Абылай хан – саяси қайраткер
КІРІСПЕ.
І ТАРАУ.Абылай Сұлтан
1.1.Абылай туралы тарихи зерттеулер
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы
1.3.Абылай Сұлтаннның қайбірі туралы зерттеулер
ІІ ТАРАУ. Абылай хан
2.1.Абылай ханның Жоңғар мемлекеті және патшалы
Ресеймен жүргізген дипломатиялық қатынасы
2.2.XVII ғ. Цин империясы және қазақтар
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ТАРАУ.Абылай Сұлтан
1.1.Абылай туралы тарихи зерттеулер
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы
1.3.Абылай Сұлтаннның қайбірі туралы зерттеулер
ІІ ТАРАУ. Абылай хан
2.1.Абылай ханның Жоңғар мемлекеті және патшалы
Ресеймен жүргізген дипломатиялық қатынасы
2.2.XVII ғ. Цин империясы және қазақтар
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Еліміз тәуелсізідік алғаннан кейін ғана Абылайхан қазақ халқының тарихында аса кемеңгер мемелекет қайраткері, әрі көсемң ретінде ұрпақтарына кеңінен таныла бастады. Ресей және Кеңес империялары үстемдік еткен үш ғасыр бойы Абылай тұлғсына байланысты сыңар жақ көзқарас орын алып, оның қазақ тарихындағы айбынды роліне тиісті баға берілмеді. Ең алғаш рет осы мәселе жөнінде қарастырған, зерттеген өзіміздің туар азаматымыз М.О.Әуезов болды. Жазушының ойымен айтсақ: «Ескі қазақ елдігін, еісң жұрт тілегін, ту көтеріп, бір араға жинаған Абылай болатын», - деп, ол өз пікірін 1927 жылы баспадан шығарып, таратуға дайын тұрған кезде большевиктер тиым салып, өртеп жіберген кітабында ашық жазған еді. Тоталитарлық кеңес үкіметі тарапынан Абылайға тарих төрінен лайықты баға берілмейтінін айқын түсінген М.О.Әуезов ол туралы барлық деректерді жинап, тым болмаса, оларды арнайы архивте сақтап қалуға қамқорлық ниет білдірген болатын. Кеңес империясы Абылай ханның есімін туған халқының жадынан мүлдем шығарып, оны атаусыз қалдыруға тырысты.
1. М.Қозыбаев: Тарих зердесі. А., 1998ж. ІІ том.
2. “Ақиқат” журналы 2001ж. № 10.
С.Ақтаев: Абылайды бүкіл қазақ ханы ғып бекітпеген кім?
3. “Қазақтар” энциклопедиясы А., 1998ж ІІ-том.
4. Қ.Әбуов;Қазақстан тарихының “Ақтаңдақ” беттерінен.А.,1994ж.
5. Қазақстан тарихы 1996ж. № 5.
Г.Ысқақова: Қазақ мемлекеттігін нығайтудағы Абылай ханның рөлі.
6. Қазақстан тарихы 1994ж. № 1.
Е.Уалиханов: Абылай және Жоңғар шапқыншылығы.
7. Н.Мұхаметханұлы: Тарихи зерттеулер. А.,1994ж.
8. Қазақстан тарихы 2000ж. № 3.
Жүсіпова Л: Мәшһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында.
9. Қазақстан тарихы 2000ж. № 3. Б.5.
Л.Жүсіпова: Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты.
10.Қазақстан тарихы 2000ж. № 3. Б.5.
Н.Мұхаметханұлы:Абылай ханның мәмілегерлік саясаттары.
11.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы А., 1998ж І том.
12.Сәрсен Бек Сахабат: Хан Ордасы – Түркістан. Шымкент., 200ж.
13.Қазақстан тарихы 2000ж. № 3.
Е.Жүсіпов: Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы Абылай хан тұлғасы.
14. “Ақиқат” журналы 2001ж. № 4.
Р.Каренов: Қазақтың туы мен ұранына айналған хан Абылай.
15.Жас Түркістан. 1998ж. мамыр, № 1.
С.Өзбекұлы: Абылай хан және Бұхар Жыраудың ұлттық мемлекетке көзқарасы.
16.К.Жамантаев: Абылай. А., 1993ж.
17.Жұлдыз журналы. 2001ж. № 12.
Шот – Аман Ыдырысұлы Уәлихан: Абылай хан.
18.С.Дәуіт: Абылай хан. А., 1993ж.
19.А.Асқаров: Ұлы Тұранның ұлдары. А., 1998ж.
20. Қазақстан тарихы 1997ж. № 6.
Абылай – азаттық күресті ұйымдастырушы.
21. “Ақиқат” журналы 1999ж. № 3.
С.Ақтаев: Сұлтанбет-Абылай ханның ағасы.
22. “Ақиқат” журналы 1998ж. № 4.
Қазақ хандығының Ресей мен Қытаймен қарым-қатынасы. (XVIIIғ).
23.Т.Шойынбаев: Прогрессивное значение просоединение.
24.К.Аманжолов, Қ.Рахметов: Түркі халықтарының тарихы. А.,
25.О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы: Абылай хан. А., 1999ж.
2. “Ақиқат” журналы 2001ж. № 10.
С.Ақтаев: Абылайды бүкіл қазақ ханы ғып бекітпеген кім?
3. “Қазақтар” энциклопедиясы А., 1998ж ІІ-том.
4. Қ.Әбуов;Қазақстан тарихының “Ақтаңдақ” беттерінен.А.,1994ж.
5. Қазақстан тарихы 1996ж. № 5.
Г.Ысқақова: Қазақ мемлекеттігін нығайтудағы Абылай ханның рөлі.
6. Қазақстан тарихы 1994ж. № 1.
Е.Уалиханов: Абылай және Жоңғар шапқыншылығы.
7. Н.Мұхаметханұлы: Тарихи зерттеулер. А.,1994ж.
8. Қазақстан тарихы 2000ж. № 3.
Жүсіпова Л: Мәшһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы хақында.
9. Қазақстан тарихы 2000ж. № 3. Б.5.
Л.Жүсіпова: Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты.
10.Қазақстан тарихы 2000ж. № 3. Б.5.
Н.Мұхаметханұлы:Абылай ханның мәмілегерлік саясаттары.
11.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы А., 1998ж І том.
12.Сәрсен Бек Сахабат: Хан Ордасы – Түркістан. Шымкент., 200ж.
13.Қазақстан тарихы 2000ж. № 3.
Е.Жүсіпов: Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы Абылай хан тұлғасы.
14. “Ақиқат” журналы 2001ж. № 4.
Р.Каренов: Қазақтың туы мен ұранына айналған хан Абылай.
15.Жас Түркістан. 1998ж. мамыр, № 1.
С.Өзбекұлы: Абылай хан және Бұхар Жыраудың ұлттық мемлекетке көзқарасы.
16.К.Жамантаев: Абылай. А., 1993ж.
17.Жұлдыз журналы. 2001ж. № 12.
Шот – Аман Ыдырысұлы Уәлихан: Абылай хан.
18.С.Дәуіт: Абылай хан. А., 1993ж.
19.А.Асқаров: Ұлы Тұранның ұлдары. А., 1998ж.
20. Қазақстан тарихы 1997ж. № 6.
Абылай – азаттық күресті ұйымдастырушы.
21. “Ақиқат” журналы 1999ж. № 3.
С.Ақтаев: Сұлтанбет-Абылай ханның ағасы.
22. “Ақиқат” журналы 1998ж. № 4.
Қазақ хандығының Ресей мен Қытаймен қарым-қатынасы. (XVIIIғ).
23.Т.Шойынбаев: Прогрессивное значение просоединение.
24.К.Аманжолов, Қ.Рахметов: Түркі халықтарының тарихы. А.,
25.О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы: Абылай хан. А., 1999ж.
АБЫЛАЙ ХАН – САЯСИ ҚАЙРАТКЕР
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .
І ТАРАУ.Абылай Сұлтан
1.1.Абылай туралы тарихи зерттеулер
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы
1.3.Абылай Сұлтаннның қайбірі туралы зерттеулер
ІІ ТАРАУ. Абылай хан
2.1.Абылай ханның Жоңғар мемлекеті және патшалы
Ресеймен жүргізген дипломатиялық қатынасы
2.2.XVII ғ. Цин империясы және қазақтар
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсізідік алғаннан кейін ғана Абылайхан қазақ халқының
тарихында аса кемеңгер мемелекет қайраткері, әрі көсемң ретінде ұрпақтарына
кеңінен таныла бастады. Ресей және Кеңес империялары үстемдік еткен үш
ғасыр бойы Абылай тұлғсына байланысты сыңар жақ көзқарас орын алып, оның
қазақ тарихындағы айбынды роліне тиісті баға берілмеді. Ең алғаш рет осы
мәселе жөнінде қарастырған, зерттеген өзіміздің туар азаматымыз М.О.Әуезов
болды. Жазушының ойымен айтсақ: Ескі қазақ елдігін, еісң жұрт тілегін, ту
көтеріп, бір араға жинаған Абылай болатын, - деп, ол өз пікірін 1927 жылы
баспадан шығарып, таратуға дайын тұрған кезде большевиктер тиым салып,
өртеп жіберген кітабында ашық жазған еді. Тоталитарлық кеңес үкіметі
тарапынан Абылайға тарих төрінен лайықты баға берілмейтінін айқын түсінген
М.О.Әуезов ол туралы барлық деректерді жинап, тым болмаса, оларды арнайы
архивте сақтап қалуға қамқорлық ниет білдірген болатын. Кеңес империясы
Абылай ханның есімін туған халқының жадынан мүлдем шығарып, оны атаусыз
қалдыруға тырысты. Коммунистік идеология АБылай туралы ғылыми ізденістерге
мүлдем тиым салды, сол жылдары баспадан шыққан зерттеу сымақтары да
Абылайды құбыжық етіп көрсету міндеті қойылды.
Иншалла, ХХ ғасырдың аяғында бодандықтың аты өшіп, Қазақ даласы
егемендіктің шапағына бөленіп, Абылай ханды өз еліне деғ әлемге де танымал
ету жолдары мен іс-әрекеттері кеш болса да, қолға алынды. Бүгінгі таңда
Абылайға тағзым ету арқылы қазақ халқында тиісті сый-құрмет көрсету дәстүрі
қалыптастырылуы қажет. Бодандықтан құтылған елінің алдында Абылай ханды
және оның әруағын қастерлеу жөнінде айтар келелі мәселелер аз емес.
Соолардың бірі – екі ғасырдан артық қазақтың рухани символына айналған
Абылай хандй егеменді еліміздің деңгейінде жан-жақты таныта алмай, оны
өткен дәуірдегідей тағы да сан –санаққа жүгіртіп, жоққа шығаратын болсақ,
онда келешек ұрпақтың ұлттық рухына кешірілмейтін нұқсан келтірмейтіні
былай тұрсын, олар мыңдаған жылдар бойы ата-бабалары иеленіп келе жатқан
кең байтақ жерлеріненде тыс қалулары мүмкін. Олай дегеніміз
табалдырығымыздан аттаған үш мыңжылдықта еліміздің бірлігін, жеріміздің
тұтастығын, ұлттық рухани байлығын сақтап қалудың кепілдік кілттерінің бір
сыры – тарихи тұлғалық тұрғыдан аттары ұлттық символға айналған Абылай хан
сияқты халық перзенттері өз ел-жұртында мейлінше бағаланып, барынша
қастерленуі қажет. Олардың әлем шеңберінде тарихты жаңғыртқан тұлғалар
ретінде танысуымыз керек. Сонда ғана бүгінгі егеменді Қазақстанға әлемдік
деңгейде сый-сыяпатқа кең жол ашылып: Абылай хан, Қаныш Сатпаев,
Құрманғазы сияқты халық перзенттері туған жердегі адамдар қандай бақытты!-
деген лебіз білдіруі мүмкін.
Абылайдай ұлы бабаларымыздың тарихын зерттеу және олардың рухын
қастерлеу Президент Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында атты кітабындағы
асыл пікірлерімен өзектілігін тауып отыр: Мен үшін ата-баба рухына,
әруаққа бас ию сезімдері олардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен
астасып кеткен. Ал ата-бабаларымыздың идеясы біздің бүгінгі өмір
тіршілігіміздің ең киелі ұстамдарымен сай келіп жатыр. Абылай туралы
іздену жұмыстары екі түрлі бағытта жүргізілді.
Бірінші, тарихи деректер мен құжаттардың мән-мағынасымен танысу және
олардың шындығын анықтау. Бұл бағыттағы жұмыстар негізінен архив
материалдарымен танысу арқылы жүргізіледі.
Екінші, арнайы антропологиялық зерттеуге Түрік мемлекетінің Қожа Ахмет
Иассауи кесенесін тұңғыш рет толық қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуі
түрткі болды.
Абылай хан – XVIII ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Тарихи
тұлғаларды бір-бірімен теңдестіре салыстыруға болмайды. Дегенмен, Ресей
үшін – І Петр, Германия үшін – Отто фон Бисмарк қандай болса, Қазақстан
үшін – Абылай да сондай тұлға.
Қазақ ұлты – Орта Азиядағы байырғы ұлттардың бірі. XV ғасырда өз алдына
хандық құрған. XVII ғасырға келгенде қазақ хандығында Ұлы жүз, Орта жүз,
Кіші жүз сынды үш жүз қалыптасып, әрбір жүз өз алдына хан көтеріп, дара
билік жүргізе бастаған. Үш жүздің ішінде Орта жүздің елі көп, жері кең
болған. Абылай міне, осы Орта жүзге XVIII ғасырда билік жүргізген. Еліне
елеулі еңбек сіңірген, талай-талай дастандар тудырып, ұрпақтан-ұрпаққа
жырланып келе жатқан, әйгілі тарихи ардагер және де ақыл парасатына қажыр-
қайраты сай, дегдарлығы мен білімдарлығы бірдей, мінезі маңғаз, жүрегі
мейірбан жетекші ғана жұрттың жадында ұзақ сақталмақ. Екі ғасырдан астам
атақ даңқы, аңыз-әңгімелер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, үдеп бара
жатқан Абылай осындай қайраткер болған. Абылай елміз Тәуелсіздік алғанға
дейін, әділ бағасын ала алмай тарихтан тиісті орын таппай келген.
Менің, Абылай хан – саяси қайраткер тақырыбын алудағы мақсатым –
қазақ халқының XVIII ғасырдағы сұрапыл заманда өмір сүргені,
тәуелсіздігімізді алғанға дейін тарихтан әділ бағасын ала алмай келген
Абылай ханның өмір тарихымен толығырақ танысу және сол заманда өмір сүрген
қазақ халқының тұрмыс жағдайымен танысу болды. Большевиктер – қазақ
халқының біртуар азаматтарының ерекше тұлғаларын өздеріне, яғни қазақтарға
олардың жақсы қырларынан көрсетпей, керісінше құбыжық ретінде бағалағанның
кесірінен қазіргі ұрпақтар сол біртуар азаматтарымыздың түп тамырларын
толығымен тани алған жоқ. Енді ғана өз Тәуелсіздігіміз - өзімізде, өз
Егемендігіміз - өзімізде болғандықтан, олардың өмір тарихымен танысып
жатырмыз.
Абылай хан тарихын зерттеу үшін басты деректер менқұжаттар орыс
архивтерінде сақталған. Қазіргі таңда сол құжаттардың деректердің біразға
жуығы ана тілімізде жазылып, келешек ұрпақтар үшін тарих аренасына шығып
жатыр. Абылай хан туралы мәліметтер, деректер, әдебиеттер баршылық. Мысалы,
революцияға дейінгі зерттеулерге – П.С.Палластың, П.И.Рочковтың,
Н.Г.Андреевтың, А.И.Левшиннің, В.В.Родловтың, С.Е.Маловтың, В.Л.Томсеннің,
Н.М.Ядренсевтың, И.Фольктің, И.Г.Георгийдің, Г.Н.Потаниннің,
Н.П.Рычковтың, Н.А.Аристовтың, Г.Спасскийдің еңбектері жатады. Бұл
зерттейлер Қазақстанның XVIII-XIX ғасырлардағы қоғамдық саяси дамуының
ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан, халық тұрмыс салтын, жағдайын,
мәдениетін жан-жақты сипаттаған. Ал өзіміздің зерттеушілерден М.О.Әуезов,
А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев және т.б ақын-жазушыларымыздың еңбектерін айтуға
болады. Өзіміз елболған соң көптеген еңбектер жазылынып, зерттелмеген
деректер, мәліметтер зерттелініп жарыққа шығып жатыр. Осының арқасында
Абылай хан сияқты халық перзенттері мен толығымен танысуға болады.
Төмендегі еңбектерді жинаудың барысында: Манаш Қозыбаев Тарих зердесі,
О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы Абылай хан, Қ.Әбуов Қазақстан
тарихының Ақтаңдақбеттерінен, К.Жманатаев Абылай, С.Дәуіт Абылай
хан, А.Асқаров Ұлы Тұранның ұлдары, Сәрсен Бек Сахаббат Хан ордасы –
Түркістан, Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы, Қазақтар Энциклопедиясы.
Н.Мұхаметханұлы Тарихи зерттеулер, Т.Шойынбаев Прогрессивное значение и
присоединение Каазахстана к Россий, Қ.Аманжолов, Қ.Рахметов Түркі
халықтарының тарихы және Қазақ тарихы журналындағы Г.Ысқақованың Қазақ
мемлекеттігін нығайтудағы Абылай ханның рөлі, Е.Уәлиханотың Абылай және
Жоңғар шапқыншылығы, Л.Жүсіпованың Мәшһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы
хақында, Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты,
Н.Мұхаметханұлының Абылай ханның мәмлегерлік саясаттары Абылай азаттық
күресті - ұйымдастырушы, Ақиқат журналындағы Р.Кареновтың Қазақтың туы
мен ұранына айналған хан Абылай және т.б. зерттеулер арқылы диплом
жұмысымдаАбылай ханның алып империяларымен Қытай, Ресей, Жоңғар
дипломатиялық қарым-қатынасы, өмір баяны, жатқан қабірі туралы мәліметтерді
көрсеткім келеді.
Ізденіс проблеманың талабына сай, ғылыми танымдық еңбек құрылым екі
тараудан тұрады.
Бірінші тарауда Абалый ханның дана мемлекет басшысы ретінде Қазақ
тарихында алатын орны, Абылай туралы тарихи зерттеулер, қабіріне
жүргізілген антропологиялық зерттеулер жөнінде баян етіледі.
Екінші тарауда алып империялар Қытай, Ресей, Жоңғар мемлекеттерімен
қарым-қатынастары туралы баян етіледі.
Бұл тақырыптағы өзекті мәселе – XVIII ғасырдағы аты әлемге әйгілі
Абылай ханның теңдесі жоқ ерекше тұлға екендігі, сонымен қатар Абылай
ханның қабірі, дене бітіміне антроологиялық зерттеулер жүргізіп, оның
қабірі Қ.А.Иассауи кесенесінде жатқандығын дәлелденуі.
Енді тарихнамалық шолуға тоқталсақ, Қ.Әбуов Қазақстан тарихының
Ақтаңдақ беттерінен деген еңбегінде Хан Абылай атандық атты мақаласында
XVIII ғасырдағы қазақ халқының және қазақ хандығының ірі мемлекеттермен
арасындағы қарым-қатынасы туралы, Абылай ханның өмір тарихы туралы
Төңкеріске дейінгі Абылайды зерттеген және Абылай тақырыбын зерттеген
атақты ақын-жазушылардың еңбектеріне тарихнамалық шолу жасаған.
О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы Абылай ханатты еңбектерінде – бұл
еңбек 5 тараудан тұрады. Бірінші тарауда – Абылай ханның дана мемлекет
басшысы ретінде қазақ тарихындағы алатын орны, екі империяның Ресесй мен
Циннің ортасында қалған қазақ жұртын дербес ел қатарында сақтап қалу
жолындағы қайраткерлік іс-қимылы жөнінде айтылады.
Екінші тарауда – Абылай ханның қабірі Әзірет Сұлтан ғимаратының
сыртында болған деген жазбалар мен пікірлердің теріс және қате екендігі
дәлелденіп, хан мүрдесінің Қ.А.Иассауи кесенесінің ішінде дара жатқаны,
қабірінің орны нақты деректер мен құжаттарға сүйеніп анықталады.
Үшінші тарауда – Абылай қабірінің сақталуы жеке мүрдеде жатқан адам
сүйегінің моналитпен алынуы және осы адамның қаңқа сүйек ерекшеліктерін
Абылайдың дене бітімі жөніндегі құрылысыдеректер мен салыстыру нәтижелері
баян етіледі.
Төртінші тарауда - Абылай бабамыздың анықталған бас сүйегі мен қаңқа
сүйектеріне арнайы антропологиялық зерттеулер жүргізілгені және олардың
көптеген нәтижелері нақтылы кестелер, суреттер арқылы жүйеленіп беріледі.
Сонымен қатар антропологиялық әдіспен қайта қалпына келтірілген бас сүйегі
бойынша Абылай ханның тұңғыш жасалған мүсін портретінің сипаттамасы
келтіріледі.
Бесінші тарауда - қазіргі кезде жұртшылыққа кең таралған Абылай
суретінің қайдан алынғаны және ол суреттің шын авторы М.Айтпаев екені
туралы тұжырымдар мен қорытындылар сөз етіледі.
Манаш Қозыбаев: Тарих зердесі атты еңбегінде – Абылай және оның
заманы деген мақаласында – Абылай ханның – ғажайып батырдың, ұлы
қолбасшының, жоғары дәрежедегі мемлекет қайраткерінің, көреген дипломаттық
өмірі бір ғасырға жуық қазақ халқының тағдыры мен оның ата тарихымен
сабақтас екендігі және XVIII ғасыр халқымыздың тарихына Абылай заманы болып
енетіндігі баяндаған. Бұл еңбекте де Абылай туралы зерттеген зерттеулер
туралы баяндаған. Соның ішінде қазақтың Геродоты А.Левшиннің Абайды былай
деп суреттегенін де келтірген: Абылай тәжірибесі ақыл-айласы жағынан
болсын, қол астындағы халқының аны, күші жағынан болсын. Сондай-ақ өзінің
Ресей патшалығымен, Қытайдың богдыханымен жүргізген тапқыр, шебер
қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол
ұстамды, досына мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан
жұртты өзіне тарта ерте білетін еді.
К.Жамантайұлы Абылай атты еңбегінде- Ш.Уәлихановтың Абылай деген
еңбегіне тоқталған. Е.Мырзахметовтың Ер ұраны Абылай деген мақаласына
тоқтаған және Абылай дастанының Сабалақ бөлімінен үзінді келтірілген.
Ш.Уәлиханов бұл еңбегінде – Абылай Орта жүз қазақтарының XVIII ғасырда өмір
сүрген хан екендігі және оның кіші жүз сұлтандарының кенже буынына тарап,
үшінші атадан барып Әбілмәмбет ханға қосылғандығы, Абылайдың 1771-1781
жылдар аралығындағы өмір тарихына кеңінен тоқталған. Ал Е.Мырзахметов
Абылай аты біздерге қағаздалып, хатталып, қалған жәдігерліктерден емес,
қазына халқымыздың көкірек көнбесінде асыл мұрадай сақталып, атадан балаға
ауысқан өсиеттей айтылған аңызға бергісіз әңгіме арқылы жеткені анық-
дейді.
Сәрсен Бек Сахаббат Хан ордасы - Түркістан деген еңбегінде жалпы
Түркістан қаласы жөнінде мағлұматтар келтірген. Соның ішінде Абылай хан
деген мақаласында Абылайды Жоңғарға, Қытайға қарсы азаттық күресін
бастаған, бытыраңқы елдің басын бір емелекетке қосуыды мақсат тұтқан,
төңірегіндегі Орта Азиялық халықтарды өзімен санасуға мәжбүр еткен көсем
тұлға ретінде көрсеткен.
Н.Мұхаметханұлы Тарихи зерттеулер атты еңбегінде Абылай туралы
зерттеу деген бөлімінде – Абылайдың шыққан ортасы, өмірі, хандық дәрежеге
қалай көтерілгені туралы баян етілсе, сонымен қатар XVIII-XIX ғасырлардағы
қазақ хандығымен Цинь империясының қарым-қатынасын, оның ішінде XVIII
ғасырдағы екі елдің сауда жолындағы қарым-қатынастарына толығырақ тоқтаған.
Е.Уәлиханов Абылай және жоңғар шапқыншылығы деген мақаласында екі
елдің қарым-қатынасы және екі мемлекеттің арасындағы шапқыншылықтар жөнінде
баян еткен. Ол Біздерге бұл күндері Абылайдың саясаты, әскери және
дипломатиялық шеберлігі, әсіресе, қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы
қарым-қатынастарға байланысты істер өте қызықты және қажетті болып тұр-
дейді.
Л.Жүсіпова Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты
атты мақаласында Абылай аспас сары бел оқиғасының 1779 жылы болғаны
туралы баяндайды. Сонымен қатар ол бұл оқиғаны Қытай деректері растайды
дейді.
Н.Мұхаметханұлы Абылай ханның мәмлегерлік саясаттары атты мақаласында
Абылай ханның Қытай Империясымен байланыстары, әсіресе, осы орайдағы
мәмлегерлік тактикалары мен саясаттары туралы, екі ел арасындағы
экономикалық саудасы туралы кеңінен тоқталған. Сонымен қатар автор
Қытаймен эконосикалық сауда жасау – Абылау ханының Қытаймен мәмлегерлік
байланысының маңызды саласы, - дейді.
І ТАРАУ. АБЫЛАЙ СҰЛТАН.
1.1. Абылай туралы тарихи зерттеулер.
Абылай хан. Міне оның туғанына 291 жыл толып отыр. Бұл есімді атағанда
барша қазақ атауының жадына Бостандық, егеменді ел, қазақ халқы, туған
жер, отан, ел бірлігі, ынтымағы сияқты қасиетті ұғымдар оралады. Айбынды
да айдынды, әруақты Абылай бабамыздың есімі, рухы осы бір ұғымдардың
синонимі емес деп, ешкімде айта алмас. Өйткені Абылай ханның – ғажайып
батырдың, ұлы қолбасшының, жоғары дәрежедегі мемлекет қайраткерінің,
көреген дипломаттың өмірі бір ғасырға жуық қазақ халқының тағдырымен оның
ата тарихымен сабақтас. Шын мәнінде, XVIII ғ. халқымыздың тарихына Абылай
заманы болып енетіні хақ.
Абылай хан – XVIII ғ тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Траихи тұлғаларды
бір-біірмен теңдестіре салыстыруға болмайды. Абылайдың дара тұлғасы туралы
атақты тарихшы А.Левшин Абылай тәжірибесі, ақыл-айласы жағынан болсын, қол
астындағы халқының саны, күші жағынан болсын, сондай-ақ өзінің Ресей
патшалығымен, Қытайдың боғдыханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары
жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына
мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан жұртты өзіне
тарта, ерте білетін еді деп суреттейді.
Абылайдың дара тұлғасы, қолбасшылық талантымен саяис көрегендігі, қазақ
халқының Жоңғар шапқыншылығымен, Ресей, Қытай империяларының көз алартуына
қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезеңде көзге түсті.
Абылай сол қазақ халқының тағдыр-талайы қыл үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда
ел бірлігін ұйымдастырып, үш жүздің басын қосып, анталаған жауға тойтарыс
берді. Сол арқылы қазақтың келешегіне жол салды. Абылайдың аты, көзі
тірісінде аңызға айналып, қазақ үшін Қасиетті Алаш сияқты жауынгерлік
ұранға айналды.
Абылай тақырыбын зерттеу үшін баст деректер болып саналатын құжаттар
орыс архивтерінде. Ол орыс патшаларының грамоталары мен указдары. Сенат пен
сыртқы істер коллегиясының документтері аталмыш органдардың хандар мен
сұлтандармен жазысқан хаттары, қазақ хандығында болып қайтқан орыс
елшілерінің жазбалары. Міне, осындай документтерден тұратын Қазақ-орыс
қарым-қатынастарыдеген жинақта 500 –ден астам құжаттар бар. Бұл
материалдарда Абылай туралы, оның ішкі және сыртқы саясаттарынан мағлұмат
беретін көптеген жайттар кездеседі. Әрине, ол құжаттарды жасаған негізінен
үкімет мекемелері патша чиновниктері, ал олар отарлау әкімшілігінің
көзқарасы мен саясатын көрсететіндіктен қүжатты пайдаланғанда бітірлік,
сыни саралау және басқа нұсқалармен салыстырып отыру қажет. Екіншіден,
Ресей архивтерінің көптеген қорлары қазақ тарихын зерттеушілердің қолына
тимей келетінін ескере отырып, оларды жан-жақты зерттеп, пайдаланбай біз
тарихи шындыққа жете алмаймыз. Бұлардан басқа Абылай туралы мәліметтер
Революцияға дейін басылған энциклопедиялық сөздіктерде, сондай-ақ Россия
біздің отанымыздың толық географиялық сипаттамасы деген іргелі басылымда
кездеседі. Осы басылымның 18-томы түгелдей қазақ өлкесіне арналған. Мұнда
төмендегі сөздерді оқуға болады. Қырғыздардың (яғни қазақтардың) арсында
кең танымал хан атанған Абылай қырғыздарды бөгделердің билігінде
қалдырмауға тырысты..
1911 жылы профессорлар Э.Л.Гримм, А.В.Классовский және Г.В.Хлопиннің
редакциялауымен Петербургте жарық көрген энциклопедиялық сөздікте Абылай
хан хақында бұдан да кеңірек айтылған. Алайда, төңкеріске дейінгі орыс
энциклопедияларының ішінде Абылай бабамыз хақында кең көлемді мағлұмат
беретіні Брокгауз және Ефран энциклопедиясы. Онда Абылай немесе Абулай –
Қырғыз – қайсақтардың Орта жүзінің XVIII ғасырдағы ханы, ол 1839 жылы
(дәлірек айтқанда 1840 жылы) Орынборда Ресейге мәңгілік боданды болуға ант
еткен. Оның қалай қырғыздардың ішінен топ жарып шығып, хан дәрежесіне
көтерілгені неге оны халық қаһарманы ретінде қырғыздар осы күнге дейін
жырлайтындығы жөнінде әр қилы аңыздар бар. Алайда, 30-шы жылдары ол Орта
жүздегі ең басты күш ретінде өзін танытты және онымен қарым-қатынас жасауға
болушы еді. Дегенмен, Орта Азиядағы қозғалыстың және Жоңғария мен кіші
Буқарияны қытайлықтардың жаулап алуына байланысты Абылай өзін Қытай
боғдыханына тәуелді екенін мойындаған, богдыхан болса оған князь атын
берген, Түркістанда 1781 жылы қайтыс болған - деп жазылған. Абылай хан
туралы мағлұмат беретін әдебиеттер баршылық. Олар Қазақстанның тарихына
арналған революциядан бұрын шыққан басылымдар. Оғын ең алдымен алғашқы орыс
зерттеушілері П.С.Паластың, П.И.Рочковтың Орынбор Губерниясының тарихы -
бұл қызметкерлердің пайдасы мен көңілін ашатын шығармалар мен аудармалар
болып табылады. Н.Г.Андреевтың Қырғыз – қайсақтардың Орта жүзінің
сипаттамасы, А.И.Левшиннің Қырғыз-қайсақтардың немесе қырғыз-қайсақтардың
ордасы мен даласының сипаттамасы, В.В.Родловтың Солтүстік түркі
тайпаларының халық әдебиетінің үлгілері. С.Е.Маловтың, В.Л.Томсеннің,
Н.М.Ядринсевтың, И.Фольктің Россия жеріндегі ғылыми саясаттардың толық
жинағы, И.Г.Георгийдің Россия мемлекетін мекендеген барлық халықтардың
сипаттамасы, Г.Н.Потаниннің Сібір тарихына арналған құжаттар,
Н.П.Рычковтың 1771 жылы Қырғыз даласына саясат сапарындағы капитан Николай
Рычковтың күнделік жазбалары деп, Н.А.Аристовтың Қырғыз-қайсақтардың
этникалық құрамын анықтау тәжірибесі, Г.Спасскийдің Ұлы, Орта және Кіші
Ордалардың қырғыз-қазақтары деген еңбектері жатады. Бұл авторлар
Қазақстанның XVIII-XIX ғ.ғ. қоғамдық-саяси дамуының ерекшелігімен жақсы
танысболғандықтан халықтың тұрмыс салтын, жағдайын, мәдениетін жан-жақты
сипаттаған. Олар өздері сөз еткен оқиғалардың куәсі болған немесе ізі
өшірілмей жазған, сондықтанда жоғарыда аталған орыс авторларының
еңбектерінің қазақ тарихы үшін мағынасы зор. Осы сөз болып отырған
авторлардың еңбектерінде Абылайға арналған көптеген беттер бар. Десек те,
біздің өлкенің алғаш орыс тарихшылары мемлекеттің отарлау мекемелерінің
өкілдері екенін және олардың саясатын іске асырушылар екенін ұмытпаған жөн.
Абылай туралы тақырыпты зерттеуге қазақтың ұлы ағартушы ғалымы
Ш.Уәлихановтың жинастырған материалдарының алатын орны ерекше. Онда
Абылайдың рухы тегі жөнінде шежіре оның әйелдерінің аты, жөні, ата тегі
және ұрпақтарының тағдыр-талайы жазылған. Бұл құжаттарды Шоқанның орыс
тілінде шыққан 5 томдық шығармалар жинағының бірінші және төртінші
томдарынан оқуға болады. Ал үшінші томында ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары
жазған Абылай атты мақаласы бар. Ол негізінде Абылайға арналған тұңғыш
ғылыми еңбек. Онда автор өзінің ұлы атасына байланысты көптеген мәліметтер
келтірген және олар өз мағынасын осы күнге дейін жойған жоқ. Қазақ
хандықтарынңы архивтері ертеден-ақ қолды болып, әр елдің қоймаларында
қалғаны белгілі. Мысалы, Абылай туралы көптеген тарихи деректер көршілес
елдердің, атап айтқанда Қытайдың, Иранның, Түркияның, Ауғанстанның
архивтерінде, қоймаларында, тіпті АҚШ-тың, Батыс Европа елдерінің
кітапханасында зерттеушілерін күтіп тұр. Оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу
және орыс құжаттарымен салыстыра отырып, пайдалану біздің жауапты парызымыз
деп ойлаймын.
XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихын зерттеген кеңес тарихшылары да
Абылайдың атын аттап өте алмады. Ол туралы біршама объективті мәліметтер
1935 жылы С.Д.Асфендияров жазған Қазақстан тарихында, 1941 жылы М.П.Вяткин
шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде кездеседі. Бұл кітаптарда
Абылайдың өз халқының тағдырындағы рөлі Қазақстан тарихындағы қиын қыстау
процестерімен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды тарихта
бұрмалады деуге еш негіз жоқ. Ал, Н.Г.Апполованың, С.Н.Толобековтың,
В.Я.Басиннің, Б.П.Гурьевичтің, В.С.Кузнецовтың, Т.Ж.Шойынбаевтың кітаптары
туралы былай деуге болмайды. Ал, бұл авторлардың еңбектеріне тоқталатын
болсақ Н.Г.Апполованың XVIII ғ. 30-40 жылдары Қазақстанның Россияға
қосылуы және XVIII – ХІХ ғасырлар басындағы Қазақстанның Россиямен
экономикалық және саяси қатынасы , С.Е.Толобековтың XVII-ХІХ ғасырлардағы
қоғамдық экономикалық құрылыс, В.Я.Басиннің Россия және XVI-ХІХ
ғасырлардағы қазақ хандықтары, Б.П.Гурьевичтің XVII-ХІХ ғ.Орталық
Азиядағы халықаралық қарым-қатынастар, Б.С.Кузнецовтың Амурсана,
Т.Ж.Шойынбаевтың Қазақ жерлерінің Россия құрамына өз еркімен кіруі.
Бұларды оқи отырып, ғылыми нақтылық басым ба, соны түсіну қиын. Бұл
еңбектерде Абылай хан тұлғасын сипаттай отырып оны залым, аса қатал және
опасыз билеуші, өз мүддесін ғана көздеп, рулар арасындағы алауыздықты
өрістетуші болып көрсетіледі. Мысалы, Б.Я.Басин, Г.Н.Апполовтың кітабындағы
пікірге сүйене отырып, былай деген: ... Политика Абылая было двуличной
нетолько в отношений Циннской империй, но и Россий . Абылайға былайша
біржақты қазақ халқының намысына тиетін пікірлерді В.С.Кузнецовтың 1980
жылы Новосібірде шыққан Амурсана атты кітабының беттерінен де
кездестіруге болады. Біздің тарихнаманың тағы бір парадоксы – Абылай хан
туралы мәліметтердің ұлан-ғайыр болғандығына қарамастан бертінге дейін
арнайы ғылыми зерттеулердің болмауы. Осы орайда академик Р.Б.Сүлейменов
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары Ш.Уәлиханов жазған Абылай атты шағын
мақаладан басқа, осы уақытқа дейін бірден-бір зерттеудің болмауы өкінішті-
ақ -деп жазды. Ол шынында да солай. Бірақ академик сыпайылық танытып,
В.А.Моисеевпен бірігіп жазған кітабын атамай отыр. Олардың бірігіп жазған
еңбектері 1988 жылы жарық көрген XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан
Абылайдың ішкі және сыртқы саясаттары туралы. Ал бұл еңбек жарық көрісімен-
ақ лезде тарап кеткен болған. Себебі, оның маңызы орыс архивтеріндегі
құжаттарды, Қытай авторларының еңбектерін кеңінен пайдалануында ғана емес,
ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи даму процесіндегі Абылай ханның ойлы
тұрғысынан ашылғандығы.
Абылайдың есімімен байланысты тарихи проблеманы саралауда белгілі
жазушы Шот-Аман Ыдырысұлы Уалинановтың қосқан үлесі мол. Ол кісінің осы
аттас еңбегінің бір бөлігі Көкшетау облыстық газет беттерінде жарияланды.
Автор Абылайдың ата тегіне, оның даңқты патриоттық істеріне шолу жасап,
көптеген түп нұсқалар келтіреді. Сонымен қатар С.М.Пресняковта Абылайға
қатысты өз пікірлерін білдірген. Ол үлкен еңбек үшін көптеген деректер
жинаған екен. Әрине автордың бүкіл айтқандарымен келісе беру болмайды,
бірақ мұның қажеті де шамалы. Ең бастысы автор өзі міндет еткен ойын
объективті түрде көрсетуге ынталы екен. Қазақ халқының ұлы көсемінің
бейнесін жасауға көптеген жазушылар оның ішінде Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов,
С.Сейфуллин де қалам сілтеді. Бірақ кейбір тарихи жағдайларға байланысты
ойдай туындылар жарық көре алмай, кейін жоғалып кетті. Осы тақырыпқа
қазақтың тағы бір асыл перзенті М.Дулатов өзінің Хан Абылай атты
мақаласын арнапты. Бірақ оған авторы репрессияға, яғни қуғын-сүргінге
ұшыраған соң тиым салынған. Тек аса көрнекі қаламгер марқұм І.Есенберлин
ғана Абылай бейнесін көркем әдебиетте сомдай алды, оның романы қазақ, орыс
тілдерінде жарияланды. Романның аты – Жан талас, ал орыс тіліндегісі
Отчание. Бұл кітаптың жақсы жақтары да нашар жақтары да бар деп пікір
талас тудыруға болар еді, бірақ мәселе онда емес, 60-жылдардың соңы мен 70-
жылдардың басында Абылай хақында қалам толғаудың өзі үлкен ерлікті талап
етуші еді.
Абылай тақарыбының тарихнамалық шолуы қазіргі кезде бүкіл әлем танып
отырған Ауызша тарихта сараламайынша толық болмайды. Бұл өзі заңды да
дүние. Герадот пен Рим тарихшыларынан бастап, ғалымдар қай кезеңде болсын,
өз замандастарының көрген-білгендеріне де сүйенген. Осы тұрғыдан біздің
тарихшылар үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Олар аса бай қазақ
фольклорын пайдалана алады.Халық эпосы, жырлары, қиссалар, мақал-мәтелдер
басқа да ауыз әдебиеттерінің көптеген үлгілері Абылай хақында тарихи
шындықты көрсетеді. Солардың көпшілігінде осы тұлға айтулы хан, даңқты
қолбасшы халқымыздың қорғаны, панасы, көсемі болып сипатталады. Әттең
қазақтың ауыз әдебиеті бертінге дейін тыйым салынған дүние болып келеді.
Бұл Қазақстан эпосындағы халыққа жат ағымдарды ашумен байланысты еді.
Ойлап қарасақ халық творчествосындағы халыққа жат ағымдар! Бұдан асқан
құйтыртқылық, екізікділік болар ма? Тарихты бұрмаушылықтан, фактілерді
теріс түсіндіруден қашып жатқан бүгінгі жағдайда және Абылай хан турасында
бар шындықты айтуға мүмкіндік туған шақта ауызша тарихтың маңызы одан сайын
арта түсуде. Ал халық оған байланысты ұлан-ғайыр жырлар, басқа да ауыз
әдебиетінің нұсқаларын жасаған.
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы.
Абылай, азан шақырып қойған аты-Әбілмансүр. 1711 жылы, орыс
деректерінде 1713 жылы Түркістан билеушісі Уәлі Сұлтанның шаңырағында
дүниеге келген. Оның шыққан тегі төре тұқымынан арғы атасы атақты Жәңгір
хан (1628-1680ж) нәсілінен. Жәңгірдің Уәли бахы, Тәуке деген екі ұлы
болады. Жәңгір хан өлгеннен соң хан болып оның бәйбішеден туған үлкен ұлы –
Тәуке хан сайланады, ал тоқалдан туған Саңқам Уәлінің еншісіне Түркістан
билігі тиеді. Оның мұрагері – Түркістан әмірі Абылай Сұлтан Әбілмансүрдің
арғы атасы. Ол өз елін, жерін қорғауда аянбай қызмет еткен, жауларына
қатыгез, қаһарлы болғандықтан оны халық арасында Қанішер Абылай деп атап
кетекен көрінеді. Өкінішке орай Қанішер Абылай туралы дерек жоқтың қасы.
Қанішер Абылайдың дүниеде барын, жоғын, жан білмейді: Балапан басына,
тұрымтай тұсына заман болып быт-шыт болып бордай тозған. Одан туған Уәлі
Сұлтан Көркем Уәлі - Әбілмансүрдың әкесі 1723 жылы Ақ табан шұбырынды,
алқа көл сұлама заманындағы жаугершілікье қаза табады. Оны өлтірген жаулар
сол кездегі ұғым бойынша артында кегін алатын адам қалдырмау үшін үріп-
бұтағының бәрін қырған. Ұрпағының ішінен тек қана Әбілмансүр ғана тірі
қалған. Оны жасынан тәрбиелеген Ораз деген төленгіт өз жанын пида қылып,
аман алып қалады да, жасырын Үргеніш асырады. Кейін арасына жыл салып,
баланы ертіп Ораз қалың ел қазақ жұртын іздеп, Сарыарқаға тартады. Болашақ
Абылай ханның балалық шағы от пен жалынның, қайғы мен қасіреттің, өмір мен
әлімнің ортасында өтті. Жолаушыла келе жатқан олар жолды үйсін Төле бидің
ауылына соғады. Иісі қазаққа, аты мәлім Төле Әлібекұлы 1363-1756ж.ж.
Жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі
болған ел бірлігі үшін аянбай қызмет еткен ірі тарихи тұлға. Әбілмансүр
сол бидің үйіне келіп, одан баспана беруді өтінеді. Төле би баладан аты-
жөнін сұрағанда ол қауіп ойлап, атын айтпай Сіз қалай атасаңыз солай
болсын деген көрінеді. Шашы өскен, алба-жұлба киімі бар балаға Төле би
атың Сабалақ болсын дейді. Бұл жөнінде қазақ қара өлеңінің жолбарасы
Сүйінбай Аронұлы Тезек төреге тепсіне, зіл көрсете отырып,
Үш жүзге би Төле еді,
Заманнында сол Төле
Ташкентке бір келеді
Сенің атаң Абылайды
Әбілмансүр атанып,
От жағып жүрген жерінде
Шайханадан көреді.
Сол құлдықтан құтқарып,
Сабалақ деген ат қойып
Төле би алып келеді
Ел түйесін бақтырып
Қызметін көпке жақтырып,
Кірме екенін айтқызбай
Хан қойған бабам сол еді - делінген.
Төле би баланы қамқорлығына алып, түйесін бағуға пайдаланады. Сол
кездің өзінде-ақ Сабалақ басқа бақтаушыларға ұқсамайтын қылықтарымен өзіне
бидің отбасының назарын аударады. Абылайдың осы өмірін Үмбетай жырау былай
деп жырлаған:
Жас күнінде Абылай
Үргеніштен мұнда кеп
Сарыарқаны жерің деп
Қалың қазақ елім деп
Келмеп пе едің жаяулай
Төле биді тапқанда
Күндіз түйе баққанда
Жалғызбын деп шошымай
Еш малшыға қосылмай
Қара жерге отырмай
Күпінді салып астыңа
Жең жастанып басыңа
Қол аяғың төрт жақта
Жатушы едің сол шақта, - деген.
Бұл өлеңнің соңғы екі шумағын Төле би былай деп түсінген. Бір күні Төле
би ауылдан келе жатса, Сабалақ төрт тағандап, ұйықтап жатыр екен. Сонда
Төле би жолдастарына айтыпты: Мынау Сабалақ қалай ұйықтап жатыр. Соны
білесіңдер ма? - депті. Сонда жолаушылары Би, біз қайдан білейік депті.
Сонда Төле би Қолым жеткенше ұстаймын, аяғым жеткенше барамын, дүниенің
төрт бұрышын тіреп тұратын ұлтым дегені ғой мынау ұйқысы. Бұл төрт рулы
елді билейді екен - дейді. Кейбір деректерге қарағанда Әбілмансүр кейін
қарауыл руынан Дәулетбай деген байдың жылқысын бағады. Бірер жыл өткеннен
кейін елде Аттан жарияланғанда қалмақпен соғысуға Әбілмансүрда жиналады.
Оның ойын құп алған Дәулетбай жылқысынан таңдап, ат мінгізіп, батасын беріп
шығарып салады. Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуға Абылайға зор ықпал
жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын
ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқының басы біріксе ғана
тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала
кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе, Абылайдың ел өміріне ерте
араласуына себепші болады. Бұхар, Үмбетай жыраулардың және тағы басқа ауыз
әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай 20 жасында қан
майданда ерлігімен танылған. Бұхар жыраудың Абылғай Сен 20 жасқа жеткен
соң, алтын тұғыр үстінде, ақ сұңқар құстай түледің деуі осының дәлелі, қай
жылы туылса да 1730-1733 жылдар аралығыныда болған бір ұрыста бұрын
белгісіз Әбілмансүр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры қоңтажы Қалдан-
Цеоенннің жақын туысы (кейбір деректерде күйеу баласы немесе баласы)
Шырышты өлтіреді. Үлкен әкесінің әруағын шақырып, жауға Абылайлап атқойған.
Әбілмансүр жеңісті ұрыстан соң Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ
даласында,ы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жереде
Әбілмансүр есімі ұмытылып, Абылай атанады. Мәшһүр шежіресінде Бұл Абылай
жолбарыс атанып, ұлғая бара Қанішер Абылай атанған. Бұл баласының атын
Көркем Уәлі қойған. Мұнана бір бала туды, атын Әбілмансүр қойды. Бұл жас
бала САбалақ атанып жүріп, Абылайлап жауға шауып, Абылай атанады делінеді.
Қазақ халқының тарихына XVIII ғ басы халқымыз үшін қиын қыстауға толы
аласапыран зхаман болды. Осы кезде қазақ халқы өзінің бір тұтастығынан
айырылып, жерін жау таптап, тіпті ұлт ретінде құрып кетудің сәл-ақ алдында
тұрған болатын. Оның екі түрлі себептері бар еді. Біріншіден, қазақ жұрты
XVIII ғасырдың басында Алтайдан Жайыққа дейінгі алып даланы қамтитын бір
тұтас іргелі мемлекет еді. Өкінішке орай Әз Туке хан 1680-1718ж.ж дүние
салғаннан кейін ел хандардың таққа таласу сүргініне байланысты үш саяси
этникалық құрылымға, яғни үш жүзге бөлініп ыдырай бастады. Оның ең басты
себебі бірліктің экономикалық негізінің әлсіреуіне байланысты болды.
Екіншіден, қалқымыздың қиын қыстау кешкенінің себебі сол кездегі қазақ
елінің халықаралық жағдайына байланысты болған. Өйткен, қазақтың ұлан-ғайыр
байлыққа толы Сардаласы ежелден-ақ көһршілес елдердің билеушілерінің
сілекейін шұбырта қызықтырған. XVIII ғ ІІ-жартысында Жоңғар хандығы күшейе
түсті. Күшею себептері біріншіден, 1714 жылы І Петр подполковник
И.Д.Бухгольцке Қалмақ жеріне жорыққа шығуға бұйрық келеді. Патша
Бухгольцке Ертіс бойын жағалап, Яркент қаласына дейінгі жерді Ресейге
қарату талабын қояды. Бухгольц отрядының саны 4 жарым мың солдат. Бұл
әскери топ 1715 жылы шілде айында Тобольск қаласынан шығып, Яркентке бет
алады. Ертіс бойымен жүре отырып, отряд қазан айында Ямышев бекінісін
қалайды. Бірақ кешікпей 1716 жылы ақпан айында Бухгольц отряды Церен-Доба
қолбасшылық еткен он мың адамнан тұратын жоңғар әскерінің шабуылына ұшырап,
қашып. 700-дей ғана адам құтылады. Жоңғарлар тұтқынға алған әскерлердің
ішінде қару-жарақ жасаудан хабары бар бірнеше офицерлер болады. Солардың
бірі орыс тұтқынында болған аса білікті Швед офицері, әрі инженер Иоган
Густав Релат екен. Ол жоңғарлар тұтқынында көп жылдар болып, оларға темір
қорытуды, зеңбірек құюды, оқ-дәрі, мылтық жасауды үйретеді. 1723 жылы қазақ
еліне қанды жорық жасағанда Жоңғар әскері сол қару-құралды кеңінен
пайдаланған. Екіншіден XVIII ғ І-ші жартысында Үкімет басында Цеван-Рабдан,
Қалдан-Церен сияқты кемеңгер мемлекет қайраткерлері болғандығында болса
керек. Өйткені, олар бір ортаға бағынған мемлекет құрып тұрақты әскерге ие
болды. 1722 жылы жоңғар хандығында болып қайтқан Ресей елшісі Унковскийдің
айтуынша оның тұрақты әскерінің саны 60 мыңнан астам борлды, ал соғыс
кезінде оны 100 мыңға дейін жеткізе алатын мүмкіндігі болған.
Үшіншіден, жоңғарлардың сол тұстағы халықаралық қолайлы жағдайы болды.
Жоғарыда айтылғандай қазақ жеріне жорық жасай отырып, жоңғарлар Ресей мен
Қытай империясының қолдауын тапты, олармен бейбіт келісім шарт жасасты.
Алайды, қазақ елінің 1723 жылы Ақтабан шұбырынды апатына ұшырауына басты
себебі – оның сол тұстағы ішкі жағдайымен байланысты еді. Бір сөзбен
айтқанда XVIIIғ І-ширегінде қазақ хандығы зор саяси және экономикалық
дағдарысқа ұшырады. Осы бір қысыл таяң уақытта халық есін жинап, өз басына
күн туғанда ұлт намысын, ата-жұртын қорғауға, тағдырын өз қолына алып,
азаттық күреске шықты. Ел ержүрек батырлар тобы әр жерлерде бой көрсете
бастады. Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Саңырақ, Тайлақ, Қанай, Малайсары
сынды батырлардың жасақтары басқыншылардың кішігірім топтарын талқандады,
алайда ендігі бас мәселе сол жасақтардың басын құрап, елді жаудан мүлде
азат етуде болды. Осындай мақсатпен жиналған Ұлы жиын 1726 жылы Түркістан
қаласының оңтүстік-шығысыныдағы Ордабасы деген жерде өткен елдің басын
қосып кеңес өткізуге ұйытқы болғандар: Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке
сынды билер болды. Кеңеске қатысушылардың қатарында Болат, Әбілқайыр,
Самеке, Барақ, Әбілмәмбет хандары мен сұлтандар, жоғарыда аталған батырлар,
басқа ел басылары болған. Жиналыста азаттық күрестің жобасы белгіленген,
бүкіл қазақтың қосының қолбасшысы етіп Әбілқайыр ханды тағайындаған. Бұл
жиыннның Ұлы деп аталуы, ол елдің басын қосуға жол ашты, жауға қарсы ақ ту
көтерді. Бостандық үшін күрес бүкіл елді қамтыды. Ұлы Отан соғысына
айналды. Кешікпей қазақ жасақтары 1727 жылы Бұланты өзенінің жағасында
болған ірі шайқаста алғашқы жеңіске жетті. Бұл жеңіс қазақ елінің еңсесін
көтеріп, азаттық күрестегі жігеріне жігер қосты. Осы кезде Абылай 15 жаста
еді. Кейбір басылымдарда, атап айтсақ, Ақмола қаласында шығатын Сары-Арқа
журналының 1991 жылғы 2-ші санында Абылай 15 жасында қазақтың жоңғарларға
қарсы соғысына қатынасып, асқан ерлік көрсетеді - деп жазған. Ал менің
ойымша Абылайдың жұлдызы жанып, асқан ерлік көрсеткені қазақ жастары үшін
жеңіспен аяқталған. 1729 жылғы Балқаш көлінің оңтүстік-шығысында Ит ішпес
көлінің жағасында немесе 1730 жылы Болатқан қаза тапқан қанды шайқастан
боуы керек. Бұған дәлел ретінде Абылайдың оң қолы болған Бұқар жыраудың
мына бір жырын айтуға болады:
Ай Абылай, Абылай
Сен 20 жасқа жеткен соң
Алтын тұғыр үстінде
Ақ сүңқар құстай түледің
Дәулет құсы қонды басыңа
Қыдыр келді қасыңа
Ал Абылайдың жасы жиырмаға келгенде аты шыққанын Үмбетай жырау былай
жырлаған:
Ей Абылай, Абылай
Жиырма жасың толғанда
Қалмақпен соғыс болғанда
Алғашқы бақытты тапқанда
Шырыштың басын қаққанда
Қанжығаңа бас байлап,
Жау қашты деп айғайлап,
Абылайлап шапқанда... - деген.
Осындай шайқастарды жеңіспен аяқтап, Абылай хан деп шапқан
ұранның мәні ашылады. Қазақтар бас біріктіріп, сол тұстағы шайқастарда тап
айтқанда 1726 жылы Бұланды өзенінде, 1729 жылы Аңырақайда қалмақты ойсырата
жеңгенімен, хандар арасында қайта өрлеген бақталастықтың кесірінен, жеңісті
нәтижесімен пайдалана алмай қалды. 1730 жылы үш жүздің басын қосқан қосының
ханы Болаттың қаза табуына байланысты бұл атақтан Сәмекенің, Әбілқайырдың
да дәмесі болған. Ұлы хан болып, Әбілмәмбет сайланғаннан кейін өкпелеген
Әбілқайыр кіші жүздің жасақтарын ертіп, Орынбор жақтан бірақ шығыпты. Ал
Әбілмәмбеттің ұсынысы мен орта жүздің хандығына Абылайды сайлаған екен.
Мұны растайтын, дәлелдейтін бірнеше деректер бар. Соның бірі – Бұқар
жыраудың Хан Абылай атандың деген толғауын атауымызға болады. Хан болған
аты әр деректе әр түрлі. М.Ж.Көпеев өзінің жинақтарында мынаны: Тәуке
ханнан соң Ташкентте Үйсін, Төле би хандық қылды. Тәуке ханнан Болат хан,
мұнан Абу Әл Мұхамет хан, Түркістанды билеген Әбілмәмбет хан осы кісі.
Мұның алдында Сәмет хан болды.Әбілмәмбет-Сәмет атанды. Әбілмәмбет баласы-
Айғона.Әкесінің атын хан білмейді. Абылай хан осы Әбілмәмбет заманында
көзге түсіп, ауызға ілінеді. Бұлардың заманы 1148-1154 һижре еді келтірген.
Бұл біздің жыл санауымыз бойынша 1724-1740 жылдар.
Бұхар жыраудың Қолдан ханды қашырып, хан Абылай атандың деген сөзімен
Арыстанбай ақынның қырық сегіз жыл Көкшетауда хан болған деуі бір жерден
шығып отыр. Ал Қалдан-Церен 1745ж қайтқан, сондықтан Абылайдың хан болып
сайлануы одан бұрын болған. Өмірінің соңғы екі жылын Абылай Түркістанда
өткізген, оған Арыстанбай ақынның айтқан қырық сегіз жыл Көкшетуда хан
болғанын қоссақ, елу жыл болады. Енді 1781 жылы Абылайдың дүниеден өткенін
ескерсек, хан болған жылы 1731ж дәл келеді. М.Дулатов өзінің Хан Абылай
атты мақаласында былай Абылайды Ау! десіп, Атығай Есенемен байдың іргесіне
алып келіп, ақ отау көтеріп, Атығай қарауылдан алты қатын алып беріп, хан
көтерген екен -деген.
Шәкәрім Құдайберді ұлы өзінің Қазақ шежіресі атты кітабында:
Абылайдың ерлік атын шығарған, батырлығын танытқан соғыс 1731 жылы болған.
Содан кейін Әбілмәмбет хан оның асқан ерлігіне ырза болып Абылайлаған
мәнін анықтаған соң Абылайға хандықты өз қолынан береді. Ол үшін жүздің
тоқсан жақсы кісісін ертіп барып, Шақшақ Жәнібек деген дана қариясының
батасын алып дәстүр бойынша Абылайды хан көтереді -деген.
Ал Абылайдың ресми түрде бүкіл қазақ ханы болып сайлануы 1771 жылы
екені күман туғызбайтын жәйт. Совет тарихшылары Абылайдың хан болған
уақытын 1771ж тұрақтауының екі негізі бар сияқты: бірі, Әбілмәмбет
өлгеннен кейін халық Абылайды хан көтерген.
Екіншісі: Патшалық Россия үкіметінің Абылайды хандыққа белгілемек
болған уақыты. Бірақ бұл екі факті табан тіреп тұрарлық емес. Ал
Ш.Уалиханов өзінің шығармасында Абылай ханның 1771ж хан болуына байланысты
мынадай мәліметті келтірген: 1771ж Абылай серт беруі үшін орыс шекарасына
барғысы келмеді. Мені хан етіп халық сайлап Көктің ұлы өзінің грамотасымен
әлдеқашан бекіткен.
Ал Левшин өзінің ойын былай жеткізген: 1771ж Абылай Россияның оған
жіберген хандық шегін қабылдаудан бас тартты. 1778ж қазан айында оны хан
етіп бекіткен грамота Орынборға жіберілді. Оған қосымша бір тон, бір семсер
және бөрік жіберілді. Абылайды Орынборға барып, бұл сауғаларды алуға
шақырды. Сондай-ақ оның Орынборда немесе Сібір шекарасында ант беріп,
Россияға қарауын талап етті. Бұл талаптарды қабылдап болғаннан кейін Россия
үкіметі Абылай өз ордасында Россия үкіметінің жіберген бір мән-сатысының
алдында ант берсе де болады деді. Бірақ Абылай осындай шарттарда да ант
беруден бас тартып тұрып алды. Сөйтіп, Россияның оған қойған талаптарының
бәрі сәтсіздікке ұшырады -дейді. Міне, бұл фактілерден патшалық Россия
өкіметінің Абылайды хандыққа тағайындамақ болған 1771жылды Абылайдың хан
болған жылы еді деудің қисынсыз екендігін байқаған болды.
Абылайдың хан болуы сол дәуірдегі мүрагерлік дәстүр тұрғысынан
қарағанда ерекше болды. Ол сол дәуірдің ерекше жағдайы мен қазақ қоғамының
қажетінің нәтижесі еді. Абылай хан тағына көтерілгенге дейін қазақ халқының
азаттығы мен тәуелсіздігі үшін жапан далада жолбарыстай жорытып, талай
шайқастарға қатысып, батырлығымен абыройға бөленеді. Ұлт-азаттық күресті
ұйымдастырып, қазақ әскерлеріне тікелей қолбасшылық етеді. Қазақ халқының
экономикалық және саяси жағдайын біршама көтеруге бар мүмкіншілікті қолдана
біледі. Елдің қолдауына ие болады. Абылай өзінің хандық мемлекетін
басқаруда қатты тәртіп орнатумен бірге елін, жұртын адамгершілікке,
имандылыққа бастаған. Абылайға байланысты орыс құжаттарын мұқият тексерген
Шоқан оған арнаған мақаласында былай деп жазған: Как бы то ни было, в 1739
году мы находим его самым сильным из владельцев средней Орды, и русское
провительство по приеимуществу сносится с Абылаем. Бірақ Орта жүз
жұртшылығы оны хан етіп сайлағанымен, Абылай өзін ресми түрде ханмын деп
санаған болуы керек. 1740ж Ор қаласында Ресейге боданды болудың шартына қол
қойған хан ретінде - Әбілмәмбет, сұлтан дәрежесінде-Абылай.
Абылай тақырыбын зерттеушілердің пікір таласы болған – оның 1741 жылы
қалмақ тұтқынына қалай түскені. Оны әрбір зерттеуші әр түрлі пайымдайды:
бірі – аң аулап жүріп қапылыста қолға түсті десе, екіншісі, Абылай 200
әскерден тұратын шолу отрядын басқарып келе жатып жаудың негізгі әскерлері
тұрған жеріне тап болады. Азғана қазақ тобын мыңдаған ойрат әскері қоршап
алып талқандайды-мыс. Қадіржан Әбуовтың зерттеуіне сүйенсек, жоғарыда
аталаған пікірлердің екіншісі яғни, солғысы шындыққа жанасады. Өйткені, 30
мыңнан асып түсетін жоңғар әскері, Қалдан-Цереннің ең бір қаһарына қан
толған жойқын нояны Сыптаның бастауымен қазақ жеріне шабуылы тағыды
тұтқиылдан күтпеген мезгілде ақпанның аяғында басталды. Қазақ жерінде
айтарлықтай қарсылық күш кездестірмеген қалмақ әскері аз уақытта Шідерті
өзенінің жағасын келіп жетеді. Дәл осы сәтте Абылай асқан ерлік көрсетіп,
қалмақтарға қарсы 200 адамнан тұратын шағын қолмен шабуыл жасады. Бұл
жөнінде Ямышев бекінісінің комендаты Сібір губерниясының кеңесіне 1741жылы
1 маусымда жіберген мәлімдемесінде жазылған. Әрі қарай сол докуметте
қалмақтар оларды қазақ әскерлерін талқандап, Сұлтан Абылайдың бұл қимылы
жеңіске жеткізбеген мен алайда, қазақ сарбаздарын аттанысқа көтеріп, басын
біріктіріп, негізгі әскери күштерін жасауға мүмкіншілік әперді. Соның
нәтижесінде бұл жолы жоңғар шапқыншылары Сарыарқаны баса көктеп кіріп,
шағын шайқастарда жеңіске жетсе де түпкі стратегиялық мақсаты-қазақ
әскерінің негізгі күштерін талқандау-елдің быт-шытын шығару, тонау ққолынан
келменді. Жоңғар әскері көп шығынға ұшырап кейін шегінуге мәжбүр болды.
Осыған ұқсас тағы бір жәйтті баяндасам, Абылайды тұтқындағаннан кейін
қалмақ әскерінің қол басшысы қазақ әскерінің негізгі күштері топтаспас
бұрын жекелеп талғандау үшін бір қолға түскен қазақты жол көрсетуге алады.
Жоғарыда атап өткен докуметте, яғни Ямышев комендантының мәлімдемесінде
бірақ ол қалмақтарды қаса қана адастырып, оппа қарға ұрындырып, сақылдаған
сары аязда қансыратты. Бір қатары суықтан үсіп, әрең жол тапқан қалмақтар,
қазақ ауылына шабуыл жасамас бұрын, бәлкім ондағылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .
І ТАРАУ.Абылай Сұлтан
1.1.Абылай туралы тарихи зерттеулер
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы
1.3.Абылай Сұлтаннның қайбірі туралы зерттеулер
ІІ ТАРАУ. Абылай хан
2.1.Абылай ханның Жоңғар мемлекеті және патшалы
Ресеймен жүргізген дипломатиялық қатынасы
2.2.XVII ғ. Цин империясы және қазақтар
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсізідік алғаннан кейін ғана Абылайхан қазақ халқының
тарихында аса кемеңгер мемелекет қайраткері, әрі көсемң ретінде ұрпақтарына
кеңінен таныла бастады. Ресей және Кеңес империялары үстемдік еткен үш
ғасыр бойы Абылай тұлғсына байланысты сыңар жақ көзқарас орын алып, оның
қазақ тарихындағы айбынды роліне тиісті баға берілмеді. Ең алғаш рет осы
мәселе жөнінде қарастырған, зерттеген өзіміздің туар азаматымыз М.О.Әуезов
болды. Жазушының ойымен айтсақ: Ескі қазақ елдігін, еісң жұрт тілегін, ту
көтеріп, бір араға жинаған Абылай болатын, - деп, ол өз пікірін 1927 жылы
баспадан шығарып, таратуға дайын тұрған кезде большевиктер тиым салып,
өртеп жіберген кітабында ашық жазған еді. Тоталитарлық кеңес үкіметі
тарапынан Абылайға тарих төрінен лайықты баға берілмейтінін айқын түсінген
М.О.Әуезов ол туралы барлық деректерді жинап, тым болмаса, оларды арнайы
архивте сақтап қалуға қамқорлық ниет білдірген болатын. Кеңес империясы
Абылай ханның есімін туған халқының жадынан мүлдем шығарып, оны атаусыз
қалдыруға тырысты. Коммунистік идеология АБылай туралы ғылыми ізденістерге
мүлдем тиым салды, сол жылдары баспадан шыққан зерттеу сымақтары да
Абылайды құбыжық етіп көрсету міндеті қойылды.
Иншалла, ХХ ғасырдың аяғында бодандықтың аты өшіп, Қазақ даласы
егемендіктің шапағына бөленіп, Абылай ханды өз еліне деғ әлемге де танымал
ету жолдары мен іс-әрекеттері кеш болса да, қолға алынды. Бүгінгі таңда
Абылайға тағзым ету арқылы қазақ халқында тиісті сый-құрмет көрсету дәстүрі
қалыптастырылуы қажет. Бодандықтан құтылған елінің алдында Абылай ханды
және оның әруағын қастерлеу жөнінде айтар келелі мәселелер аз емес.
Соолардың бірі – екі ғасырдан артық қазақтың рухани символына айналған
Абылай хандй егеменді еліміздің деңгейінде жан-жақты таныта алмай, оны
өткен дәуірдегідей тағы да сан –санаққа жүгіртіп, жоққа шығаратын болсақ,
онда келешек ұрпақтың ұлттық рухына кешірілмейтін нұқсан келтірмейтіні
былай тұрсын, олар мыңдаған жылдар бойы ата-бабалары иеленіп келе жатқан
кең байтақ жерлеріненде тыс қалулары мүмкін. Олай дегеніміз
табалдырығымыздан аттаған үш мыңжылдықта еліміздің бірлігін, жеріміздің
тұтастығын, ұлттық рухани байлығын сақтап қалудың кепілдік кілттерінің бір
сыры – тарихи тұлғалық тұрғыдан аттары ұлттық символға айналған Абылай хан
сияқты халық перзенттері өз ел-жұртында мейлінше бағаланып, барынша
қастерленуі қажет. Олардың әлем шеңберінде тарихты жаңғыртқан тұлғалар
ретінде танысуымыз керек. Сонда ғана бүгінгі егеменді Қазақстанға әлемдік
деңгейде сый-сыяпатқа кең жол ашылып: Абылай хан, Қаныш Сатпаев,
Құрманғазы сияқты халық перзенттері туған жердегі адамдар қандай бақытты!-
деген лебіз білдіруі мүмкін.
Абылайдай ұлы бабаларымыздың тарихын зерттеу және олардың рухын
қастерлеу Президент Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында атты кітабындағы
асыл пікірлерімен өзектілігін тауып отыр: Мен үшін ата-баба рухына,
әруаққа бас ию сезімдері олардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен
астасып кеткен. Ал ата-бабаларымыздың идеясы біздің бүгінгі өмір
тіршілігіміздің ең киелі ұстамдарымен сай келіп жатыр. Абылай туралы
іздену жұмыстары екі түрлі бағытта жүргізілді.
Бірінші, тарихи деректер мен құжаттардың мән-мағынасымен танысу және
олардың шындығын анықтау. Бұл бағыттағы жұмыстар негізінен архив
материалдарымен танысу арқылы жүргізіледі.
Екінші, арнайы антропологиялық зерттеуге Түрік мемлекетінің Қожа Ахмет
Иассауи кесенесін тұңғыш рет толық қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуі
түрткі болды.
Абылай хан – XVIII ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Тарихи
тұлғаларды бір-бірімен теңдестіре салыстыруға болмайды. Дегенмен, Ресей
үшін – І Петр, Германия үшін – Отто фон Бисмарк қандай болса, Қазақстан
үшін – Абылай да сондай тұлға.
Қазақ ұлты – Орта Азиядағы байырғы ұлттардың бірі. XV ғасырда өз алдына
хандық құрған. XVII ғасырға келгенде қазақ хандығында Ұлы жүз, Орта жүз,
Кіші жүз сынды үш жүз қалыптасып, әрбір жүз өз алдына хан көтеріп, дара
билік жүргізе бастаған. Үш жүздің ішінде Орта жүздің елі көп, жері кең
болған. Абылай міне, осы Орта жүзге XVIII ғасырда билік жүргізген. Еліне
елеулі еңбек сіңірген, талай-талай дастандар тудырып, ұрпақтан-ұрпаққа
жырланып келе жатқан, әйгілі тарихи ардагер және де ақыл парасатына қажыр-
қайраты сай, дегдарлығы мен білімдарлығы бірдей, мінезі маңғаз, жүрегі
мейірбан жетекші ғана жұрттың жадында ұзақ сақталмақ. Екі ғасырдан астам
атақ даңқы, аңыз-әңгімелер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, үдеп бара
жатқан Абылай осындай қайраткер болған. Абылай елміз Тәуелсіздік алғанға
дейін, әділ бағасын ала алмай тарихтан тиісті орын таппай келген.
Менің, Абылай хан – саяси қайраткер тақырыбын алудағы мақсатым –
қазақ халқының XVIII ғасырдағы сұрапыл заманда өмір сүргені,
тәуелсіздігімізді алғанға дейін тарихтан әділ бағасын ала алмай келген
Абылай ханның өмір тарихымен толығырақ танысу және сол заманда өмір сүрген
қазақ халқының тұрмыс жағдайымен танысу болды. Большевиктер – қазақ
халқының біртуар азаматтарының ерекше тұлғаларын өздеріне, яғни қазақтарға
олардың жақсы қырларынан көрсетпей, керісінше құбыжық ретінде бағалағанның
кесірінен қазіргі ұрпақтар сол біртуар азаматтарымыздың түп тамырларын
толығымен тани алған жоқ. Енді ғана өз Тәуелсіздігіміз - өзімізде, өз
Егемендігіміз - өзімізде болғандықтан, олардың өмір тарихымен танысып
жатырмыз.
Абылай хан тарихын зерттеу үшін басты деректер менқұжаттар орыс
архивтерінде сақталған. Қазіргі таңда сол құжаттардың деректердің біразға
жуығы ана тілімізде жазылып, келешек ұрпақтар үшін тарих аренасына шығып
жатыр. Абылай хан туралы мәліметтер, деректер, әдебиеттер баршылық. Мысалы,
революцияға дейінгі зерттеулерге – П.С.Палластың, П.И.Рочковтың,
Н.Г.Андреевтың, А.И.Левшиннің, В.В.Родловтың, С.Е.Маловтың, В.Л.Томсеннің,
Н.М.Ядренсевтың, И.Фольктің, И.Г.Георгийдің, Г.Н.Потаниннің,
Н.П.Рычковтың, Н.А.Аристовтың, Г.Спасскийдің еңбектері жатады. Бұл
зерттейлер Қазақстанның XVIII-XIX ғасырлардағы қоғамдық саяси дамуының
ерекшелігімен жақсы таныс болғандықтан, халық тұрмыс салтын, жағдайын,
мәдениетін жан-жақты сипаттаған. Ал өзіміздің зерттеушілерден М.О.Әуезов,
А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев және т.б ақын-жазушыларымыздың еңбектерін айтуға
болады. Өзіміз елболған соң көптеген еңбектер жазылынып, зерттелмеген
деректер, мәліметтер зерттелініп жарыққа шығып жатыр. Осының арқасында
Абылай хан сияқты халық перзенттері мен толығымен танысуға болады.
Төмендегі еңбектерді жинаудың барысында: Манаш Қозыбаев Тарих зердесі,
О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы Абылай хан, Қ.Әбуов Қазақстан
тарихының Ақтаңдақбеттерінен, К.Жманатаев Абылай, С.Дәуіт Абылай
хан, А.Асқаров Ұлы Тұранның ұлдары, Сәрсен Бек Сахаббат Хан ордасы –
Түркістан, Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы, Қазақтар Энциклопедиясы.
Н.Мұхаметханұлы Тарихи зерттеулер, Т.Шойынбаев Прогрессивное значение и
присоединение Каазахстана к Россий, Қ.Аманжолов, Қ.Рахметов Түркі
халықтарының тарихы және Қазақ тарихы журналындағы Г.Ысқақованың Қазақ
мемлекеттігін нығайтудағы Абылай ханның рөлі, Е.Уәлиханотың Абылай және
Жоңғар шапқыншылығы, Л.Жүсіпованың Мәшһүр Жүсіп Абылайдың хан атануы
хақында, Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты,
Н.Мұхаметханұлының Абылай ханның мәмлегерлік саясаттары Абылай азаттық
күресті - ұйымдастырушы, Ақиқат журналындағы Р.Кареновтың Қазақтың туы
мен ұранына айналған хан Абылай және т.б. зерттеулер арқылы диплом
жұмысымдаАбылай ханның алып империяларымен Қытай, Ресей, Жоңғар
дипломатиялық қарым-қатынасы, өмір баяны, жатқан қабірі туралы мәліметтерді
көрсеткім келеді.
Ізденіс проблеманың талабына сай, ғылыми танымдық еңбек құрылым екі
тараудан тұрады.
Бірінші тарауда Абалый ханның дана мемлекет басшысы ретінде Қазақ
тарихында алатын орны, Абылай туралы тарихи зерттеулер, қабіріне
жүргізілген антропологиялық зерттеулер жөнінде баян етіледі.
Екінші тарауда алып империялар Қытай, Ресей, Жоңғар мемлекеттерімен
қарым-қатынастары туралы баян етіледі.
Бұл тақырыптағы өзекті мәселе – XVIII ғасырдағы аты әлемге әйгілі
Абылай ханның теңдесі жоқ ерекше тұлға екендігі, сонымен қатар Абылай
ханның қабірі, дене бітіміне антроологиялық зерттеулер жүргізіп, оның
қабірі Қ.А.Иассауи кесенесінде жатқандығын дәлелденуі.
Енді тарихнамалық шолуға тоқталсақ, Қ.Әбуов Қазақстан тарихының
Ақтаңдақ беттерінен деген еңбегінде Хан Абылай атандық атты мақаласында
XVIII ғасырдағы қазақ халқының және қазақ хандығының ірі мемлекеттермен
арасындағы қарым-қатынасы туралы, Абылай ханның өмір тарихы туралы
Төңкеріске дейінгі Абылайды зерттеген және Абылай тақырыбын зерттеген
атақты ақын-жазушылардың еңбектеріне тарихнамалық шолу жасаған.
О.Смағұлұлы, М.Қожаев, А.Оразаққызы Абылай ханатты еңбектерінде – бұл
еңбек 5 тараудан тұрады. Бірінші тарауда – Абылай ханның дана мемлекет
басшысы ретінде қазақ тарихындағы алатын орны, екі империяның Ресесй мен
Циннің ортасында қалған қазақ жұртын дербес ел қатарында сақтап қалу
жолындағы қайраткерлік іс-қимылы жөнінде айтылады.
Екінші тарауда – Абылай ханның қабірі Әзірет Сұлтан ғимаратының
сыртында болған деген жазбалар мен пікірлердің теріс және қате екендігі
дәлелденіп, хан мүрдесінің Қ.А.Иассауи кесенесінің ішінде дара жатқаны,
қабірінің орны нақты деректер мен құжаттарға сүйеніп анықталады.
Үшінші тарауда – Абылай қабірінің сақталуы жеке мүрдеде жатқан адам
сүйегінің моналитпен алынуы және осы адамның қаңқа сүйек ерекшеліктерін
Абылайдың дене бітімі жөніндегі құрылысыдеректер мен салыстыру нәтижелері
баян етіледі.
Төртінші тарауда - Абылай бабамыздың анықталған бас сүйегі мен қаңқа
сүйектеріне арнайы антропологиялық зерттеулер жүргізілгені және олардың
көптеген нәтижелері нақтылы кестелер, суреттер арқылы жүйеленіп беріледі.
Сонымен қатар антропологиялық әдіспен қайта қалпына келтірілген бас сүйегі
бойынша Абылай ханның тұңғыш жасалған мүсін портретінің сипаттамасы
келтіріледі.
Бесінші тарауда - қазіргі кезде жұртшылыққа кең таралған Абылай
суретінің қайдан алынғаны және ол суреттің шын авторы М.Айтпаев екені
туралы тұжырымдар мен қорытындылар сөз етіледі.
Манаш Қозыбаев: Тарих зердесі атты еңбегінде – Абылай және оның
заманы деген мақаласында – Абылай ханның – ғажайып батырдың, ұлы
қолбасшының, жоғары дәрежедегі мемлекет қайраткерінің, көреген дипломаттық
өмірі бір ғасырға жуық қазақ халқының тағдыры мен оның ата тарихымен
сабақтас екендігі және XVIII ғасыр халқымыздың тарихына Абылай заманы болып
енетіндігі баяндаған. Бұл еңбекте де Абылай туралы зерттеген зерттеулер
туралы баяндаған. Соның ішінде қазақтың Геродоты А.Левшиннің Абайды былай
деп суреттегенін де келтірген: Абылай тәжірибесі ақыл-айласы жағынан
болсын, қол астындағы халқының аны, күші жағынан болсын. Сондай-ақ өзінің
Ресей патшалығымен, Қытайдың богдыханымен жүргізген тапқыр, шебер
қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол
ұстамды, досына мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан
жұртты өзіне тарта ерте білетін еді.
К.Жамантайұлы Абылай атты еңбегінде- Ш.Уәлихановтың Абылай деген
еңбегіне тоқталған. Е.Мырзахметовтың Ер ұраны Абылай деген мақаласына
тоқтаған және Абылай дастанының Сабалақ бөлімінен үзінді келтірілген.
Ш.Уәлиханов бұл еңбегінде – Абылай Орта жүз қазақтарының XVIII ғасырда өмір
сүрген хан екендігі және оның кіші жүз сұлтандарының кенже буынына тарап,
үшінші атадан барып Әбілмәмбет ханға қосылғандығы, Абылайдың 1771-1781
жылдар аралығындағы өмір тарихына кеңінен тоқталған. Ал Е.Мырзахметов
Абылай аты біздерге қағаздалып, хатталып, қалған жәдігерліктерден емес,
қазына халқымыздың көкірек көнбесінде асыл мұрадай сақталып, атадан балаға
ауысқан өсиеттей айтылған аңызға бергісіз әңгіме арқылы жеткені анық-
дейді.
Сәрсен Бек Сахаббат Хан ордасы - Түркістан деген еңбегінде жалпы
Түркістан қаласы жөнінде мағлұматтар келтірген. Соның ішінде Абылай хан
деген мақаласында Абылайды Жоңғарға, Қытайға қарсы азаттық күресін
бастаған, бытыраңқы елдің басын бір емелекетке қосуыды мақсат тұтқан,
төңірегіндегі Орта Азиялық халықтарды өзімен санасуға мәжбүр еткен көсем
тұлға ретінде көрсеткен.
Н.Мұхаметханұлы Тарихи зерттеулер атты еңбегінде Абылай туралы
зерттеу деген бөлімінде – Абылайдың шыққан ортасы, өмірі, хандық дәрежеге
қалай көтерілгені туралы баян етілсе, сонымен қатар XVIII-XIX ғасырлардағы
қазақ хандығымен Цинь империясының қарым-қатынасын, оның ішінде XVIII
ғасырдағы екі елдің сауда жолындағы қарым-қатынастарына толығырақ тоқтаған.
Е.Уәлиханов Абылай және жоңғар шапқыншылығы деген мақаласында екі
елдің қарым-қатынасы және екі мемлекеттің арасындағы шапқыншылықтар жөнінде
баян еткен. Ол Біздерге бұл күндері Абылайдың саясаты, әскери және
дипломатиялық шеберлігі, әсіресе, қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы
қарым-қатынастарға байланысты істер өте қызықты және қажетті болып тұр-
дейді.
Л.Жүсіпова Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы Абылай ханның ел билеу саясаты
атты мақаласында Абылай аспас сары бел оқиғасының 1779 жылы болғаны
туралы баяндайды. Сонымен қатар ол бұл оқиғаны Қытай деректері растайды
дейді.
Н.Мұхаметханұлы Абылай ханның мәмлегерлік саясаттары атты мақаласында
Абылай ханның Қытай Империясымен байланыстары, әсіресе, осы орайдағы
мәмлегерлік тактикалары мен саясаттары туралы, екі ел арасындағы
экономикалық саудасы туралы кеңінен тоқталған. Сонымен қатар автор
Қытаймен эконосикалық сауда жасау – Абылау ханының Қытаймен мәмлегерлік
байланысының маңызды саласы, - дейді.
І ТАРАУ. АБЫЛАЙ СҰЛТАН.
1.1. Абылай туралы тарихи зерттеулер.
Абылай хан. Міне оның туғанына 291 жыл толып отыр. Бұл есімді атағанда
барша қазақ атауының жадына Бостандық, егеменді ел, қазақ халқы, туған
жер, отан, ел бірлігі, ынтымағы сияқты қасиетті ұғымдар оралады. Айбынды
да айдынды, әруақты Абылай бабамыздың есімі, рухы осы бір ұғымдардың
синонимі емес деп, ешкімде айта алмас. Өйткені Абылай ханның – ғажайып
батырдың, ұлы қолбасшының, жоғары дәрежедегі мемлекет қайраткерінің,
көреген дипломаттың өмірі бір ғасырға жуық қазақ халқының тағдырымен оның
ата тарихымен сабақтас. Шын мәнінде, XVIII ғ. халқымыздың тарихына Абылай
заманы болып енетіні хақ.
Абылай хан – XVIII ғ тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Траихи тұлғаларды
бір-біірмен теңдестіре салыстыруға болмайды. Абылайдың дара тұлғасы туралы
атақты тарихшы А.Левшин Абылай тәжірибесі, ақыл-айласы жағынан болсын, қол
астындағы халқының саны, күші жағынан болсын, сондай-ақ өзінің Ресей
патшалығымен, Қытайдың боғдыханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары
жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына
мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан жұртты өзіне
тарта, ерте білетін еді деп суреттейді.
Абылайдың дара тұлғасы, қолбасшылық талантымен саяис көрегендігі, қазақ
халқының Жоңғар шапқыншылығымен, Ресей, Қытай империяларының көз алартуына
қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезеңде көзге түсті.
Абылай сол қазақ халқының тағдыр-талайы қыл үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда
ел бірлігін ұйымдастырып, үш жүздің басын қосып, анталаған жауға тойтарыс
берді. Сол арқылы қазақтың келешегіне жол салды. Абылайдың аты, көзі
тірісінде аңызға айналып, қазақ үшін Қасиетті Алаш сияқты жауынгерлік
ұранға айналды.
Абылай тақырыбын зерттеу үшін баст деректер болып саналатын құжаттар
орыс архивтерінде. Ол орыс патшаларының грамоталары мен указдары. Сенат пен
сыртқы істер коллегиясының документтері аталмыш органдардың хандар мен
сұлтандармен жазысқан хаттары, қазақ хандығында болып қайтқан орыс
елшілерінің жазбалары. Міне, осындай документтерден тұратын Қазақ-орыс
қарым-қатынастарыдеген жинақта 500 –ден астам құжаттар бар. Бұл
материалдарда Абылай туралы, оның ішкі және сыртқы саясаттарынан мағлұмат
беретін көптеген жайттар кездеседі. Әрине, ол құжаттарды жасаған негізінен
үкімет мекемелері патша чиновниктері, ал олар отарлау әкімшілігінің
көзқарасы мен саясатын көрсететіндіктен қүжатты пайдаланғанда бітірлік,
сыни саралау және басқа нұсқалармен салыстырып отыру қажет. Екіншіден,
Ресей архивтерінің көптеген қорлары қазақ тарихын зерттеушілердің қолына
тимей келетінін ескере отырып, оларды жан-жақты зерттеп, пайдаланбай біз
тарихи шындыққа жете алмаймыз. Бұлардан басқа Абылай туралы мәліметтер
Революцияға дейін басылған энциклопедиялық сөздіктерде, сондай-ақ Россия
біздің отанымыздың толық географиялық сипаттамасы деген іргелі басылымда
кездеседі. Осы басылымның 18-томы түгелдей қазақ өлкесіне арналған. Мұнда
төмендегі сөздерді оқуға болады. Қырғыздардың (яғни қазақтардың) арсында
кең танымал хан атанған Абылай қырғыздарды бөгделердің билігінде
қалдырмауға тырысты..
1911 жылы профессорлар Э.Л.Гримм, А.В.Классовский және Г.В.Хлопиннің
редакциялауымен Петербургте жарық көрген энциклопедиялық сөздікте Абылай
хан хақында бұдан да кеңірек айтылған. Алайда, төңкеріске дейінгі орыс
энциклопедияларының ішінде Абылай бабамыз хақында кең көлемді мағлұмат
беретіні Брокгауз және Ефран энциклопедиясы. Онда Абылай немесе Абулай –
Қырғыз – қайсақтардың Орта жүзінің XVIII ғасырдағы ханы, ол 1839 жылы
(дәлірек айтқанда 1840 жылы) Орынборда Ресейге мәңгілік боданды болуға ант
еткен. Оның қалай қырғыздардың ішінен топ жарып шығып, хан дәрежесіне
көтерілгені неге оны халық қаһарманы ретінде қырғыздар осы күнге дейін
жырлайтындығы жөнінде әр қилы аңыздар бар. Алайда, 30-шы жылдары ол Орта
жүздегі ең басты күш ретінде өзін танытты және онымен қарым-қатынас жасауға
болушы еді. Дегенмен, Орта Азиядағы қозғалыстың және Жоңғария мен кіші
Буқарияны қытайлықтардың жаулап алуына байланысты Абылай өзін Қытай
боғдыханына тәуелді екенін мойындаған, богдыхан болса оған князь атын
берген, Түркістанда 1781 жылы қайтыс болған - деп жазылған. Абылай хан
туралы мағлұмат беретін әдебиеттер баршылық. Олар Қазақстанның тарихына
арналған революциядан бұрын шыққан басылымдар. Оғын ең алдымен алғашқы орыс
зерттеушілері П.С.Паластың, П.И.Рочковтың Орынбор Губерниясының тарихы -
бұл қызметкерлердің пайдасы мен көңілін ашатын шығармалар мен аудармалар
болып табылады. Н.Г.Андреевтың Қырғыз – қайсақтардың Орта жүзінің
сипаттамасы, А.И.Левшиннің Қырғыз-қайсақтардың немесе қырғыз-қайсақтардың
ордасы мен даласының сипаттамасы, В.В.Родловтың Солтүстік түркі
тайпаларының халық әдебиетінің үлгілері. С.Е.Маловтың, В.Л.Томсеннің,
Н.М.Ядринсевтың, И.Фольктің Россия жеріндегі ғылыми саясаттардың толық
жинағы, И.Г.Георгийдің Россия мемлекетін мекендеген барлық халықтардың
сипаттамасы, Г.Н.Потаниннің Сібір тарихына арналған құжаттар,
Н.П.Рычковтың 1771 жылы Қырғыз даласына саясат сапарындағы капитан Николай
Рычковтың күнделік жазбалары деп, Н.А.Аристовтың Қырғыз-қайсақтардың
этникалық құрамын анықтау тәжірибесі, Г.Спасскийдің Ұлы, Орта және Кіші
Ордалардың қырғыз-қазақтары деген еңбектері жатады. Бұл авторлар
Қазақстанның XVIII-XIX ғ.ғ. қоғамдық-саяси дамуының ерекшелігімен жақсы
танысболғандықтан халықтың тұрмыс салтын, жағдайын, мәдениетін жан-жақты
сипаттаған. Олар өздері сөз еткен оқиғалардың куәсі болған немесе ізі
өшірілмей жазған, сондықтанда жоғарыда аталған орыс авторларының
еңбектерінің қазақ тарихы үшін мағынасы зор. Осы сөз болып отырған
авторлардың еңбектерінде Абылайға арналған көптеген беттер бар. Десек те,
біздің өлкенің алғаш орыс тарихшылары мемлекеттің отарлау мекемелерінің
өкілдері екенін және олардың саясатын іске асырушылар екенін ұмытпаған жөн.
Абылай туралы тақырыпты зерттеуге қазақтың ұлы ағартушы ғалымы
Ш.Уәлихановтың жинастырған материалдарының алатын орны ерекше. Онда
Абылайдың рухы тегі жөнінде шежіре оның әйелдерінің аты, жөні, ата тегі
және ұрпақтарының тағдыр-талайы жазылған. Бұл құжаттарды Шоқанның орыс
тілінде шыққан 5 томдық шығармалар жинағының бірінші және төртінші
томдарынан оқуға болады. Ал үшінші томында ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары
жазған Абылай атты мақаласы бар. Ол негізінде Абылайға арналған тұңғыш
ғылыми еңбек. Онда автор өзінің ұлы атасына байланысты көптеген мәліметтер
келтірген және олар өз мағынасын осы күнге дейін жойған жоқ. Қазақ
хандықтарынңы архивтері ертеден-ақ қолды болып, әр елдің қоймаларында
қалғаны белгілі. Мысалы, Абылай туралы көптеген тарихи деректер көршілес
елдердің, атап айтқанда Қытайдың, Иранның, Түркияның, Ауғанстанның
архивтерінде, қоймаларында, тіпті АҚШ-тың, Батыс Европа елдерінің
кітапханасында зерттеушілерін күтіп тұр. Оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу
және орыс құжаттарымен салыстыра отырып, пайдалану біздің жауапты парызымыз
деп ойлаймын.
XVIII ғасырдағы Қазақстанның тарихын зерттеген кеңес тарихшылары да
Абылайдың атын аттап өте алмады. Ол туралы біршама объективті мәліметтер
1935 жылы С.Д.Асфендияров жазған Қазақстан тарихында, 1941 жылы М.П.Вяткин
шығарған Қазақ ССР тарихы очерктерінде кездеседі. Бұл кітаптарда
Абылайдың өз халқының тағдырындағы рөлі Қазақстан тарихындағы қиын қыстау
процестерімен ұштастырыла көрсетілген. Қалайда бұл авторларды тарихта
бұрмалады деуге еш негіз жоқ. Ал, Н.Г.Апполованың, С.Н.Толобековтың,
В.Я.Басиннің, Б.П.Гурьевичтің, В.С.Кузнецовтың, Т.Ж.Шойынбаевтың кітаптары
туралы былай деуге болмайды. Ал, бұл авторлардың еңбектеріне тоқталатын
болсақ Н.Г.Апполованың XVIII ғ. 30-40 жылдары Қазақстанның Россияға
қосылуы және XVIII – ХІХ ғасырлар басындағы Қазақстанның Россиямен
экономикалық және саяси қатынасы , С.Е.Толобековтың XVII-ХІХ ғасырлардағы
қоғамдық экономикалық құрылыс, В.Я.Басиннің Россия және XVI-ХІХ
ғасырлардағы қазақ хандықтары, Б.П.Гурьевичтің XVII-ХІХ ғ.Орталық
Азиядағы халықаралық қарым-қатынастар, Б.С.Кузнецовтың Амурсана,
Т.Ж.Шойынбаевтың Қазақ жерлерінің Россия құрамына өз еркімен кіруі.
Бұларды оқи отырып, ғылыми нақтылық басым ба, соны түсіну қиын. Бұл
еңбектерде Абылай хан тұлғасын сипаттай отырып оны залым, аса қатал және
опасыз билеуші, өз мүддесін ғана көздеп, рулар арасындағы алауыздықты
өрістетуші болып көрсетіледі. Мысалы, Б.Я.Басин, Г.Н.Апполовтың кітабындағы
пікірге сүйене отырып, былай деген: ... Политика Абылая было двуличной
нетолько в отношений Циннской империй, но и Россий . Абылайға былайша
біржақты қазақ халқының намысына тиетін пікірлерді В.С.Кузнецовтың 1980
жылы Новосібірде шыққан Амурсана атты кітабының беттерінен де
кездестіруге болады. Біздің тарихнаманың тағы бір парадоксы – Абылай хан
туралы мәліметтердің ұлан-ғайыр болғандығына қарамастан бертінге дейін
арнайы ғылыми зерттеулердің болмауы. Осы орайда академик Р.Б.Сүлейменов
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары Ш.Уәлиханов жазған Абылай атты шағын
мақаладан басқа, осы уақытқа дейін бірден-бір зерттеудің болмауы өкінішті-
ақ -деп жазды. Ол шынында да солай. Бірақ академик сыпайылық танытып,
В.А.Моисеевпен бірігіп жазған кітабын атамай отыр. Олардың бірігіп жазған
еңбектері 1988 жылы жарық көрген XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан
Абылайдың ішкі және сыртқы саясаттары туралы. Ал бұл еңбек жарық көрісімен-
ақ лезде тарап кеткен болған. Себебі, оның маңызы орыс архивтеріндегі
құжаттарды, Қытай авторларының еңбектерін кеңінен пайдалануында ғана емес,
ең бастысы кітапта Қазақстанның тарихи даму процесіндегі Абылай ханның ойлы
тұрғысынан ашылғандығы.
Абылайдың есімімен байланысты тарихи проблеманы саралауда белгілі
жазушы Шот-Аман Ыдырысұлы Уалинановтың қосқан үлесі мол. Ол кісінің осы
аттас еңбегінің бір бөлігі Көкшетау облыстық газет беттерінде жарияланды.
Автор Абылайдың ата тегіне, оның даңқты патриоттық істеріне шолу жасап,
көптеген түп нұсқалар келтіреді. Сонымен қатар С.М.Пресняковта Абылайға
қатысты өз пікірлерін білдірген. Ол үлкен еңбек үшін көптеген деректер
жинаған екен. Әрине автордың бүкіл айтқандарымен келісе беру болмайды,
бірақ мұның қажеті де шамалы. Ең бастысы автор өзі міндет еткен ойын
объективті түрде көрсетуге ынталы екен. Қазақ халқының ұлы көсемінің
бейнесін жасауға көптеген жазушылар оның ішінде Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов,
С.Сейфуллин де қалам сілтеді. Бірақ кейбір тарихи жағдайларға байланысты
ойдай туындылар жарық көре алмай, кейін жоғалып кетті. Осы тақырыпқа
қазақтың тағы бір асыл перзенті М.Дулатов өзінің Хан Абылай атты
мақаласын арнапты. Бірақ оған авторы репрессияға, яғни қуғын-сүргінге
ұшыраған соң тиым салынған. Тек аса көрнекі қаламгер марқұм І.Есенберлин
ғана Абылай бейнесін көркем әдебиетте сомдай алды, оның романы қазақ, орыс
тілдерінде жарияланды. Романның аты – Жан талас, ал орыс тіліндегісі
Отчание. Бұл кітаптың жақсы жақтары да нашар жақтары да бар деп пікір
талас тудыруға болар еді, бірақ мәселе онда емес, 60-жылдардың соңы мен 70-
жылдардың басында Абылай хақында қалам толғаудың өзі үлкен ерлікті талап
етуші еді.
Абылай тақарыбының тарихнамалық шолуы қазіргі кезде бүкіл әлем танып
отырған Ауызша тарихта сараламайынша толық болмайды. Бұл өзі заңды да
дүние. Герадот пен Рим тарихшыларынан бастап, ғалымдар қай кезеңде болсын,
өз замандастарының көрген-білгендеріне де сүйенген. Осы тұрғыдан біздің
тарихшылар үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Олар аса бай қазақ
фольклорын пайдалана алады.Халық эпосы, жырлары, қиссалар, мақал-мәтелдер
басқа да ауыз әдебиеттерінің көптеген үлгілері Абылай хақында тарихи
шындықты көрсетеді. Солардың көпшілігінде осы тұлға айтулы хан, даңқты
қолбасшы халқымыздың қорғаны, панасы, көсемі болып сипатталады. Әттең
қазақтың ауыз әдебиеті бертінге дейін тыйым салынған дүние болып келеді.
Бұл Қазақстан эпосындағы халыққа жат ағымдарды ашумен байланысты еді.
Ойлап қарасақ халық творчествосындағы халыққа жат ағымдар! Бұдан асқан
құйтыртқылық, екізікділік болар ма? Тарихты бұрмаушылықтан, фактілерді
теріс түсіндіруден қашып жатқан бүгінгі жағдайда және Абылай хан турасында
бар шындықты айтуға мүмкіндік туған шақта ауызша тарихтың маңызы одан сайын
арта түсуде. Ал халық оған байланысты ұлан-ғайыр жырлар, басқа да ауыз
әдебиетінің нұсқаларын жасаған.
1.2.Абылай сұлтанның өмір жолы.
Абылай, азан шақырып қойған аты-Әбілмансүр. 1711 жылы, орыс
деректерінде 1713 жылы Түркістан билеушісі Уәлі Сұлтанның шаңырағында
дүниеге келген. Оның шыққан тегі төре тұқымынан арғы атасы атақты Жәңгір
хан (1628-1680ж) нәсілінен. Жәңгірдің Уәли бахы, Тәуке деген екі ұлы
болады. Жәңгір хан өлгеннен соң хан болып оның бәйбішеден туған үлкен ұлы –
Тәуке хан сайланады, ал тоқалдан туған Саңқам Уәлінің еншісіне Түркістан
билігі тиеді. Оның мұрагері – Түркістан әмірі Абылай Сұлтан Әбілмансүрдің
арғы атасы. Ол өз елін, жерін қорғауда аянбай қызмет еткен, жауларына
қатыгез, қаһарлы болғандықтан оны халық арасында Қанішер Абылай деп атап
кетекен көрінеді. Өкінішке орай Қанішер Абылай туралы дерек жоқтың қасы.
Қанішер Абылайдың дүниеде барын, жоғын, жан білмейді: Балапан басына,
тұрымтай тұсына заман болып быт-шыт болып бордай тозған. Одан туған Уәлі
Сұлтан Көркем Уәлі - Әбілмансүрдың әкесі 1723 жылы Ақ табан шұбырынды,
алқа көл сұлама заманындағы жаугершілікье қаза табады. Оны өлтірген жаулар
сол кездегі ұғым бойынша артында кегін алатын адам қалдырмау үшін үріп-
бұтағының бәрін қырған. Ұрпағының ішінен тек қана Әбілмансүр ғана тірі
қалған. Оны жасынан тәрбиелеген Ораз деген төленгіт өз жанын пида қылып,
аман алып қалады да, жасырын Үргеніш асырады. Кейін арасына жыл салып,
баланы ертіп Ораз қалың ел қазақ жұртын іздеп, Сарыарқаға тартады. Болашақ
Абылай ханның балалық шағы от пен жалынның, қайғы мен қасіреттің, өмір мен
әлімнің ортасында өтті. Жолаушыла келе жатқан олар жолды үйсін Төле бидің
ауылына соғады. Иісі қазаққа, аты мәлім Төле Әлібекұлы 1363-1756ж.ж.
Жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі
болған ел бірлігі үшін аянбай қызмет еткен ірі тарихи тұлға. Әбілмансүр
сол бидің үйіне келіп, одан баспана беруді өтінеді. Төле би баладан аты-
жөнін сұрағанда ол қауіп ойлап, атын айтпай Сіз қалай атасаңыз солай
болсын деген көрінеді. Шашы өскен, алба-жұлба киімі бар балаға Төле би
атың Сабалақ болсын дейді. Бұл жөнінде қазақ қара өлеңінің жолбарасы
Сүйінбай Аронұлы Тезек төреге тепсіне, зіл көрсете отырып,
Үш жүзге би Төле еді,
Заманнында сол Төле
Ташкентке бір келеді
Сенің атаң Абылайды
Әбілмансүр атанып,
От жағып жүрген жерінде
Шайханадан көреді.
Сол құлдықтан құтқарып,
Сабалақ деген ат қойып
Төле би алып келеді
Ел түйесін бақтырып
Қызметін көпке жақтырып,
Кірме екенін айтқызбай
Хан қойған бабам сол еді - делінген.
Төле би баланы қамқорлығына алып, түйесін бағуға пайдаланады. Сол
кездің өзінде-ақ Сабалақ басқа бақтаушыларға ұқсамайтын қылықтарымен өзіне
бидің отбасының назарын аударады. Абылайдың осы өмірін Үмбетай жырау былай
деп жырлаған:
Жас күнінде Абылай
Үргеніштен мұнда кеп
Сарыарқаны жерің деп
Қалың қазақ елім деп
Келмеп пе едің жаяулай
Төле биді тапқанда
Күндіз түйе баққанда
Жалғызбын деп шошымай
Еш малшыға қосылмай
Қара жерге отырмай
Күпінді салып астыңа
Жең жастанып басыңа
Қол аяғың төрт жақта
Жатушы едің сол шақта, - деген.
Бұл өлеңнің соңғы екі шумағын Төле би былай деп түсінген. Бір күні Төле
би ауылдан келе жатса, Сабалақ төрт тағандап, ұйықтап жатыр екен. Сонда
Төле би жолдастарына айтыпты: Мынау Сабалақ қалай ұйықтап жатыр. Соны
білесіңдер ма? - депті. Сонда жолаушылары Би, біз қайдан білейік депті.
Сонда Төле би Қолым жеткенше ұстаймын, аяғым жеткенше барамын, дүниенің
төрт бұрышын тіреп тұратын ұлтым дегені ғой мынау ұйқысы. Бұл төрт рулы
елді билейді екен - дейді. Кейбір деректерге қарағанда Әбілмансүр кейін
қарауыл руынан Дәулетбай деген байдың жылқысын бағады. Бірер жыл өткеннен
кейін елде Аттан жарияланғанда қалмақпен соғысуға Әбілмансүрда жиналады.
Оның ойын құп алған Дәулетбай жылқысынан таңдап, ат мінгізіп, батасын беріп
шығарып салады. Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуға Абылайға зор ықпал
жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын
ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқының басы біріксе ғана
тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала
кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе, Абылайдың ел өміріне ерте
араласуына себепші болады. Бұхар, Үмбетай жыраулардың және тағы басқа ауыз
әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай 20 жасында қан
майданда ерлігімен танылған. Бұхар жыраудың Абылғай Сен 20 жасқа жеткен
соң, алтын тұғыр үстінде, ақ сұңқар құстай түледің деуі осының дәлелі, қай
жылы туылса да 1730-1733 жылдар аралығыныда болған бір ұрыста бұрын
белгісіз Әбілмансүр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры қоңтажы Қалдан-
Цеоенннің жақын туысы (кейбір деректерде күйеу баласы немесе баласы)
Шырышты өлтіреді. Үлкен әкесінің әруағын шақырып, жауға Абылайлап атқойған.
Әбілмансүр жеңісті ұрыстан соң Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ
даласында,ы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жереде
Әбілмансүр есімі ұмытылып, Абылай атанады. Мәшһүр шежіресінде Бұл Абылай
жолбарыс атанып, ұлғая бара Қанішер Абылай атанған. Бұл баласының атын
Көркем Уәлі қойған. Мұнана бір бала туды, атын Әбілмансүр қойды. Бұл жас
бала САбалақ атанып жүріп, Абылайлап жауға шауып, Абылай атанады делінеді.
Қазақ халқының тарихына XVIII ғ басы халқымыз үшін қиын қыстауға толы
аласапыран зхаман болды. Осы кезде қазақ халқы өзінің бір тұтастығынан
айырылып, жерін жау таптап, тіпті ұлт ретінде құрып кетудің сәл-ақ алдында
тұрған болатын. Оның екі түрлі себептері бар еді. Біріншіден, қазақ жұрты
XVIII ғасырдың басында Алтайдан Жайыққа дейінгі алып даланы қамтитын бір
тұтас іргелі мемлекет еді. Өкінішке орай Әз Туке хан 1680-1718ж.ж дүние
салғаннан кейін ел хандардың таққа таласу сүргініне байланысты үш саяси
этникалық құрылымға, яғни үш жүзге бөлініп ыдырай бастады. Оның ең басты
себебі бірліктің экономикалық негізінің әлсіреуіне байланысты болды.
Екіншіден, қалқымыздың қиын қыстау кешкенінің себебі сол кездегі қазақ
елінің халықаралық жағдайына байланысты болған. Өйткен, қазақтың ұлан-ғайыр
байлыққа толы Сардаласы ежелден-ақ көһршілес елдердің билеушілерінің
сілекейін шұбырта қызықтырған. XVIII ғ ІІ-жартысында Жоңғар хандығы күшейе
түсті. Күшею себептері біріншіден, 1714 жылы І Петр подполковник
И.Д.Бухгольцке Қалмақ жеріне жорыққа шығуға бұйрық келеді. Патша
Бухгольцке Ертіс бойын жағалап, Яркент қаласына дейінгі жерді Ресейге
қарату талабын қояды. Бухгольц отрядының саны 4 жарым мың солдат. Бұл
әскери топ 1715 жылы шілде айында Тобольск қаласынан шығып, Яркентке бет
алады. Ертіс бойымен жүре отырып, отряд қазан айында Ямышев бекінісін
қалайды. Бірақ кешікпей 1716 жылы ақпан айында Бухгольц отряды Церен-Доба
қолбасшылық еткен он мың адамнан тұратын жоңғар әскерінің шабуылына ұшырап,
қашып. 700-дей ғана адам құтылады. Жоңғарлар тұтқынға алған әскерлердің
ішінде қару-жарақ жасаудан хабары бар бірнеше офицерлер болады. Солардың
бірі орыс тұтқынында болған аса білікті Швед офицері, әрі инженер Иоган
Густав Релат екен. Ол жоңғарлар тұтқынында көп жылдар болып, оларға темір
қорытуды, зеңбірек құюды, оқ-дәрі, мылтық жасауды үйретеді. 1723 жылы қазақ
еліне қанды жорық жасағанда Жоңғар әскері сол қару-құралды кеңінен
пайдаланған. Екіншіден XVIII ғ І-ші жартысында Үкімет басында Цеван-Рабдан,
Қалдан-Церен сияқты кемеңгер мемлекет қайраткерлері болғандығында болса
керек. Өйткені, олар бір ортаға бағынған мемлекет құрып тұрақты әскерге ие
болды. 1722 жылы жоңғар хандығында болып қайтқан Ресей елшісі Унковскийдің
айтуынша оның тұрақты әскерінің саны 60 мыңнан астам борлды, ал соғыс
кезінде оны 100 мыңға дейін жеткізе алатын мүмкіндігі болған.
Үшіншіден, жоңғарлардың сол тұстағы халықаралық қолайлы жағдайы болды.
Жоғарыда айтылғандай қазақ жеріне жорық жасай отырып, жоңғарлар Ресей мен
Қытай империясының қолдауын тапты, олармен бейбіт келісім шарт жасасты.
Алайды, қазақ елінің 1723 жылы Ақтабан шұбырынды апатына ұшырауына басты
себебі – оның сол тұстағы ішкі жағдайымен байланысты еді. Бір сөзбен
айтқанда XVIIIғ І-ширегінде қазақ хандығы зор саяси және экономикалық
дағдарысқа ұшырады. Осы бір қысыл таяң уақытта халық есін жинап, өз басына
күн туғанда ұлт намысын, ата-жұртын қорғауға, тағдырын өз қолына алып,
азаттық күреске шықты. Ел ержүрек батырлар тобы әр жерлерде бой көрсете
бастады. Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Саңырақ, Тайлақ, Қанай, Малайсары
сынды батырлардың жасақтары басқыншылардың кішігірім топтарын талқандады,
алайда ендігі бас мәселе сол жасақтардың басын құрап, елді жаудан мүлде
азат етуде болды. Осындай мақсатпен жиналған Ұлы жиын 1726 жылы Түркістан
қаласының оңтүстік-шығысыныдағы Ордабасы деген жерде өткен елдің басын
қосып кеңес өткізуге ұйытқы болғандар: Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке
сынды билер болды. Кеңеске қатысушылардың қатарында Болат, Әбілқайыр,
Самеке, Барақ, Әбілмәмбет хандары мен сұлтандар, жоғарыда аталған батырлар,
басқа ел басылары болған. Жиналыста азаттық күрестің жобасы белгіленген,
бүкіл қазақтың қосының қолбасшысы етіп Әбілқайыр ханды тағайындаған. Бұл
жиыннның Ұлы деп аталуы, ол елдің басын қосуға жол ашты, жауға қарсы ақ ту
көтерді. Бостандық үшін күрес бүкіл елді қамтыды. Ұлы Отан соғысына
айналды. Кешікпей қазақ жасақтары 1727 жылы Бұланты өзенінің жағасында
болған ірі шайқаста алғашқы жеңіске жетті. Бұл жеңіс қазақ елінің еңсесін
көтеріп, азаттық күрестегі жігеріне жігер қосты. Осы кезде Абылай 15 жаста
еді. Кейбір басылымдарда, атап айтсақ, Ақмола қаласында шығатын Сары-Арқа
журналының 1991 жылғы 2-ші санында Абылай 15 жасында қазақтың жоңғарларға
қарсы соғысына қатынасып, асқан ерлік көрсетеді - деп жазған. Ал менің
ойымша Абылайдың жұлдызы жанып, асқан ерлік көрсеткені қазақ жастары үшін
жеңіспен аяқталған. 1729 жылғы Балқаш көлінің оңтүстік-шығысында Ит ішпес
көлінің жағасында немесе 1730 жылы Болатқан қаза тапқан қанды шайқастан
боуы керек. Бұған дәлел ретінде Абылайдың оң қолы болған Бұқар жыраудың
мына бір жырын айтуға болады:
Ай Абылай, Абылай
Сен 20 жасқа жеткен соң
Алтын тұғыр үстінде
Ақ сүңқар құстай түледің
Дәулет құсы қонды басыңа
Қыдыр келді қасыңа
Ал Абылайдың жасы жиырмаға келгенде аты шыққанын Үмбетай жырау былай
жырлаған:
Ей Абылай, Абылай
Жиырма жасың толғанда
Қалмақпен соғыс болғанда
Алғашқы бақытты тапқанда
Шырыштың басын қаққанда
Қанжығаңа бас байлап,
Жау қашты деп айғайлап,
Абылайлап шапқанда... - деген.
Осындай шайқастарды жеңіспен аяқтап, Абылай хан деп шапқан
ұранның мәні ашылады. Қазақтар бас біріктіріп, сол тұстағы шайқастарда тап
айтқанда 1726 жылы Бұланды өзенінде, 1729 жылы Аңырақайда қалмақты ойсырата
жеңгенімен, хандар арасында қайта өрлеген бақталастықтың кесірінен, жеңісті
нәтижесімен пайдалана алмай қалды. 1730 жылы үш жүздің басын қосқан қосының
ханы Болаттың қаза табуына байланысты бұл атақтан Сәмекенің, Әбілқайырдың
да дәмесі болған. Ұлы хан болып, Әбілмәмбет сайланғаннан кейін өкпелеген
Әбілқайыр кіші жүздің жасақтарын ертіп, Орынбор жақтан бірақ шығыпты. Ал
Әбілмәмбеттің ұсынысы мен орта жүздің хандығына Абылайды сайлаған екен.
Мұны растайтын, дәлелдейтін бірнеше деректер бар. Соның бірі – Бұқар
жыраудың Хан Абылай атандың деген толғауын атауымызға болады. Хан болған
аты әр деректе әр түрлі. М.Ж.Көпеев өзінің жинақтарында мынаны: Тәуке
ханнан соң Ташкентте Үйсін, Төле би хандық қылды. Тәуке ханнан Болат хан,
мұнан Абу Әл Мұхамет хан, Түркістанды билеген Әбілмәмбет хан осы кісі.
Мұның алдында Сәмет хан болды.Әбілмәмбет-Сәмет атанды. Әбілмәмбет баласы-
Айғона.Әкесінің атын хан білмейді. Абылай хан осы Әбілмәмбет заманында
көзге түсіп, ауызға ілінеді. Бұлардың заманы 1148-1154 һижре еді келтірген.
Бұл біздің жыл санауымыз бойынша 1724-1740 жылдар.
Бұхар жыраудың Қолдан ханды қашырып, хан Абылай атандың деген сөзімен
Арыстанбай ақынның қырық сегіз жыл Көкшетауда хан болған деуі бір жерден
шығып отыр. Ал Қалдан-Церен 1745ж қайтқан, сондықтан Абылайдың хан болып
сайлануы одан бұрын болған. Өмірінің соңғы екі жылын Абылай Түркістанда
өткізген, оған Арыстанбай ақынның айтқан қырық сегіз жыл Көкшетуда хан
болғанын қоссақ, елу жыл болады. Енді 1781 жылы Абылайдың дүниеден өткенін
ескерсек, хан болған жылы 1731ж дәл келеді. М.Дулатов өзінің Хан Абылай
атты мақаласында былай Абылайды Ау! десіп, Атығай Есенемен байдың іргесіне
алып келіп, ақ отау көтеріп, Атығай қарауылдан алты қатын алып беріп, хан
көтерген екен -деген.
Шәкәрім Құдайберді ұлы өзінің Қазақ шежіресі атты кітабында:
Абылайдың ерлік атын шығарған, батырлығын танытқан соғыс 1731 жылы болған.
Содан кейін Әбілмәмбет хан оның асқан ерлігіне ырза болып Абылайлаған
мәнін анықтаған соң Абылайға хандықты өз қолынан береді. Ол үшін жүздің
тоқсан жақсы кісісін ертіп барып, Шақшақ Жәнібек деген дана қариясының
батасын алып дәстүр бойынша Абылайды хан көтереді -деген.
Ал Абылайдың ресми түрде бүкіл қазақ ханы болып сайлануы 1771 жылы
екені күман туғызбайтын жәйт. Совет тарихшылары Абылайдың хан болған
уақытын 1771ж тұрақтауының екі негізі бар сияқты: бірі, Әбілмәмбет
өлгеннен кейін халық Абылайды хан көтерген.
Екіншісі: Патшалық Россия үкіметінің Абылайды хандыққа белгілемек
болған уақыты. Бірақ бұл екі факті табан тіреп тұрарлық емес. Ал
Ш.Уалиханов өзінің шығармасында Абылай ханның 1771ж хан болуына байланысты
мынадай мәліметті келтірген: 1771ж Абылай серт беруі үшін орыс шекарасына
барғысы келмеді. Мені хан етіп халық сайлап Көктің ұлы өзінің грамотасымен
әлдеқашан бекіткен.
Ал Левшин өзінің ойын былай жеткізген: 1771ж Абылай Россияның оған
жіберген хандық шегін қабылдаудан бас тартты. 1778ж қазан айында оны хан
етіп бекіткен грамота Орынборға жіберілді. Оған қосымша бір тон, бір семсер
және бөрік жіберілді. Абылайды Орынборға барып, бұл сауғаларды алуға
шақырды. Сондай-ақ оның Орынборда немесе Сібір шекарасында ант беріп,
Россияға қарауын талап етті. Бұл талаптарды қабылдап болғаннан кейін Россия
үкіметі Абылай өз ордасында Россия үкіметінің жіберген бір мән-сатысының
алдында ант берсе де болады деді. Бірақ Абылай осындай шарттарда да ант
беруден бас тартып тұрып алды. Сөйтіп, Россияның оған қойған талаптарының
бәрі сәтсіздікке ұшырады -дейді. Міне, бұл фактілерден патшалық Россия
өкіметінің Абылайды хандыққа тағайындамақ болған 1771жылды Абылайдың хан
болған жылы еді деудің қисынсыз екендігін байқаған болды.
Абылайдың хан болуы сол дәуірдегі мүрагерлік дәстүр тұрғысынан
қарағанда ерекше болды. Ол сол дәуірдің ерекше жағдайы мен қазақ қоғамының
қажетінің нәтижесі еді. Абылай хан тағына көтерілгенге дейін қазақ халқының
азаттығы мен тәуелсіздігі үшін жапан далада жолбарыстай жорытып, талай
шайқастарға қатысып, батырлығымен абыройға бөленеді. Ұлт-азаттық күресті
ұйымдастырып, қазақ әскерлеріне тікелей қолбасшылық етеді. Қазақ халқының
экономикалық және саяси жағдайын біршама көтеруге бар мүмкіншілікті қолдана
біледі. Елдің қолдауына ие болады. Абылай өзінің хандық мемлекетін
басқаруда қатты тәртіп орнатумен бірге елін, жұртын адамгершілікке,
имандылыққа бастаған. Абылайға байланысты орыс құжаттарын мұқият тексерген
Шоқан оған арнаған мақаласында былай деп жазған: Как бы то ни было, в 1739
году мы находим его самым сильным из владельцев средней Орды, и русское
провительство по приеимуществу сносится с Абылаем. Бірақ Орта жүз
жұртшылығы оны хан етіп сайлағанымен, Абылай өзін ресми түрде ханмын деп
санаған болуы керек. 1740ж Ор қаласында Ресейге боданды болудың шартына қол
қойған хан ретінде - Әбілмәмбет, сұлтан дәрежесінде-Абылай.
Абылай тақырыбын зерттеушілердің пікір таласы болған – оның 1741 жылы
қалмақ тұтқынына қалай түскені. Оны әрбір зерттеуші әр түрлі пайымдайды:
бірі – аң аулап жүріп қапылыста қолға түсті десе, екіншісі, Абылай 200
әскерден тұратын шолу отрядын басқарып келе жатып жаудың негізгі әскерлері
тұрған жеріне тап болады. Азғана қазақ тобын мыңдаған ойрат әскері қоршап
алып талқандайды-мыс. Қадіржан Әбуовтың зерттеуіне сүйенсек, жоғарыда
аталаған пікірлердің екіншісі яғни, солғысы шындыққа жанасады. Өйткені, 30
мыңнан асып түсетін жоңғар әскері, Қалдан-Цереннің ең бір қаһарына қан
толған жойқын нояны Сыптаның бастауымен қазақ жеріне шабуылы тағыды
тұтқиылдан күтпеген мезгілде ақпанның аяғында басталды. Қазақ жерінде
айтарлықтай қарсылық күш кездестірмеген қалмақ әскері аз уақытта Шідерті
өзенінің жағасын келіп жетеді. Дәл осы сәтте Абылай асқан ерлік көрсетіп,
қалмақтарға қарсы 200 адамнан тұратын шағын қолмен шабуыл жасады. Бұл
жөнінде Ямышев бекінісінің комендаты Сібір губерниясының кеңесіне 1741жылы
1 маусымда жіберген мәлімдемесінде жазылған. Әрі қарай сол докуметте
қалмақтар оларды қазақ әскерлерін талқандап, Сұлтан Абылайдың бұл қимылы
жеңіске жеткізбеген мен алайда, қазақ сарбаздарын аттанысқа көтеріп, басын
біріктіріп, негізгі әскери күштерін жасауға мүмкіншілік әперді. Соның
нәтижесінде бұл жолы жоңғар шапқыншылары Сарыарқаны баса көктеп кіріп,
шағын шайқастарда жеңіске жетсе де түпкі стратегиялық мақсаты-қазақ
әскерінің негізгі күштерін талқандау-елдің быт-шытын шығару, тонау ққолынан
келменді. Жоңғар әскері көп шығынға ұшырап кейін шегінуге мәжбүр болды.
Осыған ұқсас тағы бір жәйтті баяндасам, Абылайды тұтқындағаннан кейін
қалмақ әскерінің қол басшысы қазақ әскерінің негізгі күштері топтаспас
бұрын жекелеп талғандау үшін бір қолға түскен қазақты жол көрсетуге алады.
Жоғарыда атап өткен докуметте, яғни Ямышев комендантының мәлімдемесінде
бірақ ол қалмақтарды қаса қана адастырып, оппа қарға ұрындырып, сақылдаған
сары аязда қансыратты. Бір қатары суықтан үсіп, әрең жол тапқан қалмақтар,
қазақ ауылына шабуыл жасамас бұрын, бәлкім ондағылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz