Қазақ тілі мен әдебиеті пәндері бойынша жүргізілетін жазба жұмыстары
1. Алғы сөз
2. Жаттығу жұмысы
3. Талдау жұмыстары
4. Диктант
5. Мазмұндама
6. Шығарма
7. Эссе жазу әдістемесі
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Жаттығу жұмысы
3. Талдау жұмыстары
4. Диктант
5. Мазмұндама
6. Шығарма
7. Эссе жазу әдістемесі
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі- оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт.
2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс.
3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек.
4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет.
5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек.
Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1) жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды қалыптастыратыны ескерілуі керек.
Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге беріледі.
Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.
Мұғалімнің оқулық жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз... көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады. Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның бәрі мұғалім үшін жаңалық емес, қайта «Нені үйреттім?», «Қандай дағды мен іскерлік қалыптастырдым?», «Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты?» деген, сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.
Әрбір ұстаз оқушыларға керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс жасауға, ойлау қабілетін дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру, абстракциялау, жалпылау жұмыстарын жүргізеді.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт.
2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс.
3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек.
4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет.
5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек.
Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1) жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды қалыптастыратыны ескерілуі керек.
Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге беріледі.
Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.
Мұғалімнің оқулық жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз... көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады. Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның бәрі мұғалім үшін жаңалық емес, қайта «Нені үйреттім?», «Қандай дағды мен іскерлік қалыптастырдым?», «Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты?» деген, сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.
Әрбір ұстаз оқушыларға керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс жасауға, ойлау қабілетін дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру, абстракциялау, жалпылау жұмыстарын жүргізеді.
1. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., «Мектеп» баспасы. 1998.
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалыќ талдауды сатылай комплексті т‰рде ж‰ргізу. «Ќазаќ тілі мен єдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерінің жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
16. Методические рекомендации по написанию эссе. Государственный Университет Высшая Школа Экономики Санкт—Петербургский филиал. — СПб., 2005.
17. http://www.library.novouralsk.ru/recommends—esse.html
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалыќ талдауды сатылай комплексті т‰рде ж‰ргізу. «Ќазаќ тілі мен єдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерінің жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
16. Методические рекомендации по написанию эссе. Государственный Университет Высшая Школа Экономики Санкт—Петербургский филиал. — СПб., 2005.
17. http://www.library.novouralsk.ru/recommends—esse.html
Қазақ тілі МЕН ӘДЕБИЕТІ ПәнДЕРі бойынша
жүргізілетін жазба жұмыстары
Құрастырушы авторлар:
Алғы сөз
Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап жазба жұмыстарына
ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі жазба жұмыстарында
жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді.
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы
анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал
систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі
көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту
кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз
тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография
енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән
беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті. Жазба жұмыстарының түрлері көп,
соның ішінде біз тоқталмақшы түрлері: жаттығу жұмыстары (талдау жұмыстары),
диктанттар, творчестволық жазба жұмыстары.
ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі- оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп,
орындау тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу
жұмыстарын тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының
сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу
материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін
жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды
орындай алатындай білімі болуы шарт.
2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс.
3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек.
4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет.
5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек.
Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1)
жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек.
Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және
оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне
бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі.
Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа
тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған
ұқсас жаттығулар үйге беріледі.
Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс,
орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі
тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.
Мұғалімнің оқулық жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық
бағыттағы тапсырмаларды өз тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол
көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз... көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға
жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап,
талда деген сияқты сипатта болады. Қосымша берілетін бұл іспеттес
жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара
білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта жүргізілуі
мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның бәрі
мұғалім үшін жаңалық емес, қайта Нені үйреттім?, Қандай дағды мен
іскерлік қалыптастырдым?, Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты? деген,
сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.
Әрбір ұстаз оқушыларға керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе
қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын
жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері
нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс
жасауға, ойлау қабілетін дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде
үздіксіз талдау, жинақтау, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру,
абстракциялау, жалпылау жұмыстарын жүргізеді.
Жаттығу жұмыстарын жүргізу барысында оқушының сезім- түйсігін,
қабылдауын, зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау, қиялдау, болжау
қабілетін, ерік-қайратын, дағды машықтарын, жауапкершілігін, дербестігін,
өз бетінше ізденісін дамытамыз.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Түсіндірмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар бойынша және жеке
тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша
талдау және жазбаша талдау болып. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай
методикалық талаптар қойылады:
а) оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс;
ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет;
б) орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек;
в) жаттықтырылатын материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығуларды төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады.
Алдымен, оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет.
Дәптерге ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын
ауызша әңгімелейді.
Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге назар
аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас мысалдар
келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап түсіндіріңдер,
анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынандай дағдылар
қалыптасады:
1. Оқушылардың білімі бекітіледі.
2. Есту қабілеті қалыптасады.
3. Сенімділік қабілеті нығаяды.
4. Байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдау жаттығуларды жүргізу орнына қарай
тақтада және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау
үшін сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдаланылады. Тақтада тақырыптың
неғұрлым қиын және күрделі түрлері орындалады.
Жаттығудағы талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:
1. Жаттығудың нөмірі жазылады, орындау үлгісі көрсетіледі.
2. Объектінің өзіндік белгілері бойынша қалай сұрыпталатыны, жазылу
емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні түсіндіріледі.
Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап оқып,
дәлелдеп түсіндіреді.
Ауызша талдау көбінесе күрделі мақсатты объектілерді түсіндіру үшін
жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер оқушыға дауыстап оқытылады.
Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті мен нөмірі тақтаға жазылады.
Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын орындатады, бірер үлгісін
мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа сұрақ қоя отырып, үлгісін
тақтаға жаздырады.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз
тілге сүйеніп отырады. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография
енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Бастауыш сынып
оқушыларының жазу тілін дамыту мәселесінің күрделі екендігі белгілі,
сондықтан балалардың жазу тілін дамыту үшін, алдымен оларды жазудың өзіне
дағдыландырып алу керек.
Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін сызып, жүргізу арқылы
жаттықтырылады. Бұл кезеңде бала басымен, бүкіл денесімен жоғары көтеріліп,
төмен еңкейіп, екі жағына қисайып, неше түрлі қозғалыстар жасайды.
Жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып
табылатын жазу теориясына сүйенеді. Бұл жұмыстардың мақсаты- балаларды
көркем, анық, дұрыс жазуға үйретеді. Ол үшін жазуға мынадай шарттар
қойылады:
Әріптердің негізгі элементтерінің және сөз ішіндегі әріптердің бір-бірімен
қашықтығы біркелкі болу керек.
Сөздерді жазғанда әріптердің дұрыс жалғастырылуы қажет.
Жазуға үйретуде көзделетін тағы бір мақсат- балаларды шапшаң жазуға
үйрету. Жазуға үйретуден бұрын бірнеше рет дайындық жаттығулары жүргізіліп,
балалардың қолын қимылға, көзін шамалауға үйрету керек болады.
Мұғалім тіл құбылыстары мен жазу ерекшеліктерін анық түсіндіріп,
оқушыларға сол ережелерді меңгерту тәсілдерін қарастырғаны жөн. Жазуға
байланысты жаттығу жұмыстары әртүрлі факторларға негізделеді:
1. Көру, қимыл жасау факторларына негізделетін көшіріп жазу.
2. Есту арқылы қабылдауға сүйенетін мәтінді жазу.
3. Орфографиялық тапсырмалары бар жаттығулар- қалдырылып кеткен
әріптерді тауып жазу немесе түзетіп жазу.
Жазу жұмыстарының бұл көрсетілген түрлері бір-бірімен тығыз байланысты,
яғни таза біреуінің қолданылуы мүмкін емес. Мысалы, диктант есту қабілетіне
негізделгенімен, көру қимылынсыз іске аспайды. Сондықтан жоғарыдағы сияқты
топтау тек шартты түрде, жаттығудың қай түрінде мәселенің қайсысы негізгі
екендігіне мұғалімдер көңілін аудару мақсатында ғана көрсетіліп отыр.
Жазу дағдысын нығайта, жетілдіре түсетін, іс жүзінде сыналған
жаттығулардың негізгі түрлері мынандай:
1. Фонетикалық жаттығулар
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – оқушылардың айтылған буындар мен
дыбыстарды айыра алуын және оларды дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз
ету.
Фонетикалық жаттығулар кезінде кейбір оқушылардың тілін тістеп,
сақауланып сөйлеуі, кейбір дыбысты қалдырып кетуі, немесе с мен ш , р
мен л, ж мен з, н мен ң дыбыстарды алмастырып айту кемшіліктері
оқуға да, жазуға да зиян келтіреді.
Фонетикадан алған білімдері мен жаттығуларды дұрыс жазу емле үшін ғана
пайдалы болып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды әдеби тіліміздің нормасын
сақтап оқуға үйрету үшін қолдануға болады.
Оқу материалдарында, шәкірттердің жауаптарында, әңгімелерінде байқалған
орфоэпиялық қателер, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі
дыбыстардың құбылуы ескеріліп отырылады. Бұған қоса тілімізге басқа тілден
енген термин сөздердің дұрыс айтылуы да практикалық жаттығулар арқылы
үйретіледі.
Фонетикалыќ талдау
Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады.Талдауда сөздің дұрыс
жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына
да талдау жасап отыру керек. Себебі фонетиканы өту арқылы оқушыларға
сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы
меңгертеміз.
Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс жүйесі бойынша талдау,
үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді. Фонетикалық талдау
көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып бөлінеді. Фонетикалық
талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында отырып талдау болады.
Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу
құпталып жүр.
“Қазақ тілі мен әдебиеті” журналының 2000 жылғы №10 санында жарияланған
педогогика ғылымының кандидаты Н.Оразханованың “Фонетикалық талдауды
сатылай комплексті түрде жүргізу” [3, 27] деп аталатын мақаласын осындай
үлгілердіњ қатарына жатқызуға болады. Мақалада сызбалар арқылы сөзге
фонетикалық талдау жүргізудің толық түрі, ықшамдалған түрі, сондай-ақ
дыбыстарға математикалық тәсілмен дыбыстық мінездеме берудің үлгілері
берілген. Бұл сипаттас тапсырмаларды оқушылар қызыға орындайды. Аталған
талдау түрлерін грамматиканың барлық бөлімдері бойынша тестік нұсқамен де
беруге болады. Тестік нұсқаның артықшылығы-дәл әрі тез орындалады.
Мұғалімдер
1. а) Жуан буынды
ә) Жіңішке буынды
б) Аралас буынды
2. а) 3 буынды
ә) 4 буынды
б) 5 буынды
3. а) 1 ашық, 1 тұйық, 1 бітеу буын бар
ә) 2 ашық, 2 бітеу буын бар
б) 3 ашық, 1 бітеу буын бар
4. а) Тасымалданады
ә) Тасымалданбайды
5. а) 3 түрлі жолмен тасымалданады
6. ә) 2 түрлі жолмен тасымалданады
б) 1 түрлі жолмен тасымалданады
7. а) Екпін сөздін соңғы буынына түседі
ә) Екпін сөздін соңғы буынына түспейді
8. а) Буын үндестігі бар
ә) Буын үндестігі жоқ
9. а) Дыбыс үндестігі бар
ә) Дыбыс үндестігі жоқ
10. а) Ілгерінді ықпал бар
ә) Кейінді ықпал бар
б) Тоғыспалы ықпал бар
11. Сөздегі дыбыстардыњ саны:
а) 9, ә) 10, б) 11
12. Дауысты дыбыстар саны:
а) 3, ә) 4, б) 5.
13. Жуан дауыстылар:
а)1,ә) 2, б) 3.
14. Жіңішке даустылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
15. Ашық дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
16. Қысаң дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
17. Еріндік дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
18. Езулік дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
19. Дауыссыз дыбыстар:
а) 5, ә) 6, б) 7,
20. Қатаң дауыссыздар:
а) 0, ә) 1, б) 2
21. Ұяң дауыссыздар:
а) 1, ә) 2, б) 3
22. Үнді дауыссыздар:
а) 2, ә) 3, б) 4
23. Ауыз жолды үнді дауыссыздар:
а) 2, ә) 3, б) 4
24. Мұрын жолды үнді дауыссыздар
а) 2, ә) 3, б) 4
Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейді. Мысалы, ақ дегендегі “қ” дыбысы
мен қағаз дегендегі “қ” дыбысы - бір фонема. Сонда да болса, бұл екі сөздің
екеуінің айтылуында сәл айырмашылық бар. Ол айырмашылық тіркескен
дыбыстарына байланысты. Тіл дыбыстарын тіркестіруде де заңдылық бар. Кез
келген дыбысты кез келген дыбыспен тіркестіре салуға болмайтынын аңғарамыз.
Өйткені фонетика – фонемаларды - тіл дыбыстарын, олардың түрлерін, жасалу
жолдарын, естілуін, жазылуын, дыбыстық алмасулар мен өзгерістерді, буын
түрлерін, сөздерді тасымалдау заңдылықтарын, дыбыстардың үндесуін
зерттейтін тіл ғылымының саласы. Осылардың барлығын игерту мақсатында
фонетикалық жаттығулар жүргізіледі.
2. Лексикалық жаттығулар
Әдіскер-ғалымдар М.Т.Баранов, А.Р.Прудникова жаттығу әдісінің
маңыздылығына тоқтала келіп, лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін
жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөледі.
Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты, кей
жағдайда оларды бір-бірінен айыру да қиын, өйткені екеуі де негізі сөзбен
жұмыс жасайды [4, 12] дей келіп, бұл ғалымдар лексикалық жаттығуларға
лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті
қалыптастыру үшін жүргізілетін талдау жұмыстарына арналған жаттығуларды
жатқызады. Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінумен
және орынды қолдана білумен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау, сөйлем
құрау, мазмұндама, шығарма жазуды жатқызады. Сөздік жаттығулар оқушылардың
сөздік қорының молаюына жағдай жасайды.
5-сыныпта лексикалық тақырыптарды оқытумен байланысты тіл дамытуға
арналған жаттығу түрлерін жинастыруда, топтастыруда мына жағдайлар
ескеріледі: а) 5-сынып оқушыларының жас ерекшелігін ескеру, соған сәйкес
жаттығу жұмыстарын түрлендіру; ә) тіл дамытуға арналған жаттығу
жұмыстарының мақсатын комплексті түрде қою.
Тіл дамытуға арналған жаттығулар жүйесін жинақтауда жаттығу жұмыстарына
қойылатын мынадай негізгі әдістемелік талаптар ескеріледі. Олар: 1)жаттығу
мәтіні оқушының жас ерекшелігіне сай келуі тиіс; 2) жаттығу мәтінінің
тәрбиелік мәнінің болуы; 3) жаттығуда берілген тілдік тапсырманың
айқындығы; 4) лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы.
Бұл жаттығу түрлері үш топқа бөлінеді: 1)лексикалық тақырыптарды бекіту
мен оқушы тілін дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар;
2) меңгерілген лексикалық тақырыптарға байланысты оқушылардың өзіндік
шығармашылығын ұштауға бағытталған жаттығулар;
3) лексикадан алған білімін тексеруге бағытталған бақылау жаттығулары.
Бірінші топтағы жаттығулар лексикалық тақырыптардың қатысына қарай
бөлінсе, екінші топтағы жаттығулар - ойын жаттығулары, лексикалық
перфокарта, лексикалық сызғыш, суретпен жұмыс жатқызылады, үшінші топтағы
жаттығулар қатарына еркін диктант, тілдік тапсырмасы бар мазмұндама, тілдік
тапсырмасы бар шығарма топтастырылды.
Лексикалық тапсырмалар
1. Сөз, оның мағынасы (тура, ауыспалы, көп мағыналы сөздер).
I-деңгей.
а) Берілген сөздерді жақша ішіндегі сөздермен тіркестір. Қандай
мағынада қолданылып тұрғанын ажыратып жаз.
Терең (өзен, білім, ой), қатты (сөз, құрт), қара (көйлек, жұмыс,су,
өлең, ниет), жұмсақ (адам, мінез, орындық)
Тура мағыналы сөз Ауыспалы мағыналы сөз
2. Көп мағыналы сөздерді теріп жаз.
Қанат – құстар мен шыбын – шіркейлердің ұшып – қонатын дене мүшесі
Мысалы: Алдымен алты қанат ақ орданы тігуге кірісті. Біз футбол
алаңының оң қанатына отырдық.
Көз – адамның дене мүшесі, көруге арналған.
Мысалы: Көзім ауырып, дәрігерге қаралып жүрмін. Қазір иненің көзіне
жіпті өткізе де алмаймын. Жұмыстың көзін тапсақ, тез бітірер едік.
3. Ыстық, ауыр сөздері қандай мағынада қолданылған? (тұсына жаз)
Марат ауыр жүк көтерді____________________________ _____________
Ол – сыныбымыздағы мінезі ауыр баланың бірі_____________________
Дастарханға ыстық тамақ та келді______________________________ __
II – деңгей
1. Омоним сөздердің антонимдерін көрсет
Аш (сын есім) -
Аш (етістік) -
Кір (сын есім)
Кір (етістік)
Түс (зат есім) -
Түс (етістік) -
2. Алдымен синонимдік қатар, кейін антонимдік жұп түзе.
Үлгі: Дұрыс, жөн – қате, теріс, бұрыс, жаңсақ.
Сұлу- әдемі, көрікті, ажарлы
Түзу- тік, тура
Ұшқалақ- жеңілтек, күйгелек
Мөлдір- тұнық, таза
3. Синонимдер қатарын түзе
Үлгі: Төбе шашы тік тұрды, зәресі ұшты, жүрегі тас төбесіне шықты,
қорықты, үрікті.
Ит өлген жер________________________________ __________________
Көзді ашып жұмғанша___________________________ ________________
Жүрек жұтқан_____________________________ _____________________
4. Мақалдарға қажетті антонимдерді тап
Үлгі: Еңбек етсең ерінбей – жалқау_____________________________ ___
3. Морфологиялық жаттығулар
Морфологиялық жаттығулардың міндеті- ана тіліміздің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны
жағынан екі түрлі болады:
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
1. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар
қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді,
сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі
түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен
салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату
барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік
ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді.
Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша,
ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады:
1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем
құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4)
мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын,
мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің
морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға
жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы
сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы
мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін
жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол
сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына
байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды
түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол
негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
3. Туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына
назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі
топқа біріктіріп, жүйелеуге үйрететіндей болғаны ұтымды. Жаттығу жұмыстары
кезінде оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді.
Жаттығу жұмыстары кезінде септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын
меңгереді. Оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдануын
үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1. Мәтіннен керекті сөздер тапқызу.
2. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер немесе әнгімелер құрастыру.
3. Сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету.
4. Сөздердің лексикалық немсе грамматикалық жағынан қалай өзгеретінін, не
арқылы өзгеретінін аңғарту.
Морфологиялық жаттығулар орындау барысында алдында өтілген
материалдарды қайталап отыру қажет. Сонда алдыңғы материалдар мен кейінгі
материалдар арасында байланыс, жүйе пайда болады, ал бұл оқушының
материалды терең игеруіне септігін тигізеді.
4 .Синтаксистік жаттығулар
Синтаксистік жаттығуларға сөз тіркесі, жай сөйлем түрлері, құрамалас
сөйлем түрлері мен пунктуацияға байланысты жаттығулар жатады. Оқушылардың
осы бөлімдерден алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
мынандай талаптар қойылады: 1) белгілі бір жаттығуды орындау үшін
оқушыларда оны орындай алатындай білім, білік болуы шарт; 2) оқушылар
жаттығуда не орындайтынын, оның қандай пайдасы барлығын түсініп орындағаны
абзал; 3) жаттығу оқушының тілге қызығушылығын, ынтасын, ықыласын арттыруға
тиіс; 4) жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып
отырылуы қажет;
5) жаттығу жұмыстары тек өтілген материалдарға ғана байланысты болмай,
бұрын өтілген материалдарды да қайталауға мүмкіндік туғызуы шарт; 6)
оқушылардың жас мөлшері кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа
шақталып, үнемі талап мақсатына қарай ауыстырылып отырғаны пайдалы; 7)
шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болғаны жөн.
Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді оқулықтан, сөздіктен таба алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы мен шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері мен
дағдысы есепке алынып, бағаланып отырылғаны дұрыс. Оның мынандай жолдарын
көрсетуге болады: а) бір сабақтың негізінде бағалау; ә) бірнеше сабақтың
негізінде бағалау; б) бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Мұғалім жаттығу жұмыстарын грамматика- стилистикалық бағытта
ұйымдастырғанда, дайын мәтін ала отырып, оған грамматика-стилистикалық
талдау жасатады. Оқушылардың назарын сөйлем құрылысына аударып, қалай
жасалғанын, қандай стильдік қателер барын танытамыз. Сөйлемнің мағыналық,
құрылымдық ерекшелігін байқатамыз. Бір грамматикалық тақырыпқа байланысты
ережелерді ауызша сұрап білу үшін, әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді
өзгертіп отырғаны жөн. Мектеп тәжірибесінде көлемі ұзақ жаттығуларды
көшіріп жазуға көбірек көңіл бөлінеді де, ал оған талдау жасала бермейді.
Немесе үшінші, төртінші сөйлемді талда деп, оқушының ой-өрісін, сөйлеп
үйрену аясын тарылтып, ережелерді құр жаттатып, айтқызушылық жиі кездеседі.
Демек, оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой-
өрісін дамытумен қатар ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Синтаксистік жаттығуларға пунктуациялық жаттығулар да қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, қойылу себебін тусіндіру.
Сабақта оқушыларды сөйлеуге дағдыландыру үшін пайдаланылатын басты
материал – мәтін. Оқушылар заттың атын, белгісін, қимыл әрекетін, жай –
күйін білдіретін сөздермен ғана танысып қоймайды, сол сөздерді пайдаланып,
сөйлем құрауға үйренеді. Сөздер сөйлемде фонетикалық, грамматикалық
құбылыстарға түседі, олар белгілі бір ережеге байланысты түсіндіріліп,
өткен материалдар қайталанады.
8-сынып оқулығында 221 жаттығу бар. Жаттығу материалдары көркем
әдебиеттен, ауыз әдебиетінен алынған мақал – мәтелдер, жаңылтпаш, нақыл
сөздер, жұмбақтар түрінде келеді.
Оқулықтың бұрынғы басылымдарында жаттығу тапсырмалары көбінесе
тақырыпқа сәйкес болып келетін болса, ал жаңа басылымында қосымша
тапсырмалар да бар. Бұл тапсырмалар тәрбиелік мәні бар мәтіннің мазмұнымен
ғана таныстырып қоймай лексикалық, морфологиялық, синтаксистік,
пунктуациялық, стилистикалық талдаулар жасауға арналған. Яғни синтаксистік
жаттығуларды орындау үшін ғана емес, тілдік категорияларды жан - жақты
меңгеруге, өткен материалдарды еске түсіріп отыруға мүмкіндік береді.
Синтаксиске байланысты жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу
жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:
1. Көшіріп жазу жаттығулары.
2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.
3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.
4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.
6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.
8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге
айналдыру.
9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.
10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас
құрмалас сөйлемге айналдыру.
11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.
12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін
ажырату.
13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.
14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын
анықтау.
15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.
16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.
5. Грамматикалық жаттығулар
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Тақырып
түсіндірілгеннен кейін жатығу жұмыстары орындалады. Әрбір ұстаз оқушылардың
қажетті дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез
де дәл қолдана алу дағдысына ие болады: біріншіден, оқушының білімін
нақтылайды, нығайтады, екіншіден, өздігінен жұмыс істеуге жаттықтырады, ой
қабілетін арттырады.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды талдауға қойылатын
талаптар туады. Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі:
1. Грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде
бақылау үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде
оқушылардың зейінін ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмағаны жөн.
Оқушылар тілдік материалдар бойынша бақылағандарынан дұрыс қорытынды шығара
алатындай болсын.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамыту мен жазу жан – жақты
ескерілгені жөн және бұрын өтілгендерді қайталап отыру қажет.
3. Жұмыстың әр түлі кезеңдерінде біртектес материалдарды қайталап отыру
дұрыс болмайды.
Қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері, дағдысы есепке алынып,
бағаланады. Бағалау жолдары:
1. Бір сабақтың негізінде бағалау.
2. Бірнеше сабақтың негізінде бағалау.
3. Бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Ұстаз жаттығу жұмыстарын грамматика – стилистикалық бағытта
ұйымдастырады. Дайын мәтін ала отырып, оған грамматика – стилистикалық
талдау жасауға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің құрылысына аударып,
қалай жасалғанын, қандай ерекшелікпен көрінетінін, қандай стильдік қателер
барын байқатады.
Грамматикалық тақырыпқа байланысты ережелерді ауызша сұрап білу үшін,
әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді өзгертіп отырғаны жөн. Оқушыны
қалайда сол ережені өзінің түсінігінше айтып беруге дағдыландыру қажет.
Оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой - өрісін
дамытумен қатар, ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Талдау жұмыстары
Жазба жұмыстарының таѓы бір түріне талдау жұмыстары жатады. Методика
тарихында талдау әдісін ғылыми дәрежеге көтерген педагог – К.Д.Ушинский.
Көп жылдық тәжірибелеріне сүйене отырып, талдау әдістерінің құндылығы мен
тиімділігін дәлелдеді. Талдау әдістерінің материалы- дидактикалық
материалдар. Олар: 1) теориялық материалдар, (тақырыптың термині,
анықтамасы, ережелері, өзіндік ерекшеліктері); 2) практикалық (сөздер,
сөйлемдер, мәтіндер-фразалар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер).
Талдаудың түрлері
Қазақ тілі бойынша талдаудың мынандай түрлері бар:
1) фонетикалық талдау; 2)лексикалық талдау; 3) морфологиялық талдау; 4)
синтаксистік талдау, т.б.
Фонетикалық талдауға келетін болсақ, мазмұнына қарай екіге бөлінеді: 1)
дыбыс жүйесі бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының
жасалуы, дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай, иектің
қызметіне қарай, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң дауыссыз
дыбыстар
2) үндестік заңы бойынша талдау. Оған кіретін материалдар: буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді, кейінді ықпалдар.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай да екіге бөлінеді: 1) толық немесе
жалпы талдау. Фонетиканың белгілі әрі күрделі тақырыптарынан соң, яғни
бағдарлама материалдарын толық өтіп болғаннан кейін тақырыптарды қайталау
кезінде, не оқушылар білімін есепке алу үстінде іске асырылады; 2)
Тақырыптық немесе жеке талдау. Бұл талдау жұмыстары жаңа материалдарды
түсіндіру мен бекіту, дағдыландыру жұмысы кезінде жүзеге асырылады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай да екі топқа жіктеледі: 1)
ауызша талдау; 2) жазбаша талдау. Ауызша талдау көбінесе жеңіл материал
кезінде сыныпта орындалса, ал жазбаша талдау күрделі, көлемді материалдарды
үйде талдауда пайдаланылады. Фонетикалық талдау әдісі мынандай құрылымдық
элементтерден тұрады: а) фонетикалық талдау жүргізбес бұрын сөйлем
таңдалады, сонан соң сөйлем тақтаға немесе дәптерге жазылады, талданатын
сөздің асты сызылады; ә) асты сызылған сөздерге фонетикалық талдау жасалады
(қанша әріп, қанша дыбыс бары анықталады, дауыссыз, дауысты дыбыстар
жіктеледі, буынға бөлінеді, буын үндестігі, дыбыс үндестігі анықталады,
түбір мен қосымша жігіндегі ілгерінді, кейінді ықпалдар табылады, екпін
қойылады).
Қазақ тілі бойынша талдау мынандай орындарда қолданылады:
1) жаңа материалды түсіндіру процесінде; 2) материалды бекіту кезінде;
3) оқушылардың өздік жұмыстарында; 4) үй тапсырмаларын орындауда; 5)
оқушылар білімін есепке алуда; 6) түрлі дағдыландыру, жаттығу жұмыстарын
жүргізу үстінде пайдаланылады.
Талдаудың тәсілдері қазақ тілін оқытуда өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамытып, сынып оқушыларының білімін бекітіп, ой-өрісін кеңейтеді. Талдауды
белсенді жүргізуде карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу тиімді. Карточкалы
дәптер оқушыларды ұқыптылыққа баулып, келешекте ғылыми жұмыспен
шұғылдануына жол сілтейді. Ана тілінен алған теориялық білімін мысалдар
арқылы талдау процесінде нақтылап, өз пікірін дәлелдеуге үйренеді. Бұндай
жұмыстар оқушыларды өздік жұмысқа дағдыландырса, екіншіден олардың сөздік
қорын молайтып, көру мен есту, есте сақтау қабілетін күшейтеді.
Карточкалы дәптерде талдаудың тәсілі – сатылы басқыштар бойынша талдау.
Ол жеңілден ауырға қарай талдау принципі бойынша жүргізіледі. Бұл талдауды
зерттеп, айналымға енгізген ғалым Е. Исабаев [5, 112].
Мысалы, 1-карточка Дауысты дыбыстар
Ғылым таппай, мақтанба
ғы-лым
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
2-карточка Дауысты дыбыстар
Орын таппай, баптанба
О-рын, тап-пай, бап-тан-ба
о: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.-еріндік.
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
3-карточка Дауысты дыбыстар
Құмарланып шаттанба
а б а б б б а- буындар
Құ-мар-ла-нып шат-тан-ба
ұ: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік
4-карточка Дауыссыз дыбыстар, дауысты дыбыстар
Ойнап босқа күлуге
Т б б а а а а- буындар
Ой-нап бос-қа кү-лу-ге
[О]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
[Й]- үнді дауыссыз
[Н]- үнді дауыссыз
[А]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
[П]- қатаң дауыссыз
Қазақ тілі бойынша даяр материалды талдау әдісі
Бұл әдіс белгілі бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды
талдау негізінде жүзеге асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері
оқулықтан, жаттығулар жинағынан және көркем әдебиеттерден алынады. Мұғалім
өтілетін материалдың ерекшелігіне қарай күнілгері дайындалады. Дайын
материалды талдауда оқушылар жаңа материалды өткен тақырыппен
байланыстырады, материалдың өзіндік белгілерін бір-бірімен салыстырып,
анализ жасайды.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар
қойылады: а) оқытылып отырылған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы
тиіс; ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)
орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын
материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болғаны дұрыс.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1)оқушылардың білімі бекітіледі; 2) есту қабілеті дамиды; 3) сенімділік
қабілеті нығаяды; 4) байқау қабілеті тұрақталады.
Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды беруде
жиі қолданылады. Талдау белгілі бір тілдік материалдарды ыдырату деген
мағынаны аңғартады. Сондықтан мұны анализ әдісі деп те атайды. Талдау
ыдырату және біріктіруден құралады. Талдауды ыдырату деп, ал біріктіруді
жинақтау деп қараса болады. Осы екі қасиетті өз ішіне қамтитын талдау –
фонетикалық талдау әдісі деп аталады.
Лексикалық талдау. Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда
байып, толығып, жетіліп отырады. Мұғалім қазақ тілі сабағында сөздің
этимологиясына, оның шығу тегіне, құрамына грамматикалық талдау жасап
отырғаны жөн, себебі оқушы үйренетін сөзінің қайдан, қалай шыққанын білуге
құмартады. Және ондай сөздер оқушының ойында мәңгі сақталады. Кейбір қос
сөздердің бір сыңары түсінікті болса, екіншісін түсіну қиын, себебі сөз
мағынасынан айырылған. Мұндай жағдайда мұғалім оқушыларға қос сөздің
түсініксіз сыңарын түсіндіріп, талдау жасауы қажет. Мысалы, Еліміз ұлан-
байтақ. Ұлан - моңғол сөзі, көп деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі сабақтарында түрлі сөздіктерді пайдалануға үйретіп,
сөздердің мәнін ажыратып, мағынасына талдау жасай алуға дағдыландырған жөн.
Грамматикалық, орфографиялық талдау
Бұл оқушыларды грамматикалық және орфографиялық құбылыстардың ара-
қатынасын түсінуге, орфографиялық қиыншылықтарды таба білуге және оқыған
құбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бұл талдау өз алдына жаттығу
ретінде немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі.
Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі және бұл сөздер бірнеше
мәтіндерде қайталанып отырылады, бұл материалды тыңғылықты игеруге септігін
тигізеді. Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты
жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы
жәрдемдеседі. Оқушылардың белсенділігін көтеру мақсатында кеспемен
(карточкамен) жұмыс жүргізіледі. Бұл үшін әр оқушы кеспені алдын-ала
дайындап, сонымен жұмыс жүргізу барысында белгілі ережелерді дәлелдеуге,
анықтауға үйренеді.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі– оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы ең әуелі оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау
тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы жеке оқушылардың жаттығу
жұмыстарын жан-жақты тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыру
оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу әдісі арқылы оқушылардың
оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Кеңейтілген түсіндірілмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар және
жеке тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді. Орындау тәсіліне
қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша және жазбаша талдау.
Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар қойылады: а)
оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс; ә)
тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)орындалатын
жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын материалдан
оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығулары төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады. Алдымен,
оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет. Дәптерге
ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын ауызша
әңгімелейді. Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге
назар аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас
мысалдар келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап
түсіндіріңдер, анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мына сияқты дағдылар дамиды:
1) оқушылардың білімі бекітіледі;
1) есту қабілеті қалыптасады;
2) сенімділік қабілеті нығаяды;
3) байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдаулар жүргізу орнына қарай тақтада
және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау үшін
сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдалынады. Тақтада тақырыптың неғұрлым
қиын және күрделі түрлері орындалады.
Бұл сияқты талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:жаттығудың нөмірі
жазылады, орындалу үлгісі көрсетіледі, объектінің өзіндік белгілері бойынша
қалай сұрыпталатыны, жазылу емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні
түсіндіріледі. Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап
оқып, дәлелдеп түсіндіреді. Оқулық бойынша ауызша талдау, көбінесе күрделі
мақсатты объектілерді түсіндіру үшін жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер
оқушыға дауыстап оқытылады. Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті
мен нөмірі тақтаға жазылады. Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын
орындатады, бірер үлгісін мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа
сұрақ қоя отырып, үлгісін тақтаға жаздырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
Морфологиялық талдау әдісі
Бұл әдіс орта мектептердің 4-9 сыныптарында жиі қолданылады. Өйткені
бұл сыныптарда морфологиялық материалдар өтіледі. Соған байланысты
морфологиялық талдау әдісі материалдарды бекіту, жаттығу және пысықтау
кезінде жиі қолданылады.
Морфологиялық талдау екі топқа бөлінеді:1) сөз құрамдары бойынша
талдау; 2) сөз таптары бойынша талдау.
Сөз құрамы бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы
сөз, қосымша (жұрнақ, жалғау), туынды сөз, түбірлі сөз, жалаң сөз, күрделі
сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз.
Сөз таптары бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: зат есім, сын есім
, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, одағай, еліктеу сөздер. Бұл
талдаулар ауызша, жазбаша талдау тәсілімен орындалады, орындау орнына қарай
сыныпта және үйде жүргізіледі.
Сөз құрамы бойынша талдаудың үлгісі
Мысалы, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра
тексермедім.
Жас- зат есім, құрамына қарай-дара, тұлғасына қарай- негізгі,
мағынасына қарай- жалпы
ым- тәуелдіктің 1- жағының жалғауы
да- жатыс септігінің жалғауы, т.б.
Сөз таптары бойынша талдаудың үлгісі
Жасымда ғылым бар деп ескермедім. Пайдасын көре тұра тексермедім.
Жасымда- зат есім
Ғылым- зат есім
Бар-модуль сөз
Деп- көмекші етістік
Ескермедім- етістік
Морфологиялық талдау әдісін схемалар , карточкалар бойынша іске асыруға
да болады.
Синтаксистік талдау
Белгілі бір тілдік материалдың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Талдауды методикалық
әдебиеттерде анализ деп те жүргізіледі. Анализ сөзінің қазақша баламасы –
талдау. Ой қорытындысын хабарлауда талдау-түйіндеу де үлкен қызмет
атқарады. Талдау- түйіндеуге тілдік материалдардың анықтамалары мен
ережелері жатады. Талдау-түйіндеу әдісін жіктеуге өлшем етіп алуға болады.
Соған байланысты талдаудың мынандай түрлері қарастырылады:
1.Түсіндірмелі талдау.
2.Анықтауыштық талдау.
Түсіндірмелі талдауларға: лексикалық талдау, фонетикалық талдау,
морфологиялық талдау, синтаксистік талдау әдістері жатады. Синтаксистік
талдау әдісі де теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістеріне кіреді. Бұл
көбінесе қазақ тілінің синтаксис саласын өтумен байланысты қаралады.
Мектепте аса көп жүргізілетін әдіс- осы синтаксистік талдау әдісі.
Синтаксистік талдау жаңа материалды түсіндіру кезінде, біріккен сабақ
тұсында, бекіту, қайталау процесінде және тексеру сабақтарында жүргізіледі.
Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау
Жай сөйлем мағынасына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлем
болып келетіндігі талданады. Жай сөйлем құрамындағы сөз тіркесінің есімді,
етістікті сөз тіркесі және олардың күрделі сөз бен тұрақты сөз тіркесінен
құралатындығы, сөздердің байланысу тәсілдері (қиысу, матасу, меңгеру,
қабысу, жанасу) ескеріледі.Сөйлемнің ішінде бірыңғай мүшелердің болатындығы
да ескеріледі. Жай сөйлемнің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз түрлері, оқшау сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздер де
ескеріледі.
2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
Сөйлем бойынша талдау жүргізгенде, салалас құрмалас сөйлемге байланысты
талдау оның мағыналық қатысына қарай ыңғайлас, қарсылықты, түсіндірмелі,
себеп-салдар, талғаулы, кезектес сөйлемдер екені анықталып, оның
байланысының жалғаулықты, жалғаулықсыздықтығы анықталады. Және тыныс
белгілерінің қойылу себептері дәлелденеді.
Сабақтас құрмалас сөйлемдер мағынасына қарай: шартты бағыныңқылы,
қарсылықты бағыныңқылы, себеп , мезгіл, қимыл-сын, мақсат бағыныңқылыға
жіктеліп, олардың тыныс белгілері дәлелденеді. Жарыспалы-сатылы екендігі
анықталады.
Аралас құрмалас сөйлем жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлері, олардың тыныс
белгілері дәлелденіп, құрамаластың басқа түрлерінен айырмашылығы
салыстырылады.
Синтаксистік талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша, жазбаша, орындалу
орнына қарай үйде, сыныпта жүргізіледі. Синтаксистік талдау жүргізілгенде
мына тәрізді талаптар қойылады:
1.Таңдалған сөйлемнің, мәтіннің логикасы дұрыс болу қажет;
2.Мәтіндер мен сөйлемдер көркем әдебиеттен алынуы тиіс;
3.Таңдалған материал оқушының біліміне сәйкес болу керек;
4.Талдауға алынған сөйлемде синтаксистік объектілердің мол болуы қажет.
Синтаксистік талдау жүргізгенде схемалар, кестелер, карточкалы
дәптерлерді пайдалануға болады. Синтаксистік талдау құрылымдары мынандай
элементтерден тұрады:
1.Мәтін, сөйлем таңдалады.
2.Мәтін мен сөйлем дауыстап оқылады.
3.Мәтін мен сөйлем тақтаға не дәптерге жазылады.
4.Талдау жұмысы жүргізіледі: а)жай сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз
мүшелері талданады; ә) құрамалас сөйлем компоненттерінің өзіндік
ерекшеліктері қарастырылады; б) жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің тыныс
белгілері дәлелденеді.
Мысалы: Бұл сөз Кенжетайға ауырлау тиді, өйткені ол ауыл жігіті
болғанымен қазақша сауатты еді. (С.Мұқанов).
Талдау: Мұнда екі жай сөйлем бар. Біріншісі- бұл сөз Кенжетайға ауырлау
тиді. Екіншісі- Өйткені ол ауыл жігіті болғанымен сауатты еді. Себеп-салдар
салалас сөйлем, себебі сөйлемнің бірінші компоненті салдар мағынасында,
екінші компоненті себеп мағынасын білдіреді. Жалғаулық шылауы- өйткені,
себеп мәнді жалғаулық шылау.
Бірінші жай сөйлем мынадай мүшелерден құралған: сөз- бастауыш, зат
есімнен жасалған дара бастауыш, не деген сұраққа жауап береді; тиді-
баяндауыш, етістіктен жасалған дара баяндауыш, сұрағы-не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүргізілетін жазба жұмыстары
Құрастырушы авторлар:
Алғы сөз
Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап жазба жұмыстарына
ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі жазба жұмыстарында
жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді.
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы
анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал
систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі
көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту
кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз
тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография
енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән
беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті. Жазба жұмыстарының түрлері көп,
соның ішінде біз тоқталмақшы түрлері: жаттығу жұмыстары (талдау жұмыстары),
диктанттар, творчестволық жазба жұмыстары.
ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі- оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп,
орындау тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу
жұмыстарын тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының
сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу
материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін
жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды
орындай алатындай білімі болуы шарт.
2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс.
3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек.
4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет.
5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек.
Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1)
жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек.
Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және
оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне
бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі.
Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа
тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған
ұқсас жаттығулар үйге беріледі.
Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс,
орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі
тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.
Мұғалімнің оқулық жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық
бағыттағы тапсырмаларды өз тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол
көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз... көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға
жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап,
талда деген сияқты сипатта болады. Қосымша берілетін бұл іспеттес
жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара
білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта жүргізілуі
мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның бәрі
мұғалім үшін жаңалық емес, қайта Нені үйреттім?, Қандай дағды мен
іскерлік қалыптастырдым?, Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты? деген,
сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.
Әрбір ұстаз оқушыларға керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе
қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын
жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері
нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс
жасауға, ойлау қабілетін дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде
үздіксіз талдау, жинақтау, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру,
абстракциялау, жалпылау жұмыстарын жүргізеді.
Жаттығу жұмыстарын жүргізу барысында оқушының сезім- түйсігін,
қабылдауын, зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау, қиялдау, болжау
қабілетін, ерік-қайратын, дағды машықтарын, жауапкершілігін, дербестігін,
өз бетінше ізденісін дамытамыз.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Түсіндірмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар бойынша және жеке
тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша
талдау және жазбаша талдау болып. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай
методикалық талаптар қойылады:
а) оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс;
ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет;
б) орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек;
в) жаттықтырылатын материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығуларды төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады.
Алдымен, оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет.
Дәптерге ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын
ауызша әңгімелейді.
Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге назар
аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас мысалдар
келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап түсіндіріңдер,
анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынандай дағдылар
қалыптасады:
1. Оқушылардың білімі бекітіледі.
2. Есту қабілеті қалыптасады.
3. Сенімділік қабілеті нығаяды.
4. Байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдау жаттығуларды жүргізу орнына қарай
тақтада және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау
үшін сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдаланылады. Тақтада тақырыптың
неғұрлым қиын және күрделі түрлері орындалады.
Жаттығудағы талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:
1. Жаттығудың нөмірі жазылады, орындау үлгісі көрсетіледі.
2. Объектінің өзіндік белгілері бойынша қалай сұрыпталатыны, жазылу
емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні түсіндіріледі.
Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап оқып,
дәлелдеп түсіндіреді.
Ауызша талдау көбінесе күрделі мақсатты объектілерді түсіндіру үшін
жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер оқушыға дауыстап оқытылады.
Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті мен нөмірі тақтаға жазылады.
Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын орындатады, бірер үлгісін
мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа сұрақ қоя отырып, үлгісін
тақтаға жаздырады.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз
тілге сүйеніп отырады. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография
енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Бастауыш сынып
оқушыларының жазу тілін дамыту мәселесінің күрделі екендігі белгілі,
сондықтан балалардың жазу тілін дамыту үшін, алдымен оларды жазудың өзіне
дағдыландырып алу керек.
Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін сызып, жүргізу арқылы
жаттықтырылады. Бұл кезеңде бала басымен, бүкіл денесімен жоғары көтеріліп,
төмен еңкейіп, екі жағына қисайып, неше түрлі қозғалыстар жасайды.
Жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып
табылатын жазу теориясына сүйенеді. Бұл жұмыстардың мақсаты- балаларды
көркем, анық, дұрыс жазуға үйретеді. Ол үшін жазуға мынадай шарттар
қойылады:
Әріптердің негізгі элементтерінің және сөз ішіндегі әріптердің бір-бірімен
қашықтығы біркелкі болу керек.
Сөздерді жазғанда әріптердің дұрыс жалғастырылуы қажет.
Жазуға үйретуде көзделетін тағы бір мақсат- балаларды шапшаң жазуға
үйрету. Жазуға үйретуден бұрын бірнеше рет дайындық жаттығулары жүргізіліп,
балалардың қолын қимылға, көзін шамалауға үйрету керек болады.
Мұғалім тіл құбылыстары мен жазу ерекшеліктерін анық түсіндіріп,
оқушыларға сол ережелерді меңгерту тәсілдерін қарастырғаны жөн. Жазуға
байланысты жаттығу жұмыстары әртүрлі факторларға негізделеді:
1. Көру, қимыл жасау факторларына негізделетін көшіріп жазу.
2. Есту арқылы қабылдауға сүйенетін мәтінді жазу.
3. Орфографиялық тапсырмалары бар жаттығулар- қалдырылып кеткен
әріптерді тауып жазу немесе түзетіп жазу.
Жазу жұмыстарының бұл көрсетілген түрлері бір-бірімен тығыз байланысты,
яғни таза біреуінің қолданылуы мүмкін емес. Мысалы, диктант есту қабілетіне
негізделгенімен, көру қимылынсыз іске аспайды. Сондықтан жоғарыдағы сияқты
топтау тек шартты түрде, жаттығудың қай түрінде мәселенің қайсысы негізгі
екендігіне мұғалімдер көңілін аудару мақсатында ғана көрсетіліп отыр.
Жазу дағдысын нығайта, жетілдіре түсетін, іс жүзінде сыналған
жаттығулардың негізгі түрлері мынандай:
1. Фонетикалық жаттығулар
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – оқушылардың айтылған буындар мен
дыбыстарды айыра алуын және оларды дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз
ету.
Фонетикалық жаттығулар кезінде кейбір оқушылардың тілін тістеп,
сақауланып сөйлеуі, кейбір дыбысты қалдырып кетуі, немесе с мен ш , р
мен л, ж мен з, н мен ң дыбыстарды алмастырып айту кемшіліктері
оқуға да, жазуға да зиян келтіреді.
Фонетикадан алған білімдері мен жаттығуларды дұрыс жазу емле үшін ғана
пайдалы болып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды әдеби тіліміздің нормасын
сақтап оқуға үйрету үшін қолдануға болады.
Оқу материалдарында, шәкірттердің жауаптарында, әңгімелерінде байқалған
орфоэпиялық қателер, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі
дыбыстардың құбылуы ескеріліп отырылады. Бұған қоса тілімізге басқа тілден
енген термин сөздердің дұрыс айтылуы да практикалық жаттығулар арқылы
үйретіледі.
Фонетикалыќ талдау
Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады.Талдауда сөздің дұрыс
жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына
да талдау жасап отыру керек. Себебі фонетиканы өту арқылы оқушыларға
сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы
меңгертеміз.
Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс жүйесі бойынша талдау,
үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді. Фонетикалық талдау
көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып бөлінеді. Фонетикалық
талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында отырып талдау болады.
Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу
құпталып жүр.
“Қазақ тілі мен әдебиеті” журналының 2000 жылғы №10 санында жарияланған
педогогика ғылымының кандидаты Н.Оразханованың “Фонетикалық талдауды
сатылай комплексті түрде жүргізу” [3, 27] деп аталатын мақаласын осындай
үлгілердіњ қатарына жатқызуға болады. Мақалада сызбалар арқылы сөзге
фонетикалық талдау жүргізудің толық түрі, ықшамдалған түрі, сондай-ақ
дыбыстарға математикалық тәсілмен дыбыстық мінездеме берудің үлгілері
берілген. Бұл сипаттас тапсырмаларды оқушылар қызыға орындайды. Аталған
талдау түрлерін грамматиканың барлық бөлімдері бойынша тестік нұсқамен де
беруге болады. Тестік нұсқаның артықшылығы-дәл әрі тез орындалады.
Мұғалімдер
1. а) Жуан буынды
ә) Жіңішке буынды
б) Аралас буынды
2. а) 3 буынды
ә) 4 буынды
б) 5 буынды
3. а) 1 ашық, 1 тұйық, 1 бітеу буын бар
ә) 2 ашық, 2 бітеу буын бар
б) 3 ашық, 1 бітеу буын бар
4. а) Тасымалданады
ә) Тасымалданбайды
5. а) 3 түрлі жолмен тасымалданады
6. ә) 2 түрлі жолмен тасымалданады
б) 1 түрлі жолмен тасымалданады
7. а) Екпін сөздін соңғы буынына түседі
ә) Екпін сөздін соңғы буынына түспейді
8. а) Буын үндестігі бар
ә) Буын үндестігі жоқ
9. а) Дыбыс үндестігі бар
ә) Дыбыс үндестігі жоқ
10. а) Ілгерінді ықпал бар
ә) Кейінді ықпал бар
б) Тоғыспалы ықпал бар
11. Сөздегі дыбыстардыњ саны:
а) 9, ә) 10, б) 11
12. Дауысты дыбыстар саны:
а) 3, ә) 4, б) 5.
13. Жуан дауыстылар:
а)1,ә) 2, б) 3.
14. Жіңішке даустылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
15. Ашық дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
16. Қысаң дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
17. Еріндік дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
18. Езулік дауыстылар:
а) 1, ә) 2, б) 3
19. Дауыссыз дыбыстар:
а) 5, ә) 6, б) 7,
20. Қатаң дауыссыздар:
а) 0, ә) 1, б) 2
21. Ұяң дауыссыздар:
а) 1, ә) 2, б) 3
22. Үнді дауыссыздар:
а) 2, ә) 3, б) 4
23. Ауыз жолды үнді дауыссыздар:
а) 2, ә) 3, б) 4
24. Мұрын жолды үнді дауыссыздар
а) 2, ә) 3, б) 4
Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейді. Мысалы, ақ дегендегі “қ” дыбысы
мен қағаз дегендегі “қ” дыбысы - бір фонема. Сонда да болса, бұл екі сөздің
екеуінің айтылуында сәл айырмашылық бар. Ол айырмашылық тіркескен
дыбыстарына байланысты. Тіл дыбыстарын тіркестіруде де заңдылық бар. Кез
келген дыбысты кез келген дыбыспен тіркестіре салуға болмайтынын аңғарамыз.
Өйткені фонетика – фонемаларды - тіл дыбыстарын, олардың түрлерін, жасалу
жолдарын, естілуін, жазылуын, дыбыстық алмасулар мен өзгерістерді, буын
түрлерін, сөздерді тасымалдау заңдылықтарын, дыбыстардың үндесуін
зерттейтін тіл ғылымының саласы. Осылардың барлығын игерту мақсатында
фонетикалық жаттығулар жүргізіледі.
2. Лексикалық жаттығулар
Әдіскер-ғалымдар М.Т.Баранов, А.Р.Прудникова жаттығу әдісінің
маңыздылығына тоқтала келіп, лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін
жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөледі.
Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты, кей
жағдайда оларды бір-бірінен айыру да қиын, өйткені екеуі де негізі сөзбен
жұмыс жасайды [4, 12] дей келіп, бұл ғалымдар лексикалық жаттығуларға
лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті
қалыптастыру үшін жүргізілетін талдау жұмыстарына арналған жаттығуларды
жатқызады. Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінумен
және орынды қолдана білумен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау, сөйлем
құрау, мазмұндама, шығарма жазуды жатқызады. Сөздік жаттығулар оқушылардың
сөздік қорының молаюына жағдай жасайды.
5-сыныпта лексикалық тақырыптарды оқытумен байланысты тіл дамытуға
арналған жаттығу түрлерін жинастыруда, топтастыруда мына жағдайлар
ескеріледі: а) 5-сынып оқушыларының жас ерекшелігін ескеру, соған сәйкес
жаттығу жұмыстарын түрлендіру; ә) тіл дамытуға арналған жаттығу
жұмыстарының мақсатын комплексті түрде қою.
Тіл дамытуға арналған жаттығулар жүйесін жинақтауда жаттығу жұмыстарына
қойылатын мынадай негізгі әдістемелік талаптар ескеріледі. Олар: 1)жаттығу
мәтіні оқушының жас ерекшелігіне сай келуі тиіс; 2) жаттығу мәтінінің
тәрбиелік мәнінің болуы; 3) жаттығуда берілген тілдік тапсырманың
айқындығы; 4) лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы.
Бұл жаттығу түрлері үш топқа бөлінеді: 1)лексикалық тақырыптарды бекіту
мен оқушы тілін дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар;
2) меңгерілген лексикалық тақырыптарға байланысты оқушылардың өзіндік
шығармашылығын ұштауға бағытталған жаттығулар;
3) лексикадан алған білімін тексеруге бағытталған бақылау жаттығулары.
Бірінші топтағы жаттығулар лексикалық тақырыптардың қатысына қарай
бөлінсе, екінші топтағы жаттығулар - ойын жаттығулары, лексикалық
перфокарта, лексикалық сызғыш, суретпен жұмыс жатқызылады, үшінші топтағы
жаттығулар қатарына еркін диктант, тілдік тапсырмасы бар мазмұндама, тілдік
тапсырмасы бар шығарма топтастырылды.
Лексикалық тапсырмалар
1. Сөз, оның мағынасы (тура, ауыспалы, көп мағыналы сөздер).
I-деңгей.
а) Берілген сөздерді жақша ішіндегі сөздермен тіркестір. Қандай
мағынада қолданылып тұрғанын ажыратып жаз.
Терең (өзен, білім, ой), қатты (сөз, құрт), қара (көйлек, жұмыс,су,
өлең, ниет), жұмсақ (адам, мінез, орындық)
Тура мағыналы сөз Ауыспалы мағыналы сөз
2. Көп мағыналы сөздерді теріп жаз.
Қанат – құстар мен шыбын – шіркейлердің ұшып – қонатын дене мүшесі
Мысалы: Алдымен алты қанат ақ орданы тігуге кірісті. Біз футбол
алаңының оң қанатына отырдық.
Көз – адамның дене мүшесі, көруге арналған.
Мысалы: Көзім ауырып, дәрігерге қаралып жүрмін. Қазір иненің көзіне
жіпті өткізе де алмаймын. Жұмыстың көзін тапсақ, тез бітірер едік.
3. Ыстық, ауыр сөздері қандай мағынада қолданылған? (тұсына жаз)
Марат ауыр жүк көтерді____________________________ _____________
Ол – сыныбымыздағы мінезі ауыр баланың бірі_____________________
Дастарханға ыстық тамақ та келді______________________________ __
II – деңгей
1. Омоним сөздердің антонимдерін көрсет
Аш (сын есім) -
Аш (етістік) -
Кір (сын есім)
Кір (етістік)
Түс (зат есім) -
Түс (етістік) -
2. Алдымен синонимдік қатар, кейін антонимдік жұп түзе.
Үлгі: Дұрыс, жөн – қате, теріс, бұрыс, жаңсақ.
Сұлу- әдемі, көрікті, ажарлы
Түзу- тік, тура
Ұшқалақ- жеңілтек, күйгелек
Мөлдір- тұнық, таза
3. Синонимдер қатарын түзе
Үлгі: Төбе шашы тік тұрды, зәресі ұшты, жүрегі тас төбесіне шықты,
қорықты, үрікті.
Ит өлген жер________________________________ __________________
Көзді ашып жұмғанша___________________________ ________________
Жүрек жұтқан_____________________________ _____________________
4. Мақалдарға қажетті антонимдерді тап
Үлгі: Еңбек етсең ерінбей – жалқау_____________________________ ___
3. Морфологиялық жаттығулар
Морфологиялық жаттығулардың міндеті- ана тіліміздің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны
жағынан екі түрлі болады:
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
1. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар
қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді,
сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі
түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен
салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату
барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік
ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді.
Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша,
ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады:
1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем
құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4)
мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын,
мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің
морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға
жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы
сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы
мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін
жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол
сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына
байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды
түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол
негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
3. Туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына
назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі
топқа біріктіріп, жүйелеуге үйрететіндей болғаны ұтымды. Жаттығу жұмыстары
кезінде оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді.
Жаттығу жұмыстары кезінде септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын
меңгереді. Оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдануын
үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1. Мәтіннен керекті сөздер тапқызу.
2. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер немесе әнгімелер құрастыру.
3. Сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету.
4. Сөздердің лексикалық немсе грамматикалық жағынан қалай өзгеретінін, не
арқылы өзгеретінін аңғарту.
Морфологиялық жаттығулар орындау барысында алдында өтілген
материалдарды қайталап отыру қажет. Сонда алдыңғы материалдар мен кейінгі
материалдар арасында байланыс, жүйе пайда болады, ал бұл оқушының
материалды терең игеруіне септігін тигізеді.
4 .Синтаксистік жаттығулар
Синтаксистік жаттығуларға сөз тіркесі, жай сөйлем түрлері, құрамалас
сөйлем түрлері мен пунктуацияға байланысты жаттығулар жатады. Оқушылардың
осы бөлімдерден алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
мынандай талаптар қойылады: 1) белгілі бір жаттығуды орындау үшін
оқушыларда оны орындай алатындай білім, білік болуы шарт; 2) оқушылар
жаттығуда не орындайтынын, оның қандай пайдасы барлығын түсініп орындағаны
абзал; 3) жаттығу оқушының тілге қызығушылығын, ынтасын, ықыласын арттыруға
тиіс; 4) жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып
отырылуы қажет;
5) жаттығу жұмыстары тек өтілген материалдарға ғана байланысты болмай,
бұрын өтілген материалдарды да қайталауға мүмкіндік туғызуы шарт; 6)
оқушылардың жас мөлшері кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа
шақталып, үнемі талап мақсатына қарай ауыстырылып отырғаны пайдалы; 7)
шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болғаны жөн.
Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді оқулықтан, сөздіктен таба алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы мен шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері мен
дағдысы есепке алынып, бағаланып отырылғаны дұрыс. Оның мынандай жолдарын
көрсетуге болады: а) бір сабақтың негізінде бағалау; ә) бірнеше сабақтың
негізінде бағалау; б) бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Мұғалім жаттығу жұмыстарын грамматика- стилистикалық бағытта
ұйымдастырғанда, дайын мәтін ала отырып, оған грамматика-стилистикалық
талдау жасатады. Оқушылардың назарын сөйлем құрылысына аударып, қалай
жасалғанын, қандай стильдік қателер барын танытамыз. Сөйлемнің мағыналық,
құрылымдық ерекшелігін байқатамыз. Бір грамматикалық тақырыпқа байланысты
ережелерді ауызша сұрап білу үшін, әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді
өзгертіп отырғаны жөн. Мектеп тәжірибесінде көлемі ұзақ жаттығуларды
көшіріп жазуға көбірек көңіл бөлінеді де, ал оған талдау жасала бермейді.
Немесе үшінші, төртінші сөйлемді талда деп, оқушының ой-өрісін, сөйлеп
үйрену аясын тарылтып, ережелерді құр жаттатып, айтқызушылық жиі кездеседі.
Демек, оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой-
өрісін дамытумен қатар ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Синтаксистік жаттығуларға пунктуациялық жаттығулар да қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, қойылу себебін тусіндіру.
Сабақта оқушыларды сөйлеуге дағдыландыру үшін пайдаланылатын басты
материал – мәтін. Оқушылар заттың атын, белгісін, қимыл әрекетін, жай –
күйін білдіретін сөздермен ғана танысып қоймайды, сол сөздерді пайдаланып,
сөйлем құрауға үйренеді. Сөздер сөйлемде фонетикалық, грамматикалық
құбылыстарға түседі, олар белгілі бір ережеге байланысты түсіндіріліп,
өткен материалдар қайталанады.
8-сынып оқулығында 221 жаттығу бар. Жаттығу материалдары көркем
әдебиеттен, ауыз әдебиетінен алынған мақал – мәтелдер, жаңылтпаш, нақыл
сөздер, жұмбақтар түрінде келеді.
Оқулықтың бұрынғы басылымдарында жаттығу тапсырмалары көбінесе
тақырыпқа сәйкес болып келетін болса, ал жаңа басылымында қосымша
тапсырмалар да бар. Бұл тапсырмалар тәрбиелік мәні бар мәтіннің мазмұнымен
ғана таныстырып қоймай лексикалық, морфологиялық, синтаксистік,
пунктуациялық, стилистикалық талдаулар жасауға арналған. Яғни синтаксистік
жаттығуларды орындау үшін ғана емес, тілдік категорияларды жан - жақты
меңгеруге, өткен материалдарды еске түсіріп отыруға мүмкіндік береді.
Синтаксиске байланысты жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу
жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:
1. Көшіріп жазу жаттығулары.
2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.
3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.
4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.
6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.
8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге
айналдыру.
9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.
10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас
құрмалас сөйлемге айналдыру.
11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.
12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін
ажырату.
13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.
14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын
анықтау.
15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.
16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.
5. Грамматикалық жаттығулар
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Тақырып
түсіндірілгеннен кейін жатығу жұмыстары орындалады. Әрбір ұстаз оқушылардың
қажетті дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез
де дәл қолдана алу дағдысына ие болады: біріншіден, оқушының білімін
нақтылайды, нығайтады, екіншіден, өздігінен жұмыс істеуге жаттықтырады, ой
қабілетін арттырады.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды талдауға қойылатын
талаптар туады. Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі:
1. Грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде
бақылау үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде
оқушылардың зейінін ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмағаны жөн.
Оқушылар тілдік материалдар бойынша бақылағандарынан дұрыс қорытынды шығара
алатындай болсын.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамыту мен жазу жан – жақты
ескерілгені жөн және бұрын өтілгендерді қайталап отыру қажет.
3. Жұмыстың әр түлі кезеңдерінде біртектес материалдарды қайталап отыру
дұрыс болмайды.
Қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері, дағдысы есепке алынып,
бағаланады. Бағалау жолдары:
1. Бір сабақтың негізінде бағалау.
2. Бірнеше сабақтың негізінде бағалау.
3. Бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Ұстаз жаттығу жұмыстарын грамматика – стилистикалық бағытта
ұйымдастырады. Дайын мәтін ала отырып, оған грамматика – стилистикалық
талдау жасауға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің құрылысына аударып,
қалай жасалғанын, қандай ерекшелікпен көрінетінін, қандай стильдік қателер
барын байқатады.
Грамматикалық тақырыпқа байланысты ережелерді ауызша сұрап білу үшін,
әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді өзгертіп отырғаны жөн. Оқушыны
қалайда сол ережені өзінің түсінігінше айтып беруге дағдыландыру қажет.
Оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой - өрісін
дамытумен қатар, ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Талдау жұмыстары
Жазба жұмыстарының таѓы бір түріне талдау жұмыстары жатады. Методика
тарихында талдау әдісін ғылыми дәрежеге көтерген педагог – К.Д.Ушинский.
Көп жылдық тәжірибелеріне сүйене отырып, талдау әдістерінің құндылығы мен
тиімділігін дәлелдеді. Талдау әдістерінің материалы- дидактикалық
материалдар. Олар: 1) теориялық материалдар, (тақырыптың термині,
анықтамасы, ережелері, өзіндік ерекшеліктері); 2) практикалық (сөздер,
сөйлемдер, мәтіндер-фразалар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер).
Талдаудың түрлері
Қазақ тілі бойынша талдаудың мынандай түрлері бар:
1) фонетикалық талдау; 2)лексикалық талдау; 3) морфологиялық талдау; 4)
синтаксистік талдау, т.б.
Фонетикалық талдауға келетін болсақ, мазмұнына қарай екіге бөлінеді: 1)
дыбыс жүйесі бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының
жасалуы, дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай, иектің
қызметіне қарай, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң дауыссыз
дыбыстар
2) үндестік заңы бойынша талдау. Оған кіретін материалдар: буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді, кейінді ықпалдар.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай да екіге бөлінеді: 1) толық немесе
жалпы талдау. Фонетиканың белгілі әрі күрделі тақырыптарынан соң, яғни
бағдарлама материалдарын толық өтіп болғаннан кейін тақырыптарды қайталау
кезінде, не оқушылар білімін есепке алу үстінде іске асырылады; 2)
Тақырыптық немесе жеке талдау. Бұл талдау жұмыстары жаңа материалдарды
түсіндіру мен бекіту, дағдыландыру жұмысы кезінде жүзеге асырылады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай да екі топқа жіктеледі: 1)
ауызша талдау; 2) жазбаша талдау. Ауызша талдау көбінесе жеңіл материал
кезінде сыныпта орындалса, ал жазбаша талдау күрделі, көлемді материалдарды
үйде талдауда пайдаланылады. Фонетикалық талдау әдісі мынандай құрылымдық
элементтерден тұрады: а) фонетикалық талдау жүргізбес бұрын сөйлем
таңдалады, сонан соң сөйлем тақтаға немесе дәптерге жазылады, талданатын
сөздің асты сызылады; ә) асты сызылған сөздерге фонетикалық талдау жасалады
(қанша әріп, қанша дыбыс бары анықталады, дауыссыз, дауысты дыбыстар
жіктеледі, буынға бөлінеді, буын үндестігі, дыбыс үндестігі анықталады,
түбір мен қосымша жігіндегі ілгерінді, кейінді ықпалдар табылады, екпін
қойылады).
Қазақ тілі бойынша талдау мынандай орындарда қолданылады:
1) жаңа материалды түсіндіру процесінде; 2) материалды бекіту кезінде;
3) оқушылардың өздік жұмыстарында; 4) үй тапсырмаларын орындауда; 5)
оқушылар білімін есепке алуда; 6) түрлі дағдыландыру, жаттығу жұмыстарын
жүргізу үстінде пайдаланылады.
Талдаудың тәсілдері қазақ тілін оқытуда өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамытып, сынып оқушыларының білімін бекітіп, ой-өрісін кеңейтеді. Талдауды
белсенді жүргізуде карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу тиімді. Карточкалы
дәптер оқушыларды ұқыптылыққа баулып, келешекте ғылыми жұмыспен
шұғылдануына жол сілтейді. Ана тілінен алған теориялық білімін мысалдар
арқылы талдау процесінде нақтылап, өз пікірін дәлелдеуге үйренеді. Бұндай
жұмыстар оқушыларды өздік жұмысқа дағдыландырса, екіншіден олардың сөздік
қорын молайтып, көру мен есту, есте сақтау қабілетін күшейтеді.
Карточкалы дәптерде талдаудың тәсілі – сатылы басқыштар бойынша талдау.
Ол жеңілден ауырға қарай талдау принципі бойынша жүргізіледі. Бұл талдауды
зерттеп, айналымға енгізген ғалым Е. Исабаев [5, 112].
Мысалы, 1-карточка Дауысты дыбыстар
Ғылым таппай, мақтанба
ғы-лым
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
2-карточка Дауысты дыбыстар
Орын таппай, баптанба
О-рын, тап-пай, бап-тан-ба
о: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.-еріндік.
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
3-карточка Дауысты дыбыстар
Құмарланып шаттанба
а б а б б б а- буындар
Құ-мар-ла-нып шат-тан-ба
ұ: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік
4-карточка Дауыссыз дыбыстар, дауысты дыбыстар
Ойнап босқа күлуге
Т б б а а а а- буындар
Ой-нап бос-қа кү-лу-ге
[О]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
[Й]- үнді дауыссыз
[Н]- үнді дауыссыз
[А]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
[П]- қатаң дауыссыз
Қазақ тілі бойынша даяр материалды талдау әдісі
Бұл әдіс белгілі бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды
талдау негізінде жүзеге асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері
оқулықтан, жаттығулар жинағынан және көркем әдебиеттерден алынады. Мұғалім
өтілетін материалдың ерекшелігіне қарай күнілгері дайындалады. Дайын
материалды талдауда оқушылар жаңа материалды өткен тақырыппен
байланыстырады, материалдың өзіндік белгілерін бір-бірімен салыстырып,
анализ жасайды.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар
қойылады: а) оқытылып отырылған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы
тиіс; ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)
орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын
материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болғаны дұрыс.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1)оқушылардың білімі бекітіледі; 2) есту қабілеті дамиды; 3) сенімділік
қабілеті нығаяды; 4) байқау қабілеті тұрақталады.
Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды беруде
жиі қолданылады. Талдау белгілі бір тілдік материалдарды ыдырату деген
мағынаны аңғартады. Сондықтан мұны анализ әдісі деп те атайды. Талдау
ыдырату және біріктіруден құралады. Талдауды ыдырату деп, ал біріктіруді
жинақтау деп қараса болады. Осы екі қасиетті өз ішіне қамтитын талдау –
фонетикалық талдау әдісі деп аталады.
Лексикалық талдау. Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда
байып, толығып, жетіліп отырады. Мұғалім қазақ тілі сабағында сөздің
этимологиясына, оның шығу тегіне, құрамына грамматикалық талдау жасап
отырғаны жөн, себебі оқушы үйренетін сөзінің қайдан, қалай шыққанын білуге
құмартады. Және ондай сөздер оқушының ойында мәңгі сақталады. Кейбір қос
сөздердің бір сыңары түсінікті болса, екіншісін түсіну қиын, себебі сөз
мағынасынан айырылған. Мұндай жағдайда мұғалім оқушыларға қос сөздің
түсініксіз сыңарын түсіндіріп, талдау жасауы қажет. Мысалы, Еліміз ұлан-
байтақ. Ұлан - моңғол сөзі, көп деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі сабақтарында түрлі сөздіктерді пайдалануға үйретіп,
сөздердің мәнін ажыратып, мағынасына талдау жасай алуға дағдыландырған жөн.
Грамматикалық, орфографиялық талдау
Бұл оқушыларды грамматикалық және орфографиялық құбылыстардың ара-
қатынасын түсінуге, орфографиялық қиыншылықтарды таба білуге және оқыған
құбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бұл талдау өз алдына жаттығу
ретінде немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі.
Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі және бұл сөздер бірнеше
мәтіндерде қайталанып отырылады, бұл материалды тыңғылықты игеруге септігін
тигізеді. Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты
жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы
жәрдемдеседі. Оқушылардың белсенділігін көтеру мақсатында кеспемен
(карточкамен) жұмыс жүргізіледі. Бұл үшін әр оқушы кеспені алдын-ала
дайындап, сонымен жұмыс жүргізу барысында белгілі ережелерді дәлелдеуге,
анықтауға үйренеді.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі– оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы ең әуелі оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау
тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы жеке оқушылардың жаттығу
жұмыстарын жан-жақты тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыру
оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу әдісі арқылы оқушылардың
оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Кеңейтілген түсіндірілмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар және
жеке тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді. Орындау тәсіліне
қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша және жазбаша талдау.
Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар қойылады: а)
оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс; ә)
тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)орындалатын
жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын материалдан
оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығулары төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады. Алдымен,
оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет. Дәптерге
ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын ауызша
әңгімелейді. Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге
назар аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас
мысалдар келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап
түсіндіріңдер, анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мына сияқты дағдылар дамиды:
1) оқушылардың білімі бекітіледі;
1) есту қабілеті қалыптасады;
2) сенімділік қабілеті нығаяды;
3) байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдаулар жүргізу орнына қарай тақтада
және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау үшін
сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдалынады. Тақтада тақырыптың неғұрлым
қиын және күрделі түрлері орындалады.
Бұл сияқты талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:жаттығудың нөмірі
жазылады, орындалу үлгісі көрсетіледі, объектінің өзіндік белгілері бойынша
қалай сұрыпталатыны, жазылу емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні
түсіндіріледі. Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап
оқып, дәлелдеп түсіндіреді. Оқулық бойынша ауызша талдау, көбінесе күрделі
мақсатты объектілерді түсіндіру үшін жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер
оқушыға дауыстап оқытылады. Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті
мен нөмірі тақтаға жазылады. Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын
орындатады, бірер үлгісін мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа
сұрақ қоя отырып, үлгісін тақтаға жаздырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
Морфологиялық талдау әдісі
Бұл әдіс орта мектептердің 4-9 сыныптарында жиі қолданылады. Өйткені
бұл сыныптарда морфологиялық материалдар өтіледі. Соған байланысты
морфологиялық талдау әдісі материалдарды бекіту, жаттығу және пысықтау
кезінде жиі қолданылады.
Морфологиялық талдау екі топқа бөлінеді:1) сөз құрамдары бойынша
талдау; 2) сөз таптары бойынша талдау.
Сөз құрамы бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы
сөз, қосымша (жұрнақ, жалғау), туынды сөз, түбірлі сөз, жалаң сөз, күрделі
сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз.
Сөз таптары бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: зат есім, сын есім
, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, одағай, еліктеу сөздер. Бұл
талдаулар ауызша, жазбаша талдау тәсілімен орындалады, орындау орнына қарай
сыныпта және үйде жүргізіледі.
Сөз құрамы бойынша талдаудың үлгісі
Мысалы, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра
тексермедім.
Жас- зат есім, құрамына қарай-дара, тұлғасына қарай- негізгі,
мағынасына қарай- жалпы
ым- тәуелдіктің 1- жағының жалғауы
да- жатыс септігінің жалғауы, т.б.
Сөз таптары бойынша талдаудың үлгісі
Жасымда ғылым бар деп ескермедім. Пайдасын көре тұра тексермедім.
Жасымда- зат есім
Ғылым- зат есім
Бар-модуль сөз
Деп- көмекші етістік
Ескермедім- етістік
Морфологиялық талдау әдісін схемалар , карточкалар бойынша іске асыруға
да болады.
Синтаксистік талдау
Белгілі бір тілдік материалдың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Талдауды методикалық
әдебиеттерде анализ деп те жүргізіледі. Анализ сөзінің қазақша баламасы –
талдау. Ой қорытындысын хабарлауда талдау-түйіндеу де үлкен қызмет
атқарады. Талдау- түйіндеуге тілдік материалдардың анықтамалары мен
ережелері жатады. Талдау-түйіндеу әдісін жіктеуге өлшем етіп алуға болады.
Соған байланысты талдаудың мынандай түрлері қарастырылады:
1.Түсіндірмелі талдау.
2.Анықтауыштық талдау.
Түсіндірмелі талдауларға: лексикалық талдау, фонетикалық талдау,
морфологиялық талдау, синтаксистік талдау әдістері жатады. Синтаксистік
талдау әдісі де теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістеріне кіреді. Бұл
көбінесе қазақ тілінің синтаксис саласын өтумен байланысты қаралады.
Мектепте аса көп жүргізілетін әдіс- осы синтаксистік талдау әдісі.
Синтаксистік талдау жаңа материалды түсіндіру кезінде, біріккен сабақ
тұсында, бекіту, қайталау процесінде және тексеру сабақтарында жүргізіледі.
Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау
Жай сөйлем мағынасына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлем
болып келетіндігі талданады. Жай сөйлем құрамындағы сөз тіркесінің есімді,
етістікті сөз тіркесі және олардың күрделі сөз бен тұрақты сөз тіркесінен
құралатындығы, сөздердің байланысу тәсілдері (қиысу, матасу, меңгеру,
қабысу, жанасу) ескеріледі.Сөйлемнің ішінде бірыңғай мүшелердің болатындығы
да ескеріледі. Жай сөйлемнің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз түрлері, оқшау сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздер де
ескеріледі.
2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
Сөйлем бойынша талдау жүргізгенде, салалас құрмалас сөйлемге байланысты
талдау оның мағыналық қатысына қарай ыңғайлас, қарсылықты, түсіндірмелі,
себеп-салдар, талғаулы, кезектес сөйлемдер екені анықталып, оның
байланысының жалғаулықты, жалғаулықсыздықтығы анықталады. Және тыныс
белгілерінің қойылу себептері дәлелденеді.
Сабақтас құрмалас сөйлемдер мағынасына қарай: шартты бағыныңқылы,
қарсылықты бағыныңқылы, себеп , мезгіл, қимыл-сын, мақсат бағыныңқылыға
жіктеліп, олардың тыныс белгілері дәлелденеді. Жарыспалы-сатылы екендігі
анықталады.
Аралас құрмалас сөйлем жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлері, олардың тыныс
белгілері дәлелденіп, құрамаластың басқа түрлерінен айырмашылығы
салыстырылады.
Синтаксистік талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша, жазбаша, орындалу
орнына қарай үйде, сыныпта жүргізіледі. Синтаксистік талдау жүргізілгенде
мына тәрізді талаптар қойылады:
1.Таңдалған сөйлемнің, мәтіннің логикасы дұрыс болу қажет;
2.Мәтіндер мен сөйлемдер көркем әдебиеттен алынуы тиіс;
3.Таңдалған материал оқушының біліміне сәйкес болу керек;
4.Талдауға алынған сөйлемде синтаксистік объектілердің мол болуы қажет.
Синтаксистік талдау жүргізгенде схемалар, кестелер, карточкалы
дәптерлерді пайдалануға болады. Синтаксистік талдау құрылымдары мынандай
элементтерден тұрады:
1.Мәтін, сөйлем таңдалады.
2.Мәтін мен сөйлем дауыстап оқылады.
3.Мәтін мен сөйлем тақтаға не дәптерге жазылады.
4.Талдау жұмысы жүргізіледі: а)жай сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз
мүшелері талданады; ә) құрамалас сөйлем компоненттерінің өзіндік
ерекшеліктері қарастырылады; б) жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің тыныс
белгілері дәлелденеді.
Мысалы: Бұл сөз Кенжетайға ауырлау тиді, өйткені ол ауыл жігіті
болғанымен қазақша сауатты еді. (С.Мұқанов).
Талдау: Мұнда екі жай сөйлем бар. Біріншісі- бұл сөз Кенжетайға ауырлау
тиді. Екіншісі- Өйткені ол ауыл жігіті болғанымен сауатты еді. Себеп-салдар
салалас сөйлем, себебі сөйлемнің бірінші компоненті салдар мағынасында,
екінші компоненті себеп мағынасын білдіреді. Жалғаулық шылауы- өйткені,
себеп мәнді жалғаулық шылау.
Бірінші жай сөйлем мынадай мүшелерден құралған: сөз- бастауыш, зат
есімнен жасалған дара бастауыш, не деген сұраққа жауап береді; тиді-
баяндауыш, етістіктен жасалған дара баяндауыш, сұрағы-не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz