Қазақ хандығының пайда болуы

Жоспар:

Кіріпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1) Қазақ хандығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2) Қазақ хандығының хандары, әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... .4
3) ) Қазақ халқының мәдениеті мен шаруашылығы ... ... ... ... ...7
4) Қазақ этнонимының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21

Кіріспе

Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.) Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдевІ 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Сыр өңірі мен Қаратау - қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
Моңғол шапқыншылығынан кейін барлық қазақ рулары мен тайпалары Жетісуда алғаш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. қазақ хандығының шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның ұлы Қасым. Қасым ханның тұсында (1511-1523) феодал ақсүйектердің қарсылығы әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи – Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, қазақтардың этникалық территориясының негізгі аудандары қазақ хандығына Қасым хан тұсында біріктірілген.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік – батыста Сырдың оң жағалауына, Аралдан Маңғыстауға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған Сыр бойындағы қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік – шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады.
Қазақ этнонимының туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыстарына айналды. Түсіндіретін түпкілікті пікір алайда қалыптасқан жоқ. Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездеседі.

Негізгі әдебиеттер
1.Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.
2.Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім
4.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.
5«Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін».- Алматы,1998
6.Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А.,
1996.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріпе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3
1) Қазақ хандығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2) Қазақ хандығының хандары, әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... .4
3) ) Қазақ халқының мәдениеті мен шаруашылығы ... ... ... ... ...7
4) Қазақ этнонимының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...20
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21

Кіріспе

Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.) Қазақ хандығының пайда
болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және
этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы,
көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың
тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан
арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдевІ 15 ғ. 2
жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Сыр өңірі мен Қаратау - қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне
ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың
маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз
құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық
сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
Моңғол шапқыншылығынан кейін барлық қазақ рулары мен тайпалары Жетісуда
алғаш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. қазақ хандығының
шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел
жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның
ұлы Қасым. Қасым ханның тұсында (1511-1523) феодал ақсүйектердің қарсылығы
әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи – Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б.
деректерге қарағанда, қазақтардың этникалық территориясының негізгі
аудандары қазақ хандығына Қасым хан тұсында біріктірілген.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік – батыста Сырдың оң
жағалауына, Аралдан Маңғыстауға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған Сыр
бойындағы қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы
қазақтардың жайлау қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік – шығыста оған
Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады.
Қазақ этнонимының туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу
айтыстарына айналды. Түсіндіретін түпкілікті пікір алайда қалыптасқан жоқ.
Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездеседі.

Негізгі бөлім
1) Қазақ хандығының пайда болуы
Қазақ хандығының саяси –экономикалық базасын ңығайту үшін Сырдария
бойындағы қалаларды қарату төтенше маңызды еді. Осы орайда, қазақ
хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды:

1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр
хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейтесті
мүддесі еді.

2.Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған Сырдария
жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қалалары қазақ
хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саяси- экономикалық және әскери-
стратегиялық берік база болатын.

3.Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территолриясын
біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы
қалаларды қарату күресі болды.

Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте
нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне
дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде
Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа
бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында
Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері
тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады.
30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр
бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір
тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары
ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы - Сығанақ, Созақ, Аққорған,
Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастапан
ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара
ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз
ұлысында, қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының
оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті
Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс
өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне,
соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп
кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр
хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас
өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі,
оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып
келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және
экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын
тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына
айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің
солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид
қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы
келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы,
ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы . Барақтан басталатын қазақтың
дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің
жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед хайдар Дулати Қазақ хандығының
құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.

2) Қазақ хандығының хандары, әлеуметтік жағдайы

Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан
кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында
Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы
тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты.
Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын
күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей , Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен
кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың
мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен
Махмұд сұлтан болды.
70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны
(Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып
алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы
Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-
ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан қалалары
үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын
билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс
Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ,
Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы
өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты.
Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті
Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге
мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана
отырып, өкімет билігін басып алды.
Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер - саяси және
этникалық процестер болды. Оның басты этапы - Керей мен Жәнібектің қол
астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп,
Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға - Керей мен
Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы.
Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп,
үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақстан атана
бастады.
16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз
тұсында "жерді біріктіру" процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен
хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. Қасым ханның (1511-1523 жж.) тұсында
қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік
құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра
қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы
Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас,
Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы,
Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс
болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу
мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. "Қасым
ханның қасқа жолы" деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары
жасалынды.
Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас
басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы
қалыптасты. Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза
тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша
елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери
қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ
хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен
айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі
Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар
тоқталған жоқ.
16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы Хақназар
(1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. Ноғай Ордасындағы алауыздықты сәтті
пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында
Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы Абд- Рашидке қарсы
ұтымды күрес жүргізілді. Ақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау
арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның
Абдулламен байланысынан қорыққан Ташкенттің ұлыстық әміршісі Баба сұлтан
жансыздары арқылы Ақназарды у беріп өлтірді. Ақназардың мұрагері Жәдіктің
баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол
өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы
күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға
тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы
жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді.
Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін күресті. 1583
жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр бойындағы қалаларды
алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына
қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қаза
болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598
жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып
алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бекітіп берілді. Сөйтіп,
Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның жерін кеңейту үшін бір
жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді.
Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. МСондықтан ол қанға
қан, құн төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және
т.б. уағыздады. Халық Есім хан заңдарын "Есім хан салған ескі жол деп
атады. 16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен
(орталыпы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы
арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы
Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті. Сібір хандығының халқы түркі
тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды.
Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес "Сібір татарлары" деген атпен белгілі
болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды.
1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен
көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан
жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ
Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді.
17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашарлады. Өзара қырқысты
пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп
жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті
алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір
Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді.
Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да
жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының
нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың
қосылуы күшті жүрді. 1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды.
Оның тұсында "Жеті жарғы" деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы
көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады.
Феодалдық салт көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден
ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан
шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында
қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды.
Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын
егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын
әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі,
әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге
Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал
басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды
3) Қазақ халқының мәдениеті мен шаруашылығы
Қазақ поэзиясының бұл кезеңдегі аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.),
Доспамбет (16 ғ.), Жиембет, Ақтамберді (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры
тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Ер
Сайын, Қамбар батыр дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі
қолданылды.
Қазақ поэзиясында жырау-ақынның ерекше ежелгі түрі. Көшпелі тұрмыс
және шетел басқыншыларының шабуылы жағдайында жыраулар көптеген жауапты
қызметті атқарған болатынды: өзінің ақылды, жалынды сөзімен жауға қарсы
рулардың күшін біріктіруге шақырды, олар көп жағдайда тайпалардың
көсемдері, батырлары, тайпалық жасақшылардың қолбасшылары болды.

Ақын-жыраулар негізінен өз шығармаларын толғау жанрында шығарған. Толғау –
белгілі бір жағдайға байланысты философиялық пайымдау немесе тоғаныстар
түріндегі поэтикалық сюжетсіз шығарма.
Бұл кезеңдегі белгілі жыраулардың ішінен Асан Қайғы, Қазтуған, Жиембет,
Шалкиіз, Сыпыра жырауларды және т.б. ерекше атауға болады.
Ел ішінде кең тараған батырлар жырларының бірі Ер -Тарғында Сыпыра –
жырау былай суреттеледі: Ноғайлы ханы Зада көрші руға көптеген зиян
келтіреді. Сол руда жас батыр Ер-Тарғын дүниеге келеді. Хан Зада одан кек
алуға қорқады, не істерін білмейді, оған Сыпыра – жырауға жолығуға
кеңес береді. Сыпыра – жырау ханның зұлымдығын, екі жақтылығын қатты сынай
отырып, бұрынғы зұлымдығын ұмытуға және достасуға шақырады. Екі жақты
татуластыруға жұмыстанады. Сыпыра-жырау Ер-Тарғынның артықшылығын, оның
ержүректігін, тазалығын айта отырып, ханды ойланбай істелген әрекеттен
сақтандырады. Сонымен, ең соңында екі жақты да келісімге келуге көндіреді.
Жыраулардың шығармашылығы олар өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланысты.
Олардың кейбіреулері ханға қызмет етсе, үстем тап өкілдерінің мүддесін
көздесе, басқалары бұқара халықтың атынан сөйлеп, халықтың мұң-мүддесін –
көңіл-күйін білдіреді және батырлар жырларының, аңыздардың сақтаушылары
және орындаушылары болып табылады.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан ғасырлар
сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын аңғарамыз.
Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары, мұң-мұқтажы,
қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті, тәрбие
тағылымы өзекті орын алады.

4)Қазақ этнонимының пайда болуы

Қазақ жерінде халық болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс
ыдырап, одан кейін қола дәуірі (б.д.д.2-1 мыңжылдықтар) мен темір дәуірі
(б.д.д. 7-4ғғ.) кезеңдерінен басталады. Олар негізінен Қазақстанның жерін
мекендеген (байырғы) тайпалардан құралған.
Этнос - (халық, тайпа, жұрт, ұлт) жалпыға ортақ, сыртқы кескін-кейпІ
ғана емес, едәуір тұрақтанған ерекше мәдениеті (тілін қоса) мінез-құлқы
бар, сол сияқты өзінің бірыңғай екенін және басқа этникалық топтардан
бөлектігін түсінетін сана-сезімі бар, оның бұл қасиеті өз атымен (этноним)
бекітілген адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты бір тұтастығы. Сондай-ақ
территориясы да бірыңғай болуы тиіс.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген
ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон,
Бегазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың
(сақ, сармат) иран тілдес болғандығы айтылады. Бұл кездегі тайпалар
антропологиялық жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтық нәсілдерге
жатты. Қазақ халқының бастауына сақтар, үйсіндер, қаңлылар да кіреді.
Қазақ халқының шығу тегі туралы аспектілерге лингвистикалық және
антропологиялық мәселелер жатады. Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі
процестің екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі
аумақты кезеңге: үндіевропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Атап
айтқанда, лингвистика жағынан қарғанда - ежелгі европалық- үндіирандық-
прототүркілік-түркілік- қазақ. Түркі тілі Алтай тіл семьясына (монгол-
манчжұр-танғыс) жатады. Алтай қауымдастығы мезолит дәуірінде Орта Азия мен
Байкал бойында пайда болды. Түркі тіліне ғұн, оғыз, қыпшақ, үйсін, хазар.
Тұнғыс-маньчжұр тобына - нанай, эвенкі, манчжұр.Қазақ тілі түркі тілдерінің
қыпшақ тобының батыс тармағына жатады. Оған қарақалпақ, қарашай-балқар,
башқұрт, қырым татары, қырғыз тілдері кіреді.Ал антропологиялық тұрғыдан
қарағанда - европалық-европа-монголдық- монголдық-европалық. Бірінші
кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіевропалық
топтың ежелгі иран тобына кіреді. Бұл кез б.з.д. 3-1 мыңжылдықтарды
қамтиды.
Екінші кезеңде Қазақстанға шығыс жақтан көшпелі тайпалардың, ғұндардың
Батысқа қарай қоныс аударуына байланысты, сақ және сармат тайпаларының
жалғасы - үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға
түскен.
Б.з.б. 1 ғасырда Солтүстік ғұндардың құрамына кірген көптеген түркі
тілдес тайпалар Орталық Азиядан Тянь-Шань арқылы өтіп, Қаңлы тайпалық
бірлестігімен көрші-қолаң отырды. Ғұнжардың Қазақстанға өтуінің екінші
толқыны б.з. 2 ғ. 1 жартысында орын алды. Бұл кезде солтүстік ғұндардың
тайпалары Шығыс Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударып, 6 ғасырға дейін өмір
сүрген Юэбань мемлекетін құрды. Ғүндардың біріктіруші ролінің арқасында
сырттан келген тайпалармен байырғы тұрғындардың этникалық жақындасуы іске
асты. Мұның өзі тайпалардың жаңа этникалық қауымдастығының қалыптасуына
әкелді және сол этникалық процестердің бағыт-бағдарын айқындап отырды.
Этномәдениеттік жағдайда түркі тілінің одан әрі дамып жайылған аймақтарда
сол сияқты моңғол түрінің белгілі әсері де көбейді.
Сөйтіп, үйсіндер мен қаңлылардың монголоидтік нәсілге өтуі басталды.
Бұл процесс тарихи деректерге қарағанда б.з. 1-5 ғғ. қамтиды, мұның өзі
жергілікті жұрттың кескін-кейпіне, оның тіліне әсер еткені даусыз. Б.з. 6
ғасырынан бастап үйсін, қаңлы және басқа тайпалар тарих сахнасынан
көрінбейді, аттары аталмайды. Оған себеп, бұл кезде Қазақстан жерінде ,
оңтүстік аймақта шығыстан Алтай, Сібір жақтан келген түркі тайпаларының
басымдығынан болса керек. Олар негізінен байырқу, Бұлақ, қарлұқ, кимек,
қыпшақ тайпалары еді. 6 ғасырда Қазақстан жері Түркі қағанаты құрамына
енді. Осы қағанаттар құрамында 30-дан астам түркі тілдес ру-тайпалар болды.
Үйсіндер мен қаңлылар оларға сіңісіп кеткен. 702 жылы Батыс түркі қағанаты
тарағаннан кейін оның орнына Түргеш қағанаты (704-756), Қарлұқ қағанаты
(756-940), Оғыздар (9 ғ. соңы 11 ғ. басы), Кимек қағанаты) 893-11 ғ. б.),
Қыпшақтар (11-1219 ж.), Қарахандар (942-1212 ж.) өмір сүрді. Осы
мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуына, әсіресе екі
мемлекеттің тарихи ролі күшті болды. Оның біріншісі Қыпшақ хандығы. Ертіс
пен Еділ арасын мекендеді.
Қазақ халқының қалыптасуына ықпал еткен тағы бір мемлекет - ол
оңтүстік, оңтүстік шығыс Қазақстанда өмір сүрген Қарахан феодалдық
мемлекеті. Бұл мемлекетте қарлұқтардың ықпалы күшті болды. Шығыстан монғол
тектес көшпелі халықтар жасаған шапқыншылық оңтүстік және оңтүстік -шығыс
Қазақстанның қалыптасқан этникалық жайына соншалықты өзгеріс жасаған жоқ.
Алтай жақтан ығыса келіп, өздерінің мемлекеттік бірлестігін құрған
наймандар мен керейттер Қарахан мемлекетінің этникалық құрамына елеулі
әсерін тигізді.
Бірақ осы бір сапырылыс кезінде шығыстан қидандардың
(қарақытайлықтардың) шапқыншылығы болып, Қарахан мемлекетінің жағдайы
нашарлайды. 13 ғ. басында Қарахан мемлекеті қайта көтеріліп келе жатқанда
мронғол шапқыншылығы басталды. Сондай-ақ орталық, солтүстік, шығыс, батыс
Қазақстан жеріндегі Қыпшақ мемлекеті де сондай жағдайға душар болды.
Монғолдар екі мемлекеті де қиратты. Сөйтіп, халық болып қалыптасуы процесі
15 ғасырға дейін кешікті.
Монғол шапқыншылығы салдарынан тұтас Ұлыстар орнағанмен, Қазақстан
жеріндегі ру-тайпалардың арасындағы байланыстар бұзылғанын, Алаш халқының
әртүрлі аймақтарға (Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы, Үгедей ұлысы, Алтын Орда,
Ноғай Ордасы, Көк Орда, Ақ Орда) қарағанын да мойындау керек. Ірі ру-
тайпалардың бірсыпырасы қоныс аударды. Мәселен, қыпшақтардың бір бөлігі
солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті. Дегенмен тіл бірлігі
жойылмады. Себебі бұл халық монғол шапқыншылығынан бұрын-ақ мәдени
қалыптасып қалған еді. Қайта монғолдар түркіленіп кетті. Бірақ бұл кезде
бұрынғы екі үлкен нәсілдің байырғы европеидтік және кейін қосылған
монғолоидтік нәсілдердің күрделі араласуы нәтижесінде қазіргі қазақ халқы
құрамының (антропологиялық, этникалық, лингвистикалық негізде) бірыңғай
тұтас қосындысы келіп шығады.
Алайда, Қазақстан жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге ұшырап Моғол, Әбілхайыр, Ноғай, Көшім
хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Атақты "92 баулы қыпшақ" атты
шежіреде көрсетілген бұл ру-тайпалардың барлығы кейіннен қазақтардың
құрамына кірді.
14-15 ғғ. феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ Орда,
Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында болып жатқан түрлі соғыстарға
қарамастан, халықтар арасында өзара бірігу, топтасуға ұмтылу пооцестері
барған сайын белең алды. Қазақстанның ежелгі тайпалары өз мекендерінің
тарихи-географиялық, экономикалық және саяси оқшаулануының тарихи
қалыптасқан жағдайларына байланысты этникалық жағынан біртұтастық пен
бүтіндікке ұмтылды. Нәтижесінде үш этникалық-шаруашылық топқа бөлінді. Үш
жүз осылай пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.