Гендерлік бейвербалды қатысымның мәдени-әлеуметтік сипаты
Кіріспе 4
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ ҚАТЫСЫМДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары 6
1.2 Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері 9
2 ГЕНДЕРЛІК БЕЙВЕРБАЛДЫ ҚАТЫСЫМНЫҢ МӘДЕНИ.ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТЫ 29
2.1 Гендерлік бейвербалды қатысымдағы ұлттық.мәдени контекст 29
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер 42
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ ҚАТЫСЫМДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары 6
1.2 Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері 9
2 ГЕНДЕРЛІК БЕЙВЕРБАЛДЫ ҚАТЫСЫМНЫҢ МӘДЕНИ.ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТЫ 29
2.1 Гендерлік бейвербалды қатысымдағы ұлттық.мәдени контекст 29
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер 42
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде ер мен әйел тілін коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алып келеді. Сонымен қатар, ер мен әйел тілінің коммуникативтік табиғатын бейвербалды амалдардың қолданылуымен қатар зерделеу де тілдік қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Осы айтылған мәселелер ғылыми жұмыстың негізгі өзектілігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы лингвистикада бейвербалды тілдік элементтерді зерттеген еңбектер жоқ емес, бар, зерттеушілердің тобы айқындалып келеді. Ол зерттеушілер тобы әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған.
Е.В. Красильникова, Т.М. Николаева, Г.В. Колшанский, Г.Е. Крейдлин, И.Н. Горелов, А.А. Акишина, т.б. – орыс тіліндегі, Т.Т. Железанова – неміс тіліндегі, А.Н. Нурманов, М.М. Сайдханов, Д.А. Абдуазизова - өзбек тіліндегі, М.М. Мұқанов, С.С. Татубаев, Қ.Ш. Қажығалиева, А.Д. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов – қазақ тіліндегі бейвербалды тілдік құралдарды әр түрлі тілдік аспектіден қарастырған зерттеушілер болып табылады. Бұл жұмыстарда, негізінен, бейвербалды амалдардың жалпы тілдік сипаттары талданғандықтан, сөйленістің көмекші құралдарының гендерлік ерекшеліктері жеке-дара зерттеу нысаны болмаған еді. Зерттеу жұмысымыздың ерекшелігінің өзі бейвербалды амалдарды гендерлік тұрғыдан саралау, бір амалдың қаншалықты мағына беретіндігін анықтау, оны мысалдармен дәйектеу, әлеуметтік-мәдени, ұлттық сипатын нақтылау болғандықтан, бұрын-соңды бейвербалды амалдардың нақты осы сипаты қарастырылмағандықтан көтеріліп отырған мәселені өзекті деп білеміз.
Тақырып бойынша пайдаланылған дереккөздері. Зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде Г.В. Колшанский, Н.Н. Горелов, Т.М. Николаева, Г.Е. Смирнова, А. Пиз, С.С. Татубаев, Б.Қ. Момынова, Г.Н. Смағұлова, т.б. ғалымдар мен М.М. Мұқанов, Ж. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов, т.б. зерттеушілердің еңбектері алынды.
Зерттеудің мақсаты. Ер мен әйел тілінде бейвербалды амалдардың қолданылу өрісін қарастыра отырып, олардың жасалу жолдарын, мән-мағынасын ашу, әлеуметтік, ұлттық-мәдени негізін, гендерлік қырын анықтау.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
бейвербалды амалдардың зерттелу деңгейін анықтау;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін, жүйесін анықтау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың әлеуметтік, ұлттық-мәдени сипатын ашу.
Зерттеудің нысаны. Ер мен әйел тіліне тән тілдік бейтілдік ерекшеліктер алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы лингвистикада бейвербалды тілдік элементтерді зерттеген еңбектер жоқ емес, бар, зерттеушілердің тобы айқындалып келеді. Ол зерттеушілер тобы әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған.
Е.В. Красильникова, Т.М. Николаева, Г.В. Колшанский, Г.Е. Крейдлин, И.Н. Горелов, А.А. Акишина, т.б. – орыс тіліндегі, Т.Т. Железанова – неміс тіліндегі, А.Н. Нурманов, М.М. Сайдханов, Д.А. Абдуазизова - өзбек тіліндегі, М.М. Мұқанов, С.С. Татубаев, Қ.Ш. Қажығалиева, А.Д. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов – қазақ тіліндегі бейвербалды тілдік құралдарды әр түрлі тілдік аспектіден қарастырған зерттеушілер болып табылады. Бұл жұмыстарда, негізінен, бейвербалды амалдардың жалпы тілдік сипаттары талданғандықтан, сөйленістің көмекші құралдарының гендерлік ерекшеліктері жеке-дара зерттеу нысаны болмаған еді. Зерттеу жұмысымыздың ерекшелігінің өзі бейвербалды амалдарды гендерлік тұрғыдан саралау, бір амалдың қаншалықты мағына беретіндігін анықтау, оны мысалдармен дәйектеу, әлеуметтік-мәдени, ұлттық сипатын нақтылау болғандықтан, бұрын-соңды бейвербалды амалдардың нақты осы сипаты қарастырылмағандықтан көтеріліп отырған мәселені өзекті деп білеміз.
Тақырып бойынша пайдаланылған дереккөздері. Зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде Г.В. Колшанский, Н.Н. Горелов, Т.М. Николаева, Г.Е. Смирнова, А. Пиз, С.С. Татубаев, Б.Қ. Момынова, Г.Н. Смағұлова, т.б. ғалымдар мен М.М. Мұқанов, Ж. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов, т.б. зерттеушілердің еңбектері алынды.
Зерттеудің мақсаты. Ер мен әйел тілінде бейвербалды амалдардың қолданылу өрісін қарастыра отырып, олардың жасалу жолдарын, мән-мағынасын ашу, әлеуметтік, ұлттық-мәдени негізін, гендерлік қырын анықтау.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
бейвербалды амалдардың зерттелу деңгейін анықтау;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін, жүйесін анықтау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың әлеуметтік, ұлттық-мәдени сипатын ашу.
Зерттеудің нысаны. Ер мен әйел тіліне тән тілдік бейтілдік ерекшеліктер алынды.
1. Старикова Г.В. Лексика портретных описании. – Ленинград: Наука, 1984. – 188 с.
2. Кедрова Е.Я. Вербальное обозначение жестов персонажей при передаче прямой речи в художественном тексте (на материале прозы А.П. Чехова). – Ростов на Дону: Наука, 1989. – 129 с.
3. Формановская Н.И. Речевой этикет и культура общения. – Москва: Высшая школа, 1989. – 189 с.
4. Колшанский Г.В. Паралингвистика. – Москва: Наука, 1974. – 81 с.
5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Мәдениет және өнер: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 26 т. – 248 б.
6. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Педагогика және психология: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 27 т. – 248 б.
7. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Дене шынықтыру мен спорт: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 31 т. – 274 б.
8. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. – Алматы: Қазына, 1999. – 491 б.
9. Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. Психология: 5 томдық. – Алматы: Ғылым, 1998. – 4 т. – 448 б.
10. Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. Педагогика: 3 томдық. – Алматы: Білім, 1996. – 2 т. – 512 б.
11. Әуезов М. Абай жолы: 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 540 б.
12. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2002. – 245 б.
13. Кедрова Е.Я. Кедрова Е.Я. Особенности мужской и женской речи // Русский язык в его функционировании. – М., 1993. – C. 90-136.
14. Пиз А. Как заставить мужчину слушать, а женщину молчать. – М.: ЭКСМО, 2006. – 352 c.
15. Сүлейменова Э. Когнитивно-прагматическое описание гармонии и дисгармонии речевого общения: автореферат канд. филол. наук.:10.02.19. – Алматы, 2005. – 28 с.
16. Нұрсұлтанқызы Ж. О. Бөкеев шығармаларындағы бейвербал амалдар: филол. ғыл. канд. автореф.:10.02.02. – Алматы, 2006 – 29 б.
17. Момынова Б. Лидерлер имиджін қалыптастырудағы бейвербалды элементтер. – Алматы, 2003. – 167 б.
18. Горошко Е.И. Функциональная ассиметрия мозга, языка и пола: Аналитический обзор. – Харьков, 2003
19. Бейcембаева С. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке: автореферат канд. филол. наук: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 28 с.
20. Ислам А. Тілдік дүние суреті: «концепт» және «ұғым» // С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2004. – 439-445 бб.
21. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2012. 388 б.
22. Бейсембаева С.Б. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке: Дисс. канд. филол. наук: 10.02.02. – Алматы: КазНУ, 2003. – 119 с.
2. Кедрова Е.Я. Вербальное обозначение жестов персонажей при передаче прямой речи в художественном тексте (на материале прозы А.П. Чехова). – Ростов на Дону: Наука, 1989. – 129 с.
3. Формановская Н.И. Речевой этикет и культура общения. – Москва: Высшая школа, 1989. – 189 с.
4. Колшанский Г.В. Паралингвистика. – Москва: Наука, 1974. – 81 с.
5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Мәдениет және өнер: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 26 т. – 248 б.
6. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Педагогика және психология: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 27 т. – 248 б.
7. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Дене шынықтыру мен спорт: 35 томдық. – Алматы: Рауан, 2000. – 31 т. – 274 б.
8. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. – Алматы: Қазына, 1999. – 491 б.
9. Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. Психология: 5 томдық. – Алматы: Ғылым, 1998. – 4 т. – 448 б.
10. Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. Педагогика: 3 томдық. – Алматы: Білім, 1996. – 2 т. – 512 б.
11. Әуезов М. Абай жолы: 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 540 б.
12. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2002. – 245 б.
13. Кедрова Е.Я. Кедрова Е.Я. Особенности мужской и женской речи // Русский язык в его функционировании. – М., 1993. – C. 90-136.
14. Пиз А. Как заставить мужчину слушать, а женщину молчать. – М.: ЭКСМО, 2006. – 352 c.
15. Сүлейменова Э. Когнитивно-прагматическое описание гармонии и дисгармонии речевого общения: автореферат канд. филол. наук.:10.02.19. – Алматы, 2005. – 28 с.
16. Нұрсұлтанқызы Ж. О. Бөкеев шығармаларындағы бейвербал амалдар: филол. ғыл. канд. автореф.:10.02.02. – Алматы, 2006 – 29 б.
17. Момынова Б. Лидерлер имиджін қалыптастырудағы бейвербалды элементтер. – Алматы, 2003. – 167 б.
18. Горошко Е.И. Функциональная ассиметрия мозга, языка и пола: Аналитический обзор. – Харьков, 2003
19. Бейcембаева С. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке: автореферат канд. филол. наук: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 28 с.
20. Ислам А. Тілдік дүние суреті: «концепт» және «ұғым» // С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2004. – 439-445 бб.
21. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2012. 388 б.
22. Бейсембаева С.Б. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке: Дисс. канд. филол. наук: 10.02.02. – Алматы: КазНУ, 2003. – 119 с.
Гендерлік бейвербалды қатысымның мәдени-әлеуметтік сипаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1
Бейвербалды қатысымды зерттеудің теориялық негіздері
6
1.1
Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары
6
1.2
Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері
9
2
Гендерлік бейвербалды қатысымның мәдени-әлеуметтік сипаты
29
2.1
Гендерлік бейвербалды қатысымдағы ұлттық-мәдени контекст
29
Қорытынды
40
Пайдаланылған әдебиеттер
42
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде ер мен әйел тілін коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алып келеді. Сонымен қатар, ер мен әйел тілінің коммуникативтік табиғатын бейвербалды амалдардың қолданылуымен қатар зерделеу де тілдік қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Осы айтылған мәселелер ғылыми жұмыстың негізгі өзектілігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы лингвистикада бейвербалды тілдік элементтерді зерттеген еңбектер жоқ емес, бар, зерттеушілердің тобы айқындалып келеді. Ол зерттеушілер тобы әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған.
Е.В. Красильникова, Т.М. Николаева, Г.В. Колшанский, Г.Е. Крейдлин, И.Н. Горелов, А.А. Акишина, т.б. - орыс тіліндегі, Т.Т. Железанова - неміс тіліндегі, А.Н. Нурманов, М.М. Сайдханов, Д.А. Абдуазизова - өзбек тіліндегі, М.М. Мұқанов, С.С. Татубаев, Қ.Ш. Қажығалиева, А.Д. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов - қазақ тіліндегі бейвербалды тілдік құралдарды әр түрлі тілдік аспектіден қарастырған зерттеушілер болып табылады. Бұл жұмыстарда, негізінен, бейвербалды амалдардың жалпы тілдік сипаттары талданғандықтан, сөйленістің көмекші құралдарының гендерлік ерекшеліктері жеке-дара зерттеу нысаны болмаған еді. Зерттеу жұмысымыздың ерекшелігінің өзі бейвербалды амалдарды гендерлік тұрғыдан саралау, бір амалдың қаншалықты мағына беретіндігін анықтау, оны мысалдармен дәйектеу, әлеуметтік-мәдени, ұлттық сипатын нақтылау болғандықтан, бұрын-соңды бейвербалды амалдардың нақты осы сипаты қарастырылмағандықтан көтеріліп отырған мәселені өзекті деп білеміз.
Тақырып бойынша пайдаланылған дереккөздері. Зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде Г.В. Колшанский, Н.Н. Горелов, Т.М. Николаева, Г.Е. Смирнова, А. Пиз, С.С. Татубаев, Б.Қ. Момынова, Г.Н. Смағұлова, т.б. ғалымдар мен М.М. Мұқанов, Ж. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов, т.б. зерттеушілердің еңбектері алынды.
Зерттеудің мақсаты. Ер мен әйел тілінде бейвербалды амалдардың қолданылу өрісін қарастыра отырып, олардың жасалу жолдарын, мән-мағынасын ашу, әлеуметтік, ұлттық-мәдени негізін, гендерлік қырын анықтау.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
бейвербалды амалдардың зерттелу деңгейін анықтау;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін, жүйесін анықтау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың әлеуметтік, ұлттық-мәдени сипатын ашу.
Зерттеудің нысаны. Ер мен әйел тіліне тән тілдік бейтілдік ерекшеліктер алынды.
Зерттеудің әдісі: Зерттеу негізінен синхронды тұрғыда сипаттамалы әдіспен жазылған. Сонымен қатар жұмыста баяндау, ғылыми талдау, семантикалық, лингвомәдениеттанымдық талдау тәсілдері басшылыққа алынды. Жиналған материалдарды іріктеуде жинақтау, жүйелеу, талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Ғылыми жқмыстың құрылымы. Жоба кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қорытындыдан тұрады.
1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің теориялық негіздері
0.1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары
Тіл - мәдениеттің негізі. Ұлт тілі мен оның мәдениеті өзара тығыз байланысып жатады. Ұлтты, оның тілін толық танып-білу үшін экстра-, -интра, паралингвистикалық амалдардың, бәрінің де ерекшеліктерін зерттеу қажет. Әр саланың тілдік жүйедегі орнын саралап білу де аса қажетті. Соған орай паралингвистикаға байланысты терминдердің қалай тілімізде қалыптасып жатқанына тоқталып көрелік. Паралингвистикалық терминдердің ішінде ең жиі қолданылатындары әрі оларды толық сипаттайтындары ым және ишарат сөздері болып табылады деп білеміз. Біз соларға, ым және ишарат сөздеріне тоқталып өтеміз.
Бейвербалды амалдар мимика - ым, жест - ишара, поза - дене қалыбы терминдеріне тікелей тәуелді. Орыс тіл білімінде Г.В. Старикова осы терминдердің ұғымына байланысты мынадай ойын ортаға салады: "Жест - это значащее телодвижение (обычно рукой с помощью которого непроизвольно выражается душевное состояние человека или обобщающиеся сознательно передают друг другу информацию.
Мимика - это значащее движение человеческого лица.
Поза - значащее положения человеческого тела" [1, с. 188].
Бірақ осы ғалымның келтірілген пікірін өзге ғалымдардың бәрі бірдей қолдамайды. Е.Я. Кедрова ишараға қолдың қимылымен бірге жалпы дене қимылын да жатқызады [2, 29б.]. Біз, өз тарапымыздан, Н.И. Формановскаяның [3] және Г.В. Колшанскийдің көзқарастарына қосылатынығымызды ескертеміз [4]. Олар ишараға дене мүшелерінің, оның ішінде қол, аяқ, бас секілді дене мүшелерінің динамикалы қозғалысын жатқызады. Ал мимиканы бетпен, бет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысымен байланыстырады.
Енді қазақ тіл білімінде осы терминдердің қалай қалыптасып келе жатқанына көңіл аударып көрелік.
Орыс тілі арқылы енген мимика сөзі көп жылдар бойы осы күйінде айтылып та, жазылып та жүрді. Тек соңғы жылдары лингвистикалық зерттеулер жүргізіле бастағаннан бері бұл терминді аударып айту үрдісі арнаулы әдебиеттерде іске асырыла бастады. Енді мимика мен жест терминдерінің түрлі сөздіктерде түсіндірілуі, аударылуы, балама табылуы қандай дәрежеде екеніне назар аударайық.
"Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздікте": мимика - мимика [5, 184 б.] , жест - ым, жестикулировать - ымдау, поза - кескін, қалып, кейіп деп берілген.
Ал терминологиялық сөздіктің "Педагогика және психология" тараулары бойынша [6]: жест - ым, ишара болса, жест вербальный - вербальдық ым [6, 178 б.], мимика - мимика [6, 208 б.], поза - кейіп [6,231 б.] түрінде, ал дене тәрбиесі мен спортқа арналған томда [7]: жест - ым, [7, 170 б.] поза - қалып, бейне [7, 221 б.] делініп жүр.
Сондай-ақ, Қ. Бектаев құрастырған "Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздікте" Ым - жест, мимика, знак, сигнал. Ым - ишарат, - жесты. Ым тілі - язык жестов. Ымдасу - мимика, дать знак, подмигнуть: Жестикуляция, жестикулировать түрінде келтірілген және түсінігі берілген [8, 491 б.].
Қазақ тарихындағы жеке ғылым саласы ретінде психология ғылымына арнап алғаш жазылған Ж. Аймауытовтың "Психология" оқулығында: мимиканы беттің ымы, келбет ілімі деп қазақшалап, сол кездің өзінде аударған. Мимикаға Ж. Аймауытовтың берген түсінігі: Кісінің қылығын қимылына қарап сыйлаймыз, көзге өте көп көрінетін қимыл беттікі, - дейді [9, 88 б.].
Ал мимика нені зерттейді деген сауалға Ж. Аймауытов мыналарды тізбелеп көрсетеді:
- бет құбылысы;
- маңдайдың қатпары, сызығы;
- қастың қимылы;
- көздің қарасы;
- танаудың желбіреуі;
- еріннің, төменгі жақ сүйегінің қозғалыстары, т.б.
Жестке бастың, иықтың, еңсенің қозғалуын жатқызады [9, 88 б.].
М. Жұмабаев "Педагогика" еңбегінің "Психология" атты тарауында: "Адамның жан сыры дене арқылы, мимика арқылы сыртқа білінеді, дене де жанға байлаулы, жан көріністері денеге қатты әсер береді. Адамның көзқарасы, дауысы, аяқ басуынан жанының қандай күйде екені көрініп-ақ тұрады", - дейді [10].
Байқап отырғанымыздай, мимика мен жест терминдері қазақ тіліне аударылғанда әр түрлі аударылып келгенімен, түсініктері бір арнаға келіп тіреледі екен. Сондықтан, бұл жерде біздің ойымызша, басын ашып айта кететін бір нәрсе бар, ол - ымның бет-әлпетке қатысты қимыл екендігі, ал ишараттың әрі бет-әлпет арқылы, әрі дене қимылдары арқылы жасалатын бейвербалды амалға жатқызылып жүргені.
Ишарат сөзінің өзі көп жағдайда жеке бір қимылды білдірмегенмен, белгілі бір қимыл, нақты ишаратпен қосарлана қолданылып отыруы көңіл аудартады. Мұндайда, ишараттың өзі суреттеледі де, соны нақтылай түсу үшін ишарат жасады, ишарат етті, ишарат білдірді, ишарат қылды тіркестерін қосарлана, қабаттаса айтылады. Мұндайда ишарат сөзі нақты бір ишаратты білдірмейді, тек өзге бір ишаратты нақтылайды. Мысалы:
Құнанбай сол қолын шүғыл көтеріп қап "Доғар" дегендей ишарат қылды [11]. Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат сол қолын шұғыл көтеру екені белгілі. Ал ишарат сөзі осы сол қолын шұғыл көтерудің ишарат, қимыл екенін білдіруші, нақтылай түсуші сөз ғана.
Құнанбай "Жетті, доғар" дегендей ишарат қылды да, Қарабасты тоқтатып тастады [11].
Өмірде, көркем шығармаларда ым, ишара, емеурін, кескін ілімі, дене қалпы (мимика, жест, поза) бір-біріне синоним ретінде бірінің орнына бірі ауысып қолданыла бергенімен, психологияда, әдебиеттануда, әсіресе, лингвистикада ғылыми талапқа сай, қалыптасқан тұрақты терминдік өз атауларына айналған. Сондықтан біз мимиканы ым, ымдау деп әдеби тілде, өмірде қалыптасқан қалпында қолдануға тиіспіз. Өйткені ғылым нақтылықты, дәлдікті қалайды. Ал мимикаға мынадай кескін-келбеттегі қимыл-қозғалыстар жатады: көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, т.б.), көзін жұму; еріннің қозғалысына (ернін сылп еткізу, ернін шүйіру, ернін жымқыру, ернін шығару), қабақтың қозғалысы - қабақтың түйілуі, жазылуы, қарс түйілуі, оң я сол қабақтың көтерілуі, маңдайдың қозғалысы - маңдайдың қыртыстануы, маңдай сызықтарының жиырылуы, маңдайға сызат жиналуы; қастың (қабақтың) қозғалысы - қастың керілуі, қастың түйілуі, оң қасының көтерілуі, сол қасының көтерілуі, қастың жазылуы, т.б. секілді мәнді, өзіндік мағынасы бар бет-әлпет арқылы орындалатын қимылдар жатады.
Қас-қабақтың қимылында да мән бар (қабағын шыту, қас-қабағымен нұсқау, қабағынан қар жауып, қас-қабағын қозғау, т.б.), тілге қатысты (тіл шығару, тілін салаң еткізіп шығару,тілін жылт еткізу,тілін шығарып күлу, тілін тістей ойлану, т.б.) өзге ишараттарға ұқсамайтын өзгеше мағынаға ие тағы басқадай қимыл-қозғалыстар бар. Бұлардың бәрі де тек мимикаға қатысты, мимика төңірегіндегі мәнді (выразительные) бейвербалды ишараттар.
Енді емеурін, ишара (жестке) келер болсақ, бұған тек дене мүшелерінің араласуымен, кейде бет-әлпет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысы арқылы жасалатын іс-әрекеттер мен қимыл-қозғалыстар жатады. Және оның қазақша әуелден қалыптасқан емеурін, ишара деген атауы бар.
Емеурін, ишара (жестке) мынадай мәнді, мағыналы қимыл-қозғалыстар жатады: белгілі бір дене мүшесінің, бөлшегінің қимылы (санын соғу, қол бұлғау, қол сілтеу, қолын шығару, аусағымен нұсқау, саусағын шошайту, бас бармағын шошайту, қолын шығару, т.б.), дене қимылдарының әр түрлі кейіп-қалпы (позы), мысалы, малдас құрып отыру, жантаю, арқадан қағу, басын төмен салу, қол қусырып, иіліп сәлем беру, қолын бұлғау, қолына орамал алып бұлғау, аяғымен жер шұқу, иығын қусыру, қос қолын жайып шарасыздық білдіру, қос қолын ала жүгіріп сәлем беру, т.б. секілді толып жатқан белгілі бір ишараны сипаттайды, ол ишараттар өзгеге ұқсамайтын мағынаны беретін қимыл-қозғалыстар болып табылады.
Кинесикалық элементтер информациялық-ақпараттық жақтан қарастырғанда бағалы, құнды болып отырады және функционалды жақтан ақпаратты жеткізу кезінде оның толыққанды шығуына әсері жеткілікті. тіпті көп десек, ешқандай дау тудырмайды.
Сонымен бірге, кинесикалық элементтер өз алдына бір жүйе құрайды, ал сол жүйені құрайтын компонеттерге мыналар жатады:
- пластикалық дене қимылдары - бұлар кинесиканың жалпыламалық сипатын құрайды;
- ишараттар мен бет-пішін өзгерісінің (қимылының) жиынтығы түріндегі мимика - кинесиканың даралығының белгісі;
ишараттар - кинесиканың басты белгісі.
1.2 Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері
Вербалды тілдер мәдени ерекшеліктерге байланысты бір-бірінен ажыратылады, сондай-ақ бір ұлттың бейвербалды тілінің екінші ұлттың бейвербалды тілінен айырмашылығы болады. Бір ұлтта белгілі бір мазмұнға ие дене қимылы екінші ұлтта еш нәрсені білдірмеуі мүмкін.
Қимылдар да сөйлемдер сияқты жасалынып, адамның көңіл-күйі, қарым-қатынасын дәл білдіреді. Байқағыш адам мұндай бейвербалды сөйлемдерді оқып, оны сөйлеушінің ауызша сөйлемдерімен салыстыра алады. Демек, адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әр түрлі қимыл-әрекеттерінің өзін сан саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен алуан түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу арқылы да өз ойынан хабар бере алады. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Мысалы, телефон арқылы сөйлеп тұрған дауысқа қарап, сөйлеушінің жас мөлшерін, көңіл-күйін байқауға болады. Немесе алдыңызда отырған сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістерге, оның қимыл-әрекетіне қарай оның мінезі, көзқарасы, көңіл-күйі жайлы хабар ала аласыз.
Тілдік қатынас кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге асады. Олардың біреуі хабарлайды, екіншісі оны қабылдап алады. Кез келген түсіністік қарым-қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен бірге жүруі мүмкін. Коммуниканттар әрі вербалды, яғни тіл арқылы; әрі бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы қарым-қатынас жасай алады. Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас. Ғалым
Ф.Ш. Оразбаеваның еңбегінде тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтары сараланып көрсетілген [12,11]. Осымен байланысты ғалымдар тілдік қатынасты - вербалды, тілсіз қатынасты - бейвербалды амалдар деп атайды.
Паралингвистикалық терминдердің ішінде ең жиі қолданылатындары әрі оларды толық сипаттайтындары ым және ишарат сөздері болып табылады. Бейвербалды амалдар мимика - ым, жест - ишара, поза - дене қалыбы терминдеріне тікелей тәуелді. Орыс тіл білімінде Г.В. Старикова осы терминдердің ұғымына байланысты мынадай пікір айтады: Жест - это значащее телодвижение (обычно рукой с помощью которого непроизвольно выражается душевное состояние человека или обобщающиеся сознательно передают друг другу информацию). Мимика - это значащее положения человеческого тела. Алайда аталған ғалымның көрсетілген пікірін басқа ғалымдардың барлығы дерлік қолдай қоймайды. Е.Я. Кедрова ишараға қолдың қимылымен бірге жалпы дене қимылын да жатқызады [13, 29]. Н.И. Формановская және Г.В. Колшанский ишараға дене мүшелерінің, оның ішінде қол, аяқ, бас секілді дене мүшелерінің динамикалы қозғалысын жатқызады. Ал мимиканы бетпен, бет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысымен байланыстырады. Ал қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздікте: мимика - мимика, жест - ым, жестикулировать - ымдау, поза - кескін, қалып, кейіп деп берілген.
Мимика мен жест терминдері қазақ тіліне әр түрлі аударылғанмен, түсініктері бір арнаға келіп тірелетінін байқау қиын емес. Сондықтан, біздің пікірімізше, ым бет-әлпетке қатысты, ал ишарат әрі бет-әлпет арқылы, әрі дене қимылдары арқылы жасалатын бейвербалды амалдарға жатады.
Ишарат сөзінің өзі көп жағдайда жеке бір қимылды білдірмегенмен, белгілі бір қимыл, нақты ишаратпен қосарлана қолданылады. Мұндайда, ишараттың өзі суреттеледі де, соны нақтылай түсу үшін ишарат жасады, ишарат етті, ишарат білдірді, ишарат қылды деп айтылып, өзге бір ишаратты нақтылайды. Мысалы,
Құнанбай сол қолын шұғыл көтеріп қап Доғар дегендей ишарат қылды (М. Әуезов).
Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат - сол қолын шұғыл көтеру екені белгілі. Ал ишарат сөзі аталған қимылдың ишарат екенін нақтылай түсу қызметін атқарушы сөз ғана. Өмірде, көркем шығармаларда ым, ишара, емеурін, кескін ілімі, дене қалпы (мимика, жест, поза) бір-біріне синоним ретінде бірінің орнына бірі ауысып қолданыла бергенімен, психологияда, әдебиеттануда, әсіресе, лингвистикада ғылыми талапқа сай, қалыптасқан тұрақты терминдерге айналған. Сондықтан біз мимиканы ым, ымдау деп әдеби тілде, өмірде қалыптасқан қалпында қолданғанды жөн көрдік. Ал мимикаға мынадай кескін-келбеттегі қозғалыстар жатады:
Көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, көзінің құйрығымен қарау, көзін қадау т.б.), көзін жұму (көзін шарт жұму, бір көзін қысу, көзін кірпіктерімен қамалап, сығырайту), еріннің қозғалысына (ернін сылп еткізу, ернін шүйіру, ернін жымқыру, ернін шығару, еріндерін бұлтиту, аузын (еріндерін) бір жағына қисайту) т.б., қабақтың қозғалысы (қабақтың түйілуі, жазылуы, қарс түйілуі, оң я сол қабақтың көтерілуі) т.б.Қазақ тілінде дене атауларына қатысты қолданылатын төмендегідей ым мен ишараттарды көрсетуге болады:
І. Бастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Басын шайқау - әлденеше рет басты оңға, солға жылдамдата бұру. Мағынасы - 1. таңқалу, тамаша болу, таңырқау. Мысалы, Күйме ішінде әншінің Сырымбетін естігенде, Ақандар бір-біріне үнсіз қарасып, таңырқағандай бас шайқасты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Біреудің ойымен, пікірімен үзілді-кесілді келіспеу. Мысалы, Ербол төреші болғандықтан, енді жұрттың бәрі жаттап алған төрелікті өзі тағы бір айтып, аз ойланып, бас шайқады (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын изеу - басты бір немесе бірнеше рет жоғары көтеріп, төмен түсіру. Мағынасы - 1. келісу, құптау, мақұлдау. Мысалы, Бұнысын Мағаш мақұлдап, бас изеді (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Амандасу, сәлемдесу. Мысалы, Қазақтармен бас изеп амандасты
(С. Жүнісов. Ақан сері).
3. Қоштасу. Мысалы, - Ал, бала, қош! - деді ол маған басын изеп
(С. Мұқанов. Өмір мектебі).
:: Бас ию - басты сәл төмен иген қалыпта азғана ұстап тұру. Мағынасы - 1. Сәлемдесу. Мысалы, Орнынан тұрып, беті қып-қызыл боп ду ете түсіп, сәл бас ие, амандасқандай белгі етті (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Кінәсін, айыбын мойындау. Мысалы, Мені аға десең, мына сөзіңді қайтып ал. Қайтып ал мына есер мінезіңді! Көрсетпе көзіме! Басыңды иіп, үлкеннен кешірім өтін! (С. Жүнісов. Ақан сері).
3. Қадірлеу, құрметтеу, қадірлі адамға сый көрсету. Мысалы, Ұлы Отан соғысындағы ата-бабаларымыздың ерлігіне бас иеміз!
4. Басқа біреудің артықшылығын, үстемдігін мойындау, мойынсұну.
Мысалы, Жігітек жаны болатын болса, жалтақтамай жетсін де, алдымызға келіп бас исін! - депті (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын шұлғу - басын бірнеше рет жоғары көтеріп, төмен түсіру.
Мағынасы: келісу, мақұлдау. Мысалы, Әбіш мақұлдап, барынша ден қойып, басын қайта-қайта шұлғыды (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басынан сипау - алақанмен маңдай тұсынан бастап әлденеше рет сипай жүргізу (көбінесе балалардың басынан сипайды). Мағынасы - 1. Ұнату, жақсы көру, еркелету. Мысалы, Жаным, құлыным, - деп қызының басынан сипады.
2. Мүсіркеу, аяу. Мысалы, Дәркембай атаға жаны ашып тістене жылап отырған екі жетімек жастарды да басынан сипап, қолтығына тартты (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын төмен салу - басын төмен иіп, аяғының басына, жерге қарау. Мағынасы: 1. Ұялу, қымсыну, қысылу. Мысалы, Ебейсін басын төмен салып, сазарып отыр (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
2. Ішкі алай-түлей сезімді өзгелерге білдірмеуге тырысу. Мысалы, Болыс ағам қызық. Жоғының ізіне мені сала береді, - деп Тәңірберген төмен қарап, мұртынан күліп отырды да, - мал жоғалса - ұрыдан іздемеуші ме еді осы, - деді (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
ІІ. Беттің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Бетін теріс бұру - әңгімелесіп отырған адамнан жүзін (бетін) басқа жаққа бұрып әкету, басқа жаққа қарау. Мағынасы: 1. Жақтырмау, жаратпау, жек көру, жиіркену, жирену. Мысалы, - Ой, тәйір-ай, - деді кітапты көрген Мұса, бетін теріс бұрып, - көйлек-көншек, бірдеме беріп жіберген екен десем, кітап екен ғой!.. (С. Мұқанов. Өмір мектебі).
2. Ұялшақтықты, қарапайымдылықты, қысылған-қымтырылуды білдіру. Мысалы, - Қандай сұлу едіңіз! - деді Т өлеген.
- О не дегеніңіз, - деп Арай, бетін теріс бұрып, ұялып қалды.
:: Бет (ін) тырнау (жырту) - екі қолының тырнақтарымен бетін жосылта тырналап, қанату. Күйеуі өліп, қаралы болған әйел басына түскен қайғының ауырлығын білдіру үшін бес с аусағын бетке салып, бетін жыртып, барынша қан шығарады. Тарихи деректерге жүгінсек, тек аза тұтқан әйелдер ғана емес, о баста еркектердің де бетінен қан шығарғанына куә боламыз.
Мағынасы: 1. Аса қадірлі, ет жақын адамы қайтыс болғанда қазақ әйелдерінің істейтін салттық ишараты. Мысалы, Аза тұтқан әйелдердің ерін жоқтап, ертелі-кеш дауыс салып жылайтын әдетін жасамаса да, өз бетін өзі тырнап жосадай қылған Әлима миғұла адам сияқты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Бет жырту тұрақты тіркесі. Мысалы, Олар ренжіскенімен, бет жыртысып ұрса қойған жоқ (Ауызекі тіл).
:: Бетін басу - екі қолымен, алақанымен бетін басу.
Мағынасы: 1. Қатты қорқуды, шошынуды білдіру. Мысалы, - Алла, алла! Субухан алла! - деп Ғабидолла бетін басты. - Алла-ай, Ақан, түсің қалай өзгеріп кетті... (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Қалың қайғыға батуды, тұйыққа тірелуді білдіру. Мысалы, Аяқ-қолы кісендеулі сүйретіліп келе жатқан туған інісін көргенде, Әбді-Саттар бір мезет екі қолымен бетін басып тұрып қалды (І. Есенберлин. Көшпенділер).
3. Ұялу. Мысалы, Бетті бастым,
Қатты састым,
Тұра қаштым жалма-жан (Абай).
:: Бетім-ай (-ау) - сұқ саусақты бетке батыра түсіп, жоғарыдан төмен сызғылай жүргізу.
Мағынасы: әлдекімнің қылығын, істеген ісін жақтырмау, жаратпау. Мысалы, Әкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ қолының саусағымен бір сызып, үлкендеу көзін кеңірек ашты да, ернін бір сылп еткізіп:
Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! - деді (С. Мұқанов. Мөлдір махаббат).
:: Бетін шымшу - сұқ саусақ пен бас бармақты біріктіріп бетті шымши ұстау. Мағынасы: ұялу. Мсыалы, - Қойшы, масқара, - деп шешем бетін шымшиды, - қайдағы жоқты айтады екенсің (Т. Иманбеков. Үш айдың үш күні).
:: Бетінен сүю - сұхбаттасып отырған адамның бетінен сүю. Мағынасы:
1. Еркелету, жақсы көруді білдіру. Мысалы, Ірі, қапсағай денелі Әптай қараңғыда аюдай қорбаңдап кеп Ақанды құшақтап баласындай бетінен сүйді (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Ұзақ уақыт көріспеген адамдардың жолығысқанда бір-біріне білдіретін ишараты. Мысалы, Дар еткізіп сырнайын төсек үстіне лақтыра салған Ғазиз Ақанды бас салып құшақтап жатыр. Ел тұрмысында көп ұшырамайтын сирек әдетпен ұстаз ақынның, қайғылы ақынның бетін аймалап сүйді (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Бата беру (ас қайыру) - екі қолды бір-біріне түйістіре ұстап, жайылған алақанмен маңдайдан төмен қарай иекке дейін сипалай жүргізіп өту. Мағынасы: 1. Қоштау, құптау, рұқсат ету, әлдебір іс-әрекеттің аяқталғанына орай сәттілік тілеп бата қылу. Мысалы, ... Хазіретті қоршаған халфе-қарилер, көп моллалар беттерін сипап бата қылып, дағды бойынша осымен хұтпа тамам болды - деп жұрттың тарауына белгі жасай бастады (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Ас ішіліп болғанын білдіретін ишарат. Мысалы, - Дастарқанның байлығын берсін, деннің саулығын берсін, ішкен-жеген асымыз дәметкен аруақтарға тие берсін, - деп атамыз ас қайтарып бетін бір сипады.
ІІІ. Маңдайға байланысты қолданылатын бейвербалды амалдар:
:: Маңдайынан сипау - сұхбаттасының маңдайынан алақанымен сипау. Мағынасы: еркелету, жақсы көру. Мысалы, Абылай еңкейіп Сұршақыздың маңдайынан сипады да, артына бұрылмастан, күтіп тұрған қолға қарай желе жөнелді (І. Есенберлин. Көшпенділер).
ІV. Көз, қабақ, қастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Көзін алақтату - қасындағы адамға көзін кең ашып, қарашығын екі жаққа тез-тез қозғай түсіп қарау. Мағынасы: қатты ашыну мен күйінішті білдіру. Мысалы, Көмейіне қанша тықсаң да, жұта беретін, аузын алып қойған, - деп Нұртаза көзі алақтап, тісін қайрады (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Көзін қысу - қасындағы сұхбаттасына бір көзін қысып қарау. Мағынасы: 1. Ниеттестікті білдіру. Мысалы, Жігітке көзін қысып, қас-қабағымен ишарат білдіріп, Балзияны нұсқады (С. Омаров. Өмір асулары).
2. Әзілдеу, қулану. Мысалы, - Апа, - деді Тілеукен. - Мына суыңыз тым суық екен, керегі жоқ, апарып қойыңыз. - Көзін қысты. - Бірақ төге салмаңыз, бізден соңғы қонақтарыңыз ішер (М. Мағауин. Түнгі қонақтар).
:: Көзін жыпылықтату - екі көзін бірдей қатарынан бірнеше рет тез-тез ашып-жұму. Мағынасы: таңырқау, таң қалу. Мысалы, - Қайдағы жылқы?! Тағы неден жаздым? Батыр-ау, не сұрап отырсыңдар? Тағы да тілімнен жазбаса игі едім, - деп Су Құсайынның көкшіл көзі жыпылық атып, шын түсінбеген нышан танытты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Көзін қадау (оқты көзін қадау) - қасындағы адамға жанарын кеңірек ашыңқырап тік, тесіле ұзақ қарау. Мағынасы: жиіркенуді, жек көруді аңғарту. Мысалы, Сәтбала өз бөлмесінен Мұхит бөлмесіне еніп қайнысымен иек қағысты да, Қайырбекке оқты көзін қадап, самауыр алып сыртқа шықты (Ғ. Сланов. Асау арна).
:: Көзімен одырая, ажырая қарау - ажырайта кең ашылған көздерімен қасындағы адамға ұзақ тесіліп қарау. Бұл қабақтың қатты түйілуімен қабаттаса жүретін күрделі ишарат. Мағынасы: 1. Шектен шыққан ашуды білдіру. Мысалы, Кемпір көзі жасаурап, басы қалтақтап оқты көзімен одырая қарады. Сөйтті де: - Әй, Қашаубайдың қаңғыған қу қайыршысы. Жаман үйдің қонағы билейді деп, ең аяғы сен де бізді билегің келді ме? Өшір қараңды. Мұнан былай көшемнен жүруші болма! - деп шарқылдай жөнелді
(М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
2. Таңдану, таңырқау. Мысалы, Екпіндей келіп екі қолымен мұздың ернеуінен ұстаған мені осы жаңа ғана көргендей көзі бадырая қарады
(О. Бөкей. Біздің жақта қыс ұзақ).
3. Қорқу, абдырау, абыржу. Мысалы, Пышақты түйінге жақындатады да, тартып алады. Мен болсам бажырайып қатып қалыппын.
:: Ала көзімен қарау - адамға кең ашылған көзін алайтып, көзінің құйрығымен жақтырмай қарау. Мағынасы: көңілі толмау, жек көру. Мысалы,
- Әбеке, - деді Әміре, - мына Әбішті мен білем. Үйінде тышқақ лағы жоқ. Біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіреді деген. Бұл байғұс ұрлықты жоқшылықтан істеп жүр ғой, босатып жіберіңіздер, - Әбішке ала көзімен қарап: - Өзіңде де бар. Ұрлап апарған бір тоқты не болады саған? Онан да Абай айтқан кәсіпті істесең болмай ма?! (М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
:: Көзін төмен салу - жанарын кірпіктерімен қалқалап, төмен, аяғының астына қарау. Мағынасы: мұңаю, көңілінде кірбің бар екенін аңғарту. Мысалы, Мосқалдау бір әйел Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп, қой дегендей ишара етті. Еламан оны байқаса да, өңін алдырмай, көзін төмен салып тұнжырай түсті (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
:: Көзін төңкере қарау - қасын керіп, көзінің қарашығын кірпігімен жартылай қалқалап, адамға тура қарамау. Мағынасы: сұхбаттасына қылымсу, еркелеу. Мысалы, Кейкі мұрны қызарып, өңіндегі опа-далап тозаңданып, бет-аузы бір уыс боп, көгеріп кеткен, ерні икемге әрең келеді, бірақ қасында түрегеп тұрған, дене бітімі келісті, ұзын бойлы, атан түйедей зор еркекке көзін төңкере қарап, тынымсыз сөйлеп отыр (М. Мағауин. Шаңқа).
:: Сызданып қарау - қасын керіп, басын кекжиткен күйінде адамға көзін жай көтеріп қарау. Мағынасы: жек көру, жақтырмау. Мысалы, Ақжелке қарнын шертитіп шалқайыңқырап, иығында асулы тұрған қылышының сабына бір қолымен сүйеніп тұрып, жақындап келіп қалған елге үрпиіп, сызданып қарады (М. Әуезов. Қилы заман).
:: Қас-қабағымен нұсқау - қабағын көтеріп әлдекімді нұсқау. Мағынасы: нұсқау, бағыттау. Мысалы, Жігітке көзін қысып, қас-қабағымен ишарат білдіріп, Балзияны нұсқады (С. Омаров. Өмір асулары).
:: Қабағын шыту - қабақ түю. Мағынасы: біреуге күш көрсету, қыр көрсету, ренжу, қатты ашулану, көңілі толмау. Мысалы, - Жә! Болды, - деп қабағын шытты әкем (М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
:: Қасын керу - екі қабағын я болмаса бір жақ қасын жоғары қарай қозғау. Мағынасы: таңданысты білдіру. Мысалы, - Гүлмираға емес, сізге келдім. Қыз қайқы кірпіктерін жоғары көтеріп менің бетіме қарады да, ұзын қасын керіп, таңырқаған сыңай білдірді.
V. Мұрынның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Мұрнын тыржиту - мұрын еттерінің жиырылуы. Мағынасы: мазақ қылу, жаратпау. Мысалы, Шұнақ артына жалт қарады да, Смайылға мұрнын бір тыржитып, үйіне қарай жүгіре жөнелді (Т. Дәуренбеков. Біз әлі кездесеміз).
:: Мұрнын шүйіру - мұрнын тыржитып, демін ішке алу. Мағынасы: ұнату, еркелегісі келіп тұрғанын білдіру. Мысалы, - Күмәнім бар, - дейді Лариса Петровна сыңғырлай күлуге тырысып. Еркелегені ме, мұрнын шүйіре тартып қояды.
VІ. Ерін мен езудің, ұрттың, ауыздың қатысымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Ернін сылп еткізу - жымқыра ұстаған еріндерін тез бір-бірінен айырып жіберіп дыбыс шығару. Мағынасы: менсінбеу, жаратпау. Мысалы, Сондай қартаңдау, ысқаяқ жеңге болып, түсін өзгертіп, ернін сылп еткізген. Және бетін жыртып, сығырайып тұрып:
- Омай, шикін, о несі екен! Жігітім деп, қара қазақтың асылы деп.
О немесі Абайдың әнебіреу қырыққан борбайланған солдат баласы ма, бетім-ау! (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Ернін шүйіру - иекті көтере түсіп, еріндерін бүрістіріп немесе бүре жинап, алға қарай шығару. Мағынасы: риза болмау, көңілі толмау. Мысалы, Қостағы жылқыға кісі жіберіп, ат ауыстырам деп осында оралып ем, жүргелі отырмын! Абай жақтырмай ернін шүйірді (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Ернін шығару - төменгі ерінді керіңкірей түсіп, шошайтып алға қарай шығару. Мағынасы: мысқылдау, кекесінді білдіру.Мысалы, - Көршінің әйелі маған ернін шығарып күлді! Әне қақпа алдына тағы күлін үйіп кетті, - деп Олжабайдың әйелі жылап жіберді.
:: Ернін тістеу - үстіңгі қатардағы тістерімен төменгі ернін (қатты ауыртпай, жай ғана) тістелеу. Мағынасы: үндеме, үніңді шығарма дегенді білдіру. Мысалы, Мосқалдау бір әйел Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп, қой дегендей ишара етті. Еламан оны байқаса да, өңін алдырмай, көзін төмен салып тұнжырай түсті (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
:: Ернін бұлтың (қисаң) еткізу - астыңғы ернін шошайта (бұртита) алға қарай шығарып тез қайта тарта қою. Мағынасы: жаратпау, жақтырмау. Мысалы, - Тіккізсең, шамаң келеді ғой! - деп: Саған арам болар деген кісіше, Шәмши қасын керіп, төменгі ернін бұлтың еткізді (Ж. Аймауытов. Күнікейдің жазығы).
:: Езу тарту - оң жақ немесе сол жақ езуін бір жағына қисайта созып, күлімсірегендей шырай таныту. Мағынасы: әлдекімді мазақ ету, мысқылдау, кекету. Мысалы, Абылайдың езу тартып кекете күлімсірегенін Мүлік көрген жоқ. Ол қолындағы шиті мылтығын алып, орда қабырғасына сүйеді. Қарусыз қолбасшы дәретке барарында соңынан еретін күзетшінің де қарусыз болуы ежелден келе жатқан тәртіп (І. Есенберлин. Көшпенділер).
:: Аузын сылп еткізу - жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен жылдам айырып жіберіп дыбыс шығару. Мағынасы: жақтырмау, риза болмау. Мысалы, Шатақ балама берейінші деп екі бүйректі алғанда, ішек-қарын аршып отырған әйел алара қарап аузын бір сылп еткізді.
:: Аузын ашу - жақтың көбінесе еріктен тыс (қорыққан, қуанған, таңырқаған сәтте) төмен қарап салбырауынан ауыздың ашылуы. Мағынасы: таңырқау, таң қалу. Мысалы, Нұржанның таң қалғаны соншалық - аузы ашылып қалыпты.
:: Аузын тамсану - жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен жылдам айырып жіберіп дыбыс шығару немесе тілді таңдайға тигізіп тез тартып алу арқылы дыбыс шығару. Мағынасы: таңдану. Мысалы, Мұса хатты ашып, көзін жүгіртіп, ішінен оқып шықты, аузын бір тамсанып қалтасына сұға салды (З. Ақышев. Жаяу Мұса).
:: Ұртын томпайту - екі ұртына ауа толтырып, ерінді барынша жымқыра ұстау. Мағынасы: көңіл-күйінің жақсы екенін білдіру. Мысалы, Өмірбай күшіктен көз алмай келе жатып, бір уақытта бас бармағын көрсетіп, екі ұртын томпайтатын.
Бұл оның: Ала күшік мықты ит болады, - дегені (К. Наменгенов. Біздің ауылдың аңшылары).
VІІ. Таңдай, тіл және тістің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Таңдайын қағу - тілді таңдайға бірнеше рет жабыстырып-айырып шығаратын дыбыс. Мағынасы: біреудің ісін жақтырмау, кінәлау. Мысалы, Мына Қаналбайдың беті жаман екен, аналарға қарай қисаймаса игі еді, сөзі тым қырын, - деп таңдайын қақты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Тілін шығару - тілін созып сыртқа шығару. Мағынасы: әжуалау. Мысалы, Күнікей көзін бажырайтып, тілін шығарып: - Әшейін айтам, - деді (Ж. Аймауытов. Күнікейдің жазығы).
:: Тісін қайрау - үстіңгі және астыңғы қатардағы тістерді бір-біріне қатты үйкеу. Мағынасы: қатты ашуланып тұрғандықты және әлдебіреуге өшпенділікті білдіру, кіжіну. Мысалы, Көмейіне қанша тықсаң да жұта беретін жалмауыз емес пе? Керейлер аузын алып қойған ғой найсаптың, - деп Нұртаза көзі алақтап, тісін қайрады (С. Жүнісов. Ақан сері).
VІІІ. Сақал, мұрт, иектің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Сақалды шошайту - кеудені көтеріп, басты шалқайтқан кезде сақалдың жоғары көтерілуі. Мағынасы: таңырқау, таңдану. Мысалы, Түсінбей қалдық, - деп Мәті мен Сілеті болысы Нұрмағамбетке иектерін көтеріп, сақалдарын шошайтты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иек қағу - иекті төменнен жоғары шұғыл көтеру. Мағынасы:
1. Амандасудың ишараты. Мысалы, Сәтбала өз бөлмесінен Мұхит бөлмесіне еніп қайнысымен иек қағысты да, Қайырбекке оқты көзін қадап, самауыр алып сыртқа шықты (Ғ. Сланов. Асау арна).
2. Бір нәрсені түсінбеген кезде сұраудың ишараты. Мысалы, Жұрт қозғалақтап бір-біріне қарасып, бұ не дегендей бір-біріне иек қағысты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иек көтеру - иекті жоғары көтеру. Мағынасы: 1. таңдану, таңырқау. Мысалы, Түсінбей қалдық, - деп Мәті мен Сілеті болысы Нұрмағамбетке иектерін көтеріп, сақалдарын шошайтты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Амандықты сұрау ишараты. Мысалы, Байжан үйде отырғандардың әрқайсысына иегін бір көтеріп, ернін бір жыбырлатып амандасқан болды да, босағаға таяу отырды. Қонақтар мұны танымайтын боп шықты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иегімен нұсқау - көтере ұстаған иегімен әлденені немесе әлдекімді нұсқау. Мағынасы: нұсқау, бағыт көрсету. Мысалы, Мына бір жігіт, - деді еркек, қалжақтаған кескінмен екі көзі әйелде боп, мені иегімен ғана нұсқап, - сенің інің көрінеді (С. Мұқанов. Өмір мектебі).
ІХ. Кеңірдек, мойын, жағаның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Кеңірдегін созу - иекті көтеріп, мойнын созып демін ішке терең алу. Мағынасы: 1. Кею, көңіл-күйдің бұзылуы. Мысалы, Дәулен бай кеңірдегін созып, желпіне түсіп, тағы бір ашулы сөзді бастай бергенде, сырттан дабырласып Жанбота мен Азнабай болыстар кірді ішке (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Кінә қою. Мысалы, - Мал ұрлаған ұялмай, малы ұрланған ұялсын дегенді қай атаң айтты, Сүлеймен, - бетінен мойнына дейін қамшылаудан қалған қызыл ала дағы бар Дәулен бай шаңқ етіп кеңірдегін созды (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Мойынға белбеу салу - мойынға қайыс белбеуді немесе матадан тігілген белбеуді салу. Бұл да дәстүрге байланысты жасалатын ишараттардың бірі. Мағынасы: құдайға жалбарыну, Бір Алла тағаладан жалынып-жалбарынып тілек тілеу. Мысалы, ... Бұқар жырау атынан түсті. Мойнына белбеуін салып, бір тізерлей отырып, Алласына ақсарбас айтып, жалбарына бастады (І. Есенберлин. Көшпенділер).
:: Жағасын ұстау - адамның бір қолымен, көбінесе қос қолымен өз киімінің жағасынан уыстай ұстауы. Мағынасы: 1. Жеңілісті, кейде қатты таңдануды білдіру. Мысалы, Тобықты ішінде, Жігітек пен Ырғызбайға аралық жайда отырған елдің барлығы, жер қозғалғандай, дүр сілкінді. Біреулер жағасын ұстап, шошынып тыңдасты. Біреулер ішін тартып, сүйсініп құлақ салды (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Қатты шошыну. Мысалы, - Алла, алла, атама, Ақан! Мынауың сұмдық қой. Ел естімесін мұныңды, - деп Мұхамметтің көзі шарасынан шыққанда, Рамазан да жағасын ұстады:
- Қойыңыз, Ақан аға! Мұныңызды мен де құптамаймын (С. Жүнісов. Ақан сері).
Х. Иық, қол, саусақтың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Қол сілтеу, сериеу, сілку - қос қолды я болмаса бір қолдың алақанын сыртқа қарата ұстап, қолды көтере беріп төмен қарай күшпен сермеп қалу. Мағынасы: 1. бір нәрсені қажет етпеу, қабылдамау. Мысалы, Жаңыл күліп, екі қолын сілкіп, басын шайқады.
Керек емес, ақша керек емес!.. Біз сәудегер емес... (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Бір нәрсені не болмаса әлдекімді ұнатпау, риза болмау. Мысалы,
- Келме, - деп қолын сілікті (Б. Майлин. Шұғаның белгісі).
3. Қасындағы адамның пікіріне немқұрайдылықпен қарау, сөзіне құлақ аспау. Мысалы, - Альтай, Альтай, сен де ұмытпайды, хватит, көп айту керек емес, - деп Ақаннан төменірек отырған гүжбан шал қарсылық білдірсе де, Әлтай қолын бір-ақ сермеді (С. Жүнісов. Ақан сері).
4. Тыныштықты тілеу, талап ету. Мысалы, Абай тыныштық тілеп, екі қолын шапшаң сермеді де, барлық топқа тыйым салып, Дәрменді тыңдауға бұйрық етті (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Қолын шығару - сұқ саусақ пен ортаңғы саусақ арасынан бас бармақты шошайтып көрсету. Мағынасы: әлденеге үзілді-кесілді қарсылық білдіру, бір нәрсені мүлде жоққа шығару; сондай-ақ ештеңе бермеудің, ештеңені алмаудың белгісі. Мысалы, - Оларға міне су! - деп Қылышбай қолын шығарды. - Содан кейін Адай тартамыз. Ілияс ишан қол жинап жатыр. Ол қолдың басына мені күтіп отыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1
Бейвербалды қатысымды зерттеудің теориялық негіздері
6
1.1
Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары
6
1.2
Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері
9
2
Гендерлік бейвербалды қатысымның мәдени-әлеуметтік сипаты
29
2.1
Гендерлік бейвербалды қатысымдағы ұлттық-мәдени контекст
29
Қорытынды
40
Пайдаланылған әдебиеттер
42
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде ер мен әйел тілін коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алып келеді. Сонымен қатар, ер мен әйел тілінің коммуникативтік табиғатын бейвербалды амалдардың қолданылуымен қатар зерделеу де тілдік қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Осы айтылған мәселелер ғылыми жұмыстың негізгі өзектілігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы лингвистикада бейвербалды тілдік элементтерді зерттеген еңбектер жоқ емес, бар, зерттеушілердің тобы айқындалып келеді. Ол зерттеушілер тобы әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған.
Е.В. Красильникова, Т.М. Николаева, Г.В. Колшанский, Г.Е. Крейдлин, И.Н. Горелов, А.А. Акишина, т.б. - орыс тіліндегі, Т.Т. Железанова - неміс тіліндегі, А.Н. Нурманов, М.М. Сайдханов, Д.А. Абдуазизова - өзбек тіліндегі, М.М. Мұқанов, С.С. Татубаев, Қ.Ш. Қажығалиева, А.Д. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов - қазақ тіліндегі бейвербалды тілдік құралдарды әр түрлі тілдік аспектіден қарастырған зерттеушілер болып табылады. Бұл жұмыстарда, негізінен, бейвербалды амалдардың жалпы тілдік сипаттары талданғандықтан, сөйленістің көмекші құралдарының гендерлік ерекшеліктері жеке-дара зерттеу нысаны болмаған еді. Зерттеу жұмысымыздың ерекшелігінің өзі бейвербалды амалдарды гендерлік тұрғыдан саралау, бір амалдың қаншалықты мағына беретіндігін анықтау, оны мысалдармен дәйектеу, әлеуметтік-мәдени, ұлттық сипатын нақтылау болғандықтан, бұрын-соңды бейвербалды амалдардың нақты осы сипаты қарастырылмағандықтан көтеріліп отырған мәселені өзекті деп білеміз.
Тақырып бойынша пайдаланылған дереккөздері. Зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде Г.В. Колшанский, Н.Н. Горелов, Т.М. Николаева, Г.Е. Смирнова, А. Пиз, С.С. Татубаев, Б.Қ. Момынова, Г.Н. Смағұлова, т.б. ғалымдар мен М.М. Мұқанов, Ж. Сейсенова, Ж.Қ. Өмірәлиева, С.Б. Бейсембаева, М.П. Ешимов, т.б. зерттеушілердің еңбектері алынды.
Зерттеудің мақсаты. Ер мен әйел тілінде бейвербалды амалдардың қолданылу өрісін қарастыра отырып, олардың жасалу жолдарын, мән-мағынасын ашу, әлеуметтік, ұлттық-мәдени негізін, гендерлік қырын анықтау.
Зерттеудің міндеттері. Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
бейвербалды амалдардың зерттелу деңгейін анықтау;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін, жүйесін анықтау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
ер тілі мен әйел тіліне тән ерекшеліктерге сай бейвербалды амалдардың әлеуметтік, ұлттық-мәдени сипатын ашу.
Зерттеудің нысаны. Ер мен әйел тіліне тән тілдік бейтілдік ерекшеліктер алынды.
Зерттеудің әдісі: Зерттеу негізінен синхронды тұрғыда сипаттамалы әдіспен жазылған. Сонымен қатар жұмыста баяндау, ғылыми талдау, семантикалық, лингвомәдениеттанымдық талдау тәсілдері басшылыққа алынды. Жиналған материалдарды іріктеуде жинақтау, жүйелеу, талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Ғылыми жқмыстың құрылымы. Жоба кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қорытындыдан тұрады.
1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің теориялық негіздері
0.1 Бейвербалды қатысымды зерттеудің ғылыми бағыттары
Тіл - мәдениеттің негізі. Ұлт тілі мен оның мәдениеті өзара тығыз байланысып жатады. Ұлтты, оның тілін толық танып-білу үшін экстра-, -интра, паралингвистикалық амалдардың, бәрінің де ерекшеліктерін зерттеу қажет. Әр саланың тілдік жүйедегі орнын саралап білу де аса қажетті. Соған орай паралингвистикаға байланысты терминдердің қалай тілімізде қалыптасып жатқанына тоқталып көрелік. Паралингвистикалық терминдердің ішінде ең жиі қолданылатындары әрі оларды толық сипаттайтындары ым және ишарат сөздері болып табылады деп білеміз. Біз соларға, ым және ишарат сөздеріне тоқталып өтеміз.
Бейвербалды амалдар мимика - ым, жест - ишара, поза - дене қалыбы терминдеріне тікелей тәуелді. Орыс тіл білімінде Г.В. Старикова осы терминдердің ұғымына байланысты мынадай ойын ортаға салады: "Жест - это значащее телодвижение (обычно рукой с помощью которого непроизвольно выражается душевное состояние человека или обобщающиеся сознательно передают друг другу информацию.
Мимика - это значащее движение человеческого лица.
Поза - значащее положения человеческого тела" [1, с. 188].
Бірақ осы ғалымның келтірілген пікірін өзге ғалымдардың бәрі бірдей қолдамайды. Е.Я. Кедрова ишараға қолдың қимылымен бірге жалпы дене қимылын да жатқызады [2, 29б.]. Біз, өз тарапымыздан, Н.И. Формановскаяның [3] және Г.В. Колшанскийдің көзқарастарына қосылатынығымызды ескертеміз [4]. Олар ишараға дене мүшелерінің, оның ішінде қол, аяқ, бас секілді дене мүшелерінің динамикалы қозғалысын жатқызады. Ал мимиканы бетпен, бет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысымен байланыстырады.
Енді қазақ тіл білімінде осы терминдердің қалай қалыптасып келе жатқанына көңіл аударып көрелік.
Орыс тілі арқылы енген мимика сөзі көп жылдар бойы осы күйінде айтылып та, жазылып та жүрді. Тек соңғы жылдары лингвистикалық зерттеулер жүргізіле бастағаннан бері бұл терминді аударып айту үрдісі арнаулы әдебиеттерде іске асырыла бастады. Енді мимика мен жест терминдерінің түрлі сөздіктерде түсіндірілуі, аударылуы, балама табылуы қандай дәрежеде екеніне назар аударайық.
"Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздікте": мимика - мимика [5, 184 б.] , жест - ым, жестикулировать - ымдау, поза - кескін, қалып, кейіп деп берілген.
Ал терминологиялық сөздіктің "Педагогика және психология" тараулары бойынша [6]: жест - ым, ишара болса, жест вербальный - вербальдық ым [6, 178 б.], мимика - мимика [6, 208 б.], поза - кейіп [6,231 б.] түрінде, ал дене тәрбиесі мен спортқа арналған томда [7]: жест - ым, [7, 170 б.] поза - қалып, бейне [7, 221 б.] делініп жүр.
Сондай-ақ, Қ. Бектаев құрастырған "Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздікте" Ым - жест, мимика, знак, сигнал. Ым - ишарат, - жесты. Ым тілі - язык жестов. Ымдасу - мимика, дать знак, подмигнуть: Жестикуляция, жестикулировать түрінде келтірілген және түсінігі берілген [8, 491 б.].
Қазақ тарихындағы жеке ғылым саласы ретінде психология ғылымына арнап алғаш жазылған Ж. Аймауытовтың "Психология" оқулығында: мимиканы беттің ымы, келбет ілімі деп қазақшалап, сол кездің өзінде аударған. Мимикаға Ж. Аймауытовтың берген түсінігі: Кісінің қылығын қимылына қарап сыйлаймыз, көзге өте көп көрінетін қимыл беттікі, - дейді [9, 88 б.].
Ал мимика нені зерттейді деген сауалға Ж. Аймауытов мыналарды тізбелеп көрсетеді:
- бет құбылысы;
- маңдайдың қатпары, сызығы;
- қастың қимылы;
- көздің қарасы;
- танаудың желбіреуі;
- еріннің, төменгі жақ сүйегінің қозғалыстары, т.б.
Жестке бастың, иықтың, еңсенің қозғалуын жатқызады [9, 88 б.].
М. Жұмабаев "Педагогика" еңбегінің "Психология" атты тарауында: "Адамның жан сыры дене арқылы, мимика арқылы сыртқа білінеді, дене де жанға байлаулы, жан көріністері денеге қатты әсер береді. Адамның көзқарасы, дауысы, аяқ басуынан жанының қандай күйде екені көрініп-ақ тұрады", - дейді [10].
Байқап отырғанымыздай, мимика мен жест терминдері қазақ тіліне аударылғанда әр түрлі аударылып келгенімен, түсініктері бір арнаға келіп тіреледі екен. Сондықтан, бұл жерде біздің ойымызша, басын ашып айта кететін бір нәрсе бар, ол - ымның бет-әлпетке қатысты қимыл екендігі, ал ишараттың әрі бет-әлпет арқылы, әрі дене қимылдары арқылы жасалатын бейвербалды амалға жатқызылып жүргені.
Ишарат сөзінің өзі көп жағдайда жеке бір қимылды білдірмегенмен, белгілі бір қимыл, нақты ишаратпен қосарлана қолданылып отыруы көңіл аудартады. Мұндайда, ишараттың өзі суреттеледі де, соны нақтылай түсу үшін ишарат жасады, ишарат етті, ишарат білдірді, ишарат қылды тіркестерін қосарлана, қабаттаса айтылады. Мұндайда ишарат сөзі нақты бір ишаратты білдірмейді, тек өзге бір ишаратты нақтылайды. Мысалы:
Құнанбай сол қолын шүғыл көтеріп қап "Доғар" дегендей ишарат қылды [11]. Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат сол қолын шұғыл көтеру екені белгілі. Ал ишарат сөзі осы сол қолын шұғыл көтерудің ишарат, қимыл екенін білдіруші, нақтылай түсуші сөз ғана.
Құнанбай "Жетті, доғар" дегендей ишарат қылды да, Қарабасты тоқтатып тастады [11].
Өмірде, көркем шығармаларда ым, ишара, емеурін, кескін ілімі, дене қалпы (мимика, жест, поза) бір-біріне синоним ретінде бірінің орнына бірі ауысып қолданыла бергенімен, психологияда, әдебиеттануда, әсіресе, лингвистикада ғылыми талапқа сай, қалыптасқан тұрақты терминдік өз атауларына айналған. Сондықтан біз мимиканы ым, ымдау деп әдеби тілде, өмірде қалыптасқан қалпында қолдануға тиіспіз. Өйткені ғылым нақтылықты, дәлдікті қалайды. Ал мимикаға мынадай кескін-келбеттегі қимыл-қозғалыстар жатады: көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, т.б.), көзін жұму; еріннің қозғалысына (ернін сылп еткізу, ернін шүйіру, ернін жымқыру, ернін шығару), қабақтың қозғалысы - қабақтың түйілуі, жазылуы, қарс түйілуі, оң я сол қабақтың көтерілуі, маңдайдың қозғалысы - маңдайдың қыртыстануы, маңдай сызықтарының жиырылуы, маңдайға сызат жиналуы; қастың (қабақтың) қозғалысы - қастың керілуі, қастың түйілуі, оң қасының көтерілуі, сол қасының көтерілуі, қастың жазылуы, т.б. секілді мәнді, өзіндік мағынасы бар бет-әлпет арқылы орындалатын қимылдар жатады.
Қас-қабақтың қимылында да мән бар (қабағын шыту, қас-қабағымен нұсқау, қабағынан қар жауып, қас-қабағын қозғау, т.б.), тілге қатысты (тіл шығару, тілін салаң еткізіп шығару,тілін жылт еткізу,тілін шығарып күлу, тілін тістей ойлану, т.б.) өзге ишараттарға ұқсамайтын өзгеше мағынаға ие тағы басқадай қимыл-қозғалыстар бар. Бұлардың бәрі де тек мимикаға қатысты, мимика төңірегіндегі мәнді (выразительные) бейвербалды ишараттар.
Енді емеурін, ишара (жестке) келер болсақ, бұған тек дене мүшелерінің араласуымен, кейде бет-әлпет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысы арқылы жасалатын іс-әрекеттер мен қимыл-қозғалыстар жатады. Және оның қазақша әуелден қалыптасқан емеурін, ишара деген атауы бар.
Емеурін, ишара (жестке) мынадай мәнді, мағыналы қимыл-қозғалыстар жатады: белгілі бір дене мүшесінің, бөлшегінің қимылы (санын соғу, қол бұлғау, қол сілтеу, қолын шығару, аусағымен нұсқау, саусағын шошайту, бас бармағын шошайту, қолын шығару, т.б.), дене қимылдарының әр түрлі кейіп-қалпы (позы), мысалы, малдас құрып отыру, жантаю, арқадан қағу, басын төмен салу, қол қусырып, иіліп сәлем беру, қолын бұлғау, қолына орамал алып бұлғау, аяғымен жер шұқу, иығын қусыру, қос қолын жайып шарасыздық білдіру, қос қолын ала жүгіріп сәлем беру, т.б. секілді толып жатқан белгілі бір ишараны сипаттайды, ол ишараттар өзгеге ұқсамайтын мағынаны беретін қимыл-қозғалыстар болып табылады.
Кинесикалық элементтер информациялық-ақпараттық жақтан қарастырғанда бағалы, құнды болып отырады және функционалды жақтан ақпаратты жеткізу кезінде оның толыққанды шығуына әсері жеткілікті. тіпті көп десек, ешқандай дау тудырмайды.
Сонымен бірге, кинесикалық элементтер өз алдына бір жүйе құрайды, ал сол жүйені құрайтын компонеттерге мыналар жатады:
- пластикалық дене қимылдары - бұлар кинесиканың жалпыламалық сипатын құрайды;
- ишараттар мен бет-пішін өзгерісінің (қимылының) жиынтығы түріндегі мимика - кинесиканың даралығының белгісі;
ишараттар - кинесиканың басты белгісі.
1.2 Бейвербалды гендерлік таптаурындар, түрлері
Вербалды тілдер мәдени ерекшеліктерге байланысты бір-бірінен ажыратылады, сондай-ақ бір ұлттың бейвербалды тілінің екінші ұлттың бейвербалды тілінен айырмашылығы болады. Бір ұлтта белгілі бір мазмұнға ие дене қимылы екінші ұлтта еш нәрсені білдірмеуі мүмкін.
Қимылдар да сөйлемдер сияқты жасалынып, адамның көңіл-күйі, қарым-қатынасын дәл білдіреді. Байқағыш адам мұндай бейвербалды сөйлемдерді оқып, оны сөйлеушінің ауызша сөйлемдерімен салыстыра алады. Демек, адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әр түрлі қимыл-әрекеттерінің өзін сан саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен алуан түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу арқылы да өз ойынан хабар бере алады. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Мысалы, телефон арқылы сөйлеп тұрған дауысқа қарап, сөйлеушінің жас мөлшерін, көңіл-күйін байқауға болады. Немесе алдыңызда отырған сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістерге, оның қимыл-әрекетіне қарай оның мінезі, көзқарасы, көңіл-күйі жайлы хабар ала аласыз.
Тілдік қатынас кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге асады. Олардың біреуі хабарлайды, екіншісі оны қабылдап алады. Кез келген түсіністік қарым-қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен бірге жүруі мүмкін. Коммуниканттар әрі вербалды, яғни тіл арқылы; әрі бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы қарым-қатынас жасай алады. Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас. Ғалым
Ф.Ш. Оразбаеваның еңбегінде тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтары сараланып көрсетілген [12,11]. Осымен байланысты ғалымдар тілдік қатынасты - вербалды, тілсіз қатынасты - бейвербалды амалдар деп атайды.
Паралингвистикалық терминдердің ішінде ең жиі қолданылатындары әрі оларды толық сипаттайтындары ым және ишарат сөздері болып табылады. Бейвербалды амалдар мимика - ым, жест - ишара, поза - дене қалыбы терминдеріне тікелей тәуелді. Орыс тіл білімінде Г.В. Старикова осы терминдердің ұғымына байланысты мынадай пікір айтады: Жест - это значащее телодвижение (обычно рукой с помощью которого непроизвольно выражается душевное состояние человека или обобщающиеся сознательно передают друг другу информацию). Мимика - это значащее положения человеческого тела. Алайда аталған ғалымның көрсетілген пікірін басқа ғалымдардың барлығы дерлік қолдай қоймайды. Е.Я. Кедрова ишараға қолдың қимылымен бірге жалпы дене қимылын да жатқызады [13, 29]. Н.И. Формановская және Г.В. Колшанский ишараға дене мүшелерінің, оның ішінде қол, аяқ, бас секілді дене мүшелерінің динамикалы қозғалысын жатқызады. Ал мимиканы бетпен, бет бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысымен байланыстырады. Ал қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздікте: мимика - мимика, жест - ым, жестикулировать - ымдау, поза - кескін, қалып, кейіп деп берілген.
Мимика мен жест терминдері қазақ тіліне әр түрлі аударылғанмен, түсініктері бір арнаға келіп тірелетінін байқау қиын емес. Сондықтан, біздің пікірімізше, ым бет-әлпетке қатысты, ал ишарат әрі бет-әлпет арқылы, әрі дене қимылдары арқылы жасалатын бейвербалды амалдарға жатады.
Ишарат сөзінің өзі көп жағдайда жеке бір қимылды білдірмегенмен, белгілі бір қимыл, нақты ишаратпен қосарлана қолданылады. Мұндайда, ишараттың өзі суреттеледі де, соны нақтылай түсу үшін ишарат жасады, ишарат етті, ишарат білдірді, ишарат қылды деп айтылып, өзге бір ишаратты нақтылайды. Мысалы,
Құнанбай сол қолын шұғыл көтеріп қап Доғар дегендей ишарат қылды (М. Әуезов).
Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат - сол қолын шұғыл көтеру екені белгілі. Ал ишарат сөзі аталған қимылдың ишарат екенін нақтылай түсу қызметін атқарушы сөз ғана. Өмірде, көркем шығармаларда ым, ишара, емеурін, кескін ілімі, дене қалпы (мимика, жест, поза) бір-біріне синоним ретінде бірінің орнына бірі ауысып қолданыла бергенімен, психологияда, әдебиеттануда, әсіресе, лингвистикада ғылыми талапқа сай, қалыптасқан тұрақты терминдерге айналған. Сондықтан біз мимиканы ым, ымдау деп әдеби тілде, өмірде қалыптасқан қалпында қолданғанды жөн көрдік. Ал мимикаға мынадай кескін-келбеттегі қозғалыстар жатады:
Көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, көзінің құйрығымен қарау, көзін қадау т.б.), көзін жұму (көзін шарт жұму, бір көзін қысу, көзін кірпіктерімен қамалап, сығырайту), еріннің қозғалысына (ернін сылп еткізу, ернін шүйіру, ернін жымқыру, ернін шығару, еріндерін бұлтиту, аузын (еріндерін) бір жағына қисайту) т.б., қабақтың қозғалысы (қабақтың түйілуі, жазылуы, қарс түйілуі, оң я сол қабақтың көтерілуі) т.б.Қазақ тілінде дене атауларына қатысты қолданылатын төмендегідей ым мен ишараттарды көрсетуге болады:
І. Бастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Басын шайқау - әлденеше рет басты оңға, солға жылдамдата бұру. Мағынасы - 1. таңқалу, тамаша болу, таңырқау. Мысалы, Күйме ішінде әншінің Сырымбетін естігенде, Ақандар бір-біріне үнсіз қарасып, таңырқағандай бас шайқасты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Біреудің ойымен, пікірімен үзілді-кесілді келіспеу. Мысалы, Ербол төреші болғандықтан, енді жұрттың бәрі жаттап алған төрелікті өзі тағы бір айтып, аз ойланып, бас шайқады (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын изеу - басты бір немесе бірнеше рет жоғары көтеріп, төмен түсіру. Мағынасы - 1. келісу, құптау, мақұлдау. Мысалы, Бұнысын Мағаш мақұлдап, бас изеді (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Амандасу, сәлемдесу. Мысалы, Қазақтармен бас изеп амандасты
(С. Жүнісов. Ақан сері).
3. Қоштасу. Мысалы, - Ал, бала, қош! - деді ол маған басын изеп
(С. Мұқанов. Өмір мектебі).
:: Бас ию - басты сәл төмен иген қалыпта азғана ұстап тұру. Мағынасы - 1. Сәлемдесу. Мысалы, Орнынан тұрып, беті қып-қызыл боп ду ете түсіп, сәл бас ие, амандасқандай белгі етті (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Кінәсін, айыбын мойындау. Мысалы, Мені аға десең, мына сөзіңді қайтып ал. Қайтып ал мына есер мінезіңді! Көрсетпе көзіме! Басыңды иіп, үлкеннен кешірім өтін! (С. Жүнісов. Ақан сері).
3. Қадірлеу, құрметтеу, қадірлі адамға сый көрсету. Мысалы, Ұлы Отан соғысындағы ата-бабаларымыздың ерлігіне бас иеміз!
4. Басқа біреудің артықшылығын, үстемдігін мойындау, мойынсұну.
Мысалы, Жігітек жаны болатын болса, жалтақтамай жетсін де, алдымызға келіп бас исін! - депті (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын шұлғу - басын бірнеше рет жоғары көтеріп, төмен түсіру.
Мағынасы: келісу, мақұлдау. Мысалы, Әбіш мақұлдап, барынша ден қойып, басын қайта-қайта шұлғыды (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басынан сипау - алақанмен маңдай тұсынан бастап әлденеше рет сипай жүргізу (көбінесе балалардың басынан сипайды). Мағынасы - 1. Ұнату, жақсы көру, еркелету. Мысалы, Жаным, құлыным, - деп қызының басынан сипады.
2. Мүсіркеу, аяу. Мысалы, Дәркембай атаға жаны ашып тістене жылап отырған екі жетімек жастарды да басынан сипап, қолтығына тартты (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Басын төмен салу - басын төмен иіп, аяғының басына, жерге қарау. Мағынасы: 1. Ұялу, қымсыну, қысылу. Мысалы, Ебейсін басын төмен салып, сазарып отыр (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
2. Ішкі алай-түлей сезімді өзгелерге білдірмеуге тырысу. Мысалы, Болыс ағам қызық. Жоғының ізіне мені сала береді, - деп Тәңірберген төмен қарап, мұртынан күліп отырды да, - мал жоғалса - ұрыдан іздемеуші ме еді осы, - деді (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
ІІ. Беттің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Бетін теріс бұру - әңгімелесіп отырған адамнан жүзін (бетін) басқа жаққа бұрып әкету, басқа жаққа қарау. Мағынасы: 1. Жақтырмау, жаратпау, жек көру, жиіркену, жирену. Мысалы, - Ой, тәйір-ай, - деді кітапты көрген Мұса, бетін теріс бұрып, - көйлек-көншек, бірдеме беріп жіберген екен десем, кітап екен ғой!.. (С. Мұқанов. Өмір мектебі).
2. Ұялшақтықты, қарапайымдылықты, қысылған-қымтырылуды білдіру. Мысалы, - Қандай сұлу едіңіз! - деді Т өлеген.
- О не дегеніңіз, - деп Арай, бетін теріс бұрып, ұялып қалды.
:: Бет (ін) тырнау (жырту) - екі қолының тырнақтарымен бетін жосылта тырналап, қанату. Күйеуі өліп, қаралы болған әйел басына түскен қайғының ауырлығын білдіру үшін бес с аусағын бетке салып, бетін жыртып, барынша қан шығарады. Тарихи деректерге жүгінсек, тек аза тұтқан әйелдер ғана емес, о баста еркектердің де бетінен қан шығарғанына куә боламыз.
Мағынасы: 1. Аса қадірлі, ет жақын адамы қайтыс болғанда қазақ әйелдерінің істейтін салттық ишараты. Мысалы, Аза тұтқан әйелдердің ерін жоқтап, ертелі-кеш дауыс салып жылайтын әдетін жасамаса да, өз бетін өзі тырнап жосадай қылған Әлима миғұла адам сияқты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Бет жырту тұрақты тіркесі. Мысалы, Олар ренжіскенімен, бет жыртысып ұрса қойған жоқ (Ауызекі тіл).
:: Бетін басу - екі қолымен, алақанымен бетін басу.
Мағынасы: 1. Қатты қорқуды, шошынуды білдіру. Мысалы, - Алла, алла! Субухан алла! - деп Ғабидолла бетін басты. - Алла-ай, Ақан, түсің қалай өзгеріп кетті... (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Қалың қайғыға батуды, тұйыққа тірелуді білдіру. Мысалы, Аяқ-қолы кісендеулі сүйретіліп келе жатқан туған інісін көргенде, Әбді-Саттар бір мезет екі қолымен бетін басып тұрып қалды (І. Есенберлин. Көшпенділер).
3. Ұялу. Мысалы, Бетті бастым,
Қатты састым,
Тұра қаштым жалма-жан (Абай).
:: Бетім-ай (-ау) - сұқ саусақты бетке батыра түсіп, жоғарыдан төмен сызғылай жүргізу.
Мағынасы: әлдекімнің қылығын, істеген ісін жақтырмау, жаратпау. Мысалы, Әкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ қолының саусағымен бір сызып, үлкендеу көзін кеңірек ашты да, ернін бір сылп еткізіп:
Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! - деді (С. Мұқанов. Мөлдір махаббат).
:: Бетін шымшу - сұқ саусақ пен бас бармақты біріктіріп бетті шымши ұстау. Мағынасы: ұялу. Мсыалы, - Қойшы, масқара, - деп шешем бетін шымшиды, - қайдағы жоқты айтады екенсің (Т. Иманбеков. Үш айдың үш күні).
:: Бетінен сүю - сұхбаттасып отырған адамның бетінен сүю. Мағынасы:
1. Еркелету, жақсы көруді білдіру. Мысалы, Ірі, қапсағай денелі Әптай қараңғыда аюдай қорбаңдап кеп Ақанды құшақтап баласындай бетінен сүйді (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Ұзақ уақыт көріспеген адамдардың жолығысқанда бір-біріне білдіретін ишараты. Мысалы, Дар еткізіп сырнайын төсек үстіне лақтыра салған Ғазиз Ақанды бас салып құшақтап жатыр. Ел тұрмысында көп ұшырамайтын сирек әдетпен ұстаз ақынның, қайғылы ақынның бетін аймалап сүйді (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Бата беру (ас қайыру) - екі қолды бір-біріне түйістіре ұстап, жайылған алақанмен маңдайдан төмен қарай иекке дейін сипалай жүргізіп өту. Мағынасы: 1. Қоштау, құптау, рұқсат ету, әлдебір іс-әрекеттің аяқталғанына орай сәттілік тілеп бата қылу. Мысалы, ... Хазіретті қоршаған халфе-қарилер, көп моллалар беттерін сипап бата қылып, дағды бойынша осымен хұтпа тамам болды - деп жұрттың тарауына белгі жасай бастады (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Ас ішіліп болғанын білдіретін ишарат. Мысалы, - Дастарқанның байлығын берсін, деннің саулығын берсін, ішкен-жеген асымыз дәметкен аруақтарға тие берсін, - деп атамыз ас қайтарып бетін бір сипады.
ІІІ. Маңдайға байланысты қолданылатын бейвербалды амалдар:
:: Маңдайынан сипау - сұхбаттасының маңдайынан алақанымен сипау. Мағынасы: еркелету, жақсы көру. Мысалы, Абылай еңкейіп Сұршақыздың маңдайынан сипады да, артына бұрылмастан, күтіп тұрған қолға қарай желе жөнелді (І. Есенберлин. Көшпенділер).
ІV. Көз, қабақ, қастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Көзін алақтату - қасындағы адамға көзін кең ашып, қарашығын екі жаққа тез-тез қозғай түсіп қарау. Мағынасы: қатты ашыну мен күйінішті білдіру. Мысалы, Көмейіне қанша тықсаң да, жұта беретін, аузын алып қойған, - деп Нұртаза көзі алақтап, тісін қайрады (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Көзін қысу - қасындағы сұхбаттасына бір көзін қысып қарау. Мағынасы: 1. Ниеттестікті білдіру. Мысалы, Жігітке көзін қысып, қас-қабағымен ишарат білдіріп, Балзияны нұсқады (С. Омаров. Өмір асулары).
2. Әзілдеу, қулану. Мысалы, - Апа, - деді Тілеукен. - Мына суыңыз тым суық екен, керегі жоқ, апарып қойыңыз. - Көзін қысты. - Бірақ төге салмаңыз, бізден соңғы қонақтарыңыз ішер (М. Мағауин. Түнгі қонақтар).
:: Көзін жыпылықтату - екі көзін бірдей қатарынан бірнеше рет тез-тез ашып-жұму. Мағынасы: таңырқау, таң қалу. Мысалы, - Қайдағы жылқы?! Тағы неден жаздым? Батыр-ау, не сұрап отырсыңдар? Тағы да тілімнен жазбаса игі едім, - деп Су Құсайынның көкшіл көзі жыпылық атып, шын түсінбеген нышан танытты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Көзін қадау (оқты көзін қадау) - қасындағы адамға жанарын кеңірек ашыңқырап тік, тесіле ұзақ қарау. Мағынасы: жиіркенуді, жек көруді аңғарту. Мысалы, Сәтбала өз бөлмесінен Мұхит бөлмесіне еніп қайнысымен иек қағысты да, Қайырбекке оқты көзін қадап, самауыр алып сыртқа шықты (Ғ. Сланов. Асау арна).
:: Көзімен одырая, ажырая қарау - ажырайта кең ашылған көздерімен қасындағы адамға ұзақ тесіліп қарау. Бұл қабақтың қатты түйілуімен қабаттаса жүретін күрделі ишарат. Мағынасы: 1. Шектен шыққан ашуды білдіру. Мысалы, Кемпір көзі жасаурап, басы қалтақтап оқты көзімен одырая қарады. Сөйтті де: - Әй, Қашаубайдың қаңғыған қу қайыршысы. Жаман үйдің қонағы билейді деп, ең аяғы сен де бізді билегің келді ме? Өшір қараңды. Мұнан былай көшемнен жүруші болма! - деп шарқылдай жөнелді
(М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
2. Таңдану, таңырқау. Мысалы, Екпіндей келіп екі қолымен мұздың ернеуінен ұстаған мені осы жаңа ғана көргендей көзі бадырая қарады
(О. Бөкей. Біздің жақта қыс ұзақ).
3. Қорқу, абдырау, абыржу. Мысалы, Пышақты түйінге жақындатады да, тартып алады. Мен болсам бажырайып қатып қалыппын.
:: Ала көзімен қарау - адамға кең ашылған көзін алайтып, көзінің құйрығымен жақтырмай қарау. Мағынасы: көңілі толмау, жек көру. Мысалы,
- Әбеке, - деді Әміре, - мына Әбішті мен білем. Үйінде тышқақ лағы жоқ. Біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіреді деген. Бұл байғұс ұрлықты жоқшылықтан істеп жүр ғой, босатып жіберіңіздер, - Әбішке ала көзімен қарап: - Өзіңде де бар. Ұрлап апарған бір тоқты не болады саған? Онан да Абай айтқан кәсіпті істесең болмай ма?! (М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
:: Көзін төмен салу - жанарын кірпіктерімен қалқалап, төмен, аяғының астына қарау. Мағынасы: мұңаю, көңілінде кірбің бар екенін аңғарту. Мысалы, Мосқалдау бір әйел Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп, қой дегендей ишара етті. Еламан оны байқаса да, өңін алдырмай, көзін төмен салып тұнжырай түсті (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
:: Көзін төңкере қарау - қасын керіп, көзінің қарашығын кірпігімен жартылай қалқалап, адамға тура қарамау. Мағынасы: сұхбаттасына қылымсу, еркелеу. Мысалы, Кейкі мұрны қызарып, өңіндегі опа-далап тозаңданып, бет-аузы бір уыс боп, көгеріп кеткен, ерні икемге әрең келеді, бірақ қасында түрегеп тұрған, дене бітімі келісті, ұзын бойлы, атан түйедей зор еркекке көзін төңкере қарап, тынымсыз сөйлеп отыр (М. Мағауин. Шаңқа).
:: Сызданып қарау - қасын керіп, басын кекжиткен күйінде адамға көзін жай көтеріп қарау. Мағынасы: жек көру, жақтырмау. Мысалы, Ақжелке қарнын шертитіп шалқайыңқырап, иығында асулы тұрған қылышының сабына бір қолымен сүйеніп тұрып, жақындап келіп қалған елге үрпиіп, сызданып қарады (М. Әуезов. Қилы заман).
:: Қас-қабағымен нұсқау - қабағын көтеріп әлдекімді нұсқау. Мағынасы: нұсқау, бағыттау. Мысалы, Жігітке көзін қысып, қас-қабағымен ишарат білдіріп, Балзияны нұсқады (С. Омаров. Өмір асулары).
:: Қабағын шыту - қабақ түю. Мағынасы: біреуге күш көрсету, қыр көрсету, ренжу, қатты ашулану, көңілі толмау. Мысалы, - Жә! Болды, - деп қабағын шытты әкем (М. Тоқжігітов. Ән атасы - Әміре).
:: Қасын керу - екі қабағын я болмаса бір жақ қасын жоғары қарай қозғау. Мағынасы: таңданысты білдіру. Мысалы, - Гүлмираға емес, сізге келдім. Қыз қайқы кірпіктерін жоғары көтеріп менің бетіме қарады да, ұзын қасын керіп, таңырқаған сыңай білдірді.
V. Мұрынның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Мұрнын тыржиту - мұрын еттерінің жиырылуы. Мағынасы: мазақ қылу, жаратпау. Мысалы, Шұнақ артына жалт қарады да, Смайылға мұрнын бір тыржитып, үйіне қарай жүгіре жөнелді (Т. Дәуренбеков. Біз әлі кездесеміз).
:: Мұрнын шүйіру - мұрнын тыржитып, демін ішке алу. Мағынасы: ұнату, еркелегісі келіп тұрғанын білдіру. Мысалы, - Күмәнім бар, - дейді Лариса Петровна сыңғырлай күлуге тырысып. Еркелегені ме, мұрнын шүйіре тартып қояды.
VІ. Ерін мен езудің, ұрттың, ауыздың қатысымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Ернін сылп еткізу - жымқыра ұстаған еріндерін тез бір-бірінен айырып жіберіп дыбыс шығару. Мағынасы: менсінбеу, жаратпау. Мысалы, Сондай қартаңдау, ысқаяқ жеңге болып, түсін өзгертіп, ернін сылп еткізген. Және бетін жыртып, сығырайып тұрып:
- Омай, шикін, о несі екен! Жігітім деп, қара қазақтың асылы деп.
О немесі Абайдың әнебіреу қырыққан борбайланған солдат баласы ма, бетім-ау! (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Ернін шүйіру - иекті көтере түсіп, еріндерін бүрістіріп немесе бүре жинап, алға қарай шығару. Мағынасы: риза болмау, көңілі толмау. Мысалы, Қостағы жылқыға кісі жіберіп, ат ауыстырам деп осында оралып ем, жүргелі отырмын! Абай жақтырмай ернін шүйірді (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Ернін шығару - төменгі ерінді керіңкірей түсіп, шошайтып алға қарай шығару. Мағынасы: мысқылдау, кекесінді білдіру.Мысалы, - Көршінің әйелі маған ернін шығарып күлді! Әне қақпа алдына тағы күлін үйіп кетті, - деп Олжабайдың әйелі жылап жіберді.
:: Ернін тістеу - үстіңгі қатардағы тістерімен төменгі ернін (қатты ауыртпай, жай ғана) тістелеу. Мағынасы: үндеме, үніңді шығарма дегенді білдіру. Мысалы, Мосқалдау бір әйел Қарақатынды түртіп қалды. Төр жақта отырған Еламанды ымдап, ернін тістеп, қой дегендей ишара етті. Еламан оны байқаса да, өңін алдырмай, көзін төмен салып тұнжырай түсті (Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
:: Ернін бұлтың (қисаң) еткізу - астыңғы ернін шошайта (бұртита) алға қарай шығарып тез қайта тарта қою. Мағынасы: жаратпау, жақтырмау. Мысалы, - Тіккізсең, шамаң келеді ғой! - деп: Саған арам болар деген кісіше, Шәмши қасын керіп, төменгі ернін бұлтың еткізді (Ж. Аймауытов. Күнікейдің жазығы).
:: Езу тарту - оң жақ немесе сол жақ езуін бір жағына қисайта созып, күлімсірегендей шырай таныту. Мағынасы: әлдекімді мазақ ету, мысқылдау, кекету. Мысалы, Абылайдың езу тартып кекете күлімсірегенін Мүлік көрген жоқ. Ол қолындағы шиті мылтығын алып, орда қабырғасына сүйеді. Қарусыз қолбасшы дәретке барарында соңынан еретін күзетшінің де қарусыз болуы ежелден келе жатқан тәртіп (І. Есенберлин. Көшпенділер).
:: Аузын сылп еткізу - жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен жылдам айырып жіберіп дыбыс шығару. Мағынасы: жақтырмау, риза болмау. Мысалы, Шатақ балама берейінші деп екі бүйректі алғанда, ішек-қарын аршып отырған әйел алара қарап аузын бір сылп еткізді.
:: Аузын ашу - жақтың көбінесе еріктен тыс (қорыққан, қуанған, таңырқаған сәтте) төмен қарап салбырауынан ауыздың ашылуы. Мағынасы: таңырқау, таң қалу. Мысалы, Нұржанның таң қалғаны соншалық - аузы ашылып қалыпты.
:: Аузын тамсану - жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен жылдам айырып жіберіп дыбыс шығару немесе тілді таңдайға тигізіп тез тартып алу арқылы дыбыс шығару. Мағынасы: таңдану. Мысалы, Мұса хатты ашып, көзін жүгіртіп, ішінен оқып шықты, аузын бір тамсанып қалтасына сұға салды (З. Ақышев. Жаяу Мұса).
:: Ұртын томпайту - екі ұртына ауа толтырып, ерінді барынша жымқыра ұстау. Мағынасы: көңіл-күйінің жақсы екенін білдіру. Мысалы, Өмірбай күшіктен көз алмай келе жатып, бір уақытта бас бармағын көрсетіп, екі ұртын томпайтатын.
Бұл оның: Ала күшік мықты ит болады, - дегені (К. Наменгенов. Біздің ауылдың аңшылары).
VІІ. Таңдай, тіл және тістің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Таңдайын қағу - тілді таңдайға бірнеше рет жабыстырып-айырып шығаратын дыбыс. Мағынасы: біреудің ісін жақтырмау, кінәлау. Мысалы, Мына Қаналбайдың беті жаман екен, аналарға қарай қисаймаса игі еді, сөзі тым қырын, - деп таңдайын қақты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Тілін шығару - тілін созып сыртқа шығару. Мағынасы: әжуалау. Мысалы, Күнікей көзін бажырайтып, тілін шығарып: - Әшейін айтам, - деді (Ж. Аймауытов. Күнікейдің жазығы).
:: Тісін қайрау - үстіңгі және астыңғы қатардағы тістерді бір-біріне қатты үйкеу. Мағынасы: қатты ашуланып тұрғандықты және әлдебіреуге өшпенділікті білдіру, кіжіну. Мысалы, Көмейіне қанша тықсаң да жұта беретін жалмауыз емес пе? Керейлер аузын алып қойған ғой найсаптың, - деп Нұртаза көзі алақтап, тісін қайрады (С. Жүнісов. Ақан сері).
VІІІ. Сақал, мұрт, иектің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Сақалды шошайту - кеудені көтеріп, басты шалқайтқан кезде сақалдың жоғары көтерілуі. Мағынасы: таңырқау, таңдану. Мысалы, Түсінбей қалдық, - деп Мәті мен Сілеті болысы Нұрмағамбетке иектерін көтеріп, сақалдарын шошайтты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иек қағу - иекті төменнен жоғары шұғыл көтеру. Мағынасы:
1. Амандасудың ишараты. Мысалы, Сәтбала өз бөлмесінен Мұхит бөлмесіне еніп қайнысымен иек қағысты да, Қайырбекке оқты көзін қадап, самауыр алып сыртқа шықты (Ғ. Сланов. Асау арна).
2. Бір нәрсені түсінбеген кезде сұраудың ишараты. Мысалы, Жұрт қозғалақтап бір-біріне қарасып, бұ не дегендей бір-біріне иек қағысты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иек көтеру - иекті жоғары көтеру. Мағынасы: 1. таңдану, таңырқау. Мысалы, Түсінбей қалдық, - деп Мәті мен Сілеті болысы Нұрмағамбетке иектерін көтеріп, сақалдарын шошайтты (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Амандықты сұрау ишараты. Мысалы, Байжан үйде отырғандардың әрқайсысына иегін бір көтеріп, ернін бір жыбырлатып амандасқан болды да, босағаға таяу отырды. Қонақтар мұны танымайтын боп шықты (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Иегімен нұсқау - көтере ұстаған иегімен әлденені немесе әлдекімді нұсқау. Мағынасы: нұсқау, бағыт көрсету. Мысалы, Мына бір жігіт, - деді еркек, қалжақтаған кескінмен екі көзі әйелде боп, мені иегімен ғана нұсқап, - сенің інің көрінеді (С. Мұқанов. Өмір мектебі).
ІХ. Кеңірдек, мойын, жағаның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Кеңірдегін созу - иекті көтеріп, мойнын созып демін ішке терең алу. Мағынасы: 1. Кею, көңіл-күйдің бұзылуы. Мысалы, Дәулен бай кеңірдегін созып, желпіне түсіп, тағы бір ашулы сөзді бастай бергенде, сырттан дабырласып Жанбота мен Азнабай болыстар кірді ішке (С. Жүнісов. Ақан сері).
2. Кінә қою. Мысалы, - Мал ұрлаған ұялмай, малы ұрланған ұялсын дегенді қай атаң айтты, Сүлеймен, - бетінен мойнына дейін қамшылаудан қалған қызыл ала дағы бар Дәулен бай шаңқ етіп кеңірдегін созды (С. Жүнісов. Ақан сері).
:: Мойынға белбеу салу - мойынға қайыс белбеуді немесе матадан тігілген белбеуді салу. Бұл да дәстүрге байланысты жасалатын ишараттардың бірі. Мағынасы: құдайға жалбарыну, Бір Алла тағаладан жалынып-жалбарынып тілек тілеу. Мысалы, ... Бұқар жырау атынан түсті. Мойнына белбеуін салып, бір тізерлей отырып, Алласына ақсарбас айтып, жалбарына бастады (І. Есенберлин. Көшпенділер).
:: Жағасын ұстау - адамның бір қолымен, көбінесе қос қолымен өз киімінің жағасынан уыстай ұстауы. Мағынасы: 1. Жеңілісті, кейде қатты таңдануды білдіру. Мысалы, Тобықты ішінде, Жігітек пен Ырғызбайға аралық жайда отырған елдің барлығы, жер қозғалғандай, дүр сілкінді. Біреулер жағасын ұстап, шошынып тыңдасты. Біреулер ішін тартып, сүйсініп құлақ салды (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Қатты шошыну. Мысалы, - Алла, алла, атама, Ақан! Мынауың сұмдық қой. Ел естімесін мұныңды, - деп Мұхамметтің көзі шарасынан шыққанда, Рамазан да жағасын ұстады:
- Қойыңыз, Ақан аға! Мұныңызды мен де құптамаймын (С. Жүнісов. Ақан сері).
Х. Иық, қол, саусақтың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
:: Қол сілтеу, сериеу, сілку - қос қолды я болмаса бір қолдың алақанын сыртқа қарата ұстап, қолды көтере беріп төмен қарай күшпен сермеп қалу. Мағынасы: 1. бір нәрсені қажет етпеу, қабылдамау. Мысалы, Жаңыл күліп, екі қолын сілкіп, басын шайқады.
Керек емес, ақша керек емес!.. Біз сәудегер емес... (М. Әуезов. Абай жолы).
2. Бір нәрсені не болмаса әлдекімді ұнатпау, риза болмау. Мысалы,
- Келме, - деп қолын сілікті (Б. Майлин. Шұғаның белгісі).
3. Қасындағы адамның пікіріне немқұрайдылықпен қарау, сөзіне құлақ аспау. Мысалы, - Альтай, Альтай, сен де ұмытпайды, хватит, көп айту керек емес, - деп Ақаннан төменірек отырған гүжбан шал қарсылық білдірсе де, Әлтай қолын бір-ақ сермеді (С. Жүнісов. Ақан сері).
4. Тыныштықты тілеу, талап ету. Мысалы, Абай тыныштық тілеп, екі қолын шапшаң сермеді де, барлық топқа тыйым салып, Дәрменді тыңдауға бұйрық етті (М. Әуезов. Абай жолы).
:: Қолын шығару - сұқ саусақ пен ортаңғы саусақ арасынан бас бармақты шошайтып көрсету. Мағынасы: әлденеге үзілді-кесілді қарсылық білдіру, бір нәрсені мүлде жоққа шығару; сондай-ақ ештеңе бермеудің, ештеңені алмаудың белгісі. Мысалы, - Оларға міне су! - деп Қылышбай қолын шығарды. - Содан кейін Адай тартамыз. Ілияс ишан қол жинап жатыр. Ол қолдың басына мені күтіп отыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz