Қазақ тілінің вокализм және консонантизм жүйесі, жіктеу принциптері

1. Қазақ тілінің вокализм және консонантизм жүйесі, жіктеу принциптері
2. Фонема теориясының қазақ тіліндегі көрінісі.
Пайдаланылған әдебиеттер

Қазіргі қазақ тілінде он бір дауысты фонема бар. Вокализм солардың өзара қарым-қатынасынан құралады. Оның тоғызы монофтонг. Жалаң дауыстылар: а, е-э, о, ө, ы, і, ұ, ү, ә, қалған екеуі – дифтонг дауыстылар: и, у. Түркі тілдердің біразында (қырғыз, алтай, түрікпен т.б.) дауыстының қысқа не созылыңқы айтылуы белгілі мағынамен байланысты болып келеді: қырғыз тілінде «мал» сөзі «мал» мағынасында айтылса, кейде уақыт, мезгіл (мал) мағынасында қолданылады; «әр» сөзі «әрі» мағынасында айтылса, «эр» ат абзалы мағынасында жұмасалады. Осы тәрізді түрікмен тілінде «ак» етістік «ақ» сын есім мағынасында айтылады.
Дауыстылар фонетикалық жағдайына қарай әртүрлі комбинаторлық варианттарда келе береді: мәселен, е, о, ө дауыстылары сөздің бас позициясында үнемі ашық дифтонг (иэ, уо, уө) сапасында айтылады: йекі (екі), йэшкі (ешкі), йэрте (ерте), йэрке (ерке), уол (ол), уотан (отан), уожау (ожау), уөгіз (өгіз), уөзі (өзі) т.б. сондықтан йэ,уо, уө дифтонгтерін э, о, ө фонемаларының сөз басында айтылатын комбинаторлық не позициялық варианттары деп қараймыз.
Қазіргі қазақ тілінде он бір дауысты фонема бар. Дауыстылардың ішінде ә фонемасы қазақ тілінің бергі даму кезеңінде пайда болған. Артикуляциялық ерекшелігі бойынша а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, монофтонг фонемалар да, қалған екеуі и, у дифтонгфонемалар. Дауысты фонеманың комбинаторлық варианты да болады. Дауыстыларын жасалу жолына қарай
Дыбысталу мүшелерінің осындай қызметіне қарап, дауыстыларға мына төмендегі белгілер тән деуге болады:
1) дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығынан кейін ешқандай кедергіге ұшырамайды;
2) дауыстыларды айтқанда өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығын қаттырақ дірілдетеді;
3) дауыс шымылдығынан өткен ауаның қысымы дыбыстау мүшелерінің бәріне дерлік таралып түседі;
4) дауыстыларда үн басым, олармен ән салуға болады. Сондықтан музыканы тануда ноталар тіркесіндегі до, ре, ме, фа, соль, ля, си – дауыстылардың қасиетіне негізделген;
5) дауыстылардың тағы бір қасиеті – олардың буын құрайтындығы. Қазақ тілінің буын жүйесі бойынша сөзде қанша дауысты болса, сонша буын болады. Мысалы: үй, үн, қыс, ә-ке, ба-ла-лар.
Сонымен, айтқанда ауа дауыс шымылдығынан кейін кедергісіз, еркін шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.
Қазақ тілінде 9 жалаң дауысты (монофтонг) (а, ә, е, о, ө, ү, ұ, ы, і) және екі дифтонг дауысты дыбыс (и, у) бар. Сонда қазақ тілінің дауыстылары – 11. Орыс тілінен енген э, ё, ю, я дауыстыларын қосқанда, небары 15 дауысты болады.
1. О, ө, у, ұ, ү дауыстыларын айтқанда, ерін сүйірленіп, ілгері қарай жылжиды, ал а, ә, е, и, ы, і, э, дыбыстарын айтқанда ерін тартылып, екі езу кейін, құлаққа қарай жылжиды.
2. А, ә, е, о, э дауыстыларын айтқанда, иек төмен түсіп, ауа еркін шығып, ал и, у, ы, ұ, ү, і дауыстыларын айтқанда, иек жоғары көтеріліп, ауа қысылып шығады.
3. А, о, ұ, ы, (у), (и) дауыстыларын айтқанда, тіл артқа, кейін тартылып, тілдің үсті көтеріледі де, дыбыстар жуан шығады, ал ә, ө, ү, і, е, э, (и), (у) дауыстыларын айтқанда, тіл ұшы ілгері жылжиды да, тілдің үсті шамалы төмендеп ойысады. Осының нәтижесінде бұл дыбыстар жіңішке айтылады. Сөйтіп дауыстыларды:
1) еріннің қатысына қарай: еріндік, езулік;
2) иектің (жақтың) қатысына қарай: ашық, қысаң;
3) тілдің қатысына қарай: жуан, жіңішке деп бөлеміз.

1) Н.Уәлиев, А.Алдашева [«Қазақ орфографиясындағы қиындықтар», – Алматы: Қазақ ССР-інің «ҒЫЛЫМ» баспасы, 1998. – 110 бет, 7–22 беттер]
2) Ш. К. Бектұров [«Қазақ тілі», – Алматы: «Атамұра» баспасы, 2006. – 336 бет, 29-43беттер]
3) Қ. Күдеринова [«Қазақ жазуының теориялық негіздері», – Алматы: Атамұра, 2010. – 327 бет, 183-197беттер]
4) К.Аханов [«Тіл білімінің негіздері», – Алматы, 2002, – 664бет, 311-317беттер]
5) Ж. Аралбаев [«Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер», Алматы: Қазақ ССР-інің «ҒЫЛЫМ» баспасы, 1998. – 142бет, 20-71беттер]