Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ...3
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауының психологиялық.педагогикалық сипаты ... .. 7
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын талаптар ... ... .14
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі
2.1 Студенттердің өз бетімен жұмыс жасау арқылы шығармашылық қабілетін қалыптастырудың шарттары, көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... . 50
2.3 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыс жасауға арналған сабақ жоспарларының үлгілері мен педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..83
ҚОСЫМША
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауының психологиялық.педагогикалық сипаты ... .. 7
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын талаптар ... ... .14
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі
2.1 Студенттердің өз бетімен жұмыс жасау арқылы шығармашылық қабілетін қалыптастырудың шарттары, көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... . 50
2.3 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыс жасауға арналған сабақ жоспарларының үлгілері мен педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..83
ҚОСЫМША
ХХІ ғасыр – қарыштап дамыған білім ғасыры. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі ең алдымен халқымыздың білімі мен біліктілігін арттыруды көздейді. Биылғы 2010 жылдың 29 қаңтарындағы кезекті халыққа Жолдауында еліміздегі білім беру жүйесін одан дамыту міндеттері жүктелді[1]. Қазақстанда білім беру саясатының негізгі принциптері ҚР «Білім туралы» Заңында (15.08.2007), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында белгіленген.
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бет алды. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үдерісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Сондай-ақ, «Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту жағдайларында қолдануға болатын жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін оқытудың жаңарған технологияларына көшу талабын қойып отыр[2].
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бет алды. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үдерісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Сондай-ақ, «Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту жағдайларында қолдануға болатын жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін оқытудың жаңарған технологияларына көшу талабын қойып отыр[2].
Әдебиеттер:
1. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.
2. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.
3. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.
4. Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
2. Жұмабаев.М. “Педагогика” – Алматы: “Ана тiлi” 1992 ж.
3. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. – Алматы: “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.
4. Қыраубаева А. Ежелгi дәуiр әдебиетi. – Алматы: “Мектеп” 2003 ж.
5. Аймауытов Ж. Шығармалары. А; “Жазушы” 1989 ж. Психология. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
6. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-7 том. – Алматы, 1998-2005 ж.
Жоспар
7. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика”. - Астана. 2005 ж.
8. Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
9. Асыл сөз. //Құр. Асанов Ж. – Алматы. 2000.
10. Жарықбаев Қ.Б., Табылдиев Ә. “Әдеп және жантану”. – Алматы: “Атамұра” 1994 ж.
11. Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп программасына ендiру. – Алматы: “Ғылым” 2000 ж.
12. Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. – Алматы: ҚызмемПИ. – 2005 ж.
13. Қожахметова К.Ж. Халық педагогикасын зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. - Алматы; 1993 ж.
1. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.
2. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.
3. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.
4. Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
2. Жұмабаев.М. “Педагогика” – Алматы: “Ана тiлi” 1992 ж.
3. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. – Алматы: “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.
4. Қыраубаева А. Ежелгi дәуiр әдебиетi. – Алматы: “Мектеп” 2003 ж.
5. Аймауытов Ж. Шығармалары. А; “Жазушы” 1989 ж. Психология. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
6. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-7 том. – Алматы, 1998-2005 ж.
Жоспар
7. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика”. - Астана. 2005 ж.
8. Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.
9. Асыл сөз. //Құр. Асанов Ж. – Алматы. 2000.
10. Жарықбаев Қ.Б., Табылдиев Ә. “Әдеп және жантану”. – Алматы: “Атамұра” 1994 ж.
11. Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп программасына ендiру. – Алматы: “Ғылым” 2000 ж.
12. Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. – Алматы: ҚызмемПИ. – 2005 ж.
13. Қожахметова К.Ж. Халық педагогикасын зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. - Алматы; 1993 ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауының
психологиялық-педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
2 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі
2.1 Студенттердің өз бетімен жұмыс жасау арқылы шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың шарттары, көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 50
2.3 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыс жасауға арналған
сабақ жоспарларының үлгілері мен педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .83
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ғасыр – қарыштап дамыған білім
ғасыры. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында атап
көрсетілгендей, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі ең алдымен халқымыздың білімі мен біліктілігін арттыруды
көздейді. Биылғы 2010 жылдың 29 қаңтарындағы кезекті халыққа Жолдауында
еліміздегі білім беру жүйесін одан дамыту міндеттері жүктелді[1].
Қазақстанда білім беру саясатының негізгі принциптері ҚР Білім туралы
Заңында (15.08.2007), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында белгіленген.
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бет алды. Бұл педагогика теориясы мен
оқу-тәрбие үдерісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі
білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа
көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту жағдайларында
қолдануға болатын жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін оқытудың
жаңарған технологияларына көшу талабын қойып отыр[2].
Қазақстан Республикасының Білім беру Заңының 8-бабында Білім беру
жүйесінің басты міндеті – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім
беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық
және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау деп атап көрсетілген[3].
Студенттерді ұлттық тәрбиеге кәсіби даярлаудағы пәндердің негізін
этнопедагогика пәні құрайды. Этнопедагогика пәнінің жалпы педагогика
ғылымының құрамдас бөлігі, оның саласы, ол қазақ этнофилософиясының,
этносаясатының, этномәдениетінің, этногафиясының, этнос теориясының,
фольклористикасының, этнопсихологиясының, этнопедагогика тарихының тоғысуы
арқылы педагогика ғылымының аясында қалыптасқан, біртұтас жүйелі
этнопедагогикалық білім беретін оқу пәні. Оның өз пәні – қазақтың ұлттық
тәрбие үдерісі деп түсінеміз.
Қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен оқу пәнінің әдіснамалық, теориялық
және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылар: этнофилософтар –
Қ.Б.Бейсембиев, Н.Сәрсенбаев, С.А.Қасымжанова, Д.Кішібеков, Ә.Нысанбаев,
Ғ.Есімов т.б., этнографтар – Х.Арғынбаев, Ж.Артықбаев, С.Мұқанов,
А.Әбдрахманов, Ю.В.Бромлей т.б., тарихшылар – С.Д.Асфендияров, Г.Н.Гумилев,
М.Қозыбаев, М.Мұқанов, М.Қойгелдиев т.б., этномәдениеттанушылар –
А.Сейдімбек, А.Жұбанов, Б.Ерзакович, С.Ақатай, Ә.Хасенов т.б.,
этносаясаттанушылар - Қ.Көшербаев, М.Тәжин, М.Тәтімов, этнопсихологтар –
Ж.Аймауытов, Қ.Жарықбаев, Н.Елікбаев, Т.Сәрсенбаев, этнопедагогтар –
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов,
Р.Төлеубекова, З.Әбілова, С.Қалиев т.б. ғалымдар болып табылады.
Бүгінгі таңда еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге
бағытталған талпыныстары білім беру мазмұнын жаңарту, оқу үдерісін
жетілдіру, әсіресе студенттің өзіндік жұмысы мен ізденімпаздығын дамытатын
оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріліп отыр.
Оқу үдерісін жетілдіру және студенттің жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселесіне байланысты көптеген ғалым педагогтардың (Я.А.Каменский,
Ю.К.Бабанский, В.А.Сластенин, М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин,
А.Г.Қазмағамбетов т.б.) еңбектері арналған.
Оқу үдерісінде оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру, танымдық
ізденімпаздықты дамыту мәселелері бойынша С.С.Смаиловтың,
А.Ғ.Әбілқасымованың, Р.С.Омарованың, Т.И.Шамованың, Т.С.Сабыровтың, т.б.
зерттеулері бар.
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми-әдіснамалық тұрғыдан әлі де болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді. Қазіргі таңда студенттердің
пәндерді оқыту барысында өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың қажеттілігі мен
оны жоғары оқу орындарындағы оқу үдерісінде тиімді қолданудың
жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылық анықталды. Осы мәселелердің
шешімін табу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Пәндерді оқыту барысында
студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру деп таңдауымызға себепші
болды.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің пәндерді оқыту барысында өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу және оның
қазіргі кезеңдегі әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- оқу үдерісінде студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
мәселесін теориялық тұрғыдан қарастыру және оны қазіргі кезеңде
жетілдірудің перспективалық бағдарын айқындау;
- студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру үдерісінің ерекшеліктерін
анықтау;
- оқу үдерісінде студенттердің өзіндік жұмысының түрлерін және оған
қойылатын талаптарды айқындап ұйымдастырудың шарттарын көрсету;
- студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың нақты әдістемесін
көрсету;
- студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: Пәндерді оқыту барысындағы студенттердің
өзіндік жұмыс жасау үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер де университет қабырғасында
студенттердің өзіндік жұмыстарының тұлғалық, жүйелі құрылымдық негізінде
теориялық-әдістемелік тұрғыда жаңартылған жүйесі құрылып, олардың субъект
ретіндегі дербес мүмкіндіктері, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық
ерекшеліктері оқу үдерісінде көрініс тауып, өзіндік жұмыс жасау ғылыми
негізде ұйымдастырылса, онда студенттердің оқу-танымдық белсенділіктері,
білімі мен біліктілігі артып, заман талабына сай жеке тұлғасының
қалыптасуына мүмкіндіктер туындап, танымдық дербестігі жоғарылап, кәсіби
шығармашылығы мен ізденімпаздылық деңгейі көтеріледі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан
республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясының бағдарламасы, Елбасының халыққа
Жолдаулары, зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтар мен
педагогтардың еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар; ҚР Үкіметінің
білім беруді дамытуға бағытталған заңдары мен қаулылары, тұжырымдамалары
мен бағдарламалары, зерттеу мәселесіне қатысты оқу-әдістемелік құралдар,
педагогикалық озық іс-тәжірибелер, автордың орындаған педагогикалық іс-
тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік талдау жасау, жоғары оқу
орындарында оқыту үдерісін бақылау, озат тәжірибелерді меңгеру, сараптау,
тәжірибелік жұмыстардың мәліметтерін сандық жағынан сараптау және
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Университет қабырғасындағы студенттердің
өзіндік жұмыс жасау ерекшеліктерін қалыптастырудың теориялық негіздері
айқындалып, оларға берілген анықтамалар бір жүйеге келтірілді және ұғымның
мәні мен мазмұны ашылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Студенттерге этнопедагогика пәнін
оқыту барысында өзіндік жұмыс жасау біліктерін қалыптастырудың және
ұйымдастырудың әдістемесі жасалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- студенттердің өзіндік жұмысының ғылыми-педагогикалық негізі;
- студенттердің өзіндік жұмысының түрлері мен оған қойылатын шарттар;
- студенттердің өзіндік белсенділігін дамытуда этнопедагогика пәнін
оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік
негіздемесі;
- студенттерге этнопедагогика пәнін оқытуда өзіндік жұмыстарды
қолданудың тәжірибелері.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Диссертациялық
жұмыстың теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы, зерттеу
жұмысы мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестігі, әдістемелік жұмыстардың
жоспарлығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны,
пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі,
зерттеу әдістері, көздері, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы,
қорғауға ұсынылған қағидалар баяндалады.
Зерттеудің Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмысты жасаудың
психологиялық-педагогикалық мәселелері атты бірінші бөлімінде зерттеліп
отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық
еңбектер мен зерттеулерге талдау жасау, студенттердің өзіндік жұмысының
түрлері мен оған қойылатын талаптар қарастырылып, оқыту үдерісінде
студенттердің жеке жұмысын ұйымдастырудың ерекшеліктері анықталды.
Зерттеудің Пәндерді оқыту барысында студенттердің этнопедагогика пәні
бойынша өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың жолдары тақырыбындағы екінші
бөлімінде студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
анықталып, оны этнопедагогика пәнінде қолданудың әдістемесі тәжірибелік
зерттеу жұмыстары арқылы көрсетілді.
Қорытындыда студенттердің жетілуіндегі өзіндік жұмыстардың маңыздылығы
талқыланып, зерттеудің перспективалары көрсетілді.
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауда
психологиялық-педагогикалық мәселелері
Қазіргі қоғам сұранысына сәйкес болашақ мамандардың жоғары практикалық
кәсіби және әлеуметтік дайындығына үлкен мән беріледі. Сол себепті де
жоғары кәсіби білім стандартында олардың дайындық нәтижесі құзырлық
дәрежесімен бағаланады. Жалпы педагогикалық тұрғыдан алғанда
құзіреттілік ұғымы - түлектердің жоғары практикалық кәсіби және
әлеуметтік дайындығының еңбек нарығының сұраныс талаптарына сай бағалануы
деп түсіндіріледі [4]. Осы бағыттағы жұмыстарды іске асыруды маманның
пәндердегі кәсіби-қатысымдық құзіреттілігін қалыпастыру деп танимыз. Бұл
ретте пәнге кәсіби-қатысымдық құзіреттілік пәндерді білумен шектелмейді.
Осы ұғым аясына маман бойындағы жеке тұлғалық қасиеттердің даму нәтижесі,
мысалы, олардың қатысымдық-танымдық белсенділігі мен дербестігі, пәнді
игерудегі интеллектуалдылығы, өзінің мамандығы бойынша білімі мен
біліктілігін өмір бойы жетілдіру т.б. енеді.
Көпшілік педагог-ғалымдар, психологтар, әдіскер зерттеушілердің
пікірінше, осындай білім нәтижесінде студенттің өзіндік жұмысын (СӨЖ) іске
асыру арқылы қол жеткізуге болады. Көрнекті педагог Я.А.Коменский білім
алушының өзінің талпынысы, қызығушылығы мен ізденісі оның оқуының негізгі
түрткісі екендігін анықтап берген[5].
Ю.К.Бабанский[6], В.А.Сластениннің [7] анықтауларынша өзіндік оқу
жұмысы - барлық құрылымның құрамаларында: мәселені қоюдан бақылауды, өзін-
өзі бақылауды және түзетуді, қарапайым жұмыстың түрлерінен күрделірегіне,
іздену сипатындағы болатын студенттің өзбетіндік нақты деңгейінің болуын
талап ететін оқу іс-әрекеті. Осы орайда М.Жұмабаев жас ұрпақтың білімге
деген талпынысын өзіндік білім алуынан байқауға болатындығын тілге тірек
етеді [8]. Ал М.Н.Скаткин болса бұл студенттердің танымдық қабілеттерін
қалыптастыратын, оларды үздіксіз өз бетімен білім алуға бағыттайтын құрал
деп атап көрсетті[9].
Көптеген еліміздегі ғалым-педагогтар А.Г.Қазмағамбетов[10],
С.С.Смаилов[11], Р.С.Омарова[12], О.Салимбаев[13], Г.И.Туретаева [14] т.б.
әрбір маман өзінің кәсіби білімі мен шеберлігін өмір бойы толықтырып
отыратындығын айта келе, студенттік кезеңде кәсіби білімнің теориялық
негізі қаланатындығын айқындайды. Студент өз бетімен білімін толықтырудың
әдістемесін меңгеруге, кәсіби мақсаттарды шешудің жаңа әдіс-тәсілдерін
табудың жолын үйренуі тиіс. Олар студенттерде ондай мүмкіншілік олардың өз
бетімен орындайтын өзіндік жұмыстары арқылы қалыптасатындығын дәлелдейді.
Өзіндік жұмыс дегеніміз – оқытушының тапсырмасы оның әдістемелік
жетекшілігімен, бірақ қатысынсыз орындалатын студенттердің жоспарлы жұмысы
[15].
Білік — игерілген білімдер мен өмірлік тәжірибе негізінде орындалуы
тез, дәл саналы теориялық және тәжірибелік әрекеттерге даярлығы.
Студенттердің өзіндік жұмысын, біліктерін дамыту, арттыру мәселелері
В.А.Козаков[16], Б.Г.Ананьев[17], Л.С.Выготский[18] еңбектерінде
қарастырылған. Білік дағдылы емес өзгертілген жағдайларда да жаттығулар
жолымен әрекеттерді орындаудың мүмкіндігін жасайды.
XX ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің психологиялық
теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер Д.Б.Эльконин[19], В.В.Давыдов[20],
В.Ляудис[21], П.Я.Гальперин[22], Н.Ф.Талызина [23] т.б. сынды ғалымдар оқу
теориясында жаңа проблема көтерді. Ғалым-педагогтар зерттеулерінде дәстүрлі
сабақтарды ұйымдастыру әдістемесі терең әрі нақты қарастырылған болса,
студенттің өзіндік жұмыс жасау проблемасы педагогика ғылымын әлі де
толғандыруда. Ғалымдардың зертеулерінде студенттердің өзіндік жұмысы
келешек маманның шығармашылық ойлауын, ғылымға қызығуын, кәсіби қарым-
қатынас қажеттілігін туғызатын оқыту әдісі, таным үдерісі, студенттің өз
бетінше жасайтын іс-әрекеті, дербес әрекеттің сипаты және студент
қабілетінің көріну формасы, оқу үдерісінің негізі, студенттің өз бетімен
білім алуға дайындалудың жолы ретінде сипатталады.
Л.Т.Жаныбекова[24], А.Е.Абылкасымова[25], С.С.Смайлов[26],
Г.М.Коджаспирова[27], М.Г Гарунов[28], П.И.Пидкасистый[28] еңбектерінде
cтуденттердің өзіндік жұмысы өзінің мәні жағынан, оқу іс-әрекетінің жоғарғы
формасы ретінде ұғынылады. Психологиялық-педагогикалық жағынан ол мынадай
сипатта қарастырылады:
студенттердің өз бетімен оқуға мүмкіндік беретін интеллектуалды қабілеті
мен дағдысы;
студенттің өз күшімен білім игеруге ұмтылуы, қабілеті, дайындығы;
- жеке тұлғаның өз күшімен білімді және іс-әрекет жолын игеру
ұмтылысында көрінетін қасиеті;
- индивидтің өз күшімен өзінің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру және
оны жаңа танымдық проблеманы шешуге пайдалану қабілетін туғызатын жеке
тұлға қасиеті;
- оқу тапсырмасының ерекше түрі.
Осылайша ол дидактикалық құбылыс ретінде екі жақты сапаға ие болады:
студенттің оқу тапсырмасын орындау барысында көрінетін шығармашылық
елестету, ойлау, еске сақтау әрекетіне сай көрінетін форма. Ол, сайып
келгенде, студенттің өзіне бұрыннан таныс емес жаңа білім алуына немесе
бұрын игерілген білімін кеңейту мен тереңдетуге әкеледі.
Б.Г.Иоганзен студенттердің университет қабырғасындағы дербес іс-
әрекеттерінің бір түрі немесе оқытушының тапсырмасымен, бірақ оның тікелей
қатынасынсыз орындалған іс-әрекет түрі деп көрсетеді[29].
Өзіндік оқу іс-әрекеті туралы мәселе тамыры антикалық кезеңге кетеді.
Ежелгі Рим философтарының трактаттарында жас түлектердің өзіндік іс-
әрекеті, дербестігі, білім игеруде ерекше орын алатындығы туралы ойлар
мазмұндалады. Жастардың өзіндік танымдылығы А.А.Коменскийдің, сонан кейін
И.Г.Песталоцци және А.Дистервегтің еңбектерінде оқытуды белсенді ету құралы
ретінде тереңдетіле түсіндіріледі. Қ.Бөлеевтің есептеуінше, жастардың оқу
үдерісіндегі дербестігі олардың ақыл-ой қабілеті дамуының маңызды құралы
болып табылады [30].
Оқу үдерісіндегі студенттердің өзіндік танымына сүйену маңыздылығы
туралы ойлар Н.Г.Чернышевскийдің еңбектерінде де айтылады. Олардың ойлау
дербестігін жандандыратын оқыту әдістемесі К.Д.Ушинский еңбегінде терең
ашылды. Ол шын мәнінде білімді адам болудың өз бетінше оқып үйрену арқылы
игерілуі тиіс екендігін көрсеткен [31].
1960-жылдары өзіндік жұмыс туралы белгілі бір тапсырмаларды оқытушының
тікелей қатысынсыз сабақта немесе танымдық күші мен қабілетін дамыту, білім
сапасын көтеру мақсатында үйде орындау деген түсінік қалыптасты. Кейінгі
зерттеулерде бұл мәселе кең қаралып, өзіндік жұмыстар туралы терең
түсініктер берілді. Осыған сәйкес өзіндік жұмыс дидактикалық құбылыс
ретінде қаралды, ол оқу тапсырмасы ретінде де, еске сақтау іс-әрекетіне сай
көрінетін форма ретінде де, тапсырманы орындау барысындағы ойлау, сондай-ақ
жастардың өзіндік іс-әрекетін басқару мен ұйымдастырудың арнайы
педагогикалық құралы ретінде де сипатталады.
В.А.Козаков өз еңбегінде И.Канарскийдің 1936 жылы бірінші курсқа
қабылданған студенттердің өзіндік жұмысқа дайындығының нашарлығын айтқан
болатын [32]. Бұл пікірден туындайтын тұжырым мынадай: ЖОО-да студенттер 1
курстан бастап өзіндік жұмыстарды еркін орындауы үшін бұл жұмыстарды мектеп
қабырғасынан бастаған жөн деп көрсетілген[33].
П.И.Пидкасистый қазіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық
және психологиялық ілімдер негізінде жасалған дамытушы, жеке бағдарлы
мақсатты технология болып табылатындығын анықтап көрсетті[34].
Дәрістер мен сабақтарда оқытудың әр түрлі технологияларын қолдануға
болатындығы дәлелденуде. Әсіресе, оқытудың компьютерлік технологиясын,
бағдарламалап оқыту технологиясын, дамыта оқыту технологиясын, оқытудың
ынтымақтастық технологиясын т.б. қолдану пайдалы екенін тәжірибе көрсетіп
отыр.
Дамыта оқыту технологиясының авторларының (Л.С.Выготский, Л.В.Занков,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин) пікірінше, бұл технология - жеке тұлғаның барлық
сапаларын тұтас сәйкестікте дамытуға бағытталған жүйе. А.К.Осницкий оның
нәтижесінде әр білім алушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне
көтерілуі көзделіп, соған лайықты жағдайлар жасалады деп тұжырымдайды [35].
Ал Қ.Жарықбаев өзіндік жұмыстың кейбір психологиялық жақтарын қарастырып,
оның өзіндік білім алудағы негізгі күш екендігін айқындайды[36].
Студенттердің өзіндік жұмыстарының мән-мағынасы, оны ұйымдастырудың
тәсіл-амалдары туралы педагогикалық әдебиеттерде әр түрлі пікір айтылады,
мәселен, оның дербес жұмыстарды ұйымдастырудағы басты өлшем екендігі
көрсетіледі[37].
Студенттердің таным әрекеті білім алу қажетімен ұштасады. Осыған орай,
сол арқылы олардың дербестігін, ең алдымен белсенділігін арттырады.
Дегенмен, бұлар бір мағынадағы ұғымдар емес. Белсенділік дербестікке
қарағанда мағынасы кең ұғым болып табылады [38].
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында
еңбек ету үшін, кажырлы, алдына бір мақсаттар меңзеп, оларды орындауға ат
салыса отырып, жаңалықтарға құштар, білімді, өз қылықтары мен іс-әрекеттері
үшін жауап бере алатын, қиыншылықтардан қорықпай, біреудің көлеңкесіне
тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар, әлеуметтік өмірдегі
барлық құбылыстарды сараптап, баға беріп өмір бойы даму, іздену үстіндегі
адамдар қоғамға, оның әлеуметтік дамуына, өркениетті елдер қатарында өмір
сүру үшін өте қажет. Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді жастардың
бойында қалыптастыру, соған тәрбиелеу, студент жастардың дербес даралығын,
белсенділігін қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп
атайды[39].
Студенттердің белсенділіктерін, өзіне деген сенімін бойларына
қалыптастыратын, бір де бір жолдардың бірі - студенттердің өз бетімен
атқаратын өзіндік жұмысы болып табылады. Осыған сәйкес, өзіндік жұмысты
ұйымдастыру жолында кездесетін мәселелерді бізге дейін де талай педагог
ғалымдар көрсетіп кеткендігі де белгілі.
М.С.Ахметова өз еңбектерінде педагогиканың ең негізгі саласының бірі -
өз бетімен білім алуға баулу және онсыз жақсы оқыту мүмкін емес екендігін
айқындай түседі[40]. Ол - студенттерді бірыңғай тежей беруден бас тарту
керектігін, оларға басшылық жасауда студент жастардың белсенділіктерін
басып тастамауы қажет екендігін жазған. Сондай-ақ, К.Д.Ушинский[41],
В.А.Сухомлинский[42], А.С.Макаренко[43] т.б. педагог ғалымдар оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру барысында студенттердің өздерінің атқаратын
рөлдеріне баса көңіл бөліп, оларды жүзеге асыру жолдарының селқос,
немқұрайлы болуын қатты сынға алған болатын.
Кеңес өкіметі заманында оқу-тәрбие үдерісіндегі студент белсенділігі
деген ұғым өзінің негізгі мазмұнынан біршама ауытқып, оның қанатын кең
жайып кетуге құқық аз берілді. Ел-жұрттың ішінен өз идеясымен дараланып
шыққан жеке тұлға белсенділігі сол кездегі қоғамдық ұстанымдағы моральдарға
сәйкес келмейтін деген желеумен жеке тұлғаларды ығыстыру, олардың
еңбектерін мойындамау да орын алғандығы да белгілі.
Ал, қазір егеменді елімізде адамның жеке басының дамуына, өз бетімен
білімін көтеруге, бүкіл дүниежүзі жаңалықтарын игеруге барлық жағдайлар
бар. Барлық әлемнің білім байлығы адам игілігі үшін қызмет атқаруда.
Сондықтан да, студент жастардың бойына белсенділік, жаңалыққа, білімге
құштарлық, соған ұмтылатын, жалықпай ізденетін, интеллектуальдық адами
қасиеттерді қалыптастыру қажет. Осыған байланысты айтылған кез-келген
білімді, тәжірибелі ұстаз пікірі болашақ өмірмен ұштасып жатқандай
көрінеді.
М.Н.Скаткин студенттерді тек қана білім мен білгірлік жүйесімен
қамтамасыз ету аз, сонымен қатар олардың білімге, жаңалыққа құштар болуын,
ұмтылысын арттыру қажет, бұның өзі жан-жақты дамыған адамның жеке басы үшін
өте маңызды екендігін анық көрсете келе, тек сонда ғана студент жастардың
оқу еңбегіне деген көзқарасы өзгереді, оқуға, білімге, жаңалыққа өздері
ұмтылатындығын дәлелдейді[44].
Адамның интеллектуальдық дамуы одан әрі, өмір бойы жалғаса береді,
адам рухани байлыққа ұмтылады, игереді, жаңа білімдер алуға, игеруге ат
салысады. Қазіргі біздің заманымызда ғылым мен техниканың, мәдениеттің
соншалық биік сатыларға көтеріліп дамыған шағында адамның өз бетімен
білімін толықтырып, көтеріп, ізденіп, оқып біліп отыру үдерісі ешқашан
тоқтап, толастап қалуы мүмкін емес. Бұлай болмаған жағдайда адам өмірден
тек артта қалып кана қоймай, қарқындап дамып келе жатқан әлеуметтік өмірде
өмір сүруге жарамсыз болып қалады.
Студенттердің өзіндік жұмысы - өздігінен білім алуға дайындық
тәсілі ретіндегі мәселелерін (Г.М.Сейітова, М.Б.Башкиров, Г.И.Гусев,
Ю.С.Пименов, В.И.Толкунов, Н.Д.Хмель), жан-жақты білім алып, оны өз іс-
әрекетінде шығармашылықпен қолдануда жалпы ептіліктерді қалыптастыру
мәселелерін (М.Ә.Құдайқұлов, Г.И.Щукина, Я.Г.Гендлер, Ш.Х.Чанбарисов,
С.К.Исаева), студенттің өзіндік жұмысы оқытушының қатысуынсыз өтетін
үдеріс мәселелерін (В.П.Андропкина, В.Е.Величина, Е.Ф.Гостева, И.М.Деева),
өзіндік жұмыс оқып-үйренуші қызметінің басты бағыттары мәселелерін
(А.Е.Әбілқасымова, Г.Н.Кулагина, Т.С.Сабыров, С.С.Смаилов, Р.С.Омарова),
өзіндік жұмыспен шұғылдануда өзін-өзі басқару мәселелерін (Т.М.Давыденко,
И.Ф.Исаев, В.А.Краковский, М.С.Керимбаева, Л.И.Новикова, М.В.Кларин т.б.)
зерттеген шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалды.
Осындай талдау нәтижесінде өзіндік жұмыстың құрылымы әртүрлі
болатындығы және ол келесі элементтерден құралатындығы көрсетілді: оқу
материалын қабылдау мен ұғыну бойынша жұмыс; конспект жазу; оқу әдебиетін
оқып-үйрену; оқу ақпаратын білімге айналдыру; проблемалық жағдайлар және
тапсырма орындау арқылы білімді бекіту; баяндама, реферат, курстық жұмыс
және т.б. дайындау. Сонымен бірге өзіндік жұмыстың көрсетілген
элементтерінің ЖОО оқытудың формалары және әдістерімен тығыз байланысты
екендігі, ол элементтердің тұрақты болмайтындығы, ұйымдастыру формалары
мен әдістерінің күрделенуіне байланысты өзгеретіндігі, оқытудың әрбір
кезеңінде СӨЖ-дің түрлі элементтері басымдылық танытып отыратындығы
айқындалды.
Жоғары оқу орындарында СӨЖ ұйымдастыру мәселесіне талдау жүргізу
студенттердің кәсіби даярлығының тиімділігін арттырумен байланысты
практикалық маңызы бар ғана проблема емес, ол ең алдымен, адамның білім
алуға деген қабілетінің табиғатын түсіну проблемасы екендігін көрсетті
және берілген тұжырымдарды жүйелеп, анықтама жасауға мүмкіндік туғызды:
Студенттердің өзіндік жұмыстары – бекітілген сабақ кестесі және одан
тыс уақытта мақсат қоя отырып, оқу іс-әрекетін жүзеге асыруды, оның
тәсілдерін меңгеруде психикалық дамуды қамтитын, өздігінен білім алу, бар
білімді шыңдау және жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі ұғымымен қатысты
танымдық әрекет[26].
Ал, өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру – студенттердің оқу іс-әрекеті,
ғылыми-зерттеу жұмыстары, тәрбиелік іс-шараларына басшылық жасай отырып,
олардың өзіндік танымы мен дамуына ықпал ету үдерісі.
Жалпы, Студенттің өзіндік жұмысы ұғымына талдау жасай келе, оның
құраушыларын тәрбиелік, дидактикалық, креативтік, жеке тұлғалық
аспектілері бойынша топтастырады.
СӨЖ негізгі аспектілерінің мәні мынада:
-тәрбиелік – жеке адамды әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыру бағытында
оларды жаңа өмірге дайындап, қоғамда өз бетінше әрекет жасай алуы туралы
ұғымдар тізбегі;
-динамикалық – оқып-үйренуде білім, біліктілік және дағды мазмұнын
меңгеру өзбетіндік әрекет арқылы жүзеге асырылады;
-креативік – студенттің таным белсенділігінің шығармашыл қуатын, мінез-
құлқын ғылыми еңбекке баулу басты назарда болады;
-жеке тұлғалық – студенттің табиғи және әлеуметтік ерекшеліктері мен
қасиеттерінің жиынтығын көрсетеді.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесіне көптеген зерттеулер
арналған. Өзіндік жұмысқа берілетін анықтамалардың әртүрлілігіне
қарамастан, оларды бірнеше шағын топтарға бөлуімізге болады.
Н.Г.Даири өзіндік жұмыстың мәнін былайша ашады. Бұл жұмысты студент
өз бетімен орындайды, ол өзінің біліміне, іскерлігі мен мен
сеніміне, өмірлік тәжірибесі, дүниетанымына сүйене отырып атқарады.
Г.Н.Кулагина өзіндік жұмысты студенттің іс-әрекет құралы,
белсенділігі мен өз бетімен білім алуға дайындығы деп түсіндіреді.
И.Т.Протасовтың ойынша, өзіндік жұмыс біліктілік пен іскерлік
жиынтығы.
П.И.Пидкасистый өзіндік жұмысты танымдық іс-әрекетті дамыту құралы
ретінде қарастырады.
Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, өзіндік жұмыстардың бірнеше түрлерін
орындағанда студенттерде танымдық және әлеуметтік мотивтер қамтылған,
түрлі мотивтер құрылымы орнығады. СӨЖ бірнеше түрлерінің мүмкіншіліктерін
ескере отырып студенттерде мотивті қалыптастырудың педагогикалық
стратегиясы мен арнайы педагогикалық технологиясы құрастырылды. Осы орайда
студенттермен жүргізілген сауалнама нәтижесінде алынған мотивтер тізімі
келтірілді (жаңа білім алуға деген ынта, жұмыстың өзі үшін маңыздылығын
түсіну, өзін-өзі шыңдау ниеті және т.б.). Диссертацияның 1.2
тармағында кредиттік оқыту жағдайында студенттердің өзіндік жұмыстарының
рөлі мен маңызы көрсетілді. Оқытудың кредиттік жүйесі – жеке тұлғаны
шығармашылық негізде, өз бетінше білім алуға мүмкіндік беретін жаңа
технология. Бұл жүйенің дәстүрлі жүйеден айырмашылығы – мемлекеттік
стандарт талаптарына сай жоғары деңгейдегі білімді студент өз
белсенділігі арқылы меңгереді. Бұл студент бойында өзіндік жұмыс
дағдыларының қалыптасуына ерекше ықпал етеді.
Кредит – студенттің оқу жұмысының көлемін өлшеу бірлігі болып
табылады, яғни студенттің білімі, іскерлігі аудиториялық сағатпен емес,
кредитпен өлшенеді. Кредиттік жүйе бойынша оқытуда оқу үдерісін
жандандыру үшін басшылыққа алынатын негізгі қағидалар мен бағыттары
тиянақталды. Қазіргі таңда Қазақстандағы ЖОО-ның кредиттік жүйеге жаппай
көшуіне байланысты студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруды дамытуға
мүмкіндік беретін жаңа тәсілдер пайдалануда. Олардың ішінен мыналарды бөліп
айтуға болады: студенттерге өзіндік жұмыс әдістерін үйрету; студенттердің
танымдық әрекеттерінде өзін-өзі реттеуді қалыптастыру; болашақтағы білім
және кәсіптік әрекет үшін қажетті оқу материалын игеруде өзіндік жұмыс
мотивациясын меңгеру қажеттілігі; студенттердің өзіндік жұмыстары үшін
тапсырмаларды дараландыру; танымға деген тұрақты қатынасты қалыптастыру;
студенттердің өзіндік жұмыстарына әдістемелік қолдау; студенттердің өзіндік
жұмыстарын бақылауды ұйымдастыру; студенттердің өзіндік жұмыстарының
нәтижелерін бағалау; компьютерлік техниканы пайдалану мүмкіндіктері.
Оқытушының басшылығымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысы,
студенттің өз бетінше жұмысы, оқытушының студентпен жұмысы – дәрісханада
және дәрісханадан тыс жүргізілетін оқытудың түрі ретінде бағамдалып,
кредиттік оқытудың тиімді жақтары көрсетілді: оқып-үйренуші оқу
бағдарламасымен өз бетінше жұмыс істей алады; оқытушы мен оқып-үйренушінің
арасында тығыз байланыс жүзеге асады; оқытудың белсенді әдістерін қолдану
арқылы оқу ашылады және олар толығырақ іске асады; оқу материалын сапалы
және белсенді меңгеруге қолайлы жағдайлар тудырылады, танымдық қызығушылық
меңгереді; өз бетінше жұмыс істеу іскерлігі дамиды.
Сонымен өз бетінше жұмыс істеу дегеніміз – білім алушылардың оқу
үдерісіндегі өз бетінше танымдық әрекеттерін ұйымдастыру мен басқарудың
арнайы педагогикалық құралдары түрінде көрінетін жасанды педагогикалық
конструкциялар. Өз бетінше жұмыстарды жүргізудің оқыту үдерісіндегі
ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, жоғары оқу орнындағы студенттердің оқу
уақытындағы жұмысты ұйымдастырудың негізгі түрі – бұл дәрістер мен
практикалық сабақтар. Әр сабақтың жоспары нақты іс-әрекет түрлерінен
тұратындығы да белгілі. Яғни, әр сабақтың теориялық, әдістемелік жобасын
жасау ісі студенттердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіби
мамандықты игерудегі мақсатқа ойдағыдай қол жеткізу және психологиялық
жағымды ахуал туғызу, ізгілікті қарым-қатынас ұстанымы бойынша жүзеге
асады. Студенттерді танымдық іс-әрекетке үйрету үшін дәрістерде олар жаңа
білімді игеруіне дәнекер болатын әрекеттердің ерекше түрлері мен
тәсілдеріне көңіл бөлінеді.
Өзбетінше орындалатын жұмыстарды ұйымдастыру барысында мынадай
дайындық жұмыстарына да көбірек назар аудару қажет:
- өзіндік жұмыс тақырыптары таңдалынады, қалыпқа келтіріледі;
- өзіндік жұмыстың мақсаты белгіленеді (нені білу, нені іздестіру,
нақты зерттеу бағыты, шешім табу т.б.);
- операцияның, өзіндік іс-әрекеттің реттілігі ойластырылады;
- материалдық база дайындалады (дидактикалық материалдар, техникалық
құралдар, әдебиеттер т.б.);
- өзіндік жұмысты орындау, ұйымдастыру туралы кеңестер мен нұсқаулар
беру;
- жұмыс нәтижелерін хаттау тәсілдері, қорытынды және аралық бақылау,
студенттердің өзіндік жұмыстарына дер кезінде көмек көрсету мәселелерін
ойластыру т.б.
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын
талаптары мен шарттары
Оқыту үдерісі - екі жақты үдеріс. Оқытушы мен студентттің өзара іс-
әрекеті жағдайында, ол екеуінің өзара белсенділігінің нәтижесінде студент
білім алады, дағды мен іскерлікке үйренеді. Оқытушы осы үдерісті басқарады.
Сонымен, оқыту дегеніміз студенттің білім жолындағы белсенділігін басқару,
соның нәтижесінде ол білімді меңгереді, дағды мен іскерлікке машықтанады.
Оқыту үш факторға байланысты: немен оқытады, кім және қалай оқытады,
кімді оқытады. Біріншіден, оқудың сипаты меңгерілген (білуге тиісті)
материалға, оның мазмұнына, оқыту жүйесіне байланысты. Екіншіден, оқытудың
сипаты оқытушының әдістемелік шеберлігіне және тәжірибесіне, жеке басының
ерекшелігіне, сондай-ақ, әрбір нақтылы жағдайда қолданатын оқыту
әдістемесіне байланысты. Үшіншіден, оқу үдерісі студенттің ерекшелігіне,
психикалық дамуына (ақыл-ойы, эмоцияналдығы, еркі), оның оқуға қалыптасқан
қатынасына (көзқарасына), икемділігіне, бейімділігіне, қызығуына
байланысты, яғни өзіндік оқу іс-әрекеті үдерісінің негізгі мәнін былайша
көрсетуге болады:
1. Студенттерде оқуға жақсы қатынасты, қоғамдық
мотивтерді қалыптастыру.
2. Білім жүйелерін меңгеру.
3. Дағдылар, іскерлік іс-әрекеттердің тәсілін жетілдіру.
4. Студенттің ақыл-ойын дамыту - белсенді, өздігінен, шығармашылық
ойлау тәсілін дамыту, өз бетімен ізденіп білім алуға құштарлығын, дағдысын
қалыптастыру.
5. Оқу үдерісінде тәрбиелеу, әртүрлі сабақта дүниетанымдық көзқарасты,
сенімді, адамгершілік қасиеттерді, мінез-құлықтың жағымды мотивтерін
қалыптастыру.
Студенттердің өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқытушының
міндеті мынадай:
1) ақпарат беру, ғылыми түсінік қалыптастыру;
2) студенттердің оқу-танымдық жұмысын ұйымдастыру;
3) оқу үдерісіндегі қиындықты жеңуге студенттерге жәрдемдесу,
проблемалық мәселені шеше білуге үйрету;
4) студентті шығармашылыққа, қызығушылыққа және дербестікке
ынталандыру;
5) студенттердің оқудағы жетістіктерін бағалау т.б.
Сонымен, оқытушының өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі
мақсаты студенттерге ғылыми ақпарат беру, оқуын бақылау және білімді
игергендігін бағалау арқылы әрбір студенттің оқуын тиімді ұйымдастыру және
осылардың негізінде білім мен біліктерін жаңа жағдайда қолдана білуге,
шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету.
Өзіндік оқу іс-әрекетіндегі студенттің төмендегідей міндеттері
белгіленген:
1) білімді, дағдыны, іскерлікті игеру, дүниетанымды нығайту және
білімді өмірде қолдана алу;
2) оқу тапсырмаларын шешуге, ізденуге күш салу, оқуда жетістіктерге
жетуге өзін-өзі ынталандыру;
3) мәдени құндылықтар мен адамзат тәжірибесінің, қоршаған орта
құбылыстары мен үдерістердің әлеуметтік мәнділігін және маңыздылығын ұғыну;
4) нақты оқу пәндерінің мазмұнын ғылыми негізде меңгеру, теориялық
білімін тереңдету, қоршаған дүние туралы таным, ақпарат жинау және
практикада қайта жаңғыртып, өңдеп өмірде қолдану.
Оқудың нәтижесі білімнен, дағдыдан, іскерліктен, қатынастар жүйесінен
және студенттің жалпы дамуынан танылады.
Студенттің өзіндік оқу іс-әрекеті мыналарды қамтиды:
1) білім жүйелерін игеріп алу және өмірде қолдана отырып, оларға
сүйену;
2) оқу жүйелерін меңгеру арқылы дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру;
3) оқу мотивтерін (оқуға деген түрткі, дәлел, себептерді) дамыту, оның
қажеттілік мәнін, мәнісін түсіну;
4) өзінің қызметін (іс-әрекетін) және психикалық үдерістерін (ес,
қабылдау, ойлау, сөйлеу, еркін, эмоциясын, т.б.) басқару қабілетін дамыту.
Студент үшін оқудың тиімділігі ішкі және сыртқы критерийлерімен
(белгілерімен) анықталады. Ішкі белгілер ретінде студенттің оқудағы
жетістіктерін және академиялық үлгерімін, сонымен бірге білімділігін,
дағдысын, іскерлік сапасын, даму деңгейін, машықтану мен зерделілігін алуға
болады. Академиялық үлгерім балдық бағадан көрінеді. Оқудағы жетістік - аз
күш (аз шығын) жұмсап, жоғары нәтижеге жету.
Зерделілік дегеніміз жаңа бағдарламаларды игеруге және оқытудың алда
тұрған мақсаттарына сәйкес студенттің оқыту мен тәрбиелеудің әсерімен әр
түрлі психологиялык, жаңғырулар мен өзгерістерді қабылдауға іштей дайын
болу. Басқаша айтқанда, зерделілік - білімді игеруге жалпы қабілеттілігі.
Оқу оқығанды ойға тоқу - бұл тезаурус, яғни толық түгел игеру, бәрін
қамту немесе меңгерген білімдер, дағдылар және іскерлік қоры. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік білім стандартынан туындайтын ғылыми мазмұндарды
игеруде күтілетін нәтижеге сәйкес білім, дағды мен іскерлік жүйесін өз
бойына жинақтау. Білім игеру үдерісі кезеңдер бойынша жүзеге асырылады және
соған сәйкес тиісті деңгейлері болады[45].
Студенттердің өзіндік оқу іс-әрекеті шығармашылық сипат алған жағдайда
ғана оқу үдерісінің танымдық сипаты артады. Студенттердің өзіндік оқу іс-
әрекетін шығармашылық деңгейге дейін дамыту болашақ маман даярлаудың
сапасын көтерудің негізі болып табылады. Өзіндік оқу іс-әрекетінің
шығармашылық сипаты - ұзақ үдеріс, ол студент пен оқытушының екі жақты
еңбегін талап етеді. Бұл еңбек өз жемісін беру үшін оның шығармашылыққа
әсерін білу керек, сондай-ақ дербестік және шығармашылық белсенділікті
тиімді дамытудың қандай жолдары, құралы мен әдістері бар екенін білген
дұрыс.
Жоғары оқу орындарында өзіндік жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндіктер өте
көп. Оқытушы студентердің өз бетінше орындайтын жұмысының түрлерін әр
пәннің ерекшелігін ескеріп, күні бұрын жоспарлап, әрбір тақырыптың ауыр-
жеңілдігіне қарай ұйымдастыруға болады. Сонда ғана әр топтағы сабақ
жүйелі, ал студенттердің өз бетінше орындайтын жұмысы сапалы
болады.
Өзіндік жұмыс арқылы студенттердің іс-әрекетінің дербестігі
артады. Өзіндік жұмыс - студенттердің шығармашылық қабілеті мен
біліктіліктерін дамытуда, олардың барысында тиімді, әрі өнімді еңбек
етуіне мол мүмкіндіктер жасайды. Өзіндік жұмысты оңтайлы ұйымдастыру
елеулі практикалық міндет және маңызды ғылыми проблема болып
табылады.
Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды
топтастыру өте күрделі мәселе. Сондықтан студенттердің өзіндік жұмыстарын
топтастыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескеруіміз керек.
Студенттердің өзіндік жұмысы деп олардың аудиториядан тыс жеке немесе
топ болып орындау арқылы білім алуға, меңгеруге және машықтануға
бағытталған оқу жұмыстарын айтады. СӨЖ мөлшері оқу жоспарында көрсетіледі
және оның бір бөлігі (ОБСӨЖ) оқытушы жүктемесіне енеді. Оқытудың күндізгі
бөліміндегі пән сағатының 70% СӨЖ құрайды, ал оның 50 % оқытушы
басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысына жұмсалады[46].
Білім берудің осындай түрі арқылы студент өз бетінше жеке жұмыс
істеуге, білім алуға және оны меңгеруге мүмкіндік алады және машықтанады,
үйретіледі. Бұл кезде баса назар аударатын жай студент теориялық біліммен
қатар практикалық машықтануға тиіс. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін
оқытушының қолында көптеген әдістемелік құралдар мен студентке беретін
тапсырмалар болуы тиіс. Олар арқылы оқытушы студенттің пәнді жеке игеруін,
оның шығармашылық негізде ойлауын, оның іскерлігін дамытуға ықпал етеді,
жетілдіреді және үйретеді.
СӨЖ тапсырмаларын орындау реферат, кейс, крассворд, есептеу және сызба
жұмыстары т.б. түрлерінде орындалуы мүмкін. СӨЖ ойдағыдай әрі нәтижелі
орындалуы үшін тапсырманың анық, түсінікті және дәл берілуіне, оның
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты болатындығына
баса назар аудару қажет.
Оқытушының басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысына (ОБСӨЖ)
келетін болсақ, ОБСӨЖ - аудиторияда өткізілетін сабақтың ерекше түрі.
Сабақтың мазмұны мен мақсаты пәннің оқу бағдарламасымен, курстың
концепциясымен және ЖОО кітапхана қорының және оқу орнының техникалық
мүмкіндігімен анықталынады. ОБСӨЖ сабақ кестесіне ендіріледі, өткізетін
аудиториясы, уақыты және сабақты өткізетін оқытушының аты жөні көрсетіледі.
Студенттің өзіндік жұмысының құрылымы:
• тақырыптар тізімі;
• тапсырманы орындау үшін кеңестер;
• тапсыру реті, мерзімі;
• бағалау тәртібі;
• қажетті әдебиеттер тізімі мен интернет сайты.
ОБСӨЖ ұйымдастыру және оны өткізу формасы берілген тапсырмаға
байланысты оқулықпен жұмыс істеу түрінде немесе жеке талдау жасау түрінде
өтіледі. Ол консультативтік, интерактивтік түрде де өтілуі мүмкін. Сабақтың
мұндай түріне күнделікті рейтингі төмен, қосымша кеңес алғысы келетіндер,
берілген тапсырманы орындауда қиындыққа кездескен студенттер үшін
ұйымдастырылады. ОБСӨЖ қатысатын студенттер санын оқытушы (тьютер)
студенттердің күнделікті рейтинг балдарына сәйкес реттеп отырады. ОБСӨЖ
оқытушы мен студенттің бірге орындайтын жұмысы болғандықтан оны өткізу
формасы СӨЖ өзгеше болуы әбден ықтимал. Осы мақсатта ОБСӨЖ тренинг,
пікірталас (дискуссия), іскерлік немесе дидактикалық ойындар, тұсау кесер
(презентация), кейс құрастыру, топ немесе жеке жобалар жасау түрінде
өтіледі.
ОБСӨЖ кеңес беру және бақылау функцияларын орындайтынын да ескеру
қажет.
ОБСӨЖ құрылымы:
• тақырыптары;
• тапсырмалар және сұрақтар;
• тақырыпты өткізу немесе қабылдау формасы;
• тапсырманы орындау үшін кеңестер;
• студенттің сабақтағы белсенділігін арттыратын танымдық тарату
материалдарын (активные раздаточные материалы) пайдалану;
• тапсыру реті, мерзімі;
• бағалау тәртібі (баға критериі);
• қажетті әдебиеттер тізімі мен интернет сайты;
• сабақ кестесіне ендірілуі, уақыты, өтілетін орны, оқытушының аты жөні.
• СӨЖ, ОБСӨЖ қабылдау кестесі (сабақтардың әдістемелік нұсқауларында
көрсетілуі мүмкін) [47].
Студенттің игерген теориялық білімдері мен меңгерген практикалық
біліктілігін бақылайтын және өлшейтін құралдарына келетін болсақ, студент
білімін бақылау және тексеру оқу үдерісінің негізгі және ажырамас бөлігі
болып табылады. Бұл жүйе диагностикалық, бақылау және тексеру сияқты
міндеттерді ойдағыдай атқаруы үшін оқытушы тексерудің арнаулы әдістері мен
құралдары болуы қажет немесе оны дайындау керек. Осы мақсатта пән
материалдарын игеру дәрежесін анықтайтын бақылау сұрақтары мен тест
тапсырмалары пайдаланылады. Студенттің белгілі бір мамандықты игерудегі
білім дәрежесі, оның дайындығының сапасын тексеру алдын ала сараптап өткен,
құрастыру мазмұны пән бағдарламасына сәйкес келетін, құрылымы тестология
принциптерін қанағаттандыратын, яғни стандартталған тексеру құжаттарын
қолдану қажет. Сонымен қатар қолданылатын рейтинг жүйесі, студент білімін
бағалау критериялары анық түсінікті және біріңғай болғаны жөн.
Оқытудың кредиттік жүйесінде қолданылатын бақылау құралдары мен
бағалаудың түрлері:
А) бақылау құралдары:
• Пәндердің шептік (рубежный) бақылау сұрақтары;
• Тест тапсырмалары;
• Емтихан сұрақтары.
Б) өлшеу әдістері:
• Рейтинг түрі;
• Емтихан формасы;
• Кредиттік көрсеткіш;
Университетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда
студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде,
әріп сан (пайыздық) түрінде іске асырылады. Студенттердің білім дәрежесін
бақылау мақсатында күнделікті, аралық және қорытынды бақылаулар (емтихан)
қолданылады[48].
Күнделікті бақылау студенттің әр сабақты меңгеру дәрежесін тексеру
үшін жүргізіледі. Ол бес балдық жүйе бойынша бағалануы мүмкін. Студенттің
пәнді игеру дәрежесін және білімін тексеру үшін күнделікті бақылаудың
мынандай түрлері қолданылуы мүмкін:
• Бақылаудың ауызша түрі, (тараудың бір немесе бірнеше тақырыптарын
өткен соң, оның меңгерілуін тексеру мақсатында сұрақтарға жауап немесе
ситуациялық талдау түрінде өткізілуі мүмкін);
• Жазбаша бақылау, (курстың белгілі бір тарауын өткен соң, оның
меңгерілуін тексеру мақсатында есеп шығару, ситуацияны талдау,
практикалық тапсырманы орындау немесе бақылау сұрақтарына жазбаша
түрде жауап беру арқылы жүргізіледі);
• Ауызша және жазбаша бақылау (бір немесе бірнеше модуль бойынша ауызша
және жазбаша түрде жауап беру түрінде жүргізіледі);
• Үй тапсырмасын қорғау және презентациялау (үй тапсырмасының
меңгерілуінің дұрыстығын, өткізілген тақырыптарды қорыта алуын,
олардың арасындағы логикалық байланыстарды анықтап, оны көпшілік
алдында дәлелдей алуын тексеру мақсатында жеке не топ болып орындау);
• Дискуссия, тренинг, дөңгелек стол т.б. (студенттің жеке, көпшілік
жағдайында немесе ойын түрінде проблемалық сұрақтарды талдай, ойлай
және шешім қабылдай алуын, сонымен қатар, оның меңгерген дағдыларын
тексеру мақсатында өткізіледі);
• Тест (пәннің жеке, не бірнеше немесе бүкіл тарау бойынша тест
сұрақтары түрінде құрылған тапсырмаға берген (жазбаша жауабы арқылы
білімін тексеру және бағалау) [49].
Жоғарыдағы аталған әдістердің жалпы рейтингтік бағадағы жеке-жеке
үлесін университеттің, институттың оқу әдістемелік басқармасы анықтайды.
Қорытынды бақылау емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі кәсіптік
білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында өткізіледі. Кейде
бірнеше пәнді біріктіре отырып емтиханды өткізуге болады. Мұндай жағдайда
әр пән жеке-жеке бағаланады.
Емтиханды компьютерде не жазбаша (матрицалы) тест түрінде, ауызша,
жазбаша, аралас (тест ауызша) түрде өткізуге болады. Емтиханның өту
формасын, рейтингтік балдың үлесін факультеттің оқу әдістемелік кеңесі
тағайындайды. Мысалы, рейтингтік балдың 40 % үлесін күнделікті, шептік
(рубежный) бақылау және СӨЖ тапсырмаларын орындағаны үшін жұмсалса, ал
қалған 60% үлесі қорытынды емтихан рейтингтік балын құрайды.
Рейтингтік балды басқаша: 50+ 50, 30+ 70 немесе 60+ 40 пайыз болып та
бөлінуі мүмкін. Рейтингтің бірінші үлесін дәріс беретін тьютерлер (дәріс
беретін оқытушы), ал екінші бөлігін тест орталығы немесе емтихан қабылдаушы
анықтайды.
Қажетті оқулықтар мен Web сайттар тізімі бойынша кредиттік технология
бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың басты және негізгі ерекшелігінің бірі,
ол студенттің өз бетінше білім алуын жүйелі түрде ұйымдастыру болып
табылады. Осы ойды іске асыруда студенттің ізденімпаздық жұмысына көмек
ретінде оқытушы силлабус, әдістемелік нұсқаулар, негізгі оқулықтармен қатар
қосымша және ұсынылатын әдебиеттер тізімін және ондағы қажетті тақырыптар
мен тараулардың бетін көрсетуі керек. Сонымен қатар интернеттен игерілетін
тақырыптарға сәйкес келетін Web сайттар тізімін көрсеткен дұрыс.
Пәннің оқулықпен жабдықталу картасы бойынша пәннің оқулықтармен
жабдықталу дәрежесі анықталынады, яғни аудиториялық (лекция, практикалық,
лабораториялық, семинарлық) немесе аудиториядан тыс (курстық және дипломдық
жұмыстар, СӨЖ тапсырмалары т.б.) сабақтарға қажетті әдебиеттер туралы толық
мәлімет алынады және оқу әдістемелік құралдармен жабдықтауда жоспарлауға
көмегін тигізеді.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың шарттарына :
оқытушының нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және
аяқтаудың уақытын белгілеуі, оқытушының басшылығымен студенттердің
дербестілігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен
істеуі, оған әсер етеін мотивтер және т.б. Осыған орай
студенттердің өзіндік жұмысын арнайы бөлінген уақыт ішінде оқытушының
тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс деп айту
жеткіліксіз. Мұндай анықтамада оны ұйымдастырудың негізгі белгілері
көрсетілмеген. Өзіндік жұмысты оқытушының дұрыс басқара білуі және
студенттердің дербестік әрекетінің дәрежесінің артып отыруы – осы
жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады[50].
Студенттердің өзіндік жұмысының маңызын толығырақ түсіну үшін,
оның атқаратын негізі мен міндеттеріне мына төмендегілер жатады:
1. Студенттердің дербестік қабілетін мейлінше арттыру.
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
3. Студенттерге оқуға қажет біліктер мен дағдылар қалыптастыру.
4. Таным ақыл-ой қабілетін қалыптастыру [51].
Университет қабырғасындағы өзіндік жұмыс – оқу үдерісінің бір
бөлігі, оқыту әдісі, оқу-танымдық әрекеттің тәсілі, сипаты,
бірізділігі, типі, тексеру формасы жоспарланған мақсатты оқу әрекеті.
Кейбір педагогтар студенттің өздігінен білім алуы оқытушының
қатысуынсыз өтетін үрдіс деп есептейді. Алайда, өзіндік жұмысты оқу
үрдісінің бір бөлшегі десек, онда ол басқарылатын жүйе, яғни оқытушы
мен студенттің бірлескен әрекеті. Өзіндік жұмыс тек қана үй
тапсырмасы емес, ол – барлық сабақтардың жиынтығы. Өіндік жұмыстың
негізі дәріс сабақтарында беріледі. Сондықтан студенттің өз бетімен
істейтін жұмысы оқытушы тарапынан қадағаланып отырады.
Өзіндік жұмысты басқарудағы оқытушының әрекеті мына төмендегідей
болады:
- жұмыстың мақсаты мен міндетін айқындау;
- білімі мен тәжірибесін беру;
- әрекетті ұйымдастыру;
- өзіндік жұмысты жоспарлау;
- оқу-әдістемелік нұсқаулар дайындау;
- өзіндік жұмысты тексеру формасын анықтау және т.б.
Өзіндік жұмыстың нәтижелі болуы оны ұйымдастыра білумен тығыз
байланысты. Ұйымдастыру жұмысы ұйымдастыру-әдістемелік және ғылыми-
әдістемелік болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-әдістемелік іс-шаралар:
- өзіндік жұмысты жоспарлау, кесте түзу;
- оған кететін уақытты анықтау;
- оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз ету;
- техникалық құралдар дайындау;
- тексеру формасын, мерзімін анықтау;
Ғылыми- әдістемелік іс-шаралар:
- оқу материалымен жұмыс істеудің жолдарымен таныстыру;
- әдістемелік басшылық жасау;
- қажетті құжаттардың нұсқауын дайындау;
- нәтижеге талдау жасау[52].
Өзіндік жұмыстар әртүрлі әдістер арқылы іске асырылады,
мысалы: жаттығу, кітаппен жұмыс істеу, бақылау, есеп шығару, эксперимент
жүргізу.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының бірі – жаттығулар
мен тапсырмалар болып табылады. Сондықтан жоғары оқу орындарында әрбір
курста оқытушының басшылығымен, студенттер жаттығуларды өз бетімен
орындауға тырысады. Студенттердің өзіндік жұмысы болашақ маманның
шығармашылық ойлауын, танымдық қызығушылығын және арнайы білім алуын
қамтамасыз ететіндіктен жаттығулардың маңызы зор.
Сонымен, студенттердің өз бетінше жұмысының педагогикалық тиімділігі
– оқытушының жұмысқа жасаған басшылығының сапасымен тікелей байланысты.
Егер де оқытушы жұмысты дұрыс ұйымдастырса, студенттердің алдына қойған
мақсаты да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болмақ. Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – студенттің
берілген тапсырманы оқытушының көмегінсіз орындауы.
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын
ұйымдастыру мәселелері
ҚР Білім және ғылым министрлігінің кредиттіік технология Ережелеріне
сәйкес студент кредиттік балды жинақтау әдісі арқылы топтайды.
Студенттің оқу процесі кезіндегі жинақтайтын жалпы кредиттік балы оның
оқу іс-әрекеттеріне сай берілетін балл жиынтығынан құралады, яғни 100%
кредиттік балдың 40% үлесін студент оқу үдерісінде (күнделікті
аудиториялық сабаққа қатысу белсенділігі, мерзімдік бақылау, ОБСӨЖ, СӨЖ
жинақтауы тиіс, ал қалған 60% емтихан арқылы жинақтайды.
Рейтинг балын тура осылай бөлу шарт емес, әр жоғары оқу орны оны өз
ерекшеліктерін ескере отырып:
30% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауының
психологиялық-педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
2 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
әдістемесі
2.1 Студенттердің өз бетімен жұмыс жасау арқылы шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың шарттары, көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 50
2.3 Студенттердің этнопедагогика пәнінде өзіндік жұмыс жасауға арналған
сабақ жоспарларының үлгілері мен педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .83
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ғасыр – қарыштап дамыған білім
ғасыры. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында атап
көрсетілгендей, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі ең алдымен халқымыздың білімі мен біліктілігін арттыруды
көздейді. Биылғы 2010 жылдың 29 қаңтарындағы кезекті халыққа Жолдауында
еліміздегі білім беру жүйесін одан дамыту міндеттері жүктелді[1].
Қазақстанда білім беру саясатының негізгі принциптері ҚР Білім туралы
Заңында (15.08.2007), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында белгіленген.
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бет алды. Бұл педагогика теориясы мен
оқу-тәрбие үдерісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі
білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа
көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту жағдайларында
қолдануға болатын жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін оқытудың
жаңарған технологияларына көшу талабын қойып отыр[2].
Қазақстан Республикасының Білім беру Заңының 8-бабында Білім беру
жүйесінің басты міндеті – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім
беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық
және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау деп атап көрсетілген[3].
Студенттерді ұлттық тәрбиеге кәсіби даярлаудағы пәндердің негізін
этнопедагогика пәні құрайды. Этнопедагогика пәнінің жалпы педагогика
ғылымының құрамдас бөлігі, оның саласы, ол қазақ этнофилософиясының,
этносаясатының, этномәдениетінің, этногафиясының, этнос теориясының,
фольклористикасының, этнопсихологиясының, этнопедагогика тарихының тоғысуы
арқылы педагогика ғылымының аясында қалыптасқан, біртұтас жүйелі
этнопедагогикалық білім беретін оқу пәні. Оның өз пәні – қазақтың ұлттық
тәрбие үдерісі деп түсінеміз.
Қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен оқу пәнінің әдіснамалық, теориялық
және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылар: этнофилософтар –
Қ.Б.Бейсембиев, Н.Сәрсенбаев, С.А.Қасымжанова, Д.Кішібеков, Ә.Нысанбаев,
Ғ.Есімов т.б., этнографтар – Х.Арғынбаев, Ж.Артықбаев, С.Мұқанов,
А.Әбдрахманов, Ю.В.Бромлей т.б., тарихшылар – С.Д.Асфендияров, Г.Н.Гумилев,
М.Қозыбаев, М.Мұқанов, М.Қойгелдиев т.б., этномәдениеттанушылар –
А.Сейдімбек, А.Жұбанов, Б.Ерзакович, С.Ақатай, Ә.Хасенов т.б.,
этносаясаттанушылар - Қ.Көшербаев, М.Тәжин, М.Тәтімов, этнопсихологтар –
Ж.Аймауытов, Қ.Жарықбаев, Н.Елікбаев, Т.Сәрсенбаев, этнопедагогтар –
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов,
Р.Төлеубекова, З.Әбілова, С.Қалиев т.б. ғалымдар болып табылады.
Бүгінгі таңда еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге
бағытталған талпыныстары білім беру мазмұнын жаңарту, оқу үдерісін
жетілдіру, әсіресе студенттің өзіндік жұмысы мен ізденімпаздығын дамытатын
оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріліп отыр.
Оқу үдерісін жетілдіру және студенттің жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселесіне байланысты көптеген ғалым педагогтардың (Я.А.Каменский,
Ю.К.Бабанский, В.А.Сластенин, М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин,
А.Г.Қазмағамбетов т.б.) еңбектері арналған.
Оқу үдерісінде оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру, танымдық
ізденімпаздықты дамыту мәселелері бойынша С.С.Смаиловтың,
А.Ғ.Әбілқасымованың, Р.С.Омарованың, Т.И.Шамованың, Т.С.Сабыровтың, т.б.
зерттеулері бар.
Дегенмен, жоғарыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми-әдіснамалық тұрғыдан әлі де болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді. Қазіргі таңда студенттердің
пәндерді оқыту барысында өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың қажеттілігі мен
оны жоғары оқу орындарындағы оқу үдерісінде тиімді қолданудың
жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылық анықталды. Осы мәселелердің
шешімін табу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Пәндерді оқыту барысында
студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру деп таңдауымызға себепші
болды.
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің пәндерді оқыту барысында өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу және оның
қазіргі кезеңдегі әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- оқу үдерісінде студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру
мәселесін теориялық тұрғыдан қарастыру және оны қазіргі кезеңде
жетілдірудің перспективалық бағдарын айқындау;
- студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру үдерісінің ерекшеліктерін
анықтау;
- оқу үдерісінде студенттердің өзіндік жұмысының түрлерін және оған
қойылатын талаптарды айқындап ұйымдастырудың шарттарын көрсету;
- студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың нақты әдістемесін
көрсету;
- студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: Пәндерді оқыту барысындағы студенттердің
өзіндік жұмыс жасау үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер де университет қабырғасында
студенттердің өзіндік жұмыстарының тұлғалық, жүйелі құрылымдық негізінде
теориялық-әдістемелік тұрғыда жаңартылған жүйесі құрылып, олардың субъект
ретіндегі дербес мүмкіндіктері, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық
ерекшеліктері оқу үдерісінде көрініс тауып, өзіндік жұмыс жасау ғылыми
негізде ұйымдастырылса, онда студенттердің оқу-танымдық белсенділіктері,
білімі мен біліктілігі артып, заман талабына сай жеке тұлғасының
қалыптасуына мүмкіндіктер туындап, танымдық дербестігі жоғарылап, кәсіби
шығармашылығы мен ізденімпаздылық деңгейі көтеріледі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан
республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясының бағдарламасы, Елбасының халыққа
Жолдаулары, зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтар мен
педагогтардың еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар; ҚР Үкіметінің
білім беруді дамытуға бағытталған заңдары мен қаулылары, тұжырымдамалары
мен бағдарламалары, зерттеу мәселесіне қатысты оқу-әдістемелік құралдар,
педагогикалық озық іс-тәжірибелер, автордың орындаған педагогикалық іс-
тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік талдау жасау, жоғары оқу
орындарында оқыту үдерісін бақылау, озат тәжірибелерді меңгеру, сараптау,
тәжірибелік жұмыстардың мәліметтерін сандық жағынан сараптау және
қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Университет қабырғасындағы студенттердің
өзіндік жұмыс жасау ерекшеліктерін қалыптастырудың теориялық негіздері
айқындалып, оларға берілген анықтамалар бір жүйеге келтірілді және ұғымның
мәні мен мазмұны ашылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Студенттерге этнопедагогика пәнін
оқыту барысында өзіндік жұмыс жасау біліктерін қалыптастырудың және
ұйымдастырудың әдістемесі жасалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- студенттердің өзіндік жұмысының ғылыми-педагогикалық негізі;
- студенттердің өзіндік жұмысының түрлері мен оған қойылатын шарттар;
- студенттердің өзіндік белсенділігін дамытуда этнопедагогика пәнін
оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік
негіздемесі;
- студенттерге этнопедагогика пәнін оқытуда өзіндік жұмыстарды
қолданудың тәжірибелері.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Диссертациялық
жұмыстың теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы, зерттеу
жұмысы мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестігі, әдістемелік жұмыстардың
жоспарлығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны,
пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі,
зерттеу әдістері, көздері, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы,
қорғауға ұсынылған қағидалар баяндалады.
Зерттеудің Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмысты жасаудың
психологиялық-педагогикалық мәселелері атты бірінші бөлімінде зерттеліп
отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық
еңбектер мен зерттеулерге талдау жасау, студенттердің өзіндік жұмысының
түрлері мен оған қойылатын талаптар қарастырылып, оқыту үдерісінде
студенттердің жеке жұмысын ұйымдастырудың ерекшеліктері анықталды.
Зерттеудің Пәндерді оқыту барысында студенттердің этнопедагогика пәні
бойынша өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың жолдары тақырыбындағы екінші
бөлімінде студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді жолдары
анықталып, оны этнопедагогика пәнінде қолданудың әдістемесі тәжірибелік
зерттеу жұмыстары арқылы көрсетілді.
Қорытындыда студенттердің жетілуіндегі өзіндік жұмыстардың маңыздылығы
талқыланып, зерттеудің перспективалары көрсетілді.
1 Пәндерді оқытуда студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Пәндерді оқыту барысында студенттердің өзіндік жұмысты орындауда
психологиялық-педагогикалық мәселелері
Қазіргі қоғам сұранысына сәйкес болашақ мамандардың жоғары практикалық
кәсіби және әлеуметтік дайындығына үлкен мән беріледі. Сол себепті де
жоғары кәсіби білім стандартында олардың дайындық нәтижесі құзырлық
дәрежесімен бағаланады. Жалпы педагогикалық тұрғыдан алғанда
құзіреттілік ұғымы - түлектердің жоғары практикалық кәсіби және
әлеуметтік дайындығының еңбек нарығының сұраныс талаптарына сай бағалануы
деп түсіндіріледі [4]. Осы бағыттағы жұмыстарды іске асыруды маманның
пәндердегі кәсіби-қатысымдық құзіреттілігін қалыпастыру деп танимыз. Бұл
ретте пәнге кәсіби-қатысымдық құзіреттілік пәндерді білумен шектелмейді.
Осы ұғым аясына маман бойындағы жеке тұлғалық қасиеттердің даму нәтижесі,
мысалы, олардың қатысымдық-танымдық белсенділігі мен дербестігі, пәнді
игерудегі интеллектуалдылығы, өзінің мамандығы бойынша білімі мен
біліктілігін өмір бойы жетілдіру т.б. енеді.
Көпшілік педагог-ғалымдар, психологтар, әдіскер зерттеушілердің
пікірінше, осындай білім нәтижесінде студенттің өзіндік жұмысын (СӨЖ) іске
асыру арқылы қол жеткізуге болады. Көрнекті педагог Я.А.Коменский білім
алушының өзінің талпынысы, қызығушылығы мен ізденісі оның оқуының негізгі
түрткісі екендігін анықтап берген[5].
Ю.К.Бабанский[6], В.А.Сластениннің [7] анықтауларынша өзіндік оқу
жұмысы - барлық құрылымның құрамаларында: мәселені қоюдан бақылауды, өзін-
өзі бақылауды және түзетуді, қарапайым жұмыстың түрлерінен күрделірегіне,
іздену сипатындағы болатын студенттің өзбетіндік нақты деңгейінің болуын
талап ететін оқу іс-әрекеті. Осы орайда М.Жұмабаев жас ұрпақтың білімге
деген талпынысын өзіндік білім алуынан байқауға болатындығын тілге тірек
етеді [8]. Ал М.Н.Скаткин болса бұл студенттердің танымдық қабілеттерін
қалыптастыратын, оларды үздіксіз өз бетімен білім алуға бағыттайтын құрал
деп атап көрсетті[9].
Көптеген еліміздегі ғалым-педагогтар А.Г.Қазмағамбетов[10],
С.С.Смаилов[11], Р.С.Омарова[12], О.Салимбаев[13], Г.И.Туретаева [14] т.б.
әрбір маман өзінің кәсіби білімі мен шеберлігін өмір бойы толықтырып
отыратындығын айта келе, студенттік кезеңде кәсіби білімнің теориялық
негізі қаланатындығын айқындайды. Студент өз бетімен білімін толықтырудың
әдістемесін меңгеруге, кәсіби мақсаттарды шешудің жаңа әдіс-тәсілдерін
табудың жолын үйренуі тиіс. Олар студенттерде ондай мүмкіншілік олардың өз
бетімен орындайтын өзіндік жұмыстары арқылы қалыптасатындығын дәлелдейді.
Өзіндік жұмыс дегеніміз – оқытушының тапсырмасы оның әдістемелік
жетекшілігімен, бірақ қатысынсыз орындалатын студенттердің жоспарлы жұмысы
[15].
Білік — игерілген білімдер мен өмірлік тәжірибе негізінде орындалуы
тез, дәл саналы теориялық және тәжірибелік әрекеттерге даярлығы.
Студенттердің өзіндік жұмысын, біліктерін дамыту, арттыру мәселелері
В.А.Козаков[16], Б.Г.Ананьев[17], Л.С.Выготский[18] еңбектерінде
қарастырылған. Білік дағдылы емес өзгертілген жағдайларда да жаттығулар
жолымен әрекеттерді орындаудың мүмкіндігін жасайды.
XX ғасырдың ортасына таман өзіндік оқу іс-әрекетінің психологиялық
теориясы қалыптасты. Оны негіздеушілер Д.Б.Эльконин[19], В.В.Давыдов[20],
В.Ляудис[21], П.Я.Гальперин[22], Н.Ф.Талызина [23] т.б. сынды ғалымдар оқу
теориясында жаңа проблема көтерді. Ғалым-педагогтар зерттеулерінде дәстүрлі
сабақтарды ұйымдастыру әдістемесі терең әрі нақты қарастырылған болса,
студенттің өзіндік жұмыс жасау проблемасы педагогика ғылымын әлі де
толғандыруда. Ғалымдардың зертеулерінде студенттердің өзіндік жұмысы
келешек маманның шығармашылық ойлауын, ғылымға қызығуын, кәсіби қарым-
қатынас қажеттілігін туғызатын оқыту әдісі, таным үдерісі, студенттің өз
бетінше жасайтын іс-әрекеті, дербес әрекеттің сипаты және студент
қабілетінің көріну формасы, оқу үдерісінің негізі, студенттің өз бетімен
білім алуға дайындалудың жолы ретінде сипатталады.
Л.Т.Жаныбекова[24], А.Е.Абылкасымова[25], С.С.Смайлов[26],
Г.М.Коджаспирова[27], М.Г Гарунов[28], П.И.Пидкасистый[28] еңбектерінде
cтуденттердің өзіндік жұмысы өзінің мәні жағынан, оқу іс-әрекетінің жоғарғы
формасы ретінде ұғынылады. Психологиялық-педагогикалық жағынан ол мынадай
сипатта қарастырылады:
студенттердің өз бетімен оқуға мүмкіндік беретін интеллектуалды қабілеті
мен дағдысы;
студенттің өз күшімен білім игеруге ұмтылуы, қабілеті, дайындығы;
- жеке тұлғаның өз күшімен білімді және іс-әрекет жолын игеру
ұмтылысында көрінетін қасиеті;
- индивидтің өз күшімен өзінің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру және
оны жаңа танымдық проблеманы шешуге пайдалану қабілетін туғызатын жеке
тұлға қасиеті;
- оқу тапсырмасының ерекше түрі.
Осылайша ол дидактикалық құбылыс ретінде екі жақты сапаға ие болады:
студенттің оқу тапсырмасын орындау барысында көрінетін шығармашылық
елестету, ойлау, еске сақтау әрекетіне сай көрінетін форма. Ол, сайып
келгенде, студенттің өзіне бұрыннан таныс емес жаңа білім алуына немесе
бұрын игерілген білімін кеңейту мен тереңдетуге әкеледі.
Б.Г.Иоганзен студенттердің университет қабырғасындағы дербес іс-
әрекеттерінің бір түрі немесе оқытушының тапсырмасымен, бірақ оның тікелей
қатынасынсыз орындалған іс-әрекет түрі деп көрсетеді[29].
Өзіндік оқу іс-әрекеті туралы мәселе тамыры антикалық кезеңге кетеді.
Ежелгі Рим философтарының трактаттарында жас түлектердің өзіндік іс-
әрекеті, дербестігі, білім игеруде ерекше орын алатындығы туралы ойлар
мазмұндалады. Жастардың өзіндік танымдылығы А.А.Коменскийдің, сонан кейін
И.Г.Песталоцци және А.Дистервегтің еңбектерінде оқытуды белсенді ету құралы
ретінде тереңдетіле түсіндіріледі. Қ.Бөлеевтің есептеуінше, жастардың оқу
үдерісіндегі дербестігі олардың ақыл-ой қабілеті дамуының маңызды құралы
болып табылады [30].
Оқу үдерісіндегі студенттердің өзіндік танымына сүйену маңыздылығы
туралы ойлар Н.Г.Чернышевскийдің еңбектерінде де айтылады. Олардың ойлау
дербестігін жандандыратын оқыту әдістемесі К.Д.Ушинский еңбегінде терең
ашылды. Ол шын мәнінде білімді адам болудың өз бетінше оқып үйрену арқылы
игерілуі тиіс екендігін көрсеткен [31].
1960-жылдары өзіндік жұмыс туралы белгілі бір тапсырмаларды оқытушының
тікелей қатысынсыз сабақта немесе танымдық күші мен қабілетін дамыту, білім
сапасын көтеру мақсатында үйде орындау деген түсінік қалыптасты. Кейінгі
зерттеулерде бұл мәселе кең қаралып, өзіндік жұмыстар туралы терең
түсініктер берілді. Осыған сәйкес өзіндік жұмыс дидактикалық құбылыс
ретінде қаралды, ол оқу тапсырмасы ретінде де, еске сақтау іс-әрекетіне сай
көрінетін форма ретінде де, тапсырманы орындау барысындағы ойлау, сондай-ақ
жастардың өзіндік іс-әрекетін басқару мен ұйымдастырудың арнайы
педагогикалық құралы ретінде де сипатталады.
В.А.Козаков өз еңбегінде И.Канарскийдің 1936 жылы бірінші курсқа
қабылданған студенттердің өзіндік жұмысқа дайындығының нашарлығын айтқан
болатын [32]. Бұл пікірден туындайтын тұжырым мынадай: ЖОО-да студенттер 1
курстан бастап өзіндік жұмыстарды еркін орындауы үшін бұл жұмыстарды мектеп
қабырғасынан бастаған жөн деп көрсетілген[33].
П.И.Пидкасистый қазіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық
және психологиялық ілімдер негізінде жасалған дамытушы, жеке бағдарлы
мақсатты технология болып табылатындығын анықтап көрсетті[34].
Дәрістер мен сабақтарда оқытудың әр түрлі технологияларын қолдануға
болатындығы дәлелденуде. Әсіресе, оқытудың компьютерлік технологиясын,
бағдарламалап оқыту технологиясын, дамыта оқыту технологиясын, оқытудың
ынтымақтастық технологиясын т.б. қолдану пайдалы екенін тәжірибе көрсетіп
отыр.
Дамыта оқыту технологиясының авторларының (Л.С.Выготский, Л.В.Занков,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин) пікірінше, бұл технология - жеке тұлғаның барлық
сапаларын тұтас сәйкестікте дамытуға бағытталған жүйе. А.К.Осницкий оның
нәтижесінде әр білім алушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне
көтерілуі көзделіп, соған лайықты жағдайлар жасалады деп тұжырымдайды [35].
Ал Қ.Жарықбаев өзіндік жұмыстың кейбір психологиялық жақтарын қарастырып,
оның өзіндік білім алудағы негізгі күш екендігін айқындайды[36].
Студенттердің өзіндік жұмыстарының мән-мағынасы, оны ұйымдастырудың
тәсіл-амалдары туралы педагогикалық әдебиеттерде әр түрлі пікір айтылады,
мәселен, оның дербес жұмыстарды ұйымдастырудағы басты өлшем екендігі
көрсетіледі[37].
Студенттердің таным әрекеті білім алу қажетімен ұштасады. Осыған орай,
сол арқылы олардың дербестігін, ең алдымен белсенділігін арттырады.
Дегенмен, бұлар бір мағынадағы ұғымдар емес. Белсенділік дербестікке
қарағанда мағынасы кең ұғым болып табылады [38].
Қазіргі заманда, азаматтық қоғамда өмір сүріп, оның даму жолдарында
еңбек ету үшін, кажырлы, алдына бір мақсаттар меңзеп, оларды орындауға ат
салыса отырып, жаңалықтарға құштар, білімді, өз қылықтары мен іс-әрекеттері
үшін жауап бере алатын, қиыншылықтардан қорықпай, біреудің көлеңкесіне
тығылмайтын, белсенді, парасатты, жаңалықтарға құштар, әлеуметтік өмірдегі
барлық құбылыстарды сараптап, баға беріп өмір бойы даму, іздену үстіндегі
адамдар қоғамға, оның әлеуметтік дамуына, өркениетті елдер қатарында өмір
сүру үшін өте қажет. Педагогика ғылымында осындай қасиеттерді жастардың
бойында қалыптастыру, соған тәрбиелеу, студент жастардың дербес даралығын,
белсенділігін қалыптастырып, өз бетімен өмір сүре білуге дайындау деп
атайды[39].
Студенттердің белсенділіктерін, өзіне деген сенімін бойларына
қалыптастыратын, бір де бір жолдардың бірі - студенттердің өз бетімен
атқаратын өзіндік жұмысы болып табылады. Осыған сәйкес, өзіндік жұмысты
ұйымдастыру жолында кездесетін мәселелерді бізге дейін де талай педагог
ғалымдар көрсетіп кеткендігі де белгілі.
М.С.Ахметова өз еңбектерінде педагогиканың ең негізгі саласының бірі -
өз бетімен білім алуға баулу және онсыз жақсы оқыту мүмкін емес екендігін
айқындай түседі[40]. Ол - студенттерді бірыңғай тежей беруден бас тарту
керектігін, оларға басшылық жасауда студент жастардың белсенділіктерін
басып тастамауы қажет екендігін жазған. Сондай-ақ, К.Д.Ушинский[41],
В.А.Сухомлинский[42], А.С.Макаренко[43] т.б. педагог ғалымдар оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру барысында студенттердің өздерінің атқаратын
рөлдеріне баса көңіл бөліп, оларды жүзеге асыру жолдарының селқос,
немқұрайлы болуын қатты сынға алған болатын.
Кеңес өкіметі заманында оқу-тәрбие үдерісіндегі студент белсенділігі
деген ұғым өзінің негізгі мазмұнынан біршама ауытқып, оның қанатын кең
жайып кетуге құқық аз берілді. Ел-жұрттың ішінен өз идеясымен дараланып
шыққан жеке тұлға белсенділігі сол кездегі қоғамдық ұстанымдағы моральдарға
сәйкес келмейтін деген желеумен жеке тұлғаларды ығыстыру, олардың
еңбектерін мойындамау да орын алғандығы да белгілі.
Ал, қазір егеменді елімізде адамның жеке басының дамуына, өз бетімен
білімін көтеруге, бүкіл дүниежүзі жаңалықтарын игеруге барлық жағдайлар
бар. Барлық әлемнің білім байлығы адам игілігі үшін қызмет атқаруда.
Сондықтан да, студент жастардың бойына белсенділік, жаңалыққа, білімге
құштарлық, соған ұмтылатын, жалықпай ізденетін, интеллектуальдық адами
қасиеттерді қалыптастыру қажет. Осыған байланысты айтылған кез-келген
білімді, тәжірибелі ұстаз пікірі болашақ өмірмен ұштасып жатқандай
көрінеді.
М.Н.Скаткин студенттерді тек қана білім мен білгірлік жүйесімен
қамтамасыз ету аз, сонымен қатар олардың білімге, жаңалыққа құштар болуын,
ұмтылысын арттыру қажет, бұның өзі жан-жақты дамыған адамның жеке басы үшін
өте маңызды екендігін анық көрсете келе, тек сонда ғана студент жастардың
оқу еңбегіне деген көзқарасы өзгереді, оқуға, білімге, жаңалыққа өздері
ұмтылатындығын дәлелдейді[44].
Адамның интеллектуальдық дамуы одан әрі, өмір бойы жалғаса береді,
адам рухани байлыққа ұмтылады, игереді, жаңа білімдер алуға, игеруге ат
салысады. Қазіргі біздің заманымызда ғылым мен техниканың, мәдениеттің
соншалық биік сатыларға көтеріліп дамыған шағында адамның өз бетімен
білімін толықтырып, көтеріп, ізденіп, оқып біліп отыру үдерісі ешқашан
тоқтап, толастап қалуы мүмкін емес. Бұлай болмаған жағдайда адам өмірден
тек артта қалып кана қоймай, қарқындап дамып келе жатқан әлеуметтік өмірде
өмір сүруге жарамсыз болып қалады.
Студенттердің өзіндік жұмысы - өздігінен білім алуға дайындық
тәсілі ретіндегі мәселелерін (Г.М.Сейітова, М.Б.Башкиров, Г.И.Гусев,
Ю.С.Пименов, В.И.Толкунов, Н.Д.Хмель), жан-жақты білім алып, оны өз іс-
әрекетінде шығармашылықпен қолдануда жалпы ептіліктерді қалыптастыру
мәселелерін (М.Ә.Құдайқұлов, Г.И.Щукина, Я.Г.Гендлер, Ш.Х.Чанбарисов,
С.К.Исаева), студенттің өзіндік жұмысы оқытушының қатысуынсыз өтетін
үдеріс мәселелерін (В.П.Андропкина, В.Е.Величина, Е.Ф.Гостева, И.М.Деева),
өзіндік жұмыс оқып-үйренуші қызметінің басты бағыттары мәселелерін
(А.Е.Әбілқасымова, Г.Н.Кулагина, Т.С.Сабыров, С.С.Смаилов, Р.С.Омарова),
өзіндік жұмыспен шұғылдануда өзін-өзі басқару мәселелерін (Т.М.Давыденко,
И.Ф.Исаев, В.А.Краковский, М.С.Керимбаева, Л.И.Новикова, М.В.Кларин т.б.)
зерттеген шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалды.
Осындай талдау нәтижесінде өзіндік жұмыстың құрылымы әртүрлі
болатындығы және ол келесі элементтерден құралатындығы көрсетілді: оқу
материалын қабылдау мен ұғыну бойынша жұмыс; конспект жазу; оқу әдебиетін
оқып-үйрену; оқу ақпаратын білімге айналдыру; проблемалық жағдайлар және
тапсырма орындау арқылы білімді бекіту; баяндама, реферат, курстық жұмыс
және т.б. дайындау. Сонымен бірге өзіндік жұмыстың көрсетілген
элементтерінің ЖОО оқытудың формалары және әдістерімен тығыз байланысты
екендігі, ол элементтердің тұрақты болмайтындығы, ұйымдастыру формалары
мен әдістерінің күрделенуіне байланысты өзгеретіндігі, оқытудың әрбір
кезеңінде СӨЖ-дің түрлі элементтері басымдылық танытып отыратындығы
айқындалды.
Жоғары оқу орындарында СӨЖ ұйымдастыру мәселесіне талдау жүргізу
студенттердің кәсіби даярлығының тиімділігін арттырумен байланысты
практикалық маңызы бар ғана проблема емес, ол ең алдымен, адамның білім
алуға деген қабілетінің табиғатын түсіну проблемасы екендігін көрсетті
және берілген тұжырымдарды жүйелеп, анықтама жасауға мүмкіндік туғызды:
Студенттердің өзіндік жұмыстары – бекітілген сабақ кестесі және одан
тыс уақытта мақсат қоя отырып, оқу іс-әрекетін жүзеге асыруды, оның
тәсілдерін меңгеруде психикалық дамуды қамтитын, өздігінен білім алу, бар
білімді шыңдау және жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі ұғымымен қатысты
танымдық әрекет[26].
Ал, өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру – студенттердің оқу іс-әрекеті,
ғылыми-зерттеу жұмыстары, тәрбиелік іс-шараларына басшылық жасай отырып,
олардың өзіндік танымы мен дамуына ықпал ету үдерісі.
Жалпы, Студенттің өзіндік жұмысы ұғымына талдау жасай келе, оның
құраушыларын тәрбиелік, дидактикалық, креативтік, жеке тұлғалық
аспектілері бойынша топтастырады.
СӨЖ негізгі аспектілерінің мәні мынада:
-тәрбиелік – жеке адамды әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыру бағытында
оларды жаңа өмірге дайындап, қоғамда өз бетінше әрекет жасай алуы туралы
ұғымдар тізбегі;
-динамикалық – оқып-үйренуде білім, біліктілік және дағды мазмұнын
меңгеру өзбетіндік әрекет арқылы жүзеге асырылады;
-креативік – студенттің таным белсенділігінің шығармашыл қуатын, мінез-
құлқын ғылыми еңбекке баулу басты назарда болады;
-жеке тұлғалық – студенттің табиғи және әлеуметтік ерекшеліктері мен
қасиеттерінің жиынтығын көрсетеді.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесіне көптеген зерттеулер
арналған. Өзіндік жұмысқа берілетін анықтамалардың әртүрлілігіне
қарамастан, оларды бірнеше шағын топтарға бөлуімізге болады.
Н.Г.Даири өзіндік жұмыстың мәнін былайша ашады. Бұл жұмысты студент
өз бетімен орындайды, ол өзінің біліміне, іскерлігі мен мен
сеніміне, өмірлік тәжірибесі, дүниетанымына сүйене отырып атқарады.
Г.Н.Кулагина өзіндік жұмысты студенттің іс-әрекет құралы,
белсенділігі мен өз бетімен білім алуға дайындығы деп түсіндіреді.
И.Т.Протасовтың ойынша, өзіндік жұмыс біліктілік пен іскерлік
жиынтығы.
П.И.Пидкасистый өзіндік жұмысты танымдық іс-әрекетті дамыту құралы
ретінде қарастырады.
Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, өзіндік жұмыстардың бірнеше түрлерін
орындағанда студенттерде танымдық және әлеуметтік мотивтер қамтылған,
түрлі мотивтер құрылымы орнығады. СӨЖ бірнеше түрлерінің мүмкіншіліктерін
ескере отырып студенттерде мотивті қалыптастырудың педагогикалық
стратегиясы мен арнайы педагогикалық технологиясы құрастырылды. Осы орайда
студенттермен жүргізілген сауалнама нәтижесінде алынған мотивтер тізімі
келтірілді (жаңа білім алуға деген ынта, жұмыстың өзі үшін маңыздылығын
түсіну, өзін-өзі шыңдау ниеті және т.б.). Диссертацияның 1.2
тармағында кредиттік оқыту жағдайында студенттердің өзіндік жұмыстарының
рөлі мен маңызы көрсетілді. Оқытудың кредиттік жүйесі – жеке тұлғаны
шығармашылық негізде, өз бетінше білім алуға мүмкіндік беретін жаңа
технология. Бұл жүйенің дәстүрлі жүйеден айырмашылығы – мемлекеттік
стандарт талаптарына сай жоғары деңгейдегі білімді студент өз
белсенділігі арқылы меңгереді. Бұл студент бойында өзіндік жұмыс
дағдыларының қалыптасуына ерекше ықпал етеді.
Кредит – студенттің оқу жұмысының көлемін өлшеу бірлігі болып
табылады, яғни студенттің білімі, іскерлігі аудиториялық сағатпен емес,
кредитпен өлшенеді. Кредиттік жүйе бойынша оқытуда оқу үдерісін
жандандыру үшін басшылыққа алынатын негізгі қағидалар мен бағыттары
тиянақталды. Қазіргі таңда Қазақстандағы ЖОО-ның кредиттік жүйеге жаппай
көшуіне байланысты студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруды дамытуға
мүмкіндік беретін жаңа тәсілдер пайдалануда. Олардың ішінен мыналарды бөліп
айтуға болады: студенттерге өзіндік жұмыс әдістерін үйрету; студенттердің
танымдық әрекеттерінде өзін-өзі реттеуді қалыптастыру; болашақтағы білім
және кәсіптік әрекет үшін қажетті оқу материалын игеруде өзіндік жұмыс
мотивациясын меңгеру қажеттілігі; студенттердің өзіндік жұмыстары үшін
тапсырмаларды дараландыру; танымға деген тұрақты қатынасты қалыптастыру;
студенттердің өзіндік жұмыстарына әдістемелік қолдау; студенттердің өзіндік
жұмыстарын бақылауды ұйымдастыру; студенттердің өзіндік жұмыстарының
нәтижелерін бағалау; компьютерлік техниканы пайдалану мүмкіндіктері.
Оқытушының басшылығымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысы,
студенттің өз бетінше жұмысы, оқытушының студентпен жұмысы – дәрісханада
және дәрісханадан тыс жүргізілетін оқытудың түрі ретінде бағамдалып,
кредиттік оқытудың тиімді жақтары көрсетілді: оқып-үйренуші оқу
бағдарламасымен өз бетінше жұмыс істей алады; оқытушы мен оқып-үйренушінің
арасында тығыз байланыс жүзеге асады; оқытудың белсенді әдістерін қолдану
арқылы оқу ашылады және олар толығырақ іске асады; оқу материалын сапалы
және белсенді меңгеруге қолайлы жағдайлар тудырылады, танымдық қызығушылық
меңгереді; өз бетінше жұмыс істеу іскерлігі дамиды.
Сонымен өз бетінше жұмыс істеу дегеніміз – білім алушылардың оқу
үдерісіндегі өз бетінше танымдық әрекеттерін ұйымдастыру мен басқарудың
арнайы педагогикалық құралдары түрінде көрінетін жасанды педагогикалық
конструкциялар. Өз бетінше жұмыстарды жүргізудің оқыту үдерісіндегі
ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, жоғары оқу орнындағы студенттердің оқу
уақытындағы жұмысты ұйымдастырудың негізгі түрі – бұл дәрістер мен
практикалық сабақтар. Әр сабақтың жоспары нақты іс-әрекет түрлерінен
тұратындығы да белгілі. Яғни, әр сабақтың теориялық, әдістемелік жобасын
жасау ісі студенттердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіби
мамандықты игерудегі мақсатқа ойдағыдай қол жеткізу және психологиялық
жағымды ахуал туғызу, ізгілікті қарым-қатынас ұстанымы бойынша жүзеге
асады. Студенттерді танымдық іс-әрекетке үйрету үшін дәрістерде олар жаңа
білімді игеруіне дәнекер болатын әрекеттердің ерекше түрлері мен
тәсілдеріне көңіл бөлінеді.
Өзбетінше орындалатын жұмыстарды ұйымдастыру барысында мынадай
дайындық жұмыстарына да көбірек назар аудару қажет:
- өзіндік жұмыс тақырыптары таңдалынады, қалыпқа келтіріледі;
- өзіндік жұмыстың мақсаты белгіленеді (нені білу, нені іздестіру,
нақты зерттеу бағыты, шешім табу т.б.);
- операцияның, өзіндік іс-әрекеттің реттілігі ойластырылады;
- материалдық база дайындалады (дидактикалық материалдар, техникалық
құралдар, әдебиеттер т.б.);
- өзіндік жұмысты орындау, ұйымдастыру туралы кеңестер мен нұсқаулар
беру;
- жұмыс нәтижелерін хаттау тәсілдері, қорытынды және аралық бақылау,
студенттердің өзіндік жұмыстарына дер кезінде көмек көрсету мәселелерін
ойластыру т.б.
1.2 Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері және оған қойылатын
талаптары мен шарттары
Оқыту үдерісі - екі жақты үдеріс. Оқытушы мен студентттің өзара іс-
әрекеті жағдайында, ол екеуінің өзара белсенділігінің нәтижесінде студент
білім алады, дағды мен іскерлікке үйренеді. Оқытушы осы үдерісті басқарады.
Сонымен, оқыту дегеніміз студенттің білім жолындағы белсенділігін басқару,
соның нәтижесінде ол білімді меңгереді, дағды мен іскерлікке машықтанады.
Оқыту үш факторға байланысты: немен оқытады, кім және қалай оқытады,
кімді оқытады. Біріншіден, оқудың сипаты меңгерілген (білуге тиісті)
материалға, оның мазмұнына, оқыту жүйесіне байланысты. Екіншіден, оқытудың
сипаты оқытушының әдістемелік шеберлігіне және тәжірибесіне, жеке басының
ерекшелігіне, сондай-ақ, әрбір нақтылы жағдайда қолданатын оқыту
әдістемесіне байланысты. Үшіншіден, оқу үдерісі студенттің ерекшелігіне,
психикалық дамуына (ақыл-ойы, эмоцияналдығы, еркі), оның оқуға қалыптасқан
қатынасына (көзқарасына), икемділігіне, бейімділігіне, қызығуына
байланысты, яғни өзіндік оқу іс-әрекеті үдерісінің негізгі мәнін былайша
көрсетуге болады:
1. Студенттерде оқуға жақсы қатынасты, қоғамдық
мотивтерді қалыптастыру.
2. Білім жүйелерін меңгеру.
3. Дағдылар, іскерлік іс-әрекеттердің тәсілін жетілдіру.
4. Студенттің ақыл-ойын дамыту - белсенді, өздігінен, шығармашылық
ойлау тәсілін дамыту, өз бетімен ізденіп білім алуға құштарлығын, дағдысын
қалыптастыру.
5. Оқу үдерісінде тәрбиелеу, әртүрлі сабақта дүниетанымдық көзқарасты,
сенімді, адамгершілік қасиеттерді, мінез-құлықтың жағымды мотивтерін
қалыптастыру.
Студенттердің өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқытушының
міндеті мынадай:
1) ақпарат беру, ғылыми түсінік қалыптастыру;
2) студенттердің оқу-танымдық жұмысын ұйымдастыру;
3) оқу үдерісіндегі қиындықты жеңуге студенттерге жәрдемдесу,
проблемалық мәселені шеше білуге үйрету;
4) студентті шығармашылыққа, қызығушылыққа және дербестікке
ынталандыру;
5) студенттердің оқудағы жетістіктерін бағалау т.б.
Сонымен, оқытушының өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі
мақсаты студенттерге ғылыми ақпарат беру, оқуын бақылау және білімді
игергендігін бағалау арқылы әрбір студенттің оқуын тиімді ұйымдастыру және
осылардың негізінде білім мен біліктерін жаңа жағдайда қолдана білуге,
шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету.
Өзіндік оқу іс-әрекетіндегі студенттің төмендегідей міндеттері
белгіленген:
1) білімді, дағдыны, іскерлікті игеру, дүниетанымды нығайту және
білімді өмірде қолдана алу;
2) оқу тапсырмаларын шешуге, ізденуге күш салу, оқуда жетістіктерге
жетуге өзін-өзі ынталандыру;
3) мәдени құндылықтар мен адамзат тәжірибесінің, қоршаған орта
құбылыстары мен үдерістердің әлеуметтік мәнділігін және маңыздылығын ұғыну;
4) нақты оқу пәндерінің мазмұнын ғылыми негізде меңгеру, теориялық
білімін тереңдету, қоршаған дүние туралы таным, ақпарат жинау және
практикада қайта жаңғыртып, өңдеп өмірде қолдану.
Оқудың нәтижесі білімнен, дағдыдан, іскерліктен, қатынастар жүйесінен
және студенттің жалпы дамуынан танылады.
Студенттің өзіндік оқу іс-әрекеті мыналарды қамтиды:
1) білім жүйелерін игеріп алу және өмірде қолдана отырып, оларға
сүйену;
2) оқу жүйелерін меңгеру арқылы дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру;
3) оқу мотивтерін (оқуға деген түрткі, дәлел, себептерді) дамыту, оның
қажеттілік мәнін, мәнісін түсіну;
4) өзінің қызметін (іс-әрекетін) және психикалық үдерістерін (ес,
қабылдау, ойлау, сөйлеу, еркін, эмоциясын, т.б.) басқару қабілетін дамыту.
Студент үшін оқудың тиімділігі ішкі және сыртқы критерийлерімен
(белгілерімен) анықталады. Ішкі белгілер ретінде студенттің оқудағы
жетістіктерін және академиялық үлгерімін, сонымен бірге білімділігін,
дағдысын, іскерлік сапасын, даму деңгейін, машықтану мен зерделілігін алуға
болады. Академиялық үлгерім балдық бағадан көрінеді. Оқудағы жетістік - аз
күш (аз шығын) жұмсап, жоғары нәтижеге жету.
Зерделілік дегеніміз жаңа бағдарламаларды игеруге және оқытудың алда
тұрған мақсаттарына сәйкес студенттің оқыту мен тәрбиелеудің әсерімен әр
түрлі психологиялык, жаңғырулар мен өзгерістерді қабылдауға іштей дайын
болу. Басқаша айтқанда, зерделілік - білімді игеруге жалпы қабілеттілігі.
Оқу оқығанды ойға тоқу - бұл тезаурус, яғни толық түгел игеру, бәрін
қамту немесе меңгерген білімдер, дағдылар және іскерлік қоры. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік білім стандартынан туындайтын ғылыми мазмұндарды
игеруде күтілетін нәтижеге сәйкес білім, дағды мен іскерлік жүйесін өз
бойына жинақтау. Білім игеру үдерісі кезеңдер бойынша жүзеге асырылады және
соған сәйкес тиісті деңгейлері болады[45].
Студенттердің өзіндік оқу іс-әрекеті шығармашылық сипат алған жағдайда
ғана оқу үдерісінің танымдық сипаты артады. Студенттердің өзіндік оқу іс-
әрекетін шығармашылық деңгейге дейін дамыту болашақ маман даярлаудың
сапасын көтерудің негізі болып табылады. Өзіндік оқу іс-әрекетінің
шығармашылық сипаты - ұзақ үдеріс, ол студент пен оқытушының екі жақты
еңбегін талап етеді. Бұл еңбек өз жемісін беру үшін оның шығармашылыққа
әсерін білу керек, сондай-ақ дербестік және шығармашылық белсенділікті
тиімді дамытудың қандай жолдары, құралы мен әдістері бар екенін білген
дұрыс.
Жоғары оқу орындарында өзіндік жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндіктер өте
көп. Оқытушы студентердің өз бетінше орындайтын жұмысының түрлерін әр
пәннің ерекшелігін ескеріп, күні бұрын жоспарлап, әрбір тақырыптың ауыр-
жеңілдігіне қарай ұйымдастыруға болады. Сонда ғана әр топтағы сабақ
жүйелі, ал студенттердің өз бетінше орындайтын жұмысы сапалы
болады.
Өзіндік жұмыс арқылы студенттердің іс-әрекетінің дербестігі
артады. Өзіндік жұмыс - студенттердің шығармашылық қабілеті мен
біліктіліктерін дамытуда, олардың барысында тиімді, әрі өнімді еңбек
етуіне мол мүмкіндіктер жасайды. Өзіндік жұмысты оңтайлы ұйымдастыру
елеулі практикалық міндет және маңызды ғылыми проблема болып
табылады.
Студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды
топтастыру өте күрделі мәселе. Сондықтан студенттердің өзіндік жұмыстарын
топтастыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескеруіміз керек.
Студенттердің өзіндік жұмысы деп олардың аудиториядан тыс жеке немесе
топ болып орындау арқылы білім алуға, меңгеруге және машықтануға
бағытталған оқу жұмыстарын айтады. СӨЖ мөлшері оқу жоспарында көрсетіледі
және оның бір бөлігі (ОБСӨЖ) оқытушы жүктемесіне енеді. Оқытудың күндізгі
бөліміндегі пән сағатының 70% СӨЖ құрайды, ал оның 50 % оқытушы
басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысына жұмсалады[46].
Білім берудің осындай түрі арқылы студент өз бетінше жеке жұмыс
істеуге, білім алуға және оны меңгеруге мүмкіндік алады және машықтанады,
үйретіледі. Бұл кезде баса назар аударатын жай студент теориялық біліммен
қатар практикалық машықтануға тиіс. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін
оқытушының қолында көптеген әдістемелік құралдар мен студентке беретін
тапсырмалар болуы тиіс. Олар арқылы оқытушы студенттің пәнді жеке игеруін,
оның шығармашылық негізде ойлауын, оның іскерлігін дамытуға ықпал етеді,
жетілдіреді және үйретеді.
СӨЖ тапсырмаларын орындау реферат, кейс, крассворд, есептеу және сызба
жұмыстары т.б. түрлерінде орындалуы мүмкін. СӨЖ ойдағыдай әрі нәтижелі
орындалуы үшін тапсырманың анық, түсінікті және дәл берілуіне, оның
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты болатындығына
баса назар аудару қажет.
Оқытушының басшылығымен орындайтын студенттің өзіндік жұмысына (ОБСӨЖ)
келетін болсақ, ОБСӨЖ - аудиторияда өткізілетін сабақтың ерекше түрі.
Сабақтың мазмұны мен мақсаты пәннің оқу бағдарламасымен, курстың
концепциясымен және ЖОО кітапхана қорының және оқу орнының техникалық
мүмкіндігімен анықталынады. ОБСӨЖ сабақ кестесіне ендіріледі, өткізетін
аудиториясы, уақыты және сабақты өткізетін оқытушының аты жөні көрсетіледі.
Студенттің өзіндік жұмысының құрылымы:
• тақырыптар тізімі;
• тапсырманы орындау үшін кеңестер;
• тапсыру реті, мерзімі;
• бағалау тәртібі;
• қажетті әдебиеттер тізімі мен интернет сайты.
ОБСӨЖ ұйымдастыру және оны өткізу формасы берілген тапсырмаға
байланысты оқулықпен жұмыс істеу түрінде немесе жеке талдау жасау түрінде
өтіледі. Ол консультативтік, интерактивтік түрде де өтілуі мүмкін. Сабақтың
мұндай түріне күнделікті рейтингі төмен, қосымша кеңес алғысы келетіндер,
берілген тапсырманы орындауда қиындыққа кездескен студенттер үшін
ұйымдастырылады. ОБСӨЖ қатысатын студенттер санын оқытушы (тьютер)
студенттердің күнделікті рейтинг балдарына сәйкес реттеп отырады. ОБСӨЖ
оқытушы мен студенттің бірге орындайтын жұмысы болғандықтан оны өткізу
формасы СӨЖ өзгеше болуы әбден ықтимал. Осы мақсатта ОБСӨЖ тренинг,
пікірталас (дискуссия), іскерлік немесе дидактикалық ойындар, тұсау кесер
(презентация), кейс құрастыру, топ немесе жеке жобалар жасау түрінде
өтіледі.
ОБСӨЖ кеңес беру және бақылау функцияларын орындайтынын да ескеру
қажет.
ОБСӨЖ құрылымы:
• тақырыптары;
• тапсырмалар және сұрақтар;
• тақырыпты өткізу немесе қабылдау формасы;
• тапсырманы орындау үшін кеңестер;
• студенттің сабақтағы белсенділігін арттыратын танымдық тарату
материалдарын (активные раздаточные материалы) пайдалану;
• тапсыру реті, мерзімі;
• бағалау тәртібі (баға критериі);
• қажетті әдебиеттер тізімі мен интернет сайты;
• сабақ кестесіне ендірілуі, уақыты, өтілетін орны, оқытушының аты жөні.
• СӨЖ, ОБСӨЖ қабылдау кестесі (сабақтардың әдістемелік нұсқауларында
көрсетілуі мүмкін) [47].
Студенттің игерген теориялық білімдері мен меңгерген практикалық
біліктілігін бақылайтын және өлшейтін құралдарына келетін болсақ, студент
білімін бақылау және тексеру оқу үдерісінің негізгі және ажырамас бөлігі
болып табылады. Бұл жүйе диагностикалық, бақылау және тексеру сияқты
міндеттерді ойдағыдай атқаруы үшін оқытушы тексерудің арнаулы әдістері мен
құралдары болуы қажет немесе оны дайындау керек. Осы мақсатта пән
материалдарын игеру дәрежесін анықтайтын бақылау сұрақтары мен тест
тапсырмалары пайдаланылады. Студенттің белгілі бір мамандықты игерудегі
білім дәрежесі, оның дайындығының сапасын тексеру алдын ала сараптап өткен,
құрастыру мазмұны пән бағдарламасына сәйкес келетін, құрылымы тестология
принциптерін қанағаттандыратын, яғни стандартталған тексеру құжаттарын
қолдану қажет. Сонымен қатар қолданылатын рейтинг жүйесі, студент білімін
бағалау критериялары анық түсінікті және біріңғай болғаны жөн.
Оқытудың кредиттік жүйесінде қолданылатын бақылау құралдары мен
бағалаудың түрлері:
А) бақылау құралдары:
• Пәндердің шептік (рубежный) бақылау сұрақтары;
• Тест тапсырмалары;
• Емтихан сұрақтары.
Б) өлшеу әдістері:
• Рейтинг түрі;
• Емтихан формасы;
• Кредиттік көрсеткіш;
Университетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда
студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде,
әріп сан (пайыздық) түрінде іске асырылады. Студенттердің білім дәрежесін
бақылау мақсатында күнделікті, аралық және қорытынды бақылаулар (емтихан)
қолданылады[48].
Күнделікті бақылау студенттің әр сабақты меңгеру дәрежесін тексеру
үшін жүргізіледі. Ол бес балдық жүйе бойынша бағалануы мүмкін. Студенттің
пәнді игеру дәрежесін және білімін тексеру үшін күнделікті бақылаудың
мынандай түрлері қолданылуы мүмкін:
• Бақылаудың ауызша түрі, (тараудың бір немесе бірнеше тақырыптарын
өткен соң, оның меңгерілуін тексеру мақсатында сұрақтарға жауап немесе
ситуациялық талдау түрінде өткізілуі мүмкін);
• Жазбаша бақылау, (курстың белгілі бір тарауын өткен соң, оның
меңгерілуін тексеру мақсатында есеп шығару, ситуацияны талдау,
практикалық тапсырманы орындау немесе бақылау сұрақтарына жазбаша
түрде жауап беру арқылы жүргізіледі);
• Ауызша және жазбаша бақылау (бір немесе бірнеше модуль бойынша ауызша
және жазбаша түрде жауап беру түрінде жүргізіледі);
• Үй тапсырмасын қорғау және презентациялау (үй тапсырмасының
меңгерілуінің дұрыстығын, өткізілген тақырыптарды қорыта алуын,
олардың арасындағы логикалық байланыстарды анықтап, оны көпшілік
алдында дәлелдей алуын тексеру мақсатында жеке не топ болып орындау);
• Дискуссия, тренинг, дөңгелек стол т.б. (студенттің жеке, көпшілік
жағдайында немесе ойын түрінде проблемалық сұрақтарды талдай, ойлай
және шешім қабылдай алуын, сонымен қатар, оның меңгерген дағдыларын
тексеру мақсатында өткізіледі);
• Тест (пәннің жеке, не бірнеше немесе бүкіл тарау бойынша тест
сұрақтары түрінде құрылған тапсырмаға берген (жазбаша жауабы арқылы
білімін тексеру және бағалау) [49].
Жоғарыдағы аталған әдістердің жалпы рейтингтік бағадағы жеке-жеке
үлесін университеттің, институттың оқу әдістемелік басқармасы анықтайды.
Қорытынды бақылау емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі кәсіптік
білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында өткізіледі. Кейде
бірнеше пәнді біріктіре отырып емтиханды өткізуге болады. Мұндай жағдайда
әр пән жеке-жеке бағаланады.
Емтиханды компьютерде не жазбаша (матрицалы) тест түрінде, ауызша,
жазбаша, аралас (тест ауызша) түрде өткізуге болады. Емтиханның өту
формасын, рейтингтік балдың үлесін факультеттің оқу әдістемелік кеңесі
тағайындайды. Мысалы, рейтингтік балдың 40 % үлесін күнделікті, шептік
(рубежный) бақылау және СӨЖ тапсырмаларын орындағаны үшін жұмсалса, ал
қалған 60% үлесі қорытынды емтихан рейтингтік балын құрайды.
Рейтингтік балды басқаша: 50+ 50, 30+ 70 немесе 60+ 40 пайыз болып та
бөлінуі мүмкін. Рейтингтің бірінші үлесін дәріс беретін тьютерлер (дәріс
беретін оқытушы), ал екінші бөлігін тест орталығы немесе емтихан қабылдаушы
анықтайды.
Қажетті оқулықтар мен Web сайттар тізімі бойынша кредиттік технология
бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың басты және негізгі ерекшелігінің бірі,
ол студенттің өз бетінше білім алуын жүйелі түрде ұйымдастыру болып
табылады. Осы ойды іске асыруда студенттің ізденімпаздық жұмысына көмек
ретінде оқытушы силлабус, әдістемелік нұсқаулар, негізгі оқулықтармен қатар
қосымша және ұсынылатын әдебиеттер тізімін және ондағы қажетті тақырыптар
мен тараулардың бетін көрсетуі керек. Сонымен қатар интернеттен игерілетін
тақырыптарға сәйкес келетін Web сайттар тізімін көрсеткен дұрыс.
Пәннің оқулықпен жабдықталу картасы бойынша пәннің оқулықтармен
жабдықталу дәрежесі анықталынады, яғни аудиториялық (лекция, практикалық,
лабораториялық, семинарлық) немесе аудиториядан тыс (курстық және дипломдық
жұмыстар, СӨЖ тапсырмалары т.б.) сабақтарға қажетті әдебиеттер туралы толық
мәлімет алынады және оқу әдістемелік құралдармен жабдықтауда жоспарлауға
көмегін тигізеді.
Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың шарттарына :
оқытушының нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және
аяқтаудың уақытын белгілеуі, оқытушының басшылығымен студенттердің
дербестілігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен
істеуі, оған әсер етеін мотивтер және т.б. Осыған орай
студенттердің өзіндік жұмысын арнайы бөлінген уақыт ішінде оқытушының
тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс деп айту
жеткіліксіз. Мұндай анықтамада оны ұйымдастырудың негізгі белгілері
көрсетілмеген. Өзіндік жұмысты оқытушының дұрыс басқара білуі және
студенттердің дербестік әрекетінің дәрежесінің артып отыруы – осы
жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады[50].
Студенттердің өзіндік жұмысының маңызын толығырақ түсіну үшін,
оның атқаратын негізі мен міндеттеріне мына төмендегілер жатады:
1. Студенттердің дербестік қабілетін мейлінше арттыру.
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
3. Студенттерге оқуға қажет біліктер мен дағдылар қалыптастыру.
4. Таным ақыл-ой қабілетін қалыптастыру [51].
Университет қабырғасындағы өзіндік жұмыс – оқу үдерісінің бір
бөлігі, оқыту әдісі, оқу-танымдық әрекеттің тәсілі, сипаты,
бірізділігі, типі, тексеру формасы жоспарланған мақсатты оқу әрекеті.
Кейбір педагогтар студенттің өздігінен білім алуы оқытушының
қатысуынсыз өтетін үрдіс деп есептейді. Алайда, өзіндік жұмысты оқу
үрдісінің бір бөлшегі десек, онда ол басқарылатын жүйе, яғни оқытушы
мен студенттің бірлескен әрекеті. Өзіндік жұмыс тек қана үй
тапсырмасы емес, ол – барлық сабақтардың жиынтығы. Өіндік жұмыстың
негізі дәріс сабақтарында беріледі. Сондықтан студенттің өз бетімен
істейтін жұмысы оқытушы тарапынан қадағаланып отырады.
Өзіндік жұмысты басқарудағы оқытушының әрекеті мына төмендегідей
болады:
- жұмыстың мақсаты мен міндетін айқындау;
- білімі мен тәжірибесін беру;
- әрекетті ұйымдастыру;
- өзіндік жұмысты жоспарлау;
- оқу-әдістемелік нұсқаулар дайындау;
- өзіндік жұмысты тексеру формасын анықтау және т.б.
Өзіндік жұмыстың нәтижелі болуы оны ұйымдастыра білумен тығыз
байланысты. Ұйымдастыру жұмысы ұйымдастыру-әдістемелік және ғылыми-
әдістемелік болып бөлінеді.
Ұйымдастыру-әдістемелік іс-шаралар:
- өзіндік жұмысты жоспарлау, кесте түзу;
- оған кететін уақытты анықтау;
- оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз ету;
- техникалық құралдар дайындау;
- тексеру формасын, мерзімін анықтау;
Ғылыми- әдістемелік іс-шаралар:
- оқу материалымен жұмыс істеудің жолдарымен таныстыру;
- әдістемелік басшылық жасау;
- қажетті құжаттардың нұсқауын дайындау;
- нәтижеге талдау жасау[52].
Өзіндік жұмыстар әртүрлі әдістер арқылы іске асырылады,
мысалы: жаттығу, кітаппен жұмыс істеу, бақылау, есеп шығару, эксперимент
жүргізу.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының бірі – жаттығулар
мен тапсырмалар болып табылады. Сондықтан жоғары оқу орындарында әрбір
курста оқытушының басшылығымен, студенттер жаттығуларды өз бетімен
орындауға тырысады. Студенттердің өзіндік жұмысы болашақ маманның
шығармашылық ойлауын, танымдық қызығушылығын және арнайы білім алуын
қамтамасыз ететіндіктен жаттығулардың маңызы зор.
Сонымен, студенттердің өз бетінше жұмысының педагогикалық тиімділігі
– оқытушының жұмысқа жасаған басшылығының сапасымен тікелей байланысты.
Егер де оқытушы жұмысты дұрыс ұйымдастырса, студенттердің алдына қойған
мақсаты да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да
ойдағыдай болмақ. Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – студенттің
берілген тапсырманы оқытушының көмегінсіз орындауы.
1.3 Кредиттік оқыту жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысын
ұйымдастыру мәселелері
ҚР Білім және ғылым министрлігінің кредиттіік технология Ережелеріне
сәйкес студент кредиттік балды жинақтау әдісі арқылы топтайды.
Студенттің оқу процесі кезіндегі жинақтайтын жалпы кредиттік балы оның
оқу іс-әрекеттеріне сай берілетін балл жиынтығынан құралады, яғни 100%
кредиттік балдың 40% үлесін студент оқу үдерісінде (күнделікті
аудиториялық сабаққа қатысу белсенділігі, мерзімдік бақылау, ОБСӨЖ, СӨЖ
жинақтауы тиіс, ал қалған 60% емтихан арқылы жинақтайды.
Рейтинг балын тура осылай бөлу шарт емес, әр жоғары оқу орны оны өз
ерекшеліктерін ескере отырып:
30% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz