Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2 бет
І . бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... .13 бет
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері ... ... 13 бет
1.2. Электронды сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 бет
ІІ . бөлім. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... . 42 бет
ІІІ . бөлім. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52 бет
3.1. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау ... ... ... ... ... .. 52 бет
3.2. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау ... ... ... ... ... 59 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75 бет
Сілтеме жасалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84 бет
І . бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... .13 бет
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері ... ... 13 бет
1.2. Электронды сайлау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 бет
ІІ . бөлім. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32 бет
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... . 42 бет
ІІІ . бөлім. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52 бет
3.1. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау ... ... ... ... ... .. 52 бет
3.2. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау ... ... ... ... ... 59 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75 бет
Сілтеме жасалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84 бет
Сайлау – азаматтық қоғамның аса маңызды институты, қазіргі заманғы жағдайларда азамат еркінің көрінісі қызметін атқаратын халық билігін тікелей іске асыру нысаны. Сайлау арқылы өкілді билік органдарын қалыптастыру, сондай – ақ Президентті сайлау қазіргі демократиялық республикалардың негізгі элементтерінің бірі және түпкі негізі болып табылады. Мемлекеттік маңызы бар сайлауларды өткізу деңгейі мемлекеттің даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Сайлау, сайлау құқығының нормаларымен реттелетін рәсім ретінде, белгілі бір қағидаттарға негізделеді. Сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің қағидаттары, сондай – ақ субъективті сайлау құқықтарын беру қағидаттары сайлау құқығы қағидаттарының құрамдас бөліктері болып табылады, олар өз кезегінде халық билігінің мәнін көрсетеді және Конституциялық деңгейде бекітілген (Қазақстан Республикасы Конституциясының 33,41,51,86-баптары).
Біздің еліміздің сайлау заңнамасын жетілдіру процесі – тұрақты процесс. Әрбір өткізілген сайлау науқаны өз түзетулерін енгізеді. Кейде, қоғам мүдделерін ескере отырып, міндетті құқық қолдану тәжірибесін жүзеге асыру үшін жаңа нормаларды немесе жаңа сайлау тетіктерін енгізуге тура келеді.
Сайлау заңнамасын жетілдіру үшін халықаралық тәжірибенің де маңызы зор. Біздің сайлау заңнамамыздың көптеген нормаларының демократиялық дәстүрлер қалыптасқан елдерде пайдаланылатын, қазақстандық жағдайларға бейіиделген сайлау құқығы нормалары екені ешкімге де құпия емес.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ – ға, сондай – ақ бірқатар басқа халықаралық ұйымдарға қатысушы ел ретінде біз демократиялық адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы тиісті халықаралық құжаттарды ратификацияладық. Олардың ішінде аса маңыздылары демократиялық сайлау қағидаттары айқындалған Азаматтық жәнен саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегі демократиялық сайлау, сайлау құықтары мен бостандықтары туралы болып табылатыны сөзсіз. Осы құжаттардың негізгі ережелері «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңда көрсетілген.
Сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыру кезінде азаматқа сайлау бюллетенін алуға және дауыс беруге қатысуға мүмкіндік беретін сайлаушылардың тізімдерін сапалаы жасау шешуші сәттердің бірі болып табылады. Терминологияда, сайлау жасына жеткен (Қазақстанда – 18 жас) халықтың жиынтығы электорат деп аталады.
Бүгінгі күні Қазақстан республикасы Статистика агенттігінің 2011 жылғы 01 сәуірдегі жағдай бойынша деректеріне сай бүкіл республика бойынша сайлаушылардың жалпы саны 8 879 241 адамды құрайды. Сайлаушылардың ең көп саны дәстүрлі түрде жоғары дамыған өнеркәсіптік және аграрлық облыстарда тұрады: Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Алматы облысы, Қарағанды облысы. Сондай – ақ халқының тығыздығына байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында да сайлаушылардың саны көп (1 107 289 адам), бұл жалпы сайлаушылар санының 12%-ын құрайды. Қазақстанның батыс өңірлерінде дауыс берушілердің саны аз – Атырау облысы (267 832 адам), Маңғыстау облысы (237 176 адам). Қалған облыстардағы сайлаушылардың саны орташа дәрежеде – жарты миллион адамнан аспайды.
Біздің еліміздің сайлау заңнамасын жетілдіру процесі – тұрақты процесс. Әрбір өткізілген сайлау науқаны өз түзетулерін енгізеді. Кейде, қоғам мүдделерін ескере отырып, міндетті құқық қолдану тәжірибесін жүзеге асыру үшін жаңа нормаларды немесе жаңа сайлау тетіктерін енгізуге тура келеді.
Сайлау заңнамасын жетілдіру үшін халықаралық тәжірибенің де маңызы зор. Біздің сайлау заңнамамыздың көптеген нормаларының демократиялық дәстүрлер қалыптасқан елдерде пайдаланылатын, қазақстандық жағдайларға бейіиделген сайлау құқығы нормалары екені ешкімге де құпия емес.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ – ға, сондай – ақ бірқатар басқа халықаралық ұйымдарға қатысушы ел ретінде біз демократиялық адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы тиісті халықаралық құжаттарды ратификацияладық. Олардың ішінде аса маңыздылары демократиялық сайлау қағидаттары айқындалған Азаматтық жәнен саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегі демократиялық сайлау, сайлау құықтары мен бостандықтары туралы болып табылатыны сөзсіз. Осы құжаттардың негізгі ережелері «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңда көрсетілген.
Сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыру кезінде азаматқа сайлау бюллетенін алуға және дауыс беруге қатысуға мүмкіндік беретін сайлаушылардың тізімдерін сапалаы жасау шешуші сәттердің бірі болып табылады. Терминологияда, сайлау жасына жеткен (Қазақстанда – 18 жас) халықтың жиынтығы электорат деп аталады.
Бүгінгі күні Қазақстан республикасы Статистика агенттігінің 2011 жылғы 01 сәуірдегі жағдай бойынша деректеріне сай бүкіл республика бойынша сайлаушылардың жалпы саны 8 879 241 адамды құрайды. Сайлаушылардың ең көп саны дәстүрлі түрде жоғары дамыған өнеркәсіптік және аграрлық облыстарда тұрады: Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Алматы облысы, Қарағанды облысы. Сондай – ақ халқының тығыздығына байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында да сайлаушылардың саны көп (1 107 289 адам), бұл жалпы сайлаушылар санының 12%-ын құрайды. Қазақстанның батыс өңірлерінде дауыс берушілердің саны аз – Атырау облысы (267 832 адам), Маңғыстау облысы (237 176 адам). Қалған облыстардағы сайлаушылардың саны орташа дәрежеде – жарты миллион адамнан аспайды.
1. Шынтемірова Б. Шайхиев Т. Саясаттану. Оқу - әдістемелік құрал. Орал, 1998 ж.
2. Көшімов Д. Демократия негіздеріне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 1997 ж
3. Қазақстан Республикасы: саяси жаңғыру. Мақалалар жинағы. Астана, 2008 ж.
4. Шынтемірова Б. Ғ. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Орал, 2008 ж.
5. Гаджиев К. С. Политическая наука. М., 1994 г.
6. Даль Р. Введение в теорию демократии. М., 1992 г.
7. Демидов А. И., Федосеев А. А. Основы политологии. М., 1995 г.
8. Дмитриев А. В. Конфликтология. М., 2000 г.
9. Ильин В. В. Политология. М., 2000 г.
10. Казахстанская политологическая энциклопедия. Под. ред. Т. Т. Мустафина. Алматы., 1998 г.
11. Политология. Энциклопедический словарь. Под. ред. Ю. Л. Аверьянова. М., 1993 г.
12. Политическая энциклопедия. М., 1999 г.
13. Политология. Хрестоматия. Сост. М. А. Василик, М. С. Вершинин. М., 2001 г.
14. Современная сравнительная политология. М., 1997 г.
15. Политология в терминах и понятиях. М., 1996 г.
16. Волков Ю.Г. Социология: Учеб./Ред.В.И.Добренькова .-М. Гардарики, 2001 г.
17. Гофман А.Б. 7 лекций по истории социологии:Учеб. пособ. М., 2005 г.
18. Зеленов Л.А. Основы социологии: Учеб.пособ.-М. :ВЛАДОС, 2000 г.
19. История социологии:Учеб.пособ./Под общ.ред.: А.Е. Елсуков.-2-е изд./перераб.и доп.-Мн.:Выш.шк.,1997 г.
20. Кравченко А.И. Основы социологии: Учеб.пособ.-3-е изд. /испр.-М.,Екатеринбург:Деловая книга,1999 г.
21. Социология:Учеб./А.И.Кравченко, В.Ф.Анурин.-СПб.:Питер, 2004 г.
22. "Нур Отан"-Казахстан!/сообщение об итогах выборов депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан четвертого созыва. //Казахст. правда.-2007.-23авг.- С.1-2.
23. Умбеталиев С. Как проводится голосование: Выборы-2005. //Приуралье.-2005.-27 окт.
24. Бегимтаев,А.И. Совершенствование механизмов выборного процесса. //Казахская цивилизация .-2010., № 3.- С.11 - 15.
25. Доброта,Л. Страна сказала будущему "Да"!. //Казахст. правда.-2007.-21авг.- С.6-7.
26. Кононович Е. За мир, успех и процветание. //Казахст. правда.-2005. 6 дек.
27. Кононович Е. Казахстан: только вперед!. //Казахст. Правда. 2005.-1дек.
28. Лафитский Д. Партийная жизнь туманного Альбиона. / /Страна и мир.-2008.-11 апреля.- С.16.
29. Мир поздравляет с блестящей победой. //Казахст. правда.-2005.-9дек.-с1.
30. Мухлисова,З. Лидер познается в действии/ беседа И.Жусупкалиева. //Приуралье.-2007.-14 июля.-С.1-3.
31. Навстречу выборам: что требует Конституционный закон. //Приуралье.-2003. 13. окт.
32. Обращение Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан к избирателям. //Казахст. правда .-2005. -21окт.
33. Обращение областных отделений республиканских партий "Отан", "Асар",Гражданской и Аграрной партий к местным неправительственным организациям, общественным объединениям, другим юридическим лицам и гражданам Республики Казахстан. //Приуралье.-2005.-29 окт.
34. Перуашев А. Новый закон о выборах должен стать реальным шагом в укреплении демократических норм и традиций. //ПОИСК.СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК.-2004. № 2.-C.9-13.
35. Положение об обеспечении информационной безопасности электронной избирательной системы. //Казахст. правда.-2005.-25нояб.
36. Постановление Конституционного совета РК. О проверке конституционного закона РК О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон РК "О выборах в РК" на соответствие Конституции РК: Астана 9 апреля 2004 г., //Казахстанская правда. -2004. -13 апреля.
37. Президент РК. О выборах акимов аульных(сельских) округов, аулов(сел), поселков: Указ Президента РК. //Новости права.-2001. № 7.
38. Сообщение об итогах выборов Президента Республики Казахстан, объявленных на 4декабря 2005года. //Казахст. правда.-2005.-7дек.
39. Трунов В. Институт международного наблюдения, правовой анализ на основе выборов Президента РК. //Международное публичное и частное право.-2006. № 2. -с26.
40. Трунов И.Л.,Борисов И.Б. Выборы президента Казахстана, юридические проблемы наблюдения международными миссиями. //Право и политика.-2006. № 1-с.4-11.
41. Турганкулов К. Парламентские выборы в Казахстане и ОБСЕ: оценки, реалии и перспективы. //Казахст. правда.-2007.-9 нояб.
42. Умбеталиев С. Как предписано Законом. //Приуралье.-2005.-11окт.
2. Көшімов Д. Демократия негіздеріне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 1997 ж
3. Қазақстан Республикасы: саяси жаңғыру. Мақалалар жинағы. Астана, 2008 ж.
4. Шынтемірова Б. Ғ. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Орал, 2008 ж.
5. Гаджиев К. С. Политическая наука. М., 1994 г.
6. Даль Р. Введение в теорию демократии. М., 1992 г.
7. Демидов А. И., Федосеев А. А. Основы политологии. М., 1995 г.
8. Дмитриев А. В. Конфликтология. М., 2000 г.
9. Ильин В. В. Политология. М., 2000 г.
10. Казахстанская политологическая энциклопедия. Под. ред. Т. Т. Мустафина. Алматы., 1998 г.
11. Политология. Энциклопедический словарь. Под. ред. Ю. Л. Аверьянова. М., 1993 г.
12. Политическая энциклопедия. М., 1999 г.
13. Политология. Хрестоматия. Сост. М. А. Василик, М. С. Вершинин. М., 2001 г.
14. Современная сравнительная политология. М., 1997 г.
15. Политология в терминах и понятиях. М., 1996 г.
16. Волков Ю.Г. Социология: Учеб./Ред.В.И.Добренькова .-М. Гардарики, 2001 г.
17. Гофман А.Б. 7 лекций по истории социологии:Учеб. пособ. М., 2005 г.
18. Зеленов Л.А. Основы социологии: Учеб.пособ.-М. :ВЛАДОС, 2000 г.
19. История социологии:Учеб.пособ./Под общ.ред.: А.Е. Елсуков.-2-е изд./перераб.и доп.-Мн.:Выш.шк.,1997 г.
20. Кравченко А.И. Основы социологии: Учеб.пособ.-3-е изд. /испр.-М.,Екатеринбург:Деловая книга,1999 г.
21. Социология:Учеб./А.И.Кравченко, В.Ф.Анурин.-СПб.:Питер, 2004 г.
22. "Нур Отан"-Казахстан!/сообщение об итогах выборов депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан четвертого созыва. //Казахст. правда.-2007.-23авг.- С.1-2.
23. Умбеталиев С. Как проводится голосование: Выборы-2005. //Приуралье.-2005.-27 окт.
24. Бегимтаев,А.И. Совершенствование механизмов выборного процесса. //Казахская цивилизация .-2010., № 3.- С.11 - 15.
25. Доброта,Л. Страна сказала будущему "Да"!. //Казахст. правда.-2007.-21авг.- С.6-7.
26. Кононович Е. За мир, успех и процветание. //Казахст. правда.-2005. 6 дек.
27. Кононович Е. Казахстан: только вперед!. //Казахст. Правда. 2005.-1дек.
28. Лафитский Д. Партийная жизнь туманного Альбиона. / /Страна и мир.-2008.-11 апреля.- С.16.
29. Мир поздравляет с блестящей победой. //Казахст. правда.-2005.-9дек.-с1.
30. Мухлисова,З. Лидер познается в действии/ беседа И.Жусупкалиева. //Приуралье.-2007.-14 июля.-С.1-3.
31. Навстречу выборам: что требует Конституционный закон. //Приуралье.-2003. 13. окт.
32. Обращение Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан к избирателям. //Казахст. правда .-2005. -21окт.
33. Обращение областных отделений республиканских партий "Отан", "Асар",Гражданской и Аграрной партий к местным неправительственным организациям, общественным объединениям, другим юридическим лицам и гражданам Республики Казахстан. //Приуралье.-2005.-29 окт.
34. Перуашев А. Новый закон о выборах должен стать реальным шагом в укреплении демократических норм и традиций. //ПОИСК.СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК.-2004. № 2.-C.9-13.
35. Положение об обеспечении информационной безопасности электронной избирательной системы. //Казахст. правда.-2005.-25нояб.
36. Постановление Конституционного совета РК. О проверке конституционного закона РК О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон РК "О выборах в РК" на соответствие Конституции РК: Астана 9 апреля 2004 г., //Казахстанская правда. -2004. -13 апреля.
37. Президент РК. О выборах акимов аульных(сельских) округов, аулов(сел), поселков: Указ Президента РК. //Новости права.-2001. № 7.
38. Сообщение об итогах выборов Президента Республики Казахстан, объявленных на 4декабря 2005года. //Казахст. правда.-2005.-7дек.
39. Трунов В. Институт международного наблюдения, правовой анализ на основе выборов Президента РК. //Международное публичное и частное право.-2006. № 2. -с26.
40. Трунов И.Л.,Борисов И.Б. Выборы президента Казахстана, юридические проблемы наблюдения международными миссиями. //Право и политика.-2006. № 1-с.4-11.
41. Турганкулов К. Парламентские выборы в Казахстане и ОБСЕ: оценки, реалии и перспективы. //Казахст. правда.-2007.-9 нояб.
42. Умбеталиев С. Как предписано Законом. //Приуралье.-2005.-11окт.
Қазақстан Республикасы ғылым және білім министрлігі.
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік университеті.
Дүниежүзілік тарих және әлеуметтік –саяси пәндер кафедрасы.
Диплом жұмысы.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі.
Ғылыми жетекшісі: дүниежүзілік тарих және әлеуметтік –саяси
оқытушысы:
Орындаған:
Диплом жұмысы
қорғауға жіберілді __ ________________________2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: _________________________
Орал қаласы 2011 ж.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2 бет
І – бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесі ... ... ... ... ... ... .13 бет
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері ... ... 13 бет
1.2. Электронды сайлау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 бет
ІІ – бөлім. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 32 бет
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32 бет
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... . 42
бет
ІІІ – бөлім. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын
сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52 бет
3.1. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау ... ... ... ... ... ..
52 бет
3.2. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау ... ... ... ... ... 59
бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 75 бет
Сілтеме жасалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84 бет
Кіріспе.
Сайлау – азаматтық қоғамның аса маңызды институты, қазіргі заманғы
жағдайларда азамат еркінің көрінісі қызметін атқаратын халық билігін
тікелей іске асыру нысаны. Сайлау арқылы өкілді билік органдарын
қалыптастыру, сондай – ақ Президентті сайлау қазіргі демократиялық
республикалардың негізгі элементтерінің бірі және түпкі негізі болып
табылады. Мемлекеттік маңызы бар сайлауларды өткізу деңгейі мемлекеттің
даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Сайлау, сайлау құқығының
нормаларымен реттелетін рәсім ретінде, белгілі бір қағидаттарға
негізделеді. Сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің қағидаттары, сондай – ақ
субъективті сайлау құқықтарын беру қағидаттары сайлау құқығы қағидаттарының
құрамдас бөліктері болып табылады, олар өз кезегінде халық билігінің мәнін
көрсетеді және Конституциялық деңгейде бекітілген (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 33,41,51,86-баптары).
Біздің еліміздің сайлау заңнамасын жетілдіру процесі – тұрақты
процесс. Әрбір өткізілген сайлау науқаны өз түзетулерін енгізеді. Кейде,
қоғам мүдделерін ескере отырып, міндетті құқық қолдану тәжірибесін жүзеге
асыру үшін жаңа нормаларды немесе жаңа сайлау тетіктерін енгізуге тура
келеді.
Сайлау заңнамасын жетілдіру үшін халықаралық тәжірибенің де маңызы
зор. Біздің сайлау заңнамамыздың көптеген нормаларының демократиялық
дәстүрлер қалыптасқан елдерде пайдаланылатын, қазақстандық жағдайларға
бейіиделген сайлау құқығы нормалары екені ешкімге де құпия емес.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ – ға, сондай – ақ бірқатар басқа халықаралық
ұйымдарға қатысушы ел ретінде біз демократиялық адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы тиісті халықаралық құжаттарды ратификацияладық.
Олардың ішінде аса маңыздылары демократиялық сайлау қағидаттары айқындалған
Азаматтық жәнен саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегі демократиялық сайлау,
сайлау құықтары мен бостандықтары туралы болып табылатыны сөзсіз. Осы
құжаттардың негізгі ережелері Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңда көрсетілген.
Сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыру кезінде азаматқа сайлау
бюллетенін алуға және дауыс беруге қатысуға мүмкіндік беретін
сайлаушылардың тізімдерін сапалаы жасау шешуші сәттердің бірі болып
табылады. Терминологияда, сайлау жасына жеткен (Қазақстанда – 18 жас)
халықтың жиынтығы электорат деп аталады.
Бүгінгі күні Қазақстан республикасы Статистика агенттігінің 2011 жылғы
01 сәуірдегі жағдай бойынша деректеріне сай бүкіл республика бойынша
сайлаушылардың жалпы саны 8 879 241 адамды құрайды. Сайлаушылардың ең көп
саны дәстүрлі түрде жоғары дамыған өнеркәсіптік және аграрлық облыстарда
тұрады: Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Алматы облысы, Қарағанды
облысы. Сондай – ақ халқының тығыздығына байланысты Оңтүстік Қазақстан
облысында да сайлаушылардың саны көп (1 107 289 адам), бұл жалпы
сайлаушылар санының 12%-ын құрайды. Қазақстанның батыс өңірлерінде дауыс
берушілердің саны аз – Атырау облысы (267 832 адам), Маңғыстау облысы
(237 176 адам). Қалған облыстардағы сайлаушылардың саны орташа дәрежеде –
жарты миллион адамнан аспайды.
Осы статистикалық көрсеткіштердің сайлау өткізу кезіндегі халық
белсенділігінің көрсеткіштерінен айырмашылығы бар. Қалыптасқан жағдай
бойынша Алматы қаласы таңдаушылардың жалпы санының 25%-нан жоғары
көрсеткішті берген емес (2005 жылғы Қазақстан Республикасының Президентін
сайлауды қоспағанда), Оңтүстік Қазақстан облысындағы сайлаулар жалпы
таңдаушылардың 34%-нан асқан жоқ. Сонымен бірге халқының саны аз Атырау
облысында сайлауға қатысатын халықтың саны 35 - 40%-дан төмен түспейді. {1}
Диплом жұмысының өзектілігі.
Конституцияға енгiзiлген сайлау заңына қатысты демократиялық
өзгерiстер халықтың қолдауына ие болды. Бiрақ, бұл – бiздiңше,
демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлi де болса
демократияландыру iсiне кедергi келтiретiн келеңсiз жағдайлар баршылық.
Мәселен, кейбiр шенеунiктердiң өз құзырын асыра пайдаланып, кәсiби этиканы
сақтамайтыны, озбырлығы және өкiнiшке қарай, ел iшiнде орын алып отырған
жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыс секiлдi өрелi азаматқа сай емес тiрлiктер
мемлекет пен қоғамның дамуына, мемлекеттiң беделiне нұқсан келтiредi.
Бiздiңше, Конституциясын қадiрлейтiн елде осынау жағымсыз әрекетке тосқауыл
қойылатын болады. Ол үшiн атқарылып жатқан шаралар баршылық. Демек, қоғамда
демократияландыру процесiн әлi де жетiлдiре түсетiн тұстар аз емес. Ең
әуелi Парламенттiң құзырын арттырып, атқарушы билiктiң құзырын бұрынғыға
қарағанда, кемiту ел басқару iсiне айтарлықтай зиян тигiзбейдi деп бiлемiз.
Сондай-ақ, тәуелсiз және объективтi сайлап қойылатын сот жүйесiн енгiзу;
әкiмдердi халық сайлап, жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды толық қалыптастыру;
баспасөз бостандығына демократиялық кепiлдiк беру сияқты шаралар қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі Қазақстандағы сайлау жүйесінің шын мәнінде
демократиялық сайлауға тән негіздерін зерттеу қажеттілігінен туындап отыр.
Диплом жұмысының мақсаты.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу. Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесінің жетістіктері мен кемшіліктерін ашып көрсету. Қазақстан
Республикасы азаматтарының сайлау құқығының сақталуы және сайлау
органдарының институционалдық құрылымын зерттеу. Қазақстан Республикасының
жоғарғы билік органдарын сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге
қатысты нақты ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу.
2. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелерін салыстырмалы зерттеу
және олардың жетістіктері мен кемшіліктерін көрсету.
3. Электронды сайлау жүйесін басқа елдерді қолданылып жүрген электронды
сайлау жүйелерімен салыстырмалы зерттеу және оның жетістіктері мен
кемшіліктерін көрсету.
4. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау органдары
мәселелерін ғылыми – теориялық және қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан
зерттеу.
5. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы сақталуы мәселелерін
зерттеу және азаматтардың сайлау құқықтарын жетілдіруге қатысты ұсыныстар
беру.
6. Қазақстан Республикасының сайлау органдарының институционалдық құрылымын
зерттеу және олардың қызметтерін жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
7. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын сайлау тәжірибесін
зерттеу.
8. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
9. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы үш бөлім және алты тараудан
тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесін ғылыми – теориялық және қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу
және Қазақстан Республикасының сайлау жүйесінің жетістіктері мен
кемшіліктерін ашып көрсету мәселелері қойылды.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінің бірінші тарауы мажоритарлық және
теңдестірілген сайлау жүйелерін салыстырмалы зерттеу және олардың
жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетуге арналды.
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі
түріне сайлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті,
заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси
құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы
бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт
жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай
атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді.
Қазіргі уақытта әлем елдерінде сайлау жүйесінің екі – мажоритарлық
және пропорционалдық жүйесі кең тараған. Мажоритарлық сайлау жүйесі
(французша – majorіtaіre – көпшілік) – дүние жүзі елдерінде ең жиі
кездесетін сайлау жүйесінің түрі. Бұл жүйе бойынша сайлауға түскен
үміткерлердің ішінде ең көп дауыс алғаны жеңіске жетеді. Бірақ “көпшілік”
дауыс ұғымы сол елдің сайлау заңымен анықталады. Абсолютті көпшілікке округ
бойынша берілген дауыстың жартысының көбін алған кандидат сайланған болып
есептелсе, салыстырмалы көпшілік дауыста өз қарсыластарынан көп дауыс алған
үміткер жеңіске жеткен болып саналады. АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония,
Канада сияқты дамыған елдерде сайлаудың осы жүйесі жұмыс істейді.
Пропорционалдық сайлау жүйесінде дауыс беру нәтижесі берілген дауыстың
нақты пропорционалды саны бойынша анықталады. Бұл жүйе бойынша сол елдің
сайлау заңында белгіленген межеден (барьерден) өткен партия депутаттық
орынтаққа ие бола алады. Бұл шек Қазақстанда 7% болып белгіленген. Яғни, 7%
дауыс алған партиялар заң шығарушы органға өз өкілдерін жібере алады. Бұл
жүйе демократиялықтың ең жарқын үлгісі болып есептелгенмен, бұл жүйе
азаматтардың бір бөлігінің сайлану құқығын шектеуі мүмкін. Өйткені,
партияда жоқ азаматтар парламентке өте алмайды. Сондықтан да әлем елдерінің
едәуір бөлігінде депутаттардың жартысы мажоритарлық жүйемен, ал екінші
жартысы пропорционалдық жүйемен сайланады. Бұл жүйе аралас жүйе деп
аталады.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер
көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт
емес.
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде
сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат
сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция,
Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты
көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет
қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның
кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының
(ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры
ескерілмейді. {2}
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік
принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың
(депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда
депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында
оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп
дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау
округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар
партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай
сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең
дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға
дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінің екінші тарауы электронды сайлау
жүйесін басқа елдерді қолданылып жүрген электронды сайлау жүйелерімен
салыстырмалы зерттеу және оның жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетуге
арналып отыр.
Сайлау автоматтандырылған ақпараттық жүйесін құрудың негізі
2003 жылы қаланды. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің 2004 жылғы
халыққа жолдауында елімізде сайлаушылар, дауыс беру тізімін құрайтын, дауыс
беру нәтижелерін бекіту және сайлау нәтижелерін Сайлау автоматтандырылған
ақпараттық жүйесі Қазақстан Республикасының Президентін, Парламент Мәжілісі
мен Сенаты депутаттарын, мәслихаттарды, жергілікті өзін-өзі басқару
әкімдері мен мүшелерін, сонымен қатар республикалық референдум сайлауларын
жоспарлау, дайындау және өткізуді іске асыратын ақпаратты іс жүргізулерін
автоматтандыру үшін арналған.
Қазақстан Республикасы аймағында Сайлау ААЖ енгізу, барлық
дәрежедегі сайлау комиссиялары жұмыстарының тиімділігін айтарлықтай
жоғарылатуды, сайлау нәтижесіне республика халқының, халықаралық ұйымдардың
және саяси қызмет субьектілерінің сенім деңгейін қаматамасыз етуге
бағытталған.
2004 жылы 15 қыркүйекте электронды сайлау жүйесін қабылдау Мемлекеттік
комиссиясымен Сайлау автоматтандырылған ақпараттық жүйесін пайдалануға
қабылдау туралы актіге қол қойылды.
Қазақтелеком АҚ жүргізген байланыс арналары және Сайлау ААЖ
құралын алдын ала тестілеу зерттеулерінің нәтижелері бойынша, жүйені
Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің депутаттарын 2004 жылғы 19
қыркүйектегі сайлауын өткізу барысында 961 сайлау учаскесінде пайдалануға
шешім қабылданған болатын.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Президентін сайлау кезінде электронды
дауыс беру 1447 сайлау учаскелерінде пайдаланды, ол еліміздегі барлық
сайлау учаскелерінің жалпы санынан 15 % құрады. Сонымен, 2005 жылы 4
желтоқсандағы Қазақастан Республикасы Президентін сайлау кезінде электронды
дауыс беру жүйесін сайлаушылардың 31 % қолдануға мүмкіншілігі болды.
Бұл ретте сайлаушылар өз еріктерін білдіру үшін дауыстарын өз
қалауынша беруге мүмкіндік жасалды, - Сайлау ААЖ немесе қағаз
бюллетендерін қолдану арқылы.
Жалпы, Қазақстан Республикасының Президентін сайлау кезінде
автоматтандырылған ақпарат жүйесі өзінің сенімділігін көрсетіп,
сайлаушылардың, бұқаралық ақпарат құралдарының және халықаралық
бақылаушылардың өң бағаларын алды.
Сайлау ААЖ пайдалану кезінде алынған тәжірибе, оны ары қарай дамыту
және жетілдіру бойынша ұсыныстарды құруға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы азаматтарының
сайлау құқығы және сайлау органдары мәселелерін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу жағдаяты көтерілді. {3}
Диплом жұмысының екінші бөлімінің бірінші тарауы Қазақстан
Республикасы азаматтарының сайлау құқығы сақталуы мәселелерін зерттеу және
азаматтардың сайлау құқықтарын жетілдіруге қатысты ұсыныстар беруге
арналды.
Қазақстан Республикасындағы сайлау Республика азаматының сайлау
және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделеді (Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 2 – бабы).
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматты
сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге, сондай – ақ оның еркін
білдіруді шектеуге ешкімнің де құқығы жоқ. (3-б.3-т)
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы – Республиканың он сегіз жасқа
жеткен азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне немесе кез – келген өзге жағдаяттарға қарамастан,
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы. (4-б.1-т.). Сайлаушылар Республика
Президенті, партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламент Мәжілісінің
депутаттары және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір
дауысы болады (5-б. 1-т.). Сайлаушылар Республиканың өзге де жергілікті
өзін - өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауға тең негіздерде қатысады
әрі олардың әрқайсысының тең дауыс саны болады (5-б. 2-т.).
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасы
Конституциялық заңының 7 – бабына сәйкес Парламент Сенатының депутаттарын
сайлауға таңдаушылар – мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика
азаматтары қатысады. Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бір дауысы
болады.
Президентті, Парлдамент Мәжілісі мен мәслихаттардың депутаттарын, өзге
де жергілікті өзін - өзі басқару органдарының мүшелерін сайлаған кезде
сайлаушылар тізімі жасалады. Сенат депутаттарын сайлау кезінде
таңдаушылардың тізімдері жасалады. (Сайлау туралы КЗ 24-б. 1-т.).
Таңдаушылардың тізімдеріне: 1) облыс аумағында орналасқан мәслихаттардың;
2) тиісінше респбликалық маңызы бар қала мен Республика астанасы
мәслихатының барлық депутаттары енгізіледі. 3. Азамат (таңдаушы)
сайлаушылардың (таңдаушылардың) бір ғана тізіміне ене алады. (Сайлау
туралы КЗ 25-б.2-3 т.). {4}
Диплом жұмысының екінші бөлімінің екінші тарауы Қазақстан
Республикасының сайлау органдарының институционалдық құрылымын зерттеу және
олардың қызметтерін жетілдіруге қатысты ұсыныстар беруге арналды.
Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық
сайлау комиссиясы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 22 қыркүйектегі
қаулысымен 25 адамнан құрылған болатын.
1989 жылғы 18 қазанда Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері
шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы аппаратының құрамы бекітілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысына сәйкес Ортсайлауком
аппараты 7 адамнан құралды.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі 1991 жылғы 28 маусымда Қазақ ССР-і
депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы
құрамына өзгерістер енгізді.
1993 жылғы 8 желтоқсан күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Қазақстан
Республикасы Орталық сайлау комиссиясын сайлау туралы қаулысы қабылданды.
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының құрамын Қазақстан
Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес сайлады.
Осы жылдың 21 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы туралы Ереже
бекітілді.
1995 жылғы 17 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы туралы Жарлығы
қабылданды. Орталық сайлау комиссиясының отставкаға кету туралы өтінішін
қарай келе, Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын қызметтен босату
туралы шешім қабылданды.
1995 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының жаңа құрамы
бекітілді.
1996 жылғы 11 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен Орталық сайлау комиссиясы туралы жаңа Ереже бекітілді.
2007 жылғы конституциялық реформаға дейін Республиканың Орталық сайлау
комиссиясы Төрағасын, Төрағаның орынбасарын және мүшелерін Қазақстан
Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша сайлау Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің айрықша құзіретіне жататын.
Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияға сәйкес Орталық сайлау комиссиясын
қалыптастырудың келесі тәртібі қолданылады:
• Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы мен екі мүшесін бес жыл
мерзімге Қазақстан республикасының Президенті тағайындайды;
• Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент
Сенаты тағайындайды;
• Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент
Мәжілісі тағайындайды.
Әрбiр саяси партия тиiстi сайлау комиссиясының құрамына бiр
кандидатура ұсынуға құқылы. Саяси партия сайлау комиссиясының құрамына осы
саяси партияның мүшесi болып табылмайтын кандидатура ұсынуға құқылы.
Мәслихат белгiлеген, сайлау комиссияларын құру мерзiмiне дейiн бiр
айдан кем болмауға тиiс мерзiмде саяси партиялардың ұсыныстары болмаған
жағдайда, мәслихаттар сайлау комиссиясын өзге қоғамдық бiрлестiктердiң және
жоғары тұрған сайлау комиссияларының ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының құрамына ұсынылған адамдар оның жұмысына
қатысуға келiсетiнi туралы өтiнiштерiн қоса бередi. Сайлау комиссиясының
төрағасы, төрағаның орынбасары, хатшысы сайлау комиссиясының алғашқы
отырысында сайланады.
Сайлау комиссияларының жаңа құрамын құру сайлау комиссияларының
өкiлеттiк мерзiмi аяқталардан кемiнде екi ай бұрын басталады және өкiлеттiк
мерзiмiнiң бiтуiне кемiнде үш күн қалғанда аяқталады.
Сайлау комиссияларын құратын органдар сайлау комиссияларының өкiлеттiк
мерзiмi iшiнде олардың құрамына өзгерiстер енгiзуге құқылы.
Сайлау комиссияларын құру туралы шешiм, олардың құрамы мен орналасқан
жерi туралы бұқаралық ақпарат құралдарында хабарланады.
Сайлау комиссияларының өз құзыретiнiң шегiнде қабылдаған шешiмдерi
тиiстi аумақтағы барлық мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарының
орындауы үшiн мiндеттi.
Сайлау комиссиялары өз өкiлеттiктерiн жүзеге асыруы кезiнде олардың
қызметiне араласуға жол берiлмейдi.
Сайлау комиссиясының қызметi сайлау комиссиясын құратын органның
шешiмi бойынша немесе жоғары тұрған сайлау комиссиясы өтiнiшiнiң негiзiнде
сот шешiмiмен тоқтатылуы мүмкiн.
Диплом жұмысының үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының жоғарғы
билік органдарын сайлау тәжірибесін зерттеу мәселесі қойылып отыр. {5}
Диплом жұмысының үшінші бөлімінің бірінші тарауы Қазақстан
Республикасы Президентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге
қатысты ұсыныстар беру мәселелеріне арналып отыр.
Президенттiң кезектi сайлауы бес жылда бiр рет тиiстi жылғы
желтоқсанның бiрiншi жексенбiсiнде өткiзiледi және ол мерзiмi жағынан
Республика Парламентiнiң жаңа құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге тиiс.
Президенттiң кезектi сайлауын Парламент Мәжiлiсi қыркүйектiң екiншi
жексенбiсiнен кешiктiрмей жариялайды.
Бiр адам қатарынан екi реттен артық Президент болып сайлана алмайды.
Бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентiне - Елбасына
қолданылмайды.
Президенттiкке кандидатқа Конституция мен осы Конституциялық заң
қоятын талаптарға оның сәйкестiгiн азаматтың өзiн-өзi ұсыну туралы өтiнiшi
немесе республикалық қоғамдық бiрлестiктiң жоғары органының кандидатты
ұсыну туралы хаттамасының үзiндiсiн кандидаттың дауысқа түсуге келiсiмi
туралы өтiнiшiмен қоса тапсырған кезден бастап бес күн iшiнде Орталық
сайлау комиссиясы белгiлейдi. Бұл ретте Президентке кандидаттың Қазақстан
Республикасында соңғы он бес жыл тұру фактiсiн Орталық сайлау комиссиясы
анықтайды, ал кандидаттың мемлекеттiк тiлдi еркiн игергенiн анықтау рәсiмi
Республика Конституциялық Кеңесiнiң Конституцияның 41-бабының 2-тармағына
ресми түсiндiрме беруi туралы актiсiне сәйкес Орталық сайлау комиссиясының
қаулысымен анықталады.
Президенттiкке кандидаттар ұсыну құқығы белгiленген тәртiппен
тiркелген республикалық, қоғамдық бiрлестiктерде, сондай-ақ өзiн-өзi ұсыну
жолымен - азаматтарда болады.
Президенттiкке кандидаттар ұсыну сайлау жарияланған күннен кейiнгi күнi
басталып, сайлауға екi ай қалғанда аяқталады.
Президенттiкке кандидаттар нешеу болса да тiркеуге ұсынылады.
Президенттiкке кандидаттарды тiркеу, егер сайлауды тағайындау кезiнде
өзгеше көзделмесе, сайлауға дейiн екi ай бұрын басталады және сайлауға
қырық күн қалғанда аяқталады.
Республика Президентiнiң, Сенат Төрағасының, Мәжiлiс Төрағасының,
Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде бестен бiр бөлiгiнiң, Премьер-
Министрдiң сайлау қорытындылары шығарылғаннан кейiн он күн iшiнде берiлуi
мүмкiн өтiнiшi бойынша Конституциялық Кеңес дау туындаған жағдайда
Республика Президентi сайлауын өткiзудiң дұрыстығы жөнiндегi мәселенi
шешедi. Бұл ретте Республика Президентiнiң қызметке кiрiсуi өтiнiштi қарау
кезiнде тоқтатыла тұрады.
Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентi сайлауын өткiзудiң
дұрыстығы жөнiнде дау туындаған жағдайда сайлауды әзiрлеу мен өткiзуге
байланысты материалдарды Конституциялық Кеңеске бередi. {6}
Диплом жұмысының үшінші бөлімінің екінші тарауы Қазақстан Республикасы
Парламентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге қатысты
ұсыныстар беру мәселелеріне арналып отыр.
Сайлау тағайындауға мыналар: кезектi сайлау үшiн - Сенат
депутаттарының конституциялық өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуi; кезектен тыс
сайлау үшiн - Парламент өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы Сенатта
өкiлдiгi жоқ тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердiң құрылуы; шығып қалған
депутаттардың орнына сайлау өткiзу үшiн - депутат өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен
бұрын тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы негiз болып
табылады.
Белгiленген жағдайда депутаттар сайлауын Сенат депутаттарының
конституциялық өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуiне дейiн кемiнде төрт ай қалғанда
Республика Президентi тағайындайды және ол конституциялық өкiлеттiк
мерзiмiнiң бiтуiнен кемiнде екi ай бұрын өткiзiледi.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi бiр
мезгiлде Парламент өкiлеттiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату туралы шешiм
қабылдай отырып әрi Парламент өкiлеттiгiн тоқтатқан күннен бастап екi айдың
iшiнде тағайындайды.
Сенат депутаттығына кандидат облыс мәслихаттарының, республикалық
маңызы бар қала немесе Республика астанасы мәслихатының өкiлдерi болып
табылатын таңдаушылардың жалпы санының кемiнде он процентiнiң қолдауына,
бiрақ бiр мәслихаттан таңдаушылар дауысының жиырма бес процентiнен аспайтын
даусына ие болуға тиiс.
Сенат депутаттығына кандидат тiркелген күннен бастап және дауыс бepугe
екi күн қалғанға дейiнгi кезеңде тиiсiнше облыстық, қалалық (республикалық
маңызы бар қала мен Республика астанасының) сайлау комиссиясына бұл туралы
жазбаша өтiнiш бере отырып, өз кандидатурасын алып тастай алады.
Мәжiлiс депутаттарының өкiлдiгiнiң конституциялық мерзiмiнiң бiтуi
кезектi сайлауды; Парламент немесе Парламент Мәжiлiсi өкiлеттiгiнiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы кезектен тыс сайлауды; депутат өкiлеттiгiнiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы, депутатты мандатынан айыру не оның қайтыс
болуы шығып қалғандардың орнына депутаттар сайлауын тағайындауға негiз
болып табылады.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi Мәжiлiс
депутаттары өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуiнен кемiнде бес ай бұрын
тағайындайды және ол екi айдан кешiктiрiлмей өткiзiледi.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi бiр
мезгiлде Парламент немесе Парламент Мәжiлiсi өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын
тоқтатылғаны туралы шешiм қабылдай отырып, Парламенттiң немесе Парламент
Мәжiлiсiнiң өкiлеттiгi мерзiмiнен бұрын тоқтатылған күннен бастап екi айдың
iшiнде тағайындайды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжiлiс депутаттарының сайлауы
күнi Мәжiлiстiң партиялық тiзiм бойынша сайланатын депутаттар сайлауы
өткiзiлетiн күнмен дәл келмеуi мүмкiн.
Көзделген жағдайларда шығып қалғандардың орнына депутаттар сайлауын
депутат мандаты мерзiмiнен бұрын тоқтатылған және одан айырылған не ол
қайтыс болған сәттен бастап үш айдан кешiктiрмей Орталық сайлау комиссиясы
тағайындайды.
Партиялық тiзiмдер бойынша сайланатын Мәжiлiс депутаттығына
кандидаттар ұсыну құқығы - белгiленген тәртiппен тiркелген саяси
партияларға, ал Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжiлiс депутаттығына
кандидаттарға қатысты Ассамблея Кеңесiне тиесiлi.
Бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы бойынша Мәжiлiс
депутаттығына сайлау үшiн адамдарды партиялық тiзiмге енгiзу саяси
партияның жоғары органы мүшелерiнiң жалпы санының көпшiлiк даусымен
жүргiзiледi. Саяси партиялардың партиялық тiзiмдерге осы саяси партияның
мүшелерi болып табылмайтын адамдарды кiргiзуге құқығы жоқ.
Саяси партияның жоғары органының шешiмi азаматтың партиялық тiзiмге
енгiзуге келiсiмi туралы өтiнiшiмен бiрге Орталық сайлау комиссиясына
жiберiледi. {7}
Диплом жұмысының дәлелдемелік көзіне 1948 жылы қабылданған Адам және
азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы; 1995 жылдың 30 –шы
тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы N 254 Заңы; Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28
қыркүйектегi N 2464 Конституциялық заңы.
Диплом жұмысын жазу барысында әлеуметтану және саясаттану пәні
оқулықтары мен ғылыми монографиялар, арнайы жинақтар мен баспасөз бетінде
жарияланған ғылыми - талдамалық мақалалар пайдаланылды. Солардың ішінде
негізгілері: Шынтемірова Б. Шайхиев Т. Саясаттану. Оқу - әдістемелік құрал.
Орал, 1998 ж.; Көшімов Д. Демократия негіздеріне кіріспе. Оқу құралы.
Алматы, 1997 ж.; Шынтемірова Б. Ғ. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Орал,
2008 ж.; Гаджиев К. С. Политическая наука. М., 1994 г.; Даль Р. Введение в
теорию демократии. М., 1992 г.; Демидов А. И., Федосеев А. А. Основы
политологии. М., 1995 г.; Дмитриев А. В. Конфликтология. М., 2000 г.; Ильин
В. В. Политология. М., 2000 г.; Казахстанская политологическая
энциклопедия. Под. ред. Т. Т. Мустафина. Алматы., 1998 г.; Политология.
Энциклопедический словарь. Под. ред. Ю. Л. Аверьянова. М., 1993 г. 22. "Нур
Отан"-Казахстан!сообщение об итогах выборов депутатов Мажилиса Парламента
Республики Казахстан четвертого созыва. Казахст. правда.-2007.-23авг.-
С.1-2.; Умбеталиев С. Как проводится голосование: Выборы-2005. Приуралье.-
2005.-27 окт.; Бегимтаев,А.И. Совершенствование механизмов выборного
процесса. Казахская цивилизация .-2010., № 3.- С.11 - 15.; Доброта,Л.
Страна сказала будущему "Да"!. Казахст. правда.-2007.-21авг.- С.6-7.;
Кононович Е. За мир, успех и процветание. Казахст. правда.-2005. 6
дек.; Кононович Е. Казахстан: только вперед!. Казахст. Правда. 2005.-
1дек.; Трунов В. Институт международного наблюдения, правовой анализ на
основе выборов Президента РК. Международное публичное и частное право.-
2006. № 2. -с26.; Трунов И.Л.,Борисов И.Б. Выборы президента Казахстана,
юридические проблемы наблюдения международными миссиями. Право и
политика.-2006. № 1-с.4-11.; Турганкулов К. Парламентские выборы в
Казахстане и ОБСЕ: оценки, реалии и перспективы. Казахст. правда.-
2007.-9 нояб.; Умбеталиев С. Как предписано Законом. Приуралье.-2005.-
11окт.
І – бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі.
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері.
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі
түріне сайлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті,
заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси
құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы
бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт
жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай
атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді.
Демократияны жүзеге асырудың ең маңызды құралы сайлау болып табылады.
Өйткені, азаматтардың саяси билікке араласуы сайлау арқылы ғана жүзеге
асады. Сайлаушылар заң шығарушы органға өздерінің өкілдерін сайлау арқылы
билік ісіне араласады. Өздерінің билік жүргізу құқығын өздері таңдап,
сенім білдірген өкілдері арқылы жүзеге асыру жолын өкілдік демократия деп
атайды.
Қазіргі уақытта әлем елдерінде сайлау жүйесінің екі – мажоритарлық
және пропорционалдық жүйесі кең тараған. Мажоритарлық сайлау жүйесі
(французша – majorіtaіre – көпшілік) – дүние жүзі елдерінде ең жиі
кездесетін сайлау жүйесінің түрі. Бұл жүйе бойынша сайлауға түскен
үміткерлердің ішінде ең көп дауыс алғаны жеңіске жетеді. Бірақ “көпшілік”
дауыс ұғымы сол елдің сайлау заңымен анықталады. Абсолютті көпшілікке округ
бойынша берілген дауыстың жартысының көбін алған кандидат сайланған болып
есептелсе, салыстырмалы көпшілік дауыста өз қарсыластарынан көп дауыс алған
үміткер жеңіске жеткен болып саналады. АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония,
Канада сияқты дамыған елдерде сайлаудың осы жүйесі жұмыс істейді.
Пропорционалдық сайлау жүйесінде дауыс беру нәтижесі берілген дауыстың
нақты пропорционалды саны бойынша анықталады. Бұл жүйе бойынша сол елдің
сайлау заңында белгіленген межеден (барьерден) өткен партия депутаттық
орынтаққа ие бола алады. Бұл шек Қазақстанда 7% болып белгіленген. Яғни, 7%
дауыс алған партиялар заң шығарушы органға өз өкілдерін жібере алады. Бұл
жүйе демократиялықтың ең жарқын үлгісі болып есептелгенмен, бұл жүйе
азаматтардың бір бөлігінің сайлану құқығын шектеуі мүмкін. Өйткені,
партияда жоқ азаматтар парламентке өте алмайды. Сондықтан да әлем елдерінің
едәуір бөлігінде депутаттардың жартысы мажоритарлық жүйемен, ал екінші
жартысы пропорционалдық жүйемен сайланады. Бұл жүйе аралас жүйе деп
аталады. {8}
Аталған жүйелердің әрқайсысыда сайлау нәтижесіне ықпал ететін өзіндік
ерекшеліктері бар. Батыс саясаттанушылары сайлау жүйесі мен мемлекеттік
құрылымның бір-біріне жақындауының бірнеше түрін атап көрсетеді. Олар:
1. Парламенттік республика және пропорционалдық өкілдік жүйесі
(континенталдық еуропалық нұсқа). Ол көбінесе “байырғы демократиялық”
елдерде кездеседі.
2. Парламенттік республика және мажоритарлық сайлау жүйесі. Бұл нұсқа
Ұлыбритания мен оның бұрынғы отарлары болған елдерде қолданылғандықтан,
“британдық нұсқа” деп аталады.
3. Президенттік республика және мажоритарлық сайлау жүйесі. Бұл нұсқа
“америкалық” деп аталады, өйткені, ол “байырғы демократиялық” елдерден АҚШ-
та және “жаңа демократиялық” елдердің кейбірінде қолданылады.
4. Президенттік республика және пропорционалдық өкілдік нұсқасы. Бұл
нұсқа Латын Америкасы елдерінде кең таралғандықтан, “латынамерикалық” деп
аталады, өйткені, бұл елдерде АҚШ үлгісіндегі президенттік республикалық
басқару үлгісі болғанмен, сайлау еуропалық сайлау жүйесі негізінде
өткізіледі.
Аталған төрт түрдің ішінде демократиялық нышан кең көрініс табатыны
бірінші нұсқа болып саналады, өйткені, парламенттік республика билік
тармақтарының тепе-теңдігін неғұрлым әділ қамтамасыз етсе, пропорционалдық
сайлау жүйесі азшылықтың құқын да қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Британдық нұсқада Ұлыбританияның және Британ достастығы елдерінің
дәстүрлері ескерілген және аталған елдер үшін едәуір тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Үшінші нұсқада АҚШ-тың ағылшындардан мажоритарлық сайлау
жүйесін алғандығы, бірақ президенттік республиканы дұрыс санағаны көрінеді.
АҚШ жағдайында саясаттанушылар жоғарыда аталған жүйелердің ең тиімдісі
ретінде төртінші нұсқаны атап көрсетеді. Өйткені, президенттік басқару
жағдайында пропорционалдық сайлау жүйесі тиімділік бере алмайды.
Сайлаушылардың сайлауға деген қарым-қатынасы қоғамның саяси
мәдениетінен, бұқараның саяси санасынан, сайлау өтетін халықтың көпшілдік
дәстүрінен және сайлауды ұйымдастыру деңгейінен көрінеді.
Сайлауға деген көзқарас оған қатысу және қатыспау түрінде екіге бөлінеді:
1. Сайлауға қатысу себептері: бағыныштылық, саяси қатысу, кездейсоқ
саяси емес қатысу, басқалардың ықпалына еру (отбасы, достары, БАҚ),
дәстүрлік (сайлауға дәстүр түрінде барады), жеке-материалдық (дауыстың
сатып алынуы), негативті қатысу (біреуге қарсы дауыс беру үшін).
2. Сайлауға қатыспау себептері: провинциализм, саясатқа немқұрайлы
қарау, абсентизм (наразылығын сайлауға қатыспау түрінде білдіру), сайлаудың
әділ өтетіндігіне сенбеу, саяси сананың төмендігі, өзін қоғамнан оқшау
қалдым деп түсіну.
Халықтың сайлауға деген көзқарасының осындай екі түрін ескерген
үміткерлер немесе саяси партиялар әрбір дауыс үшін күреседі. Олар сайлауға
(дауыс беруге) қатысқысы келетіндермен де, қатысқысы келмейтіндермен де
жұмыс жүргізеді, халықтың әр тобымен қалай сөйлесу керектігін, олардың неге
қызығатынын ескереді, үміткерлердің жағымды имиджін қалыптастырады және
сайлаушыларға жеткізеді, оның нәтижесін іске асырады. {9}
Алдағы Мәжіліс сайлауына сайлаушылардың қатысу деңгейіне келетін
болсақ, бұл көрсеткіш 60 пайыздан аса қоймауы мүмкін. Өйткені, жоғары және
орта арнаулы оқу орындарында оқитын миллионға жуық студент, оқытушылар мен
мұғалімдер демалыста. 1995 жылғы Мәжіліс сайлауына сайлаушылардың 79,84%-ы,
1999 жылы 62,56%-ы, 2004 жылы 56,7%-ы ғана қатысқан. Әрбір азаматтың саяси
белсенділігін танытып, өз көзқарасын, пікірін білдіруі, өз таңдауын жасауы
— азаматтық парызы. Саяси немқұрайлық таныту, сайлаудың әділ өтетіндігіне
күмән келтіру, өз наразылығын сайлауға қатыспау арқылы білдіру саяси
мәдениеттілікті көрсетпейді. Әрқайсымыздың дауысымыз шешуші дауыс болуы
мүмкін екендігін де ұмытпауымыз керек.
Ең бастысы, сайлаудың ашық және әділетті өтуі біздің мемлекетіміз бен
мемлекеттігіміз үшін барынша маңызды. Президент: “Конституцияны сақтаудың
кепілі ретінде сайлаудың әділетті өтуіне және Парламентке шын мәнінде
халықтың нақты қолдауына ие партиялар өту үшін бәрін жасаймын”, деп ашық
айтты. Демек, жергілікті мемлекеттік атқарушы органдар мен барлық сайлау
комиссиялары Мемлекет басшысының беделіне нұқсан келтірмей, сайлаудың
барынша әділетті өтуін қамтамасыз етеді деген ойдамыз.
Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы
билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін анықтайтын,
тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы
алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді
(кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны
ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс
жүргізу және т.б. шаралар кіреді.
Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда
анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың
жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең
түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар)
түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі.
Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды
бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және
аралас түрі болып бөлінеді.
Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар
белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары
билік органдарына кіре алмайды.
Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы.
Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1
дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші
кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда
бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол
сайланған болып есептеледі.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер
көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт
емес. {10}
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде
сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат
сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция,
Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты
көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет
қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның
кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының
(ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры
ескерілмейді.
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік
принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың
(депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда
депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында
оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп
дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау
округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар
партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай
сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең
дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға
дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою
үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр
бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі
партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың
кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі шек қойылады. Мысалы, Германияда 5
пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни парламентте
орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді.
Еліміздің сайлау жүйесіне келетін болсақ, ҚР-сы азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға
және оларға сайлануға қатысуға құқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және
сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі.
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы- ҚР-ның он сегіз жасқа
толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік
жағдайында, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан,
сайлауда дауыс беруге қатыса алады.
Бәсең сайлау құқығы- Республика азаматтарының Конституцияда
белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану
құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық жүйенің абсолютті
түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жеті жылдық мерзімге ҚР-ның
Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы
КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР-ның Президенті.
1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған). {11}
Еліміздің кәсіби Парламенті тұнғыш рет 1994 жылғы 7 наурызда
сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы
Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7
сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан
тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір
бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды.
Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына
үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР-ның
Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа
толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл
бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25
жасқа толған ҚР-ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта
екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде
3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР-ның
20-ға толған азаматы сайлана алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге
асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін
белгілейді.
Демократиялық сайлау – негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия
саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген мерзім
ішінде олардың мүдделерін білдіруге ғана емес, сайлаушы азаматтармен
бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге ниетті әртүрлі тұлғалар,
партиялар арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды
негізде таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла
алмайды.
Заң шығарушы (өкілді) мемлекеттік органдарды сайлау кезінде негізгі
екі сайлау жүйесі қолданылатыны белгілі. Олар – барабар және мажоритарлық
жүйелер. Олардың белгілі бір үйлесімі негізінде дауыс берудің аралас жүйесі
қалыптасады.
Қазақстанда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Парламенті
Мәжілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жүйесі қолданылады.
Мәжілістің 9 депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Барабар жүйе бойынша сайлау партиялық тізімдер үшін дауыс беру дегенді
білдіреді. Барабар сайлау жүйесінің негізгі мақсаты көппартиялық жағдайында
партиялардың барабар өкілдігін қамтамасыз ету болып табылады. Сайлау
партиялық тізімдер бойынша жүргізіледі. Бұл ретте Парламентке өту үшін
партияның міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті түріндегі
заңнамалық тосқауыл қолданылады. Қазақстанда ол 7% құрайды.
Мінсіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз
кемшіліктері бар. Сайлаудың халықаралық стандарттары да мемлекеттерге
сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды. {12}
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері,
рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум
туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының
қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында
Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін
басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында
отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және
сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті,
Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика
Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде
жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады.
Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ
оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
Батыс-еуропалық демократиялық мәдениеттен бастау алған парламентаризм
жүйесi қазiргi заманда дүние жүзілiк саяси жүйенiң озық дамуының мызғымас
атрибутына айналды.
Парламентаризм әрқилы, әмбебап құбылыс ретінде әртүрлi мемлекеттерде
әралуан айрықша сипат алады.
Қазақстан да осындай жәйттерді бастан кешірді. Қазақстанның қазіргі
парламентаризмі тоталитарлық жүйеден бастау алып, Кеңестер Одағының
Коммунистік партиясының басқару кезеңінің демократиялық емес келеңсіз
сипаттарын сақтап келді.
Қазақстанның алғашқы жоғарғы өкілетті органы Қазақ ССР-нің 1937 жылғы
Конституциясы негізінде қалыптасқан – Жоғарғы Советі болды. Ол 1978 жылы
Қазақ ССР-нің Конституциясы, 1993 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясы негізінде қайта құрылып, он үш рет шақырылды. Қазақ ССР-і
Жоғарғы Советінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді.
Депутаттық корпусты қалыптастыру баламасыз негізде Коммунистік партияның
қатаң бақылауымен өтті.
Қазақ ССР-нің 1978 жылғы Конституциясы сайлау жүйесіне шамалы өзгерістер
енгізді.
1990 жылғы наурызда Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің 12-ші шақырылымының
сайлауы өтті. Әкімшілік-командалық жүйенің ықпалында тұрса да, бұл алғашқы
неғұрлым демократиялық сайлау болды. 360 депутаттық мандат үшін сайлау алды
сайысына екі мыңнан астам үміткер қатысты, оның бір ерекшелігі
республиканың қоғамдық ұйымдарынан 90 адам сайланды. Ол тоталитарлық
жүйенің ыдырағанын көрсетті.
Жоғарғы Кеңестің он екінші шақырылымы Қазақстанда парламентаризмнің
қалыптасуында ерекше рөл атқарды. Онда маңызды құқықтық актілер қабылданды.
{13}
1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ ССР-нің Президенті лауазымы бекітіліп, Н.
Ә. Назарбаев еліміздің тұңғыш Президенті болып сайланды.
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады, ал 1991 жылғы 16
желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды.
1993 жылғы 28 қаңтарда екі жылға созылған келісімнен соң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік университеті.
Дүниежүзілік тарих және әлеуметтік –саяси пәндер кафедрасы.
Диплом жұмысы.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі.
Ғылыми жетекшісі: дүниежүзілік тарих және әлеуметтік –саяси
оқытушысы:
Орындаған:
Диплом жұмысы
қорғауға жіберілді __ ________________________2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: _________________________
Орал қаласы 2011 ж.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2 бет
І – бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесі ... ... ... ... ... ... .13 бет
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері ... ... 13 бет
1.2. Электронды сайлау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 бет
ІІ – бөлім. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау
органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 32 бет
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32 бет
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... . 42
бет
ІІІ – бөлім. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын
сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52 бет
3.1. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау ... ... ... ... ... ..
52 бет
3.2. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау ... ... ... ... ... 59
бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 75 бет
Сілтеме жасалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84 бет
Кіріспе.
Сайлау – азаматтық қоғамның аса маңызды институты, қазіргі заманғы
жағдайларда азамат еркінің көрінісі қызметін атқаратын халық билігін
тікелей іске асыру нысаны. Сайлау арқылы өкілді билік органдарын
қалыптастыру, сондай – ақ Президентті сайлау қазіргі демократиялық
республикалардың негізгі элементтерінің бірі және түпкі негізі болып
табылады. Мемлекеттік маңызы бар сайлауларды өткізу деңгейі мемлекеттің
даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Сайлау, сайлау құқығының
нормаларымен реттелетін рәсім ретінде, белгілі бір қағидаттарға
негізделеді. Сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің қағидаттары, сондай – ақ
субъективті сайлау құқықтарын беру қағидаттары сайлау құқығы қағидаттарының
құрамдас бөліктері болып табылады, олар өз кезегінде халық билігінің мәнін
көрсетеді және Конституциялық деңгейде бекітілген (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 33,41,51,86-баптары).
Біздің еліміздің сайлау заңнамасын жетілдіру процесі – тұрақты
процесс. Әрбір өткізілген сайлау науқаны өз түзетулерін енгізеді. Кейде,
қоғам мүдделерін ескере отырып, міндетті құқық қолдану тәжірибесін жүзеге
асыру үшін жаңа нормаларды немесе жаңа сайлау тетіктерін енгізуге тура
келеді.
Сайлау заңнамасын жетілдіру үшін халықаралық тәжірибенің де маңызы
зор. Біздің сайлау заңнамамыздың көптеген нормаларының демократиялық
дәстүрлер қалыптасқан елдерде пайдаланылатын, қазақстандық жағдайларға
бейіиделген сайлау құқығы нормалары екені ешкімге де құпия емес.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ – ға, сондай – ақ бірқатар басқа халықаралық
ұйымдарға қатысушы ел ретінде біз демократиялық адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы тиісті халықаралық құжаттарды ратификацияладық.
Олардың ішінде аса маңыздылары демократиялық сайлау қағидаттары айқындалған
Азаматтық жәнен саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегі демократиялық сайлау,
сайлау құықтары мен бостандықтары туралы болып табылатыны сөзсіз. Осы
құжаттардың негізгі ережелері Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңда көрсетілген.
Сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыру кезінде азаматқа сайлау
бюллетенін алуға және дауыс беруге қатысуға мүмкіндік беретін
сайлаушылардың тізімдерін сапалаы жасау шешуші сәттердің бірі болып
табылады. Терминологияда, сайлау жасына жеткен (Қазақстанда – 18 жас)
халықтың жиынтығы электорат деп аталады.
Бүгінгі күні Қазақстан республикасы Статистика агенттігінің 2011 жылғы
01 сәуірдегі жағдай бойынша деректеріне сай бүкіл республика бойынша
сайлаушылардың жалпы саны 8 879 241 адамды құрайды. Сайлаушылардың ең көп
саны дәстүрлі түрде жоғары дамыған өнеркәсіптік және аграрлық облыстарда
тұрады: Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Алматы облысы, Қарағанды
облысы. Сондай – ақ халқының тығыздығына байланысты Оңтүстік Қазақстан
облысында да сайлаушылардың саны көп (1 107 289 адам), бұл жалпы
сайлаушылар санының 12%-ын құрайды. Қазақстанның батыс өңірлерінде дауыс
берушілердің саны аз – Атырау облысы (267 832 адам), Маңғыстау облысы
(237 176 адам). Қалған облыстардағы сайлаушылардың саны орташа дәрежеде –
жарты миллион адамнан аспайды.
Осы статистикалық көрсеткіштердің сайлау өткізу кезіндегі халық
белсенділігінің көрсеткіштерінен айырмашылығы бар. Қалыптасқан жағдай
бойынша Алматы қаласы таңдаушылардың жалпы санының 25%-нан жоғары
көрсеткішті берген емес (2005 жылғы Қазақстан Республикасының Президентін
сайлауды қоспағанда), Оңтүстік Қазақстан облысындағы сайлаулар жалпы
таңдаушылардың 34%-нан асқан жоқ. Сонымен бірге халқының саны аз Атырау
облысында сайлауға қатысатын халықтың саны 35 - 40%-дан төмен түспейді. {1}
Диплом жұмысының өзектілігі.
Конституцияға енгiзiлген сайлау заңына қатысты демократиялық
өзгерiстер халықтың қолдауына ие болды. Бiрақ, бұл – бiздiңше,
демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлi де болса
демократияландыру iсiне кедергi келтiретiн келеңсiз жағдайлар баршылық.
Мәселен, кейбiр шенеунiктердiң өз құзырын асыра пайдаланып, кәсiби этиканы
сақтамайтыны, озбырлығы және өкiнiшке қарай, ел iшiнде орын алып отырған
жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыс секiлдi өрелi азаматқа сай емес тiрлiктер
мемлекет пен қоғамның дамуына, мемлекеттiң беделiне нұқсан келтiредi.
Бiздiңше, Конституциясын қадiрлейтiн елде осынау жағымсыз әрекетке тосқауыл
қойылатын болады. Ол үшiн атқарылып жатқан шаралар баршылық. Демек, қоғамда
демократияландыру процесiн әлi де жетiлдiре түсетiн тұстар аз емес. Ең
әуелi Парламенттiң құзырын арттырып, атқарушы билiктiң құзырын бұрынғыға
қарағанда, кемiту ел басқару iсiне айтарлықтай зиян тигiзбейдi деп бiлемiз.
Сондай-ақ, тәуелсiз және объективтi сайлап қойылатын сот жүйесiн енгiзу;
әкiмдердi халық сайлап, жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды толық қалыптастыру;
баспасөз бостандығына демократиялық кепiлдiк беру сияқты шаралар қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі Қазақстандағы сайлау жүйесінің шын мәнінде
демократиялық сайлауға тән негіздерін зерттеу қажеттілігінен туындап отыр.
Диплом жұмысының мақсаты.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу. Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесінің жетістіктері мен кемшіліктерін ашып көрсету. Қазақстан
Республикасы азаматтарының сайлау құқығының сақталуы және сайлау
органдарының институционалдық құрылымын зерттеу. Қазақстан Республикасының
жоғарғы билік органдарын сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге
қатысты нақты ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу.
2. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелерін салыстырмалы зерттеу
және олардың жетістіктері мен кемшіліктерін көрсету.
3. Электронды сайлау жүйесін басқа елдерді қолданылып жүрген электронды
сайлау жүйелерімен салыстырмалы зерттеу және оның жетістіктері мен
кемшіліктерін көрсету.
4. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы және сайлау органдары
мәселелерін ғылыми – теориялық және қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан
зерттеу.
5. Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығы сақталуы мәселелерін
зерттеу және азаматтардың сайлау құқықтарын жетілдіруге қатысты ұсыныстар
беру.
6. Қазақстан Республикасының сайлау органдарының институционалдық құрылымын
зерттеу және олардың қызметтерін жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
7. Қазақстан Республикасының жоғарғы билік органдарын сайлау тәжірибесін
зерттеу.
8. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
9. Қазақстан Республикасы Парламентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны
жетілдіруге қатысты ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы үш бөлім және алты тараудан
тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының сайлау
жүйесін ғылыми – теориялық және қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу
және Қазақстан Республикасының сайлау жүйесінің жетістіктері мен
кемшіліктерін ашып көрсету мәселелері қойылды.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінің бірінші тарауы мажоритарлық және
теңдестірілген сайлау жүйелерін салыстырмалы зерттеу және олардың
жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетуге арналды.
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі
түріне сайлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті,
заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси
құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы
бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт
жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай
атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді.
Қазіргі уақытта әлем елдерінде сайлау жүйесінің екі – мажоритарлық
және пропорционалдық жүйесі кең тараған. Мажоритарлық сайлау жүйесі
(французша – majorіtaіre – көпшілік) – дүние жүзі елдерінде ең жиі
кездесетін сайлау жүйесінің түрі. Бұл жүйе бойынша сайлауға түскен
үміткерлердің ішінде ең көп дауыс алғаны жеңіске жетеді. Бірақ “көпшілік”
дауыс ұғымы сол елдің сайлау заңымен анықталады. Абсолютті көпшілікке округ
бойынша берілген дауыстың жартысының көбін алған кандидат сайланған болып
есептелсе, салыстырмалы көпшілік дауыста өз қарсыластарынан көп дауыс алған
үміткер жеңіске жеткен болып саналады. АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония,
Канада сияқты дамыған елдерде сайлаудың осы жүйесі жұмыс істейді.
Пропорционалдық сайлау жүйесінде дауыс беру нәтижесі берілген дауыстың
нақты пропорционалды саны бойынша анықталады. Бұл жүйе бойынша сол елдің
сайлау заңында белгіленген межеден (барьерден) өткен партия депутаттық
орынтаққа ие бола алады. Бұл шек Қазақстанда 7% болып белгіленген. Яғни, 7%
дауыс алған партиялар заң шығарушы органға өз өкілдерін жібере алады. Бұл
жүйе демократиялықтың ең жарқын үлгісі болып есептелгенмен, бұл жүйе
азаматтардың бір бөлігінің сайлану құқығын шектеуі мүмкін. Өйткені,
партияда жоқ азаматтар парламентке өте алмайды. Сондықтан да әлем елдерінің
едәуір бөлігінде депутаттардың жартысы мажоритарлық жүйемен, ал екінші
жартысы пропорционалдық жүйемен сайланады. Бұл жүйе аралас жүйе деп
аталады.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер
көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт
емес.
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде
сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат
сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция,
Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты
көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет
қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның
кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының
(ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры
ескерілмейді. {2}
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік
принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың
(депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда
депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында
оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп
дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау
округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар
партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай
сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең
дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға
дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінің екінші тарауы электронды сайлау
жүйесін басқа елдерді қолданылып жүрген электронды сайлау жүйелерімен
салыстырмалы зерттеу және оның жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетуге
арналып отыр.
Сайлау автоматтандырылған ақпараттық жүйесін құрудың негізі
2003 жылы қаланды. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің 2004 жылғы
халыққа жолдауында елімізде сайлаушылар, дауыс беру тізімін құрайтын, дауыс
беру нәтижелерін бекіту және сайлау нәтижелерін Сайлау автоматтандырылған
ақпараттық жүйесі Қазақстан Республикасының Президентін, Парламент Мәжілісі
мен Сенаты депутаттарын, мәслихаттарды, жергілікті өзін-өзі басқару
әкімдері мен мүшелерін, сонымен қатар республикалық референдум сайлауларын
жоспарлау, дайындау және өткізуді іске асыратын ақпаратты іс жүргізулерін
автоматтандыру үшін арналған.
Қазақстан Республикасы аймағында Сайлау ААЖ енгізу, барлық
дәрежедегі сайлау комиссиялары жұмыстарының тиімділігін айтарлықтай
жоғарылатуды, сайлау нәтижесіне республика халқының, халықаралық ұйымдардың
және саяси қызмет субьектілерінің сенім деңгейін қаматамасыз етуге
бағытталған.
2004 жылы 15 қыркүйекте электронды сайлау жүйесін қабылдау Мемлекеттік
комиссиясымен Сайлау автоматтандырылған ақпараттық жүйесін пайдалануға
қабылдау туралы актіге қол қойылды.
Қазақтелеком АҚ жүргізген байланыс арналары және Сайлау ААЖ
құралын алдын ала тестілеу зерттеулерінің нәтижелері бойынша, жүйені
Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің депутаттарын 2004 жылғы 19
қыркүйектегі сайлауын өткізу барысында 961 сайлау учаскесінде пайдалануға
шешім қабылданған болатын.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Президентін сайлау кезінде электронды
дауыс беру 1447 сайлау учаскелерінде пайдаланды, ол еліміздегі барлық
сайлау учаскелерінің жалпы санынан 15 % құрады. Сонымен, 2005 жылы 4
желтоқсандағы Қазақастан Республикасы Президентін сайлау кезінде электронды
дауыс беру жүйесін сайлаушылардың 31 % қолдануға мүмкіншілігі болды.
Бұл ретте сайлаушылар өз еріктерін білдіру үшін дауыстарын өз
қалауынша беруге мүмкіндік жасалды, - Сайлау ААЖ немесе қағаз
бюллетендерін қолдану арқылы.
Жалпы, Қазақстан Республикасының Президентін сайлау кезінде
автоматтандырылған ақпарат жүйесі өзінің сенімділігін көрсетіп,
сайлаушылардың, бұқаралық ақпарат құралдарының және халықаралық
бақылаушылардың өң бағаларын алды.
Сайлау ААЖ пайдалану кезінде алынған тәжірибе, оны ары қарай дамыту
және жетілдіру бойынша ұсыныстарды құруға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы азаматтарының
сайлау құқығы және сайлау органдары мәселелерін ғылыми – теориялық және
қолданбалы – тәжірибелік тұрғыдан зерттеу жағдаяты көтерілді. {3}
Диплом жұмысының екінші бөлімінің бірінші тарауы Қазақстан
Республикасы азаматтарының сайлау құқығы сақталуы мәселелерін зерттеу және
азаматтардың сайлау құқықтарын жетілдіруге қатысты ұсыныстар беруге
арналды.
Қазақстан Республикасындағы сайлау Республика азаматының сайлау
және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделеді (Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы ҚР Конституциялық заңының 2 – бабы).
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматты
сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге, сондай – ақ оның еркін
білдіруді шектеуге ешкімнің де құқығы жоқ. (3-б.3-т)
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы – Республиканың он сегіз жасқа
жеткен азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне немесе кез – келген өзге жағдаяттарға қарамастан,
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы. (4-б.1-т.). Сайлаушылар Республика
Президенті, партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламент Мәжілісінің
депутаттары және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір
дауысы болады (5-б. 1-т.). Сайлаушылар Республиканың өзге де жергілікті
өзін - өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауға тең негіздерде қатысады
әрі олардың әрқайсысының тең дауыс саны болады (5-б. 2-т.).
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасы
Конституциялық заңының 7 – бабына сәйкес Парламент Сенатының депутаттарын
сайлауға таңдаушылар – мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика
азаматтары қатысады. Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бір дауысы
болады.
Президентті, Парлдамент Мәжілісі мен мәслихаттардың депутаттарын, өзге
де жергілікті өзін - өзі басқару органдарының мүшелерін сайлаған кезде
сайлаушылар тізімі жасалады. Сенат депутаттарын сайлау кезінде
таңдаушылардың тізімдері жасалады. (Сайлау туралы КЗ 24-б. 1-т.).
Таңдаушылардың тізімдеріне: 1) облыс аумағында орналасқан мәслихаттардың;
2) тиісінше респбликалық маңызы бар қала мен Республика астанасы
мәслихатының барлық депутаттары енгізіледі. 3. Азамат (таңдаушы)
сайлаушылардың (таңдаушылардың) бір ғана тізіміне ене алады. (Сайлау
туралы КЗ 25-б.2-3 т.). {4}
Диплом жұмысының екінші бөлімінің екінші тарауы Қазақстан
Республикасының сайлау органдарының институционалдық құрылымын зерттеу және
олардың қызметтерін жетілдіруге қатысты ұсыныстар беруге арналды.
Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық
сайлау комиссиясы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 22 қыркүйектегі
қаулысымен 25 адамнан құрылған болатын.
1989 жылғы 18 қазанда Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері
шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы аппаратының құрамы бекітілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысына сәйкес Ортсайлауком
аппараты 7 адамнан құралды.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі 1991 жылғы 28 маусымда Қазақ ССР-і
депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы
құрамына өзгерістер енгізді.
1993 жылғы 8 желтоқсан күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Қазақстан
Республикасы Орталық сайлау комиссиясын сайлау туралы қаулысы қабылданды.
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының құрамын Қазақстан
Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес сайлады.
Осы жылдың 21 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы туралы Ереже
бекітілді.
1995 жылғы 17 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы туралы Жарлығы
қабылданды. Орталық сайлау комиссиясының отставкаға кету туралы өтінішін
қарай келе, Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын қызметтен босату
туралы шешім қабылданды.
1995 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының жаңа құрамы
бекітілді.
1996 жылғы 11 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен Орталық сайлау комиссиясы туралы жаңа Ереже бекітілді.
2007 жылғы конституциялық реформаға дейін Республиканың Орталық сайлау
комиссиясы Төрағасын, Төрағаның орынбасарын және мүшелерін Қазақстан
Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша сайлау Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің айрықша құзіретіне жататын.
Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияға сәйкес Орталық сайлау комиссиясын
қалыптастырудың келесі тәртібі қолданылады:
• Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы мен екі мүшесін бес жыл
мерзімге Қазақстан республикасының Президенті тағайындайды;
• Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент
Сенаты тағайындайды;
• Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент
Мәжілісі тағайындайды.
Әрбiр саяси партия тиiстi сайлау комиссиясының құрамына бiр
кандидатура ұсынуға құқылы. Саяси партия сайлау комиссиясының құрамына осы
саяси партияның мүшесi болып табылмайтын кандидатура ұсынуға құқылы.
Мәслихат белгiлеген, сайлау комиссияларын құру мерзiмiне дейiн бiр
айдан кем болмауға тиiс мерзiмде саяси партиялардың ұсыныстары болмаған
жағдайда, мәслихаттар сайлау комиссиясын өзге қоғамдық бiрлестiктердiң және
жоғары тұрған сайлау комиссияларының ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының құрамына ұсынылған адамдар оның жұмысына
қатысуға келiсетiнi туралы өтiнiштерiн қоса бередi. Сайлау комиссиясының
төрағасы, төрағаның орынбасары, хатшысы сайлау комиссиясының алғашқы
отырысында сайланады.
Сайлау комиссияларының жаңа құрамын құру сайлау комиссияларының
өкiлеттiк мерзiмi аяқталардан кемiнде екi ай бұрын басталады және өкiлеттiк
мерзiмiнiң бiтуiне кемiнде үш күн қалғанда аяқталады.
Сайлау комиссияларын құратын органдар сайлау комиссияларының өкiлеттiк
мерзiмi iшiнде олардың құрамына өзгерiстер енгiзуге құқылы.
Сайлау комиссияларын құру туралы шешiм, олардың құрамы мен орналасқан
жерi туралы бұқаралық ақпарат құралдарында хабарланады.
Сайлау комиссияларының өз құзыретiнiң шегiнде қабылдаған шешiмдерi
тиiстi аумақтағы барлық мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарының
орындауы үшiн мiндеттi.
Сайлау комиссиялары өз өкiлеттiктерiн жүзеге асыруы кезiнде олардың
қызметiне араласуға жол берiлмейдi.
Сайлау комиссиясының қызметi сайлау комиссиясын құратын органның
шешiмi бойынша немесе жоғары тұрған сайлау комиссиясы өтiнiшiнiң негiзiнде
сот шешiмiмен тоқтатылуы мүмкiн.
Диплом жұмысының үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының жоғарғы
билік органдарын сайлау тәжірибесін зерттеу мәселесі қойылып отыр. {5}
Диплом жұмысының үшінші бөлімінің бірінші тарауы Қазақстан
Республикасы Президентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге
қатысты ұсыныстар беру мәселелеріне арналып отыр.
Президенттiң кезектi сайлауы бес жылда бiр рет тиiстi жылғы
желтоқсанның бiрiншi жексенбiсiнде өткiзiледi және ол мерзiмi жағынан
Республика Парламентiнiң жаңа құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге тиiс.
Президенттiң кезектi сайлауын Парламент Мәжiлiсi қыркүйектiң екiншi
жексенбiсiнен кешiктiрмей жариялайды.
Бiр адам қатарынан екi реттен артық Президент болып сайлана алмайды.
Бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентiне - Елбасына
қолданылмайды.
Президенттiкке кандидатқа Конституция мен осы Конституциялық заң
қоятын талаптарға оның сәйкестiгiн азаматтың өзiн-өзi ұсыну туралы өтiнiшi
немесе республикалық қоғамдық бiрлестiктiң жоғары органының кандидатты
ұсыну туралы хаттамасының үзiндiсiн кандидаттың дауысқа түсуге келiсiмi
туралы өтiнiшiмен қоса тапсырған кезден бастап бес күн iшiнде Орталық
сайлау комиссиясы белгiлейдi. Бұл ретте Президентке кандидаттың Қазақстан
Республикасында соңғы он бес жыл тұру фактiсiн Орталық сайлау комиссиясы
анықтайды, ал кандидаттың мемлекеттiк тiлдi еркiн игергенiн анықтау рәсiмi
Республика Конституциялық Кеңесiнiң Конституцияның 41-бабының 2-тармағына
ресми түсiндiрме беруi туралы актiсiне сәйкес Орталық сайлау комиссиясының
қаулысымен анықталады.
Президенттiкке кандидаттар ұсыну құқығы белгiленген тәртiппен
тiркелген республикалық, қоғамдық бiрлестiктерде, сондай-ақ өзiн-өзi ұсыну
жолымен - азаматтарда болады.
Президенттiкке кандидаттар ұсыну сайлау жарияланған күннен кейiнгi күнi
басталып, сайлауға екi ай қалғанда аяқталады.
Президенттiкке кандидаттар нешеу болса да тiркеуге ұсынылады.
Президенттiкке кандидаттарды тiркеу, егер сайлауды тағайындау кезiнде
өзгеше көзделмесе, сайлауға дейiн екi ай бұрын басталады және сайлауға
қырық күн қалғанда аяқталады.
Республика Президентiнiң, Сенат Төрағасының, Мәжiлiс Төрағасының,
Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде бестен бiр бөлiгiнiң, Премьер-
Министрдiң сайлау қорытындылары шығарылғаннан кейiн он күн iшiнде берiлуi
мүмкiн өтiнiшi бойынша Конституциялық Кеңес дау туындаған жағдайда
Республика Президентi сайлауын өткiзудiң дұрыстығы жөнiндегi мәселенi
шешедi. Бұл ретте Республика Президентiнiң қызметке кiрiсуi өтiнiштi қарау
кезiнде тоқтатыла тұрады.
Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентi сайлауын өткiзудiң
дұрыстығы жөнiнде дау туындаған жағдайда сайлауды әзiрлеу мен өткiзуге
байланысты материалдарды Конституциялық Кеңеске бередi. {6}
Диплом жұмысының үшінші бөлімінің екінші тарауы Қазақстан Республикасы
Парламентін сайлау тәжірибесін зерттеу және оны жетілдіруге қатысты
ұсыныстар беру мәселелеріне арналып отыр.
Сайлау тағайындауға мыналар: кезектi сайлау үшiн - Сенат
депутаттарының конституциялық өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуi; кезектен тыс
сайлау үшiн - Парламент өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы Сенатта
өкiлдiгi жоқ тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердiң құрылуы; шығып қалған
депутаттардың орнына сайлау өткiзу үшiн - депутат өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен
бұрын тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы негiз болып
табылады.
Белгiленген жағдайда депутаттар сайлауын Сенат депутаттарының
конституциялық өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуiне дейiн кемiнде төрт ай қалғанда
Республика Президентi тағайындайды және ол конституциялық өкiлеттiк
мерзiмiнiң бiтуiнен кемiнде екi ай бұрын өткiзiледi.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi бiр
мезгiлде Парламент өкiлеттiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату туралы шешiм
қабылдай отырып әрi Парламент өкiлеттiгiн тоқтатқан күннен бастап екi айдың
iшiнде тағайындайды.
Сенат депутаттығына кандидат облыс мәслихаттарының, республикалық
маңызы бар қала немесе Республика астанасы мәслихатының өкiлдерi болып
табылатын таңдаушылардың жалпы санының кемiнде он процентiнiң қолдауына,
бiрақ бiр мәслихаттан таңдаушылар дауысының жиырма бес процентiнен аспайтын
даусына ие болуға тиiс.
Сенат депутаттығына кандидат тiркелген күннен бастап және дауыс бepугe
екi күн қалғанға дейiнгi кезеңде тиiсiнше облыстық, қалалық (республикалық
маңызы бар қала мен Республика астанасының) сайлау комиссиясына бұл туралы
жазбаша өтiнiш бере отырып, өз кандидатурасын алып тастай алады.
Мәжiлiс депутаттарының өкiлдiгiнiң конституциялық мерзiмiнiң бiтуi
кезектi сайлауды; Парламент немесе Парламент Мәжiлiсi өкiлеттiгiнiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы кезектен тыс сайлауды; депутат өкiлеттiгiнiң
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы, депутатты мандатынан айыру не оның қайтыс
болуы шығып қалғандардың орнына депутаттар сайлауын тағайындауға негiз
болып табылады.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi Мәжiлiс
депутаттары өкiлеттiгi мерзiмiнiң бiтуiнен кемiнде бес ай бұрын
тағайындайды және ол екi айдан кешiктiрiлмей өткiзiледi.
Көзделген жағдайда депутаттар сайлауын Республика Президентi бiр
мезгiлде Парламент немесе Парламент Мәжiлiсi өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын
тоқтатылғаны туралы шешiм қабылдай отырып, Парламенттiң немесе Парламент
Мәжiлiсiнiң өкiлеттiгi мерзiмiнен бұрын тоқтатылған күннен бастап екi айдың
iшiнде тағайындайды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжiлiс депутаттарының сайлауы
күнi Мәжiлiстiң партиялық тiзiм бойынша сайланатын депутаттар сайлауы
өткiзiлетiн күнмен дәл келмеуi мүмкiн.
Көзделген жағдайларда шығып қалғандардың орнына депутаттар сайлауын
депутат мандаты мерзiмiнен бұрын тоқтатылған және одан айырылған не ол
қайтыс болған сәттен бастап үш айдан кешiктiрмей Орталық сайлау комиссиясы
тағайындайды.
Партиялық тiзiмдер бойынша сайланатын Мәжiлiс депутаттығына
кандидаттар ұсыну құқығы - белгiленген тәртiппен тiркелген саяси
партияларға, ал Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжiлiс депутаттығына
кандидаттарға қатысты Ассамблея Кеңесiне тиесiлi.
Бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы бойынша Мәжiлiс
депутаттығына сайлау үшiн адамдарды партиялық тiзiмге енгiзу саяси
партияның жоғары органы мүшелерiнiң жалпы санының көпшiлiк даусымен
жүргiзiледi. Саяси партиялардың партиялық тiзiмдерге осы саяси партияның
мүшелерi болып табылмайтын адамдарды кiргiзуге құқығы жоқ.
Саяси партияның жоғары органының шешiмi азаматтың партиялық тiзiмге
енгiзуге келiсiмi туралы өтiнiшiмен бiрге Орталық сайлау комиссиясына
жiберiледi. {7}
Диплом жұмысының дәлелдемелік көзіне 1948 жылы қабылданған Адам және
азамат құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы; 1995 жылдың 30 –шы
тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы N 254 Заңы; Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28
қыркүйектегi N 2464 Конституциялық заңы.
Диплом жұмысын жазу барысында әлеуметтану және саясаттану пәні
оқулықтары мен ғылыми монографиялар, арнайы жинақтар мен баспасөз бетінде
жарияланған ғылыми - талдамалық мақалалар пайдаланылды. Солардың ішінде
негізгілері: Шынтемірова Б. Шайхиев Т. Саясаттану. Оқу - әдістемелік құрал.
Орал, 1998 ж.; Көшімов Д. Демократия негіздеріне кіріспе. Оқу құралы.
Алматы, 1997 ж.; Шынтемірова Б. Ғ. Саясаттану негіздері. Оқу құралы. Орал,
2008 ж.; Гаджиев К. С. Политическая наука. М., 1994 г.; Даль Р. Введение в
теорию демократии. М., 1992 г.; Демидов А. И., Федосеев А. А. Основы
политологии. М., 1995 г.; Дмитриев А. В. Конфликтология. М., 2000 г.; Ильин
В. В. Политология. М., 2000 г.; Казахстанская политологическая
энциклопедия. Под. ред. Т. Т. Мустафина. Алматы., 1998 г.; Политология.
Энциклопедический словарь. Под. ред. Ю. Л. Аверьянова. М., 1993 г. 22. "Нур
Отан"-Казахстан!сообщение об итогах выборов депутатов Мажилиса Парламента
Республики Казахстан четвертого созыва. Казахст. правда.-2007.-23авг.-
С.1-2.; Умбеталиев С. Как проводится голосование: Выборы-2005. Приуралье.-
2005.-27 окт.; Бегимтаев,А.И. Совершенствование механизмов выборного
процесса. Казахская цивилизация .-2010., № 3.- С.11 - 15.; Доброта,Л.
Страна сказала будущему "Да"!. Казахст. правда.-2007.-21авг.- С.6-7.;
Кононович Е. За мир, успех и процветание. Казахст. правда.-2005. 6
дек.; Кононович Е. Казахстан: только вперед!. Казахст. Правда. 2005.-
1дек.; Трунов В. Институт международного наблюдения, правовой анализ на
основе выборов Президента РК. Международное публичное и частное право.-
2006. № 2. -с26.; Трунов И.Л.,Борисов И.Б. Выборы президента Казахстана,
юридические проблемы наблюдения международными миссиями. Право и
политика.-2006. № 1-с.4-11.; Турганкулов К. Парламентские выборы в
Казахстане и ОБСЕ: оценки, реалии и перспективы. Казахст. правда.-
2007.-9 нояб.; Умбеталиев С. Как предписано Законом. Приуралье.-2005.-
11окт.
І – бөлім. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі.
1.1. Мажоритарлық және теңдестірілген сайлау жүйелері.
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі
түріне сайлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті,
заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси
құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы
бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт
жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай
атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді.
Демократияны жүзеге асырудың ең маңызды құралы сайлау болып табылады.
Өйткені, азаматтардың саяси билікке араласуы сайлау арқылы ғана жүзеге
асады. Сайлаушылар заң шығарушы органға өздерінің өкілдерін сайлау арқылы
билік ісіне араласады. Өздерінің билік жүргізу құқығын өздері таңдап,
сенім білдірген өкілдері арқылы жүзеге асыру жолын өкілдік демократия деп
атайды.
Қазіргі уақытта әлем елдерінде сайлау жүйесінің екі – мажоритарлық
және пропорционалдық жүйесі кең тараған. Мажоритарлық сайлау жүйесі
(французша – majorіtaіre – көпшілік) – дүние жүзі елдерінде ең жиі
кездесетін сайлау жүйесінің түрі. Бұл жүйе бойынша сайлауға түскен
үміткерлердің ішінде ең көп дауыс алғаны жеңіске жетеді. Бірақ “көпшілік”
дауыс ұғымы сол елдің сайлау заңымен анықталады. Абсолютті көпшілікке округ
бойынша берілген дауыстың жартысының көбін алған кандидат сайланған болып
есептелсе, салыстырмалы көпшілік дауыста өз қарсыластарынан көп дауыс алған
үміткер жеңіске жеткен болып саналады. АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония,
Канада сияқты дамыған елдерде сайлаудың осы жүйесі жұмыс істейді.
Пропорционалдық сайлау жүйесінде дауыс беру нәтижесі берілген дауыстың
нақты пропорционалды саны бойынша анықталады. Бұл жүйе бойынша сол елдің
сайлау заңында белгіленген межеден (барьерден) өткен партия депутаттық
орынтаққа ие бола алады. Бұл шек Қазақстанда 7% болып белгіленген. Яғни, 7%
дауыс алған партиялар заң шығарушы органға өз өкілдерін жібере алады. Бұл
жүйе демократиялықтың ең жарқын үлгісі болып есептелгенмен, бұл жүйе
азаматтардың бір бөлігінің сайлану құқығын шектеуі мүмкін. Өйткені,
партияда жоқ азаматтар парламентке өте алмайды. Сондықтан да әлем елдерінің
едәуір бөлігінде депутаттардың жартысы мажоритарлық жүйемен, ал екінші
жартысы пропорционалдық жүйемен сайланады. Бұл жүйе аралас жүйе деп
аталады. {8}
Аталған жүйелердің әрқайсысыда сайлау нәтижесіне ықпал ететін өзіндік
ерекшеліктері бар. Батыс саясаттанушылары сайлау жүйесі мен мемлекеттік
құрылымның бір-біріне жақындауының бірнеше түрін атап көрсетеді. Олар:
1. Парламенттік республика және пропорционалдық өкілдік жүйесі
(континенталдық еуропалық нұсқа). Ол көбінесе “байырғы демократиялық”
елдерде кездеседі.
2. Парламенттік республика және мажоритарлық сайлау жүйесі. Бұл нұсқа
Ұлыбритания мен оның бұрынғы отарлары болған елдерде қолданылғандықтан,
“британдық нұсқа” деп аталады.
3. Президенттік республика және мажоритарлық сайлау жүйесі. Бұл нұсқа
“америкалық” деп аталады, өйткені, ол “байырғы демократиялық” елдерден АҚШ-
та және “жаңа демократиялық” елдердің кейбірінде қолданылады.
4. Президенттік республика және пропорционалдық өкілдік нұсқасы. Бұл
нұсқа Латын Америкасы елдерінде кең таралғандықтан, “латынамерикалық” деп
аталады, өйткені, бұл елдерде АҚШ үлгісіндегі президенттік республикалық
басқару үлгісі болғанмен, сайлау еуропалық сайлау жүйесі негізінде
өткізіледі.
Аталған төрт түрдің ішінде демократиялық нышан кең көрініс табатыны
бірінші нұсқа болып саналады, өйткені, парламенттік республика билік
тармақтарының тепе-теңдігін неғұрлым әділ қамтамасыз етсе, пропорционалдық
сайлау жүйесі азшылықтың құқын да қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Британдық нұсқада Ұлыбританияның және Британ достастығы елдерінің
дәстүрлері ескерілген және аталған елдер үшін едәуір тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Үшінші нұсқада АҚШ-тың ағылшындардан мажоритарлық сайлау
жүйесін алғандығы, бірақ президенттік республиканы дұрыс санағаны көрінеді.
АҚШ жағдайында саясаттанушылар жоғарыда аталған жүйелердің ең тиімдісі
ретінде төртінші нұсқаны атап көрсетеді. Өйткені, президенттік басқару
жағдайында пропорционалдық сайлау жүйесі тиімділік бере алмайды.
Сайлаушылардың сайлауға деген қарым-қатынасы қоғамның саяси
мәдениетінен, бұқараның саяси санасынан, сайлау өтетін халықтың көпшілдік
дәстүрінен және сайлауды ұйымдастыру деңгейінен көрінеді.
Сайлауға деген көзқарас оған қатысу және қатыспау түрінде екіге бөлінеді:
1. Сайлауға қатысу себептері: бағыныштылық, саяси қатысу, кездейсоқ
саяси емес қатысу, басқалардың ықпалына еру (отбасы, достары, БАҚ),
дәстүрлік (сайлауға дәстүр түрінде барады), жеке-материалдық (дауыстың
сатып алынуы), негативті қатысу (біреуге қарсы дауыс беру үшін).
2. Сайлауға қатыспау себептері: провинциализм, саясатқа немқұрайлы
қарау, абсентизм (наразылығын сайлауға қатыспау түрінде білдіру), сайлаудың
әділ өтетіндігіне сенбеу, саяси сананың төмендігі, өзін қоғамнан оқшау
қалдым деп түсіну.
Халықтың сайлауға деген көзқарасының осындай екі түрін ескерген
үміткерлер немесе саяси партиялар әрбір дауыс үшін күреседі. Олар сайлауға
(дауыс беруге) қатысқысы келетіндермен де, қатысқысы келмейтіндермен де
жұмыс жүргізеді, халықтың әр тобымен қалай сөйлесу керектігін, олардың неге
қызығатынын ескереді, үміткерлердің жағымды имиджін қалыптастырады және
сайлаушыларға жеткізеді, оның нәтижесін іске асырады. {9}
Алдағы Мәжіліс сайлауына сайлаушылардың қатысу деңгейіне келетін
болсақ, бұл көрсеткіш 60 пайыздан аса қоймауы мүмкін. Өйткені, жоғары және
орта арнаулы оқу орындарында оқитын миллионға жуық студент, оқытушылар мен
мұғалімдер демалыста. 1995 жылғы Мәжіліс сайлауына сайлаушылардың 79,84%-ы,
1999 жылы 62,56%-ы, 2004 жылы 56,7%-ы ғана қатысқан. Әрбір азаматтың саяси
белсенділігін танытып, өз көзқарасын, пікірін білдіруі, өз таңдауын жасауы
— азаматтық парызы. Саяси немқұрайлық таныту, сайлаудың әділ өтетіндігіне
күмән келтіру, өз наразылығын сайлауға қатыспау арқылы білдіру саяси
мәдениеттілікті көрсетпейді. Әрқайсымыздың дауысымыз шешуші дауыс болуы
мүмкін екендігін де ұмытпауымыз керек.
Ең бастысы, сайлаудың ашық және әділетті өтуі біздің мемлекетіміз бен
мемлекеттігіміз үшін барынша маңызды. Президент: “Конституцияны сақтаудың
кепілі ретінде сайлаудың әділетті өтуіне және Парламентке шын мәнінде
халықтың нақты қолдауына ие партиялар өту үшін бәрін жасаймын”, деп ашық
айтты. Демек, жергілікті мемлекеттік атқарушы органдар мен барлық сайлау
комиссиялары Мемлекет басшысының беделіне нұқсан келтірмей, сайлаудың
барынша әділетті өтуін қамтамасыз етеді деген ойдамыз.
Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы
билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін анықтайтын,
тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы
алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді
(кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны
ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс
жүргізу және т.б. шаралар кіреді.
Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда
анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың
жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең
түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар)
түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі.
Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды
бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және
аралас түрі болып бөлінеді.
Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар
белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары
билік органдарына кіре алмайды.
Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы.
Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1
дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші
кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда
бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол
сайланған болып есептеледі.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер
көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт
емес. {10}
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде
сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат
сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция,
Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты
көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет
қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның
кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының
(ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры
ескерілмейді.
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік
принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың
(депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда
депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында
оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп
дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау
округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар
партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай
сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең
дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға
дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою
үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр
бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі
партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың
кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі шек қойылады. Мысалы, Германияда 5
пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни парламентте
орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді.
Еліміздің сайлау жүйесіне келетін болсақ, ҚР-сы азаматтарының
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға
және оларға сайлануға қатысуға құқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және
сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі.
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы- ҚР-ның он сегіз жасқа
толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік
жағдайында, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан,
сайлауда дауыс беруге қатыса алады.
Бәсең сайлау құқығы- Республика азаматтарының Конституцияда
белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану
құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық жүйенің абсолютті
түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жеті жылдық мерзімге ҚР-ның
Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы
КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР-ның Президенті.
1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған). {11}
Еліміздің кәсіби Парламенті тұнғыш рет 1994 жылғы 7 наурызда
сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы
Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7
сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан
тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір
бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды.
Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына
үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР-ның
Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа
толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл
бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25
жасқа толған ҚР-ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта
екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде
3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР-ның
20-ға толған азаматы сайлана алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге
асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін
белгілейді.
Демократиялық сайлау – негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия
саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген мерзім
ішінде олардың мүдделерін білдіруге ғана емес, сайлаушы азаматтармен
бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге ниетті әртүрлі тұлғалар,
партиялар арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды
негізде таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла
алмайды.
Заң шығарушы (өкілді) мемлекеттік органдарды сайлау кезінде негізгі
екі сайлау жүйесі қолданылатыны белгілі. Олар – барабар және мажоритарлық
жүйелер. Олардың белгілі бір үйлесімі негізінде дауыс берудің аралас жүйесі
қалыптасады.
Қазақстанда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Парламенті
Мәжілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жүйесі қолданылады.
Мәжілістің 9 депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Барабар жүйе бойынша сайлау партиялық тізімдер үшін дауыс беру дегенді
білдіреді. Барабар сайлау жүйесінің негізгі мақсаты көппартиялық жағдайында
партиялардың барабар өкілдігін қамтамасыз ету болып табылады. Сайлау
партиялық тізімдер бойынша жүргізіледі. Бұл ретте Парламентке өту үшін
партияның міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті түріндегі
заңнамалық тосқауыл қолданылады. Қазақстанда ол 7% құрайды.
Мінсіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз
кемшіліктері бар. Сайлаудың халықаралық стандарттары да мемлекеттерге
сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды. {12}
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері,
рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум
туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының
қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында
Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін
басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында
отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және
сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті,
Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика
Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде
жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады.
Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ
оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
Батыс-еуропалық демократиялық мәдениеттен бастау алған парламентаризм
жүйесi қазiргi заманда дүние жүзілiк саяси жүйенiң озық дамуының мызғымас
атрибутына айналды.
Парламентаризм әрқилы, әмбебап құбылыс ретінде әртүрлi мемлекеттерде
әралуан айрықша сипат алады.
Қазақстан да осындай жәйттерді бастан кешірді. Қазақстанның қазіргі
парламентаризмі тоталитарлық жүйеден бастау алып, Кеңестер Одағының
Коммунистік партиясының басқару кезеңінің демократиялық емес келеңсіз
сипаттарын сақтап келді.
Қазақстанның алғашқы жоғарғы өкілетті органы Қазақ ССР-нің 1937 жылғы
Конституциясы негізінде қалыптасқан – Жоғарғы Советі болды. Ол 1978 жылы
Қазақ ССР-нің Конституциясы, 1993 жылы Қазақстан Республикасының
Конституциясы негізінде қайта құрылып, он үш рет шақырылды. Қазақ ССР-і
Жоғарғы Советінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді.
Депутаттық корпусты қалыптастыру баламасыз негізде Коммунистік партияның
қатаң бақылауымен өтті.
Қазақ ССР-нің 1978 жылғы Конституциясы сайлау жүйесіне шамалы өзгерістер
енгізді.
1990 жылғы наурызда Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің 12-ші шақырылымының
сайлауы өтті. Әкімшілік-командалық жүйенің ықпалында тұрса да, бұл алғашқы
неғұрлым демократиялық сайлау болды. 360 депутаттық мандат үшін сайлау алды
сайысына екі мыңнан астам үміткер қатысты, оның бір ерекшелігі
республиканың қоғамдық ұйымдарынан 90 адам сайланды. Ол тоталитарлық
жүйенің ыдырағанын көрсетті.
Жоғарғы Кеңестің он екінші шақырылымы Қазақстанда парламентаризмнің
қалыптасуында ерекше рөл атқарды. Онда маңызды құқықтық актілер қабылданды.
{13}
1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ ССР-нің Президенті лауазымы бекітіліп, Н.
Ә. Назарбаев еліміздің тұңғыш Президенті болып сайланды.
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады, ал 1991 жылғы 16
желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды.
1993 жылғы 28 қаңтарда екі жылға созылған келісімнен соң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz