Акционерлік қоғамдардың құқықтық жағдайлары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... 3
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі ... ... ...4
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері ...7
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ...18
3 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
3.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... 20
3.2.Акционерлік қоғам органдарының түрлері мен құзыреті ... ... ... ... ... ...22
4.Акция акционерлік қоғамның бағалы қағаз түрінде ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі ... ... ...4
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері ...7
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ...18
3 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
3.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... 20
3.2.Акционерлік қоғам органдарының түрлері мен құзыреті ... ... ... ... ... ...22
4.Акция акционерлік қоғамның бағалы қағаз түрінде ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нарық жағдайында маңызды орынды акционерлік қоғамдар алады. Акционерлік қоғамдар өз қызметін жүзеге асыра отырып, өз акцияларын шығару арқылы бағалы қағаздар нарығының қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Қазақстанда акционерлік қоғамның қалыптасуы нарықтық экономика көшумен және мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты болды. Басқа меншік нысанына қарағанда акционерлік қоғам ерекшелігі акционерлік қоғам нысанын, жедел түрде ірі қаржы ресурсын жұмылдыру мүмкіндігі болып табылады. Сондай-ақ қоғамдар өз акцияларын шығара отырып, бизнесін жаңғыртады.
Акционерлік қоғамның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Акционерлік қоғамның басты табысы алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Құрылу нысанына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған мекемелелердің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметтік және жеке мүдделерін сақтай отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Қазақстанда акционерлік қоғамның қалыптасуы нарықтық экономика көшумен және мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты болды. Басқа меншік нысанына қарағанда акционерлік қоғам ерекшелігі акционерлік қоғам нысанын, жедел түрде ірі қаржы ресурсын жұмылдыру мүмкіндігі болып табылады. Сондай-ақ қоғамдар өз акцияларын шығара отырып, бизнесін жаңғыртады.
Акционерлік қоғамның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Акционерлік қоғамның басты табысы алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Құрылу нысанына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған мекемелелердің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметтік және жеке мүдделерін сақтай отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
1.ҚР Азаматтық Кодекс 1994 жыл 27 желтоқсан №269- ХІІ.
2. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
3. «Гражданский кодекс РК» (общая часть) Коментарий. Книга 1 под редакцией М. К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, Жеті Жарғы 1998 год.
4.ҚР «Бағалы қағаздар рыноғы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ Заңы.
5.Ғ. Төлеуғлиев «ҚР Азаматтық құқықғы» 1-том Алматы, Жеті Жарғы 2001 ж 376- бет.
6.Крапивин О.М., Власов В.И. Коментарии к закону «об АО» М., 1998 год, 325-бет.
7.Құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы
8.Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.205-бет.
9. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 1999. 346 -бет.
10. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. 383-бет.
11. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.387-бет.
12. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001.125 -бет.
13. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М.:“Статут”, 1997. 425-бет.
14. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 наурыз № 70 қаулысымен бекітілген «Акционерлік қоғамды жария компания деп тану және одан жария компанияның мәртебесін қайтарып алу ережесі.
15.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
16. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 12-тамыздағы № 151 қаулысымен бекітілген «Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқықтарын іске асыру ережесі».
17. Қазақстан Республикасы Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңы.2001ж
18. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997. 422- бет.
19. Мукашева К.В. Юридические лица /В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996. – 342 бет.
20. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998. – 240 бет.
www.zakon.kz
www.government.kz/
supcourt.kz/rus
2. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жыл 13 мамыр № 415 Заңы
3. «Гражданский кодекс РК» (общая часть) Коментарий. Книга 1 под редакцией М. К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, Жеті Жарғы 1998 год.
4.ҚР «Бағалы қағаздар рыноғы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ Заңы.
5.Ғ. Төлеуғлиев «ҚР Азаматтық құқықғы» 1-том Алматы, Жеті Жарғы 2001 ж 376- бет.
6.Крапивин О.М., Власов В.И. Коментарии к закону «об АО» М., 1998 год, 325-бет.
7.Құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы
8.Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.205-бет.
9. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 1999. 346 -бет.
10. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. 383-бет.
11. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.387-бет.
12. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001.125 -бет.
13. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М.:“Статут”, 1997. 425-бет.
14. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 наурыз № 70 қаулысымен бекітілген «Акционерлік қоғамды жария компания деп тану және одан жария компанияның мәртебесін қайтарып алу ережесі.
15.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
16. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 12-тамыздағы № 151 қаулысымен бекітілген «Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқықтарын іске асыру ережесі».
17. Қазақстан Республикасы Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Заңы.2001ж
18. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997. 422- бет.
19. Мукашева К.В. Юридические лица /В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996. – 342 бет.
20. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998. – 240 бет.
www.zakon.kz
www.government.kz/
supcourt.kz/rus
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қабылдаған:з.ғ.к., профессор А.Ерали
Орындаған: Кустубаева Салтанат
Кентау 2013 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Акционерлік қоғамдардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи
аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .15
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ...18
3 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
3.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... 20
3.2.Акционерлік қоғам органдарының түрлері мен
құзыреті ... ... ... ... ... ...22
4.Акция акционерлік қоғамның бағалы қағаз
түрінде ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Кіріспе
Нарық жағдайында маңызды орынды акционерлік қоғамдар алады.
Акционерлік қоғамдар өз қызметін жүзеге асыра отырып, өз
акцияларын шығару арқылы бағалы қағаздар нарығының қызмет етуін
қамтамасыз етеді.
Қазақстанда акционерлік қоғамның қалыптасуы нарықтық экономика
көшумен және мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты
болды. Басқа меншік нысанына қарағанда акционерлік қоғам ерекшелігі
акционерлік қоғам нысанын, жедел түрде ірі қаржы ресурсын жұмылдыру
мүмкіндігі болып табылады. Сондай-ақ қоғамдар өз акцияларын шығара
отырып, бизнесін жаңғыртады.
Акционерлік қоғамның нарықтық экономика жағдайында қызмет
етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады.
Акционерлік қоғамның басты табысы алдағы уақытта әр түрлі қаржы
көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып
табылады.
Құрылу нысанына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған
мекемелелердің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір
компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру
мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса
алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған
заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметтік және жеке мүдделерін сақтай
отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Жеке меншіктің басқа түрлеріне қарағанда акционерлік қоғамның мынандай
ерекшеліктері бар:
1. қоғам жарғылық капиталды толықтыру және қызмет ету аясын үлкейту
үшін акционерлердің жеке капиталдарын тартуға, бұл капитал қоғам толығымен
таратылған жағдайды ескермесек қайтарылуға жатпайды;
2. қоғамның жалпы басқарылуы нақты бір басқару формасынан бөлектелген,
яғни бұл лайықты бір басқарушыны немесе директорды жалдауға немесе
тағайындауға мүмкіндік береді, бұндай шара қолдану акционерлердің бақарушы
персоналды таңдау жұмысына мұқияттылықпен қарауға мәжбүр етеді, себебі егер
акционерлік қоғам білікті маман басқара алмау салдарынан банкроттыққа
ұшыраса акционерлер бұл үшін өз мүліктерімен жауап береді;
3. қоғамның ұжымы сол акционерлік қоғамның толық құқықты акционері
(акциялар сатып алу нәтижесінде) боуға мүмкіндік алады;
4. акционерлер құрамына өз карсылас компанияларын тартуға мүмкіндігі
бар, бұл қоғамның одан әрі жақсы жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Мұнымен
қоса қоғам басқа қоғамдардың құнды қағаздарын сатып алуға мүмкіндіктері
бар.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан
кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі
салаларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық
түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері, акционерлік қоғамдардың
құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің және дамудың негізгі
тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының бәрі курстық жұмыстың
тақырыбын таңдауды анықтады.
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып
отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы
дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді.
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1- тармағында түсінік берілген [1].
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
7. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АЌ" аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берілед (ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 3-бабы) [2].
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазаңстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады .
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. АК – тің
138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция - акционерлiк қоғам
шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд
және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алуға
құқықтарды, сондай-ақ Қазаңстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген
өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз танылады. Акциялар тек атаулы
эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады.
Акционерлік қоғам (бұдан былай – АҚ) заңда қойылған талаптар мен
тәртіпке сәйкес артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл
акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер
(дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам
төлейтін кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтыры бар,
яғни қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа
заңда көзелген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше
көзделмесе, артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акциоенрлік қоғамның
басқаруына қатысуға құқық бермейді [3].
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес құқы
болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса, немесе
АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне жауап
беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар бойынша
дивиденттер төлеуге тиым салынады.
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен менджменттер
табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға шешім қабылдап,
дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін бекіту, қарапайым
акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және артықшылық
берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер жалпы
жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал қарапайым
акцияларға АҚ бағалы қағаздармен төленеді, егер бұл шешім жалпы жиналыста
қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойыша қабылданған және
акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және ҚР ҰБ қаржылық міндеттемелері немесе оның тиісті бөлігі
орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен шыға отырып,
өсімпұл төленеді.
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: АҚ – ның фирмалық атауы және
орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы – акция, оның сандық нөмірі,
шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның номиналды құны,
ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне қарай АҚ – ның
жарғылық капиталының көлемі және шығарылған акциялардың мөлшері;
дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас бухгалтердін қолы тұруы
керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл заңдарда өзгеше көзделмесе
АҚ – ға тек атаулы акцияларды шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз
түрінде шығарылмау мүмкін, яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына АҚ –
ның жоғарғы билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген
құқықтарды акцияны материалдық түрде шығармай – ақ эмитенттің құжаттарында
тіркеуге немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды
реестірде тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру
және құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [4].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар АҚ – нан шыққан кезде
акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
АҚ міндеттемелері үшін тек өзіне тиесілі мүлкі шегінде жауап бере
алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін жауап бермейді.
Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық серіктестіктердегідей акционер
– борышқордың акциялар құнына тең мүлікті қарызы ретінде қоғамнан беруді
талап ете алмайды.
АҚ заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды тұлғалар сияқты
мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. АҚ заңды тұлғалардың басқа да
талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел
басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер болу құқығы, дербес балансы немесе сметасының
болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi болады, жарғыда көзделген тәртіпте
банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық атауының болуы [5,91].
Бірқатар себептерге байланысты кәсіпкерлік қызметте ақшаны акцияларға
салған тиімді болып табылады:
Біріншіден – АҚ – ның акционері болса дивиденттер бойынша төленетін
төлемдерді алады.
Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үнемі қауіппен байланысты болады,
қоғамда бар барлық мүлікті немесе оның жартысын жоғалту қаупі болады.
Жоғарыда айтылып кеткенімдей акционерлер акцияларды сатып алуға жұмсаған
қаражатты жоғалтуға қауіптенеді.
Үшіншіден – акционерлер қоғамды бақаруға қатысуға құқықлы, оның ішінде
жалпы жиналысқа қатысу, басқарушы органдарға сайлану. Әр акционердің ықпалы
оған тиесілі акциалар мөлшерімен анықталады.
Төртіншіден – акцияларды сатып алу – сату жолымен оңай пайдалану,
мұнымен қоса акцияларды сатып алу – сату қаражаттың қосымша көзі болуы
мүмкін [6,22]. Осының барлығы акционерлік қоғамдар түріндегі құрылған заңды
тұлғалардың тиімділігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға
дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес
Акционерлiк қоғамдардың мәртебесiн олардың құқықтық табиғатын және шешетiн
мәселелерiнiң кешендiлiгi, оның iшiнде "жариялы корпорациялар" деп
аталатындар тұрғысында қарау талап етiледi [7].
ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 4-бабына сәйкес мынадай
өлшемдерге сәйкес келетін қоғам жария компания болып танылады:
1) қоғам өзінің жай акцияларын, осы акцияларды инвесторлардың шектеусіз
тобына ұсына отырып, бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған және (немесе)
ұйымдастырылған нарығына орналастыруды жүзеге асыруға тиіс;
2) қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз
проценті, олардың әрқайсысы қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы
санынан қоғамның жай акцияларының бес процентінен аспайтын акционерлерге
тиесілі болуға тиіс;
3) қоғамның жай акцияларының сауда-саттық көлемі уәкілетті органның
нормативтік құқықтық актісінде белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс;
4) қоғамның акциялары Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс
істейтін қор биржасының тізімдер санатында болуға тиіс, енгізілуі және онда
болуы үшін қор биржасының ішкі құжаттарымен бағалы қағаздарға және олардың
эмитенттеріне арнайы (листингілік) талаптар белгіленеді не олар Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығы арнайы сауда алаңдарының тізіміне
енгізіледі.
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, отандық
акционерлік заңнаманы жетілдіруде бірыңғайландыру жөніндегі пікірлер
айтылуда. Еуропалық тәжірибе акционерлік қоғамдар туралы шетелдік
заңнаманың даму дәрежесі, қазақстандық акционерлік қоғамдардың
тәжірибелік қызметінде ескерілуі , кез келген акционерлік қоғам өзінің
бағалы қағаздарын халықаралық қаржы рынокторында айналыста болғандықтан
қалайтындығымен түсіндіріледі. Ғылымда акционерлік қоғамдардың алғашқы
үлгілері туралы біркелкі пікірлер жоқ. Бір ғалымдардың көзқарастары бойынша
акционерлік қоғамдар Ежелгі Римдегі серіктестіктерден, келесілер қазіргі
кезеңгі акционерлердің мәртебесіне ұқсас несие берушілердің мәртебелері бар
мемлекеттік займның ортағасырлық жүйесінен туындаған деген ой білдіреді.
Тарихи талдау акционерлік саланың қалыптасуына келесі кезеңдердің ықпал
еткендігін білдіреді:
1) акционерлік компаниялардың Ежелгі Рим уақытындағы алғышарты;
2) капиталистік кезең;
3) социалистік кезең.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Сол
тұрғыда корпоративтік құқықтық қатынастың дамуының негізгі тарихи
кезеңдерін Ежелгі Рим тарихымен ұштастыра отырып қысқаша қарастырып өтейік.
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді [8,205]. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды [9,242]. Н.С. Суворов ежелгі
римдік публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды" [8,206]. Осы реттерде публикандарға аса
жоғары талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [10,82].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады [8,198].
И.П.Грешников болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді [11,13].
1569 жылғы жарғыға сәйкес қатысушылардың құқықтары кеңейеді. Басты
басқару органы ретінде қатысушылар жиналысы танылып, кейін Генуэздік
банктің үлгісі бойынша 1694 жылы Патерсонның Ағылшындық банкісі және
Францияда Лауевтік банк құрылды. Жиналыс кворумы - 300 адам (1633 жылы жаңа
кворум - 250 адам белгіленді), шешім 13 дауыспен қабылданатын болды .
Атқарушылық қызметті бір жылға сайланатын протекторлар кеңесі жүзеге
асырады. Протекторларды әрқайсысы кем дегенде 25 үлеске ие 32 қатысушыдан
қалыптасатын ерекше алқа сайлауға құқылы болды. Генуэздік банктің мысалында
басқарудың үш буынды жүйесі пайда бола бастады: қатысушылар жиналысы,
ерекше алқа, протекторлар кеңесі. Басқарудың осындай құрылымы тарихта
алғашқы рет туындайды. Аса үлкен функциялар қатысушылар жиналысының қолында
болып, ол банк қызметінің маңызды мәселелері бойынша шешімдер қабылдады.
Ерекше алқаның құзыретіне протекторлар кеңесі мүшелерін сайлау мәселесі
жатса, протекторлар кеңесі күнделікті қызметті басқаруды жүзеге асыратын
алқалы атқарушы орган болды. Осындай нысанда банк ХVIII ғасырдың соңына
дейін әрекет етіп, үлестері құндылығын жоғалтқаннан кейін өз қызметін
тоқтатты.
Голландтық Ост-Индтік компания 1594 жылы құрылады. 1622 жылдан бастап
компанияны басқаруда директорлар орталықты органының ролі артты. Жыл сайын
есеп жүргізетін және өткізілген тексеріс бойынша өз қорытындыларын
ұсынатын, құрамында екі қатысушысы бар ревизиялық орган құрылды. Компанияны
басқарудың құрылымы екібуынды болды: қатысушылардың жалпы жиналысы,
компания директоры. Өзге ұйымдармен салыстырғанда компанияның деңгейін
көтеретін және голландтық саудагерлер үшін қызығушылық тудыратын фактор
болып компания міндеттемелері бойынша қатысушылар жауапкершілігінің
шектеулілігі танылды.
ХVІІ ғасырдың 30 жылдары Голландияда сансыз банкроттықтардың
нәтижесінде көрініс тапқан акционерлік алыпсатарлық уақытша тоқтатылып,
ХVІІІ ғасырдың басында қайта жаңғырды.
Англияда акционерлік компаниялар ХVІ ғасырдың соңында және ХVІІ
ғасырдың басында пайда болып, алғашқыларының бірі болып сауда жүргізу
мақсатында құрылған Ағылшындық Ост-Индтік компаниясы саналады. Ағылшындық
Ост-Индтік компанияның құрылуына Англо-Гамбургтік сауда компаниясының
құрылуы әсер етті.
Ю.В.Петровичева өзінің ғылыми еңбегінде Біріккен Корольдікте
(Англияда) компанияларды құру және даму тарихи үш кезеңде өтті дейді,
олар:
1. корпорациялардың корольдік грамотамен құрылу кезеңі;
2. парламент статутының құрылу кезеңі;
3. нормативтік тәртіппен жауапкершілікті шектеулі компанияларды
инкорпорациялау кезеңі [12,9].
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, Еуропалық
экономикалық қауымдастық аясында акционерлік заңнаманың жақындасу,
бірыңғайландыру жөніндегі мәселелерді ойластыру жөн. Еуропалық тәжірибе,
акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму дәрежесі қазақстандық
акционерлік қоғамдардың тәжірибелік қызметінде ескерілуі жөн, себебі кез
келген акционерлік қоғам өзінің бағалы қағаздарын халықаралық қаржы
рынокторында айналыста болғандығын қалайды.
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының құзыреті
Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды
демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың әлеуметтік бөлігі меншік
иелерінің көпшілік негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру
шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қоғамдардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын
қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни
экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде,
заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
1.Акционерлік қоғам – акционерлік заңнамасымен, жарғысымен, жергілікті
нормативті актілерімен бекітілген ұйымдастырушылық бірлік, оған ең аз
дегенде үш элемент кіреді:
Біріншісі: жеке субъектілер жалпы біртұтасқа бірігетін әлеуметтік мәнді
өзара байланыстар жүйесінің бар болуы;
Екіншісі: құрылу мен қызмет етудің белгілі бір мақсатының болуы.
Акционерлік қоғам, кез – келген әлеуметтік ұйым сияқты мақсатты жалпылық –
бұл осындай мақсат үшін адамдардың бірігуі, ол әрқайсысы үшін маңызды болса
да, жеке түрде оған ешкім қол жеткізе алмайды. Бірақ та бұл мақсатқа жету
оларды рольдер бойынша, мақсаттар бойынша, бағынуы бойынша бөлінуіне мұқтаж
етеді.
Үшіншісі: ішкі құрылымның және функционалды дифференциацияның бар болуы
(акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративті әдісі, компанияның
өндірістік – шаруашылық қызметінің ұйымдастырушылық құрылымы).
2.Экономикалық белгі – жарна ретінде жарғылық капиалға акционерлермен
берілген жинақталған мүлікті, сонымен қатар қызмет үрдісінде заңды негізде
құрылған немесе иемденген қоғамды иелену.
3. Материалдық – құқықтық белгі, оған екі элемент кіреді: азаматтық
айналымда өз атынан жеке түрде шығу қабілеті және жеке мүліктік
жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтарды
иемдену және міндеттерді өз мойнына алу қабілеті.
4. Процессуалды – құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер болу
қабілеті. Заңнамаға сәйкес акционерлік қоғамдар соттарда міндеттемелерді
орындау, өнімді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б. иемдену бойынша
шаруашылық субъектілер ғана емес, сонымен қатар директорлар кеңесі
мүшелерінің (бақылау кеңесі), коллегиялық атқарушы органның (басқарма,
дирекциялар), сонымен қатар жеке атқарушы органның (бас директор, директор)
мүшелеріне, басқарып отырған ұйымға немесе басқарушыға жауапкершіліктің
негізі мен өлшемдері орнатылмаған болса, шығындарды өтеу, қоғамға олардың
қателі іс — әрекеттерімен (іс — әрекет етпеуі) жасалған қателері бойынша
талабымен сотқа жүгіне алады.
Акционерлік қоғам өз құрылтайшылары жиналысының (құрылтай жиналысының)
шешімі бойынша құрылады. Қоғамды бір құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды
құру туралы шешімді ондай тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғам Акционерлік қоғам туралы Заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілерінде белгіленген тәртіппен бар заңды тұлғаны қайта
ұйымдастыру арқылы құрылуы мүмкін.
Акциялар орналастырыла бастағанға дейін құрылтайшылардың кейіннен
бірнеше жиналысын өткізуге жол беріледі. Бұл орайда құрылтай жиналыстарына
құрылтай шартының барлық тараптары қатысқан жағдайда ғана бірінші құрылтай
жиналысында қабылданған шешімдерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол
беріледі.
Қоғамның бірінші құрылтай жиналысында әрбір құрылтайшының бір дауысы
болады. Егер құрылтай шартында өзгеше белгіленбесе, кейінгі құрылтай
жиналыстарында әрбір құрылтайшының бір дауысы болады.
Құрылтай жиналысының (жалғыз құрылтайшының) шешімдері қоғамның барлық
құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) қол қоюға тиісті хаттамамен
ресімделеді.
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Жария компанияның жарғысында:
1) корпоративтік басқару кодексінің;
2) корпоративтік хатшы лауазымының;
3) корпоративтік веб-сайттың;
4) алтын акцияға тыйым салудың болуы көзделуге тиіс.
Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 наурыз № 70 қаулысымен
бекітілген Акционерлік қоғамды жария компания деп тану және одан жария
компанияның мәртебесін қайтарып алу ережесіне сәйкес:
1) қоғамның атауын және мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) мәліметтерін
(заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлігіне сәйкес)
2) интернет желісінде қоғамның осы домендік аты тіркелгенін растайтын
құжаттың нөмірін және күнін көрсетіп, қоғамның web-сайтының адрестерін
көрсетіп, еркін түрде жасалған қоғамның өтініші негізінде жүргізіледі [14].
ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 5-бабына сәйкес қоғамды құру
туралы шешім қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар оның
құрылтайшылары болып табылады .
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы. Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
ҚР Конституцияның 26-бабына сәйкес ҚР азаматтары заңды түрде алған
қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады және әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [15].
Құрылтайшылар заңды тұлғанына құру кезінде салымының құрамына заңмен
бекітілген ретте Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы түрінде ақша
қаражаты, шетелдік валюталар енеді, сондай-ақ ғимарат, құрылыс, құрал-
жабдық, шикізат, материалдар, тауарлар, өнімдер, бағалы кағаздар, баска да
материалдык бағалы бұйымдар, бөтенге берілген мүліктік, онын ішінде жер
пайдалану мен интеллектуалдық, қызмет нәтижесіне берілген құқық және басқа
да мүліктер енгізуге құқылы.
Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе жақтар,
ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды тұлғалар заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi шаруашылық жүргiзу
немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң
немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшылары бола алады ( ҚР АК 40-бабы).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Заңды тұлғалардың құрылтайшылар жөнінде ережелерді, олардың құрылған
заңды тұлғаға қатысты құқықтық мәртебесін реттейтін нормаларды бірнеше заң
актілерінде қарастыруға болады.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
Мүлкіне өз қатысушыларының (құрылтайшыларының) міндеттемелік құқықтары
болатын заңды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам мен
кооперативтер жатады.
Акционерлік қоғамдар мүлкіне қатысты оның қатысушылары, құрылтайшылары
меншік құқығы емес, міндеттемелік құқықты иеленеді. Демек, оның кез келген
қатысушысы заңды ұйымның мүлкінен бір бөлігін (жер учаскесін, автокөлік,
құрылыс) беруді талап ете алмайды. Ондағы барлық мүлікке меншік құқығы
тиісті заңды ұйымға тиесілі.
Акционер - акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға.
Қоғам акционерінің мынадай негізгі құқықтары бар:
- заңмен және қоғамның жарғысымен көзделген тәртіппен қоғамды басқаруға
қатысу;
- қоғам акционерлерінің жалпы жиналысына қоғамның Директорлар кеңесіне
сайлану үшін кандидатураларды ұсыну;
- қоғам органдары қабылдаған шешімдерді сот тәртібімен даулау;
- дивидендтер алу;
- қоғам қызметі туралы ақпарат алуға, оның ішінде акционерлердің жалпы
жиналысымен немесе қоғам жарғысымен белгіленген тәртіппен қоғамның қаржылық
есеп беруімен танысу;
- тіркеушінің немесе номиналды ұстаушының бағалы қағаздардың меншік
иесі құқығын растайтын үзінді көшірмені алу;
- қоғамға оның қызметі жөнінде жазбаша сұратулар жіберу және қоғамға
сұрату түскен күннен бастап отыз күн ішінде дәлелді жауаптар алу;
- қоғамның акцияларын немесе басқа бағалы қағаздарын бағалы қағаздарды
орналастыру (сату) туралы шешім қабылдаған қоғамның органы белгілеген
орналастыру (сату) бағасы бойынша ондағы бар акцияларға теңбе-тең
артықшылықпен сатып алу.
Бұл ретте қоғамның жай акцияларын иеленуші акционердің қоғамның жай
акцияларына айырбасталатын жай акцияларды немесе басқа бағалы қағаздарды
артықшылықпен сатып алу құқығы бар, ал қоғамның артықшылықты акцияларын
иеленуші акционер қоғамның артықшылықты акцияларын жеңілдікпен сатып алу
құқығы бар.
Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды жеңілдікпен сатып алу
құқықтарын іске асыру тәртібін уәкілетті орган белгілейді және ол Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 12-тамыздағы № 151 қаулысымен бекітілген
Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқықтарын
іске асыру ережесімен анықталады [16].
Акционер акцияларды не қоғам акцияларына айырбасталатын өзге бағалы
қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқығына сәйкес қоғам акцияларын
орналастыру туралы хабардар еткен күннен бастап отыз күн ішінде оны сатып
алуға өтініш беруге құқылы.
Акционер артықшылықпен сатып алу құқығына сәйкес қоғамның
орналастырылатын бағалы қағаздарын сатып алу үшін қажет акциялар санын
білмеген жағдайда орналастырылатын бағалы қағаздарды басқа акционерлермен
бірге жалпы меншік құқығы бойынша сатып алуға құқылы.
- қоғам таратылған жағдайда жеке меншік мүліктің бөлігіне.
Сонымен қатар акционер құқылы:
- қоғамнан жарғының көшірмесін және Заңмен көзделген қоғамның басқа
құжаттарының көшірмелерінің берілуін талап етуге.
Қоғам одан жарғының көшірмесін талап етілген күннен бастап үш жұмыс
күні ішінде оны беруге міндетті. Өзге құжаттар қоғам жарғысында
белгіленген тәртіппен ұсынылады, сонымен қатар қызметтік, коммерциялық
немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларға шектеулер қоюға жол беріледі.
Қоғам акционерден құжаттар көшірмелерін бергені үшін көшірме жасау
шығыстарынан аспауы тиіс төлемді ұстап қалуға, ал ол жеткізіліп берілуі
қажет жағдайда – жеткізіліп берілгені үшін төлем ақы алуға құқылы;
- акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға және қаралып отырған
мәселелер бойынша жеке және өз өкілі арқылы дауыс беруге;
- қоғам берешегінің пайда болу мерзіміне қатыссыз алынбаған
дивидендтеріне ақы төлеуді талап етуге.
- қоғамға тиесілі акцияларды сатып алу туралы талаптарды мынадай
шешімдерді қабылдаған күннен бастап отыз күн ішінде қоғамға жазбаша өтініш
жіберу арқылы білдіруге:
1) акционерлердің жалпы жиналысы - осы мәселе қаралып отырған
акционерлердің жалпы жиналысына акционер қатысқан және қайта құруға қарсы
дауыс береген жағдайда қоғамды қайта құру туралы;
2) егер акционер осы шешімммен келіспеген жағдайда Заңмен және қоғам
Жарғысында белгіленген тәртіппен қабылданған қоғамның мүдделілігі бар ірі
мәміле немесе мәміле жасау туралы;
3) акционерлердің жалпы жиналысы – егер акционер аталған шешімді
қабылдауға қарсы дауыс берсе немесе осы шешім қабылданған акционерлердің
жалпы жиналысына қатыспаған жағдайдағы осы акционерге тиесілі акциялар
бойынша құқығын шектеу жөніндегі қоғам жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы;
Ірі акционер – қоғамның дауыс беруші акцияларының он және одан артық
пайызы тиесілі болатын (жиынтықты түрде) арада келісімдер жасау негізінде
іс-қимыл жасайтын акционер немесе бірнеше акционерлер.
Қоғамның ірі акционерінің мынадай құқықтары бар:
- акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын шақыруды талап етуге
немесе директорлар кеңесі акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын
шақырудан бас тартқан жағдайда сотқа шағым-талап жасауға;
- директорлар кеңесіне Заңға сәйкес акционерлердің жалпы жиналысының
күн тәртібіне қосымша мәселелерді енгізуге ұсыныс жасауға;
- директорлар кеңесінің мәжілісін шақыруды талап етуге;
- Қоғамға аудиторлық қоғамның аудитті өз есебінен жүргізуін талап
ету. Сонымен қатар ірі акционер аудиторлық ұйымды дербес анықтауға
құқылы.
-
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 41-бабына сәйкес заңды
тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары
негізінде жүзеге асырады. Зан құжаттарына сәйкес занды тұлғаның басқа
құрылтай құжаттары болуы мүмкін.
Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал жарғысын құрылтайшылары
бекiтедi. Егер коммерциялық ұйымның құрылтайшысы бiр адам болса, құрылтай
шарты жасалмайды.
Заңды тұлғаның құрудың бірінші қадамы ұйымды құру туралы шешім қабылдау
болып табылады.
Құрылтай шартында тараптар (құрылтайшылар) акционерлік қоғамды құруға
мiндеттенедi, оны құру жөнiндегi бiрлескен қызмет тәртiбiн, оның меншiгiне
өз мүлкiн беру және оның қызметiне қатысу ережелерiн белгiлейдi, сонымен
қатар тұлғалардың жекелеген түрлерi туралы заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, шартта құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудiң, заңды тұлға
қызметiн басқарудың, оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен
тәртiбi де белгiленедi және оның жарғысы бекiтiледi.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде):
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер,
соның ішінде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жері және жеке басын
куәландыратын құжат деректері;
заңды тұлғаға қатысты: оның атауы, орналасқан жері, мемлекеттік
тіркеуден өткені туралы деректер;
2) қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған
атауы, сондай-ақ оның құрылу тәртібі; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР
Заңымен 3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) құрылтайшылар төлейтiн акциялардың алдын ала төлем мөлшерi, сондай-
ақ оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
4) акциялар шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін
қоғамның құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып
алатын) жарияланған акцияларының саны, түрлері және нақтылы құны;
5) оның құрылтайшыларының құқықтары мен міндеттері және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөніндегі қызметін жүзеге асырудың өзге де талаптары;
6) қоғамды құру және мемлекеттік тіркеу процесінде оның мүдделерін
білдіру тапсырылатын адамдардың өкілеттіктерін белгілеу;
7) қоғам құрылтайшыларының кейінгі жиналыстарын шақыру мен өткізу
тәртібі, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейінгі құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
8) қоғамның жарғысын бекіту туралы жазба;
9) құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешіміне):
құрылтайшылардың шешімі бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес енгізілуге тиісті өзге
де талаптар болады.
Құрылтай шартының (жалғыз құрылтайшы шешімінің) қолданылу кезеңінде
оның тараптары (жалғыз құрылтайшысы) оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізуге құқылы.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде) жазылған мәліметтер,
егер шарттың өзінде (жалғыз құрылтайшының шешімінде) өзгеше көзделмесе,
коммерциялық құпия болып табылады. Құрылтай шарты (жалғыз құрылтайшының
шешімі) мемлекеттік органдарға, сондай-ақ үшінші тұлғаларға қоғамның шешімі
бойынша не Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген
жағдайларда ғана берілуге тиіс.
Құрылтай шартының (жалғыз құрылтайшы шешімінің) қолданылуы жарияланған
акциялардың шығарылуы мемлекеттік тіркелген күннен бастап тоқтатылады (ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 7-бабы).
Құрылтай шарты әрбір құрылтайшының немесе оның өкілінің шартқа қол қоюы
арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Жалғыз құрылтайшының шешімі жазбаша нысанда ресімделіп, оған құрылтайшы
немесе оның өкілі қол қояды.
Құрылтай шартын (жалғыз құрылтайшының шешімін) нотариат куәландыруға
тиіс.
Құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) өкілдерінің Қазақстан Республикасының
Заңдарына сәйкес ресімделген және құрылтайшылардың жиналысына қатысу мен
құрылтай шартына қол қою құқығын қоса алғанда, қоғам құруға құқық беретін
тиісті өкілеттіктері болуға тиіс.
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар ҚР Азаматтық кодекстің 41- баптың
5-тармағында қамтылған. Заңды тұлғаның жарғысында: онда оның атауы,
тұрғылықты орны, оның органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi, оның
қызметiн қайта құру мен тоқтату ережелерi белгiленедi.
Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар қамтылған,
атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек ұжымы
арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға құқылы.2005.08.07 ж.
N 72-IІІ ҚР Заңымен 1 тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)
Акционерлік қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық
мәртебесін айқындайтын құжат болып табылады. Қоғам жарғысына құрылтайшылар
(жалғыз құрылтайшы) не оның өкiлдерi (өкiлi) қол қоюға тиiс. Қоғамның
жарғысы, сондай-ақ оған енгiзiлетiн барлық өзгерiстер мен толықтырулар
нотариаттық куәландырылуға тиiс.
Қоғамның жарғысында мыналар:
1) қоғамның толық және қысқартылған атауы;
2) қоғамның атқарушы органының орналасқан жері; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ
ҚР Заңымен 3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) қоғамның артықшылықты акцияларымен куәландырылған құқықтар көлемiн
қоса алғанда, акционерлердiң құқықтары туралы мәлiметтер;
4) қоғамның органдарын құру тәртібі және олардың құзыреті;
6) қоғам органдарының қызметін ұйымдастыру тәртібі, соның ішінде:
қоғам акционерлерінің жалпы жиналысын және алқалы органдарының
отырыстарын шақыру, әзірлеу және өткізу тәртібі;
қоғам органдарының шешімдер қабылдау тәртібі, соның ішінде шешімдері
айқын басым көпшілік дауыспен қабылдануға тиісті мәселелердің
тізбесі;2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 7) тармақша өзгертілді (бұр.
ред. қара)
7) қоғамның қызметi туралы ақпаратты жариялау үшiн пайдаланылатын
бұқаралық ақпарат құралын көрсете отырып, қоғамның акционерлеріне оның
қызметі туралы ақпарат беру тәртібі;2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 7-
1) тармақшамен толықтырылды
7-1) қоғам акционерлерi мен лауазымды тұлғаларының өз аффилиирленген
тұлғалары туралы ақпаратты беру тәртiбi;
8) қоғам коммерциялық емес ұйым болған жағдайда: қоғамның коммерциялық
емес ұйым екендігін көрсету, дауыс беру рәсімі, дивидендтерді төлемеу
туралы ережелер мен басқа да талаптар;
9) қоғам қызметінің тоқтатылу талаптары;
10) Акционерлік қоғамдар туралы Заңға және Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілеріне сәйкес өзге де ережелер болуға тиіс. 2005.08.07 ж. N
72-IІІ ҚР Заңымен 3 тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)
Барлық мүдделі тұлғалар қоғамның жарғысымен танысуға құқылы. Қоғам
мүдделi тұлғаның талап етуі бойынша оған қоғамның жарғысымен, сонымен бірге
оған кейін енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен танысуға мүмкіндік
беруге міндетті. Қоғам акционердің өзіне қоғам жарғысының көшірмесін беру
туралы талабын үш жұмыс күні ішінде орындауға міндетті. Қоғам акционерге
жарғының көшірмесін бергені үшін ақы алуға құқылы, ол көшірме дайындауға,
сондай-ақ жеткізіп беру қажет болған жағдайда оны жеткізуге жұмсалған
шығындардан аспауға тиіс.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 16
қыркүйектегі №852 қаулысымен бекітілген Акционерлік қоғамның үлгі жарғысы
негізінде жүзеге асыруға құқылы [17].2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 5
тармақпен толықтырылды
Қоғамның қызметi туралы ақпаратты жариялау үшiн қолданылуы мүмкiн
бұқаралық ақпарат құралдары және оларға қойылатын талаптар уәкiлеттi
органның нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленеді.
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру негіздері
Жарғылық капитал – жарғы деген сөзден алынған – ұғымды анықтайтын
ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымның атқаратын қызметінің тіртібі,
немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға
салынған активтердің жалған және номиналдық құны деп айтуға болады.
Әр бір шаруашылық жүргізуші субъектіні құру үшін құрылтайшылық
құжаттары болуы керек, бұл құжаттың ең негізгісі жарғы болып табылады.
Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында
мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғыда субъект құрылтайшыларының салым
ақшаларынан тұратын жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау
тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге
жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 88-бабына сәйкес
акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталының мөлшері және оны қалыптастыру
тәртібі, сондай-ақ оны ұлғайту мен азайту тәртібі Қазақстан Республикасының
актілерімен айқындалады. Жарғылық акционерлік капитал – нақты компанияның
акцияның әрбір түрінен шығаруға мүмкіндігі бар ең көп саны. Акционерлік
қоғамдар туралы заңының 11-бабына сәйкес, акционерлік қоғамдардың жарғылық
капиталы акцияларды олардың орналастырылу бағасы бойынша сату арқылы
қалыптастырылады. Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері
қоғамның жарғылық капиталының ең аз мөлшерінен кем болмауға және
құрылтайшылар оны қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелген кезге
қарай толық төлеуге тиіс.
Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың (жалғыз құрылтайшының)
акцияларды олардың нақтылы құны бойынша және инвесторлардың ҚР Акционерлік
қоғамдар туралы заңда белгiленген талаптарға сәйкес айқындалатын
орналастыру бағалары бойынша төлеуi арқылы қалыптастырылады және ол
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен көрсетiледі.
Қайта ұйымдастыру нәтижесiнде құрылған қоғамның жарғылық капиталы осы
Заңда белгiленген талаптарға сәйкес қалыптастырылады.
Қоғамның жарғылық капиталын ұлғайту қоғамның жарияланған акцияларын
орналастыру арқылы жүзеге асырылады.
Акциялардың алдын ала төлемі олардың мемлекеттік тіркелуінен кейін отыз
күн ішінде жарғылық капиталдың ең аз мөлшерімен құрылтайшылар арқылы
төленеді. Қоғамның жарғылық капиталының өсуі қоғамның жарияланған
акцияларының орналасуына байланысты. Қоғамның жарғылық капиталының ең аз
мөлшері 50 000 еселік айлық есептік көрсеткішке тең. Бұл ҚР Сәйкес қаржы
жылдағы республикалық бюджет туралы заңымен бекітілген.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын
акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (төленген)
жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған
акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды
құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден
төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып
біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен
шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық
капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі
жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру,
қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің
тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге
енгендер ғана пайдалана алады.
Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша
ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжатты
сертификат деп атайды. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға эмитенттер
түсіреді. Эмитент ролінде акционерлік қоғамдар, жеке кәсіпорындар,
мемлекет, республикалық және жергілікті басқару органдары бола алады.
Бағалы қағаздарға акция, облигация, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қабылдаған:з.ғ.к., профессор А.Ерали
Орындаған: Кустубаева Салтанат
Кентау 2013 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктері
1.1 Акционерлік қоғамдардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи
аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .15
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ...18
3 Акционерлік қоғамдарды басқаруды құқықтық реттеу
3.1 Акционерлік қоғам органдарының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... 20
3.2.Акционерлік қоғам органдарының түрлері мен
құзыреті ... ... ... ... ... ...22
4.Акция акционерлік қоғамның бағалы қағаз
түрінде ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Кіріспе
Нарық жағдайында маңызды орынды акционерлік қоғамдар алады.
Акционерлік қоғамдар өз қызметін жүзеге асыра отырып, өз
акцияларын шығару арқылы бағалы қағаздар нарығының қызмет етуін
қамтамасыз етеді.
Қазақстанда акционерлік қоғамның қалыптасуы нарықтық экономика
көшумен және мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты
болды. Басқа меншік нысанына қарағанда акционерлік қоғам ерекшелігі
акционерлік қоғам нысанын, жедел түрде ірі қаржы ресурсын жұмылдыру
мүмкіндігі болып табылады. Сондай-ақ қоғамдар өз акцияларын шығара
отырып, бизнесін жаңғыртады.
Акционерлік қоғамның нарықтық экономика жағдайында қызмет
етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады.
Акционерлік қоғамның басты табысы алдағы уақытта әр түрлі қаржы
көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып
табылады.
Құрылу нысанына қарай акционерлік қоғам ретінде құрылған
мекемелелердің, кәсіпорындардың тағы бір тиімді жерлерінің бірі ол бір
компанияны құру үшін бірнеше бір-бірінен тәуелсіз тұлғаларды қатыстыру
мүмкіндігі, оның ішінде мүмкіндігіне қарай кәсіпкерлік қызметпен айналыса
алмайтын жеке тұлғаларды қатыстыру. Акционерлік қоғам түріндегі құрылған
заңды тұлғалардың қатысушыларның әлеуметтік және жеке мүдделерін сақтай
отырып қоғамның мүмкіншіліктері мен қаражаттарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Жеке меншіктің басқа түрлеріне қарағанда акционерлік қоғамның мынандай
ерекшеліктері бар:
1. қоғам жарғылық капиталды толықтыру және қызмет ету аясын үлкейту
үшін акционерлердің жеке капиталдарын тартуға, бұл капитал қоғам толығымен
таратылған жағдайды ескермесек қайтарылуға жатпайды;
2. қоғамның жалпы басқарылуы нақты бір басқару формасынан бөлектелген,
яғни бұл лайықты бір басқарушыны немесе директорды жалдауға немесе
тағайындауға мүмкіндік береді, бұндай шара қолдану акционерлердің бақарушы
персоналды таңдау жұмысына мұқияттылықпен қарауға мәжбүр етеді, себебі егер
акционерлік қоғам білікті маман басқара алмау салдарынан банкроттыққа
ұшыраса акционерлер бұл үшін өз мүліктерімен жауап береді;
3. қоғамның ұжымы сол акционерлік қоғамның толық құқықты акционері
(акциялар сатып алу нәтижесінде) боуға мүмкіндік алады;
4. акционерлер құрамына өз карсылас компанияларын тартуға мүмкіндігі
бар, бұл қоғамның одан әрі жақсы жұмыс істеуіне септігін тигізеді. Мұнымен
қоса қоғам басқа қоғамдардың құнды қағаздарын сатып алуға мүмкіндіктері
бар.
Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан
кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі
салаларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық
түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері, акционерлік қоғамдардың
құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің және дамудың негізгі
тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының бәрі курстық жұмыстың
тақырыбын таңдауды анықтады.
1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі мен ерекшеліктер
1.1 Акционерлік қоғамдардың түсінігі
Қазіргі уақытта акцонерлік қоғамдарға қатысты мәселелер өзекті болып
отыр деп айтуға болады. Себебі біздің қоғамда заңды тұлғалардың жартысы
дерлік құрылу тәртібіне қарай акцинерлік қоғамдар болып келеді.
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1- тармағында түсінік берілген [1].
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
7. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда "акционерлік қоғам" ұйымдық-
құқықтық нысанын көрсету және оның атауы қамтылуға тиіс. Қоғамның атынан
кейін "АЌ" аббревиатурасын пайдалана отырып, қоғамның атауын қысқартуға жол
берілед (ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 3-бабы) [2].
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазаңстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады .
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. АК – тің
138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция - акционерлiк қоғам
шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд
және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алуға
құқықтарды, сондай-ақ Қазаңстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген
өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз танылады. Акциялар тек атаулы
эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады.
Акционерлік қоғам (бұдан былай – АҚ) заңда қойылған талаптар мен
тәртіпке сәйкес артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл
акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер
(дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам
төлейтін кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтыры бар,
яғни қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа
заңда көзелген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше
көзделмесе, артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акциоенрлік қоғамның
басқаруына қатысуға құқық бермейді [3].
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес құқы
болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса, немесе
АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне жауап
беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар бойынша
дивиденттер төлеуге тиым салынады.
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен менджменттер
табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға шешім қабылдап,
дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін бекіту, қарапайым
акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және артықшылық
берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер жалпы
жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал қарапайым
акцияларға АҚ бағалы қағаздармен төленеді, егер бұл шешім жалпы жиналыста
қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойыша қабылданған және
акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және ҚР ҰБ қаржылық міндеттемелері немесе оның тиісті бөлігі
орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен шыға отырып,
өсімпұл төленеді.
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: АҚ – ның фирмалық атауы және
орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы – акция, оның сандық нөмірі,
шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның номиналды құны,
ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне қарай АҚ – ның
жарғылық капиталының көлемі және шығарылған акциялардың мөлшері;
дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас бухгалтердін қолы тұруы
керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл заңдарда өзгеше көзделмесе
АҚ – ға тек атаулы акцияларды шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз
түрінде шығарылмау мүмкін, яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына АҚ –
ның жоғарғы билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген
құқықтарды акцияны материалдық түрде шығармай – ақ эмитенттің құжаттарында
тіркеуге немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды
реестірде тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру
және құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [4].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар АҚ – нан шыққан кезде
акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
АҚ міндеттемелері үшін тек өзіне тиесілі мүлкі шегінде жауап бере
алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін жауап бермейді.
Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық серіктестіктердегідей акционер
– борышқордың акциялар құнына тең мүлікті қарызы ретінде қоғамнан беруді
талап ете алмайды.
АҚ заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды тұлғалар сияқты
мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. АҚ заңды тұлғалардың басқа да
талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел
басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлiкпен өз
мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес
жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер болу құқығы, дербес балансы немесе сметасының
болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi болады, жарғыда көзделген тәртіпте
банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық атауының болуы [5,91].
Бірқатар себептерге байланысты кәсіпкерлік қызметте ақшаны акцияларға
салған тиімді болып табылады:
Біріншіден – АҚ – ның акционері болса дивиденттер бойынша төленетін
төлемдерді алады.
Екіншіден – кәсіпкерлік қызмет үнемі қауіппен байланысты болады,
қоғамда бар барлық мүлікті немесе оның жартысын жоғалту қаупі болады.
Жоғарыда айтылып кеткенімдей акционерлер акцияларды сатып алуға жұмсаған
қаражатты жоғалтуға қауіптенеді.
Үшіншіден – акционерлер қоғамды бақаруға қатысуға құқықлы, оның ішінде
жалпы жиналысқа қатысу, басқарушы органдарға сайлану. Әр акционердің ықпалы
оған тиесілі акциалар мөлшерімен анықталады.
Төртіншіден – акцияларды сатып алу – сату жолымен оңай пайдалану,
мұнымен қоса акцияларды сатып алу – сату қаражаттың қосымша көзі болуы
мүмкін [6,22]. Осының барлығы акционерлік қоғамдар түріндегі құрылған заңды
тұлғалардың тиімділігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға
дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес
Акционерлiк қоғамдардың мәртебесiн олардың құқықтық табиғатын және шешетiн
мәселелерiнiң кешендiлiгi, оның iшiнде "жариялы корпорациялар" деп
аталатындар тұрғысында қарау талап етiледi [7].
ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 4-бабына сәйкес мынадай
өлшемдерге сәйкес келетін қоғам жария компания болып танылады:
1) қоғам өзінің жай акцияларын, осы акцияларды инвесторлардың шектеусіз
тобына ұсына отырып, бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған және (немесе)
ұйымдастырылған нарығына орналастыруды жүзеге асыруға тиіс;
2) қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз
проценті, олардың әрқайсысы қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы
санынан қоғамның жай акцияларының бес процентінен аспайтын акционерлерге
тиесілі болуға тиіс;
3) қоғамның жай акцияларының сауда-саттық көлемі уәкілетті органның
нормативтік құқықтық актісінде белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс;
4) қоғамның акциялары Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс
істейтін қор биржасының тізімдер санатында болуға тиіс, енгізілуі және онда
болуы үшін қор биржасының ішкі құжаттарымен бағалы қағаздарға және олардың
эмитенттеріне арнайы (листингілік) талаптар белгіленеді не олар Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығы арнайы сауда алаңдарының тізіміне
енгізіледі.
1.2 Акционерлік қоғамдар институтының қалыптасуының тарихи аспектілері
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, отандық
акционерлік заңнаманы жетілдіруде бірыңғайландыру жөніндегі пікірлер
айтылуда. Еуропалық тәжірибе акционерлік қоғамдар туралы шетелдік
заңнаманың даму дәрежесі, қазақстандық акционерлік қоғамдардың
тәжірибелік қызметінде ескерілуі , кез келген акционерлік қоғам өзінің
бағалы қағаздарын халықаралық қаржы рынокторында айналыста болғандықтан
қалайтындығымен түсіндіріледі. Ғылымда акционерлік қоғамдардың алғашқы
үлгілері туралы біркелкі пікірлер жоқ. Бір ғалымдардың көзқарастары бойынша
акционерлік қоғамдар Ежелгі Римдегі серіктестіктерден, келесілер қазіргі
кезеңгі акционерлердің мәртебесіне ұқсас несие берушілердің мәртебелері бар
мемлекеттік займның ортағасырлық жүйесінен туындаған деген ой білдіреді.
Тарихи талдау акционерлік саланың қалыптасуына келесі кезеңдердің ықпал
еткендігін білдіреді:
1) акционерлік компаниялардың Ежелгі Рим уақытындағы алғышарты;
2) капиталистік кезең;
3) социалистік кезең.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Сол
тұрғыда корпоративтік құқықтық қатынастың дамуының негізгі тарихи
кезеңдерін Ежелгі Рим тарихымен ұштастыра отырып қысқаша қарастырып өтейік.
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді [8,205]. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды [9,242]. Н.С. Суворов ежелгі
римдік публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды" [8,206]. Осы реттерде публикандарға аса
жоғары талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [10,82].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады [8,198].
И.П.Грешников болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді [11,13].
1569 жылғы жарғыға сәйкес қатысушылардың құқықтары кеңейеді. Басты
басқару органы ретінде қатысушылар жиналысы танылып, кейін Генуэздік
банктің үлгісі бойынша 1694 жылы Патерсонның Ағылшындық банкісі және
Францияда Лауевтік банк құрылды. Жиналыс кворумы - 300 адам (1633 жылы жаңа
кворум - 250 адам белгіленді), шешім 13 дауыспен қабылданатын болды .
Атқарушылық қызметті бір жылға сайланатын протекторлар кеңесі жүзеге
асырады. Протекторларды әрқайсысы кем дегенде 25 үлеске ие 32 қатысушыдан
қалыптасатын ерекше алқа сайлауға құқылы болды. Генуэздік банктің мысалында
басқарудың үш буынды жүйесі пайда бола бастады: қатысушылар жиналысы,
ерекше алқа, протекторлар кеңесі. Басқарудың осындай құрылымы тарихта
алғашқы рет туындайды. Аса үлкен функциялар қатысушылар жиналысының қолында
болып, ол банк қызметінің маңызды мәселелері бойынша шешімдер қабылдады.
Ерекше алқаның құзыретіне протекторлар кеңесі мүшелерін сайлау мәселесі
жатса, протекторлар кеңесі күнделікті қызметті басқаруды жүзеге асыратын
алқалы атқарушы орган болды. Осындай нысанда банк ХVIII ғасырдың соңына
дейін әрекет етіп, үлестері құндылығын жоғалтқаннан кейін өз қызметін
тоқтатты.
Голландтық Ост-Индтік компания 1594 жылы құрылады. 1622 жылдан бастап
компанияны басқаруда директорлар орталықты органының ролі артты. Жыл сайын
есеп жүргізетін және өткізілген тексеріс бойынша өз қорытындыларын
ұсынатын, құрамында екі қатысушысы бар ревизиялық орган құрылды. Компанияны
басқарудың құрылымы екібуынды болды: қатысушылардың жалпы жиналысы,
компания директоры. Өзге ұйымдармен салыстырғанда компанияның деңгейін
көтеретін және голландтық саудагерлер үшін қызығушылық тудыратын фактор
болып компания міндеттемелері бойынша қатысушылар жауапкершілігінің
шектеулілігі танылды.
ХVІІ ғасырдың 30 жылдары Голландияда сансыз банкроттықтардың
нәтижесінде көрініс тапқан акционерлік алыпсатарлық уақытша тоқтатылып,
ХVІІІ ғасырдың басында қайта жаңғырды.
Англияда акционерлік компаниялар ХVІ ғасырдың соңында және ХVІІ
ғасырдың басында пайда болып, алғашқыларының бірі болып сауда жүргізу
мақсатында құрылған Ағылшындық Ост-Индтік компаниясы саналады. Ағылшындық
Ост-Индтік компанияның құрылуына Англо-Гамбургтік сауда компаниясының
құрылуы әсер етті.
Ю.В.Петровичева өзінің ғылыми еңбегінде Біріккен Корольдікте
(Англияда) компанияларды құру және даму тарихи үш кезеңде өтті дейді,
олар:
1. корпорациялардың корольдік грамотамен құрылу кезеңі;
2. парламент статутының құрылу кезеңі;
3. нормативтік тәртіппен жауапкершілікті шектеулі компанияларды
инкорпорациялау кезеңі [12,9].
Акционерлік қоғамдар қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүргізудің
тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы
шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, Еуропалық
экономикалық қауымдастық аясында акционерлік заңнаманың жақындасу,
бірыңғайландыру жөніндегі мәселелерді ойластыру жөн. Еуропалық тәжірибе,
акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму дәрежесі қазақстандық
акционерлік қоғамдардың тәжірибелік қызметінде ескерілуі жөн, себебі кез
келген акционерлік қоғам өзінің бағалы қағаздарын халықаралық қаржы
рынокторында айналыста болғандығын қалайды.
2 Акционерлік қоғамдарды құру тәртіптері
2.1 Акционерлік қоғам құрылтайшыларының құзыреті
Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды
демократияландырады. Акционерлік қоғамдардың әлеуметтік бөлігі меншік
иелерінің көпшілік негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру
шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қоғамдардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын
қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни
экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қоғамға, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде,
заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:
1.Акционерлік қоғам – акционерлік заңнамасымен, жарғысымен, жергілікті
нормативті актілерімен бекітілген ұйымдастырушылық бірлік, оған ең аз
дегенде үш элемент кіреді:
Біріншісі: жеке субъектілер жалпы біртұтасқа бірігетін әлеуметтік мәнді
өзара байланыстар жүйесінің бар болуы;
Екіншісі: құрылу мен қызмет етудің белгілі бір мақсатының болуы.
Акционерлік қоғам, кез – келген әлеуметтік ұйым сияқты мақсатты жалпылық –
бұл осындай мақсат үшін адамдардың бірігуі, ол әрқайсысы үшін маңызды болса
да, жеке түрде оған ешкім қол жеткізе алмайды. Бірақ та бұл мақсатқа жету
оларды рольдер бойынша, мақсаттар бойынша, бағынуы бойынша бөлінуіне мұқтаж
етеді.
Үшіншісі: ішкі құрылымның және функционалды дифференциацияның бар болуы
(акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративті әдісі, компанияның
өндірістік – шаруашылық қызметінің ұйымдастырушылық құрылымы).
2.Экономикалық белгі – жарна ретінде жарғылық капиалға акционерлермен
берілген жинақталған мүлікті, сонымен қатар қызмет үрдісінде заңды негізде
құрылған немесе иемденген қоғамды иелену.
3. Материалдық – құқықтық белгі, оған екі элемент кіреді: азаматтық
айналымда өз атынан жеке түрде шығу қабілеті және жеке мүліктік
жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтарды
иемдену және міндеттерді өз мойнына алу қабілеті.
4. Процессуалды – құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер болу
қабілеті. Заңнамаға сәйкес акционерлік қоғамдар соттарда міндеттемелерді
орындау, өнімді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б. иемдену бойынша
шаруашылық субъектілер ғана емес, сонымен қатар директорлар кеңесі
мүшелерінің (бақылау кеңесі), коллегиялық атқарушы органның (басқарма,
дирекциялар), сонымен қатар жеке атқарушы органның (бас директор, директор)
мүшелеріне, басқарып отырған ұйымға немесе басқарушыға жауапкершіліктің
негізі мен өлшемдері орнатылмаған болса, шығындарды өтеу, қоғамға олардың
қателі іс — әрекеттерімен (іс — әрекет етпеуі) жасалған қателері бойынша
талабымен сотқа жүгіне алады.
Акционерлік қоғам өз құрылтайшылары жиналысының (құрылтай жиналысының)
шешімі бойынша құрылады. Қоғамды бір құрылтайшы құрған жағдайда қоғамды
құру туралы шешімді ондай тұлға жеке-дара қабылдайды.
Қоғам Акционерлік қоғам туралы Заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілерінде белгіленген тәртіппен бар заңды тұлғаны қайта
ұйымдастыру арқылы құрылуы мүмкін.
Акциялар орналастырыла бастағанға дейін құрылтайшылардың кейіннен
бірнеше жиналысын өткізуге жол беріледі. Бұл орайда құрылтай жиналыстарына
құрылтай шартының барлық тараптары қатысқан жағдайда ғана бірінші құрылтай
жиналысында қабылданған шешімдерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол
беріледі.
Қоғамның бірінші құрылтай жиналысында әрбір құрылтайшының бір дауысы
болады. Егер құрылтай шартында өзгеше белгіленбесе, кейінгі құрылтай
жиналыстарында әрбір құрылтайшының бір дауысы болады.
Құрылтай жиналысының (жалғыз құрылтайшының) шешімдері қоғамның барлық
құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) қол қоюға тиісті хаттамамен
ресімделеді.
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Жария компанияның жарғысында:
1) корпоративтік басқару кодексінің;
2) корпоративтік хатшы лауазымының;
3) корпоративтік веб-сайттың;
4) алтын акцияға тыйым салудың болуы көзделуге тиіс.
Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 наурыз № 70 қаулысымен
бекітілген Акционерлік қоғамды жария компания деп тану және одан жария
компанияның мәртебесін қайтарып алу ережесіне сәйкес:
1) қоғамның атауын және мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) мәліметтерін
(заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәлігіне сәйкес)
2) интернет желісінде қоғамның осы домендік аты тіркелгенін растайтын
құжаттың нөмірін және күнін көрсетіп, қоғамның web-сайтының адрестерін
көрсетіп, еркін түрде жасалған қоғамның өтініші негізінде жүргізіледі [14].
ҚР Акционерлік қоғамдар туралы Заңының 5-бабына сәйкес қоғамды құру
туралы шешім қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар оның
құрылтайшылары болып табылады .
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер қоғамның
құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.
Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға қатысты меншік иесі мен
мемлекеттік басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік
органның келісімімен ғана қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын
сатып алуға құқылы. Қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
ҚР Конституцияның 26-бабына сәйкес ҚР азаматтары заңды түрде алған
қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады және әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [15].
Құрылтайшылар заңды тұлғанына құру кезінде салымының құрамына заңмен
бекітілген ретте Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы түрінде ақша
қаражаты, шетелдік валюталар енеді, сондай-ақ ғимарат, құрылыс, құрал-
жабдық, шикізат, материалдар, тауарлар, өнімдер, бағалы кағаздар, баска да
материалдык бағалы бұйымдар, бөтенге берілген мүліктік, онын ішінде жер
пайдалану мен интеллектуалдық, қызмет нәтижесіне берілген құқық және басқа
да мүліктер енгізуге құқылы.
Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе жақтар,
ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды тұлғалар заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi шаруашылық жүргiзу
немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғалар меншiк иесiнiң
немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен басқа заңды тұлғалардың
құрылтайшылары бола алады ( ҚР АК 40-бабы).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Заңды тұлғалардың құрылтайшылар жөнінде ережелерді, олардың құрылған
заңды тұлғаға қатысты құқықтық мәртебесін реттейтін нормаларды бірнеше заң
актілерінде қарастыруға болады.
Қоғамның құрылтайшылары қоғамды құруға байланысты және ол мемлекеттік
тіркелгенге дейін туындаған шығыстарды төлеу жөнінде ортақ жауаптылықта
болады. Кейіннен мұндай шығыстарды қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы
мақұлдаған жағдайда ғана аталған шығыстарды қоғам өз құрылтайшыларына
өтейді.
Мүлкіне өз қатысушыларының (құрылтайшыларының) міндеттемелік құқықтары
болатын заңды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам мен
кооперативтер жатады.
Акционерлік қоғамдар мүлкіне қатысты оның қатысушылары, құрылтайшылары
меншік құқығы емес, міндеттемелік құқықты иеленеді. Демек, оның кез келген
қатысушысы заңды ұйымның мүлкінен бір бөлігін (жер учаскесін, автокөлік,
құрылыс) беруді талап ете алмайды. Ондағы барлық мүлікке меншік құқығы
тиісті заңды ұйымға тиесілі.
Акционер - акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға.
Қоғам акционерінің мынадай негізгі құқықтары бар:
- заңмен және қоғамның жарғысымен көзделген тәртіппен қоғамды басқаруға
қатысу;
- қоғам акционерлерінің жалпы жиналысына қоғамның Директорлар кеңесіне
сайлану үшін кандидатураларды ұсыну;
- қоғам органдары қабылдаған шешімдерді сот тәртібімен даулау;
- дивидендтер алу;
- қоғам қызметі туралы ақпарат алуға, оның ішінде акционерлердің жалпы
жиналысымен немесе қоғам жарғысымен белгіленген тәртіппен қоғамның қаржылық
есеп беруімен танысу;
- тіркеушінің немесе номиналды ұстаушының бағалы қағаздардың меншік
иесі құқығын растайтын үзінді көшірмені алу;
- қоғамға оның қызметі жөнінде жазбаша сұратулар жіберу және қоғамға
сұрату түскен күннен бастап отыз күн ішінде дәлелді жауаптар алу;
- қоғамның акцияларын немесе басқа бағалы қағаздарын бағалы қағаздарды
орналастыру (сату) туралы шешім қабылдаған қоғамның органы белгілеген
орналастыру (сату) бағасы бойынша ондағы бар акцияларға теңбе-тең
артықшылықпен сатып алу.
Бұл ретте қоғамның жай акцияларын иеленуші акционердің қоғамның жай
акцияларына айырбасталатын жай акцияларды немесе басқа бағалы қағаздарды
артықшылықпен сатып алу құқығы бар, ал қоғамның артықшылықты акцияларын
иеленуші акционер қоғамның артықшылықты акцияларын жеңілдікпен сатып алу
құқығы бар.
Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды жеңілдікпен сатып алу
құқықтарын іске асыру тәртібін уәкілетті орган белгілейді және ол Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 12-тамыздағы № 151 қаулысымен бекітілген
Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқықтарын
іске асыру ережесімен анықталады [16].
Акционер акцияларды не қоғам акцияларына айырбасталатын өзге бағалы
қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқығына сәйкес қоғам акцияларын
орналастыру туралы хабардар еткен күннен бастап отыз күн ішінде оны сатып
алуға өтініш беруге құқылы.
Акционер артықшылықпен сатып алу құқығына сәйкес қоғамның
орналастырылатын бағалы қағаздарын сатып алу үшін қажет акциялар санын
білмеген жағдайда орналастырылатын бағалы қағаздарды басқа акционерлермен
бірге жалпы меншік құқығы бойынша сатып алуға құқылы.
- қоғам таратылған жағдайда жеке меншік мүліктің бөлігіне.
Сонымен қатар акционер құқылы:
- қоғамнан жарғының көшірмесін және Заңмен көзделген қоғамның басқа
құжаттарының көшірмелерінің берілуін талап етуге.
Қоғам одан жарғының көшірмесін талап етілген күннен бастап үш жұмыс
күні ішінде оны беруге міндетті. Өзге құжаттар қоғам жарғысында
белгіленген тәртіппен ұсынылады, сонымен қатар қызметтік, коммерциялық
немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларға шектеулер қоюға жол беріледі.
Қоғам акционерден құжаттар көшірмелерін бергені үшін көшірме жасау
шығыстарынан аспауы тиіс төлемді ұстап қалуға, ал ол жеткізіліп берілуі
қажет жағдайда – жеткізіліп берілгені үшін төлем ақы алуға құқылы;
- акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға және қаралып отырған
мәселелер бойынша жеке және өз өкілі арқылы дауыс беруге;
- қоғам берешегінің пайда болу мерзіміне қатыссыз алынбаған
дивидендтеріне ақы төлеуді талап етуге.
- қоғамға тиесілі акцияларды сатып алу туралы талаптарды мынадай
шешімдерді қабылдаған күннен бастап отыз күн ішінде қоғамға жазбаша өтініш
жіберу арқылы білдіруге:
1) акционерлердің жалпы жиналысы - осы мәселе қаралып отырған
акционерлердің жалпы жиналысына акционер қатысқан және қайта құруға қарсы
дауыс береген жағдайда қоғамды қайта құру туралы;
2) егер акционер осы шешімммен келіспеген жағдайда Заңмен және қоғам
Жарғысында белгіленген тәртіппен қабылданған қоғамның мүдделілігі бар ірі
мәміле немесе мәміле жасау туралы;
3) акционерлердің жалпы жиналысы – егер акционер аталған шешімді
қабылдауға қарсы дауыс берсе немесе осы шешім қабылданған акционерлердің
жалпы жиналысына қатыспаған жағдайдағы осы акционерге тиесілі акциялар
бойынша құқығын шектеу жөніндегі қоғам жарғысына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы;
Ірі акционер – қоғамның дауыс беруші акцияларының он және одан артық
пайызы тиесілі болатын (жиынтықты түрде) арада келісімдер жасау негізінде
іс-қимыл жасайтын акционер немесе бірнеше акционерлер.
Қоғамның ірі акционерінің мынадай құқықтары бар:
- акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын шақыруды талап етуге
немесе директорлар кеңесі акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын
шақырудан бас тартқан жағдайда сотқа шағым-талап жасауға;
- директорлар кеңесіне Заңға сәйкес акционерлердің жалпы жиналысының
күн тәртібіне қосымша мәселелерді енгізуге ұсыныс жасауға;
- директорлар кеңесінің мәжілісін шақыруды талап етуге;
- Қоғамға аудиторлық қоғамның аудитті өз есебінен жүргізуін талап
ету. Сонымен қатар ірі акционер аудиторлық ұйымды дербес анықтауға
құқылы.
-
2.2 Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 41-бабына сәйкес заңды
тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары
негізінде жүзеге асырады. Зан құжаттарына сәйкес занды тұлғаның басқа
құрылтай құжаттары болуы мүмкін.
Заңды тұлғаның құрылтай шарты жасалады, ал жарғысын құрылтайшылары
бекiтедi. Егер коммерциялық ұйымның құрылтайшысы бiр адам болса, құрылтай
шарты жасалмайды.
Заңды тұлғаның құрудың бірінші қадамы ұйымды құру туралы шешім қабылдау
болып табылады.
Құрылтай шартында тараптар (құрылтайшылар) акционерлік қоғамды құруға
мiндеттенедi, оны құру жөнiндегi бiрлескен қызмет тәртiбiн, оның меншiгiне
өз мүлкiн беру және оның қызметiне қатысу ережелерiн белгiлейдi, сонымен
қатар тұлғалардың жекелеген түрлерi туралы заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, шартта құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудiң, заңды тұлға
қызметiн басқарудың, оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен
тәртiбi де белгiленедi және оның жарғысы бекiтiледi.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде):
1) қоғамның құрылтайшылары (жалғыз құрылтайшысы) туралы мәліметтер,
соның ішінде:
жеке тұлғаға қатысты: аты, азаматтығы, тұратын жері және жеке басын
куәландыратын құжат деректері;
заңды тұлғаға қатысты: оның атауы, орналасқан жері, мемлекеттік
тіркеуден өткені туралы деректер;
2) қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған
атауы, сондай-ақ оның құрылу тәртібі; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР
Заңымен 3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) құрылтайшылар төлейтiн акциялардың алдын ала төлем мөлшерi, сондай-
ақ оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;
4) акциялар шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін
қоғамның құрылтайшылар арасында орналастырылатын (жалғыз құрылтайшы сатып
алатын) жарияланған акцияларының саны, түрлері және нақтылы құны;
5) оның құрылтайшыларының құқықтары мен міндеттері және қоғамның
құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды
құру жөніндегі қызметін жүзеге асырудың өзге де талаптары;
6) қоғамды құру және мемлекеттік тіркеу процесінде оның мүдделерін
білдіру тапсырылатын адамдардың өкілеттіктерін белгілеу;
7) қоғам құрылтайшыларының кейінгі жиналыстарын шақыру мен өткізу
тәртібі, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейінгі құрылтай
жиналыстарындағы дауыс саны;
8) қоғамның жарғысын бекіту туралы жазба;
9) құрылтай шартына (жалғыз құрылтайшының шешіміне):
құрылтайшылардың шешімі бойынша;
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес енгізілуге тиісті өзге
де талаптар болады.
Құрылтай шартының (жалғыз құрылтайшы шешімінің) қолданылу кезеңінде
оның тараптары (жалғыз құрылтайшысы) оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізуге құқылы.
Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде) жазылған мәліметтер,
егер шарттың өзінде (жалғыз құрылтайшының шешімінде) өзгеше көзделмесе,
коммерциялық құпия болып табылады. Құрылтай шарты (жалғыз құрылтайшының
шешімі) мемлекеттік органдарға, сондай-ақ үшінші тұлғаларға қоғамның шешімі
бойынша не Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген
жағдайларда ғана берілуге тиіс.
Құрылтай шартының (жалғыз құрылтайшы шешімінің) қолданылуы жарияланған
акциялардың шығарылуы мемлекеттік тіркелген күннен бастап тоқтатылады (ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңның 7-бабы).
Құрылтай шарты әрбір құрылтайшының немесе оның өкілінің шартқа қол қоюы
арқылы жазбаша нысанда жасалады.
Жалғыз құрылтайшының шешімі жазбаша нысанда ресімделіп, оған құрылтайшы
немесе оның өкілі қол қояды.
Құрылтай шартын (жалғыз құрылтайшының шешімін) нотариат куәландыруға
тиіс.
Құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) өкілдерінің Қазақстан Республикасының
Заңдарына сәйкес ресімделген және құрылтайшылардың жиналысына қатысу мен
құрылтай шартына қол қою құқығын қоса алғанда, қоғам құруға құқық беретін
тиісті өкілеттіктері болуға тиіс.
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар ҚР Азаматтық кодекстің 41- баптың
5-тармағында қамтылған. Заңды тұлғаның жарғысында: онда оның атауы,
тұрғылықты орны, оның органдарын құру тәртiбi және олардың құзыретi, оның
қызметiн қайта құру мен тоқтату ережелерi белгiленедi.
Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар қамтылған,
атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек ұжымы
арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға құқылы.2005.08.07 ж.
N 72-IІІ ҚР Заңымен 1 тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)
Акционерлік қоғамның жарғысы қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық
мәртебесін айқындайтын құжат болып табылады. Қоғам жарғысына құрылтайшылар
(жалғыз құрылтайшы) не оның өкiлдерi (өкiлi) қол қоюға тиiс. Қоғамның
жарғысы, сондай-ақ оған енгiзiлетiн барлық өзгерiстер мен толықтырулар
нотариаттық куәландырылуға тиiс.
Қоғамның жарғысында мыналар:
1) қоғамның толық және қысқартылған атауы;
2) қоғамның атқарушы органының орналасқан жері; 2005.08.07 ж. N 72-IІІ
ҚР Заңымен 3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) қоғамның артықшылықты акцияларымен куәландырылған құқықтар көлемiн
қоса алғанда, акционерлердiң құқықтары туралы мәлiметтер;
4) қоғамның органдарын құру тәртібі және олардың құзыреті;
6) қоғам органдарының қызметін ұйымдастыру тәртібі, соның ішінде:
қоғам акционерлерінің жалпы жиналысын және алқалы органдарының
отырыстарын шақыру, әзірлеу және өткізу тәртібі;
қоғам органдарының шешімдер қабылдау тәртібі, соның ішінде шешімдері
айқын басым көпшілік дауыспен қабылдануға тиісті мәселелердің
тізбесі;2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 7) тармақша өзгертілді (бұр.
ред. қара)
7) қоғамның қызметi туралы ақпаратты жариялау үшiн пайдаланылатын
бұқаралық ақпарат құралын көрсете отырып, қоғамның акционерлеріне оның
қызметі туралы ақпарат беру тәртібі;2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 7-
1) тармақшамен толықтырылды
7-1) қоғам акционерлерi мен лауазымды тұлғаларының өз аффилиирленген
тұлғалары туралы ақпаратты беру тәртiбi;
8) қоғам коммерциялық емес ұйым болған жағдайда: қоғамның коммерциялық
емес ұйым екендігін көрсету, дауыс беру рәсімі, дивидендтерді төлемеу
туралы ережелер мен басқа да талаптар;
9) қоғам қызметінің тоқтатылу талаптары;
10) Акционерлік қоғамдар туралы Заңға және Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілеріне сәйкес өзге де ережелер болуға тиіс. 2005.08.07 ж. N
72-IІІ ҚР Заңымен 3 тармақ өзгертілді (бұр. ред. қара)
Барлық мүдделі тұлғалар қоғамның жарғысымен танысуға құқылы. Қоғам
мүдделi тұлғаның талап етуі бойынша оған қоғамның жарғысымен, сонымен бірге
оған кейін енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен танысуға мүмкіндік
беруге міндетті. Қоғам акционердің өзіне қоғам жарғысының көшірмесін беру
туралы талабын үш жұмыс күні ішінде орындауға міндетті. Қоғам акционерге
жарғының көшірмесін бергені үшін ақы алуға құқылы, ол көшірме дайындауға,
сондай-ақ жеткізіп беру қажет болған жағдайда оны жеткізуге жұмсалған
шығындардан аспауға тиіс.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 16
қыркүйектегі №852 қаулысымен бекітілген Акционерлік қоғамның үлгі жарғысы
негізінде жүзеге асыруға құқылы [17].2005.08.07 ж. N 72-IІІ ҚР Заңымен 5
тармақпен толықтырылды
Қоғамның қызметi туралы ақпаратты жариялау үшiн қолданылуы мүмкiн
бұқаралық ақпарат құралдары және оларға қойылатын талаптар уәкiлеттi
органның нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленеді.
2.3 Қоғамның жарғылық капиталың қалыптастыру негіздері
Жарғылық капитал – жарғы деген сөзден алынған – ұғымды анықтайтын
ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымның атқаратын қызметінің тіртібі,
немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға
салынған активтердің жалған және номиналдық құны деп айтуға болады.
Әр бір шаруашылық жүргізуші субъектіні құру үшін құрылтайшылық
құжаттары болуы керек, бұл құжаттың ең негізгісі жарғы болып табылады.
Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында
мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғыда субъект құрылтайшыларының салым
ақшаларынан тұратын жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау
тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге
жатады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 88-бабына сәйкес
акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталының мөлшері және оны қалыптастыру
тәртібі, сондай-ақ оны ұлғайту мен азайту тәртібі Қазақстан Республикасының
актілерімен айқындалады. Жарғылық акционерлік капитал – нақты компанияның
акцияның әрбір түрінен шығаруға мүмкіндігі бар ең көп саны. Акционерлік
қоғамдар туралы заңының 11-бабына сәйкес, акционерлік қоғамдардың жарғылық
капиталы акцияларды олардың орналастырылу бағасы бойынша сату арқылы
қалыптастырылады. Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері
қоғамның жарғылық капиталының ең аз мөлшерінен кем болмауға және
құрылтайшылар оны қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелген кезге
қарай толық төлеуге тиіс.
Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың (жалғыз құрылтайшының)
акцияларды олардың нақтылы құны бойынша және инвесторлардың ҚР Акционерлік
қоғамдар туралы заңда белгiленген талаптарға сәйкес айқындалатын
орналастыру бағалары бойынша төлеуi арқылы қалыптастырылады және ол
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен көрсетiледі.
Қайта ұйымдастыру нәтижесiнде құрылған қоғамның жарғылық капиталы осы
Заңда белгiленген талаптарға сәйкес қалыптастырылады.
Қоғамның жарғылық капиталын ұлғайту қоғамның жарияланған акцияларын
орналастыру арқылы жүзеге асырылады.
Акциялардың алдын ала төлемі олардың мемлекеттік тіркелуінен кейін отыз
күн ішінде жарғылық капиталдың ең аз мөлшерімен құрылтайшылар арқылы
төленеді. Қоғамның жарғылық капиталының өсуі қоғамның жарияланған
акцияларының орналасуына байланысты. Қоғамның жарғылық капиталының ең аз
мөлшері 50 000 еселік айлық есептік көрсеткішке тең. Бұл ҚР Сәйкес қаржы
жылдағы республикалық бюджет туралы заңымен бекітілген.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын
акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (төленген)
жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған
акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды
құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден
төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып
біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен
шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық
капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі
жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру,
қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің
тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге
енгендер ғана пайдалана алады.
Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша
ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжатты
сертификат деп атайды. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға эмитенттер
түсіреді. Эмитент ролінде акционерлік қоғамдар, жеке кәсіпорындар,
мемлекет, республикалық және жергілікті басқару органдары бола алады.
Бағалы қағаздарға акция, облигация, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz