингвистика да - этностаным мен тілтаным
ғылымдарының ортақ мәселесі шенберінде, түйісу нәтижесінде пайда болған
жаңа сала. Оның теориялык негізі еуропада неміс ғалымы Вильгельм фон
Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, Америкада - Ф.Боас, Э.Сепир, Д.Уорф;
Ресейде - Д.К.Зеленин, Н.И.Толстой, Е.Ф.Карский, А.А.Шахматов, А.А.Потебня,
А.Н.Афанасьева, А.И.Соболева т.б. ғалымдардың еңбектерінде, ал казақ тіл
білімінде этнолингвистиканың ғылыми-теориялық алғышарттары Ә.Т.Қайдар,
М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.С.Сыздық, Н.У.Уәлиев, Ж.А.Манкеева,
Г.Н.Смағұлова, т.б. сияқты ғалымдардың еңбектерінен өз жалғасын тапты.
Этнолигвистиканың негізін салушылардың бірі Н.И.Толстой
этнолингвистика мен оның тіл мен этносты зерттеудегі рөлі туралы айта
келіп: Этнолингвистикалық сипаттағы еңбектердІң негізі, тіл - мәдениеттің
құрамдас бөлігі ретінде әрі мәдениеттің жалпы құбылыстары арқылы сипатталуы
мүмкін екендігі және сипатталуы болып отыр [24, 196б.], - деген пікір
айтады.
Қазақ тіл білімі үшін этнолингвистика қазіргі таңда зерттеуді қажет
ететін ғылым саласы. Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл
білімінде үстіміздегі ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап ғылыми тұрғыдан
дәлелдене бастады. Қазақ тіл білімінде мұндай мәселелердің зерттеу аясының
кеңейіп, толыға бастауы осы салада өзіндік бағытты, мектебі қалыптасқан
Ә.Т.Қайдардың есімімен байланысты. Этнолингвистика - этнос пен оның тілінің
байланысын зерттеуден туындаған ғылым саласы. Бұл, - дейді академик
Ә.Т.Қайдар - этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде
сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды
деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз. Сонымен қатар
Ә.Т.Қайдар этнос, тіл деген ауқымды, кең ұғымдарды нақтылап, этнос
болмысы, тіл әлемі деген термин ұғымдарды қолдануды үсынады [20, 196б.].
Негізінен, этнолингвистика - ХІХ-ХХ ғасыр аралығында Америка
үндістерінің тіл ерекшеліктерін зерттеуден келіп шыққан ғылым саласы. Тіл
білімі сөздігінде: Этнолингвистика (гректін еthnos - халық, тайпа және
лингвистика) - тілді мәдениетпен, тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінін бағыты, - деп
көрсетіледі. Кең мағынада, этнолингвистика - мәдениетті, халық
психологиясын, мифологияны тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына
тіл мен мәдениеттің арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді
(мағыналарды) анықтау, тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын
мәселелерді шешу және т.б. мәселелер кіреді. Оның төңірегінде екі маңызды
бағыт қалыптасты. Біріншісі - Р.А.Агеева, С.Б.Бернштейн, В.В.Иванова,
Т.В.Гамкрелидзе сынды ғалымдар қолдаған тілді этникалық жағынан қарастыру
бағыты болса, екіншісі В.В.Иванов, В.Н.Топоров, Т.В.Цивьян, Т.М.Судник,
Н.И.Толстой, оның мектебі ұстанған этностың материалдық және рухани
мәдениетін қалыптастыру бағыты.
Н.И.Толстойдың көзкарасы бойынша, этнолингвистика - тарихи
ретроспектива, яғни халықтык рәсімдердің дүниедегі тілдік көрінісін ашу.
Этнолингвистика, - дейді ол, тіл білімі мен этнологияның жәй ғана
қоспасы емес. Тіл білімінің тіл мен рухани мәдениет арасындағы байланысты,
тіл мен халықтық менталитет, тіл мен халық творчествосы арасындағы
қатынасты, олардьщ өзара байланысынан туындаған хабарлардың әр түрін
қарастыруға бағытталған тіл білімінің саласы [24, 306б.].
Ә.Т.Қайдар: Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт)
инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып,
тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде
атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты
жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну
мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы [23,
47б.], - деп кешенді анықтама береді. Бұл саланың ерекшелігіне әрі қарай:
Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын
мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақсат ететін
салалардың бірі - осы этнолингвистика болу керек - деп өз ойын одан әрі
жалғастырады. Ғалым бұл саланың ерекшелігін нақты айтып кетеді.
Бұл салада жүргізілген зерттеу жұмыстары айтарлықтай десе де болады.
Мысалы, Р.Иманалиеваның Этнолингвистические вопросы изучения средств
выражения пространственной ориентации в казахском языке еңбегі қазақ
тіліндегі кеңістікті білдіретін тұлғалардың этнолингвистикалық сипатын
дәйектеуге арналса [25,26б.], А.Мұқатаеваның Этнолингвистическoе
изучение лексики казахского эпоса, Г.Кусимованың Фразеологизмы в
казахском эпосе , Қ.Ароновтың Қазақ тiліндегі халықтық космонимдердің
этнолингвистикалық табиғаты, Б.Уызбаеваның Қазақ тіліндегі соматикалық
етістік фразеологизмдердін этнолингвистикалық сипаты , Қ.Ғабитқанұлының
Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер атты және
т.б. зерттеу жұмыстарында қазақ эпостарындағы фразеологизмдердің, халықтық
космонимдердің, соматикалық тұрақты тіркестердің, наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық қырларын, олардың халық болмысымен,
дүниетанымымен тығыз байланысты екенін жан-жақты дәлелдеуге тырысқан. Э
.Мұқышева Национально-специфические элементы семантики фразеологизмов
современного немецкого и казахского языков атты еңбегінде неміс және қазақ
тілдері фразеологизмдерінің семантикасы мен құрылысында кездесетін ұлттық
мәдени компоненттерді тауып, олардың арасындағы ерекшеліктер мен
ұқсастықтарды салыстырған [26, 102б].
Сондай-ақ этнолингвистика мәселесінің жалпы теориялық негіздерін
анықтауға арналған профессор М.М.Копыленконың Основы этнолингвистики атты
монографиясын казақ тіл білімімен қатар, жалпы тіл біліміне қосқан көлемді
еңбек деп білеміз. Бұл еңбекте ғалым көп жағдайда этнолингвистика пәнінің
негізгі нысаны этномәдени лексика мен фразеология мәселелерімен ғана
шектелмей, олардьтң ауқымы әлдеқайда кең екендігін, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz