Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АТА.АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Ата.анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ата.анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің тұлғалық. психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. АТА.АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ШАРТТАРЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.1. Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру әлеуметтік.психологиялық бейімделу фактор ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны қалыптастыру технологиясы
2.3. Психологиялық.әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың ұстанымдары ...
Қорытынды ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .
Қосымшалар ... ... ..
1. АТА.АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Ата.анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ата.анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің тұлғалық. психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. АТА.АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ШАРТТАРЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.1. Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру әлеуметтік.психологиялық бейімделу фактор ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны қалыптастыру технологиясы
2.3. Психологиялық.әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың ұстанымдары ...
Қорытынды ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .
Қосымшалар ... ... ..
Жұмыстың жалпы мазмұны. Магситрлік диссертациялық зерттеу жұмысы–ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелерін зерттеуге арналады. Зерттеуші ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенудің және психологиялық бейімдеудің негізгі шарттарын бөліп көрсетіп, зерттеліп отырған мәселенің теориялық негіздемесіне талдау жасап, эксперементтік тұрғыда дәлелдеген.
Зерттеудің көкейкестілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық себептерге байланысты және де басқа да әртүрлі себептер тұрғысынан ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың саны артуда. Осыған байланысты ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселесі және оларға білім беру тәрбиелеу процесі, сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес жалпы педагогика, психология, әлеуметтік педагогика, әлеуметтік психология және тағы басқа ғылымдардың ғылыми білім саласында өзекті болып отыр. Бұл жағдай, яғни ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселелері және олардың психологиялық-әлуметтік бейімделуі психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу нысанына айналды.
¬¬ Елімізде соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті толғандыруда. Әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Қазақстан-2030» даму стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлғасының әлеуметтік қалыптасуының, сонымен қатар психологиялық жағынан бейімделуінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның іс-әрекеті толығымен тәртіпке салынып қадағаланылады, бұл бала дамуында артта қалушылықты, масылдықты, жеке басы еркін ұйымдастырудың төменгі деңгейін туындатады.
Сонымен қатар, әлеуметтендіруге байланысты ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде әлеуметтендіру деңгейлері мен факторлары және «әлеумет-тендіру», «бейімдеу» ұғымдары бөліп қарастырылады. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп болады.
Зерттеудің көкейкестілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық себептерге байланысты және де басқа да әртүрлі себептер тұрғысынан ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың саны артуда. Осыған байланысты ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселесі және оларға білім беру тәрбиелеу процесі, сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес жалпы педагогика, психология, әлеуметтік педагогика, әлеуметтік психология және тағы басқа ғылымдардың ғылыми білім саласында өзекті болып отыр. Бұл жағдай, яғни ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселелері және олардың психологиялық-әлуметтік бейімделуі психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу нысанына айналды.
¬¬ Елімізде соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті толғандыруда. Әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Қазақстан-2030» даму стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлғасының әлеуметтік қалыптасуының, сонымен қатар психологиялық жағынан бейімделуінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның іс-әрекеті толығымен тәртіпке салынып қадағаланылады, бұл бала дамуында артта қалушылықты, масылдықты, жеке басы еркін ұйымдастырудың төменгі деңгейін туындатады.
Сонымен қатар, әлеуметтендіруге байланысты ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде әлеуметтендіру деңгейлері мен факторлары және «әлеумет-тендіру», «бейімдеу» ұғымдары бөліп қарастырылады. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп болады.
АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру
мәселесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ШАРТТАРЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ТҰРҒЫДАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру
әлеуметтік-психологиялық бейімделу фактор
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны
қалыптастыру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Психологиялық-әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы мазмұны. Магситрлік диссертациялық зерттеу жұмысы–ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық
бейімделу мәселелерін зерттеуге арналады. Зерттеуші ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенудің және психологиялық
бейімдеудің негізгі шарттарын бөліп көрсетіп, зерттеліп отырған мәселенің
теориялық негіздемесіне талдау жасап, эксперементтік тұрғыда дәлелдеген.
Зерттеудің көкейкестілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық
себептерге байланысты және де басқа да әртүрлі себептер тұрғысынан ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың саны артуда. Осыған байланысты
ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселесі және оларға білім
беру тәрбиелеу процесі, сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан
қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес жалпы педагогика,
психология, әлеуметтік педагогика, әлеуметтік психология және тағы басқа
ғылымдардың ғылыми білім саласында өзекті болып отыр. Бұл жағдай, яғни ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселелері және олардың
психологиялық-әлуметтік бейімделуі психологтар мен педагогтар,
дәрігерлердің зерттеу нысанына айналды.
Елімізде соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған,
яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті
толғандыруда. Әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен
сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Бұл мәселе
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стартегиясына сай жетім
балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде
қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар
тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды
тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлғасының
әлеуметтік қалыптасуының, сонымен қатар психологиялық жағынан бейімделуінің
өзіндік ерекшелігі бар. Оның іс-әрекеті толығымен тәртіпке салынып
қадағаланылады, бұл бала дамуында артта қалушылықты, масылдықты, жеке басы
еркін ұйымдастырудың төменгі деңгейін туындатады.
Сонымен қатар, әлеуметтендіруге байланысты ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде әлеуметтендіру деңгейлері мен факторлары және әлеумет-
тендіру, бейімдеу ұғымдары бөліп қарастырылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін шетелдік,
отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық,
практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті
мәселені шешуге себеп болады.
Айталық, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
ерекшеліктерін және олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін
Е.М.Рыбиновский Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби,
И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды.
Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев,
В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. өзіндік
тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және
О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің
психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған. М.В.Осорина жетім
баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса,
В.С.Мухин балалар үйіндегі жетім балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың
негізгі себептерін зерттеген.
Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан жетім
балалардың өз мүмкіндіктерінің бағасын жоғарылату үшін жасайтын іс-
әрекеттерін сипаттаған. Отандық ғалымдар арасында, мінез-құлықтың ауытқуын
Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан
қарастырған. Мысалы, Л.К.Керімов өз еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта
тәрбиелеу тұжырымдамасын және ондағы педагогтың іс-әрекеттің белгілі
жүйесін жасап көрсеткен. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде девиантты мінез-
құлықтың әлеуметтік аспектілері қарастырылған. Бұл зерттеулер әрине,
біздің мәселеге де қатысты, өйткені жетім балаларды, девиантты, қиын
балалар қатарына да жатқызады. Қазақстандағы ата-анасының қамқорлығынан тыс
қалған балалардың дамуы мен оның тарихын Л.Г.Ақжаркенова зерттей келе
ондағы оқыту мен тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өзіндік
үлес қосты. Ал, ол жердегі дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды ендіру
әдістемесін Қ.Т.Жаңабаев зерттеген. Балалар үйіндегі еңбек тәрбиесін
Н.Н.Семеренко қарастырған. Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов,
А.А.Бодалев, В.В.Давыдов, М.Кле, А.Н.Леонтьев, отандық ғалымдар
З.У.Кенесарина, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева т.б зерттеулерінде жалпы
жасөспірімдердің әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір
тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп,
мінез-құлқын, дүниетанымын қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын
басқарып отыруға өз биліктері мен бостандығының алатын орнын айқындаған.
Ю.И.Юричка жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын
қарастырған.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында ғылыми тұрғыдан саралай келе,
келесідей нәтижеге көз жеткіздік, яғни жалпы орта мектептердегі оқушылар
мен ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік және
психологиялық дамуының ерекшелігі, олардың біреулері отбасында, ал
екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ
олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екенін
байқаса болады. Осы жайында бір жақты жинақталған, яғни бір жүйеге
келтірілген ақпарат өте аз. Сондықтанда ата-анасының қамқорлығынан тыс
қалған балалардың қоғамдық ортаға бейімделуі, әсіресе жасөспірімдік
кезеңдегі оның жеке тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік-
педагогикалық дамуына тоқталып, оны жан-жақты зерттеу қажеттілігі
байқалды.
Зерттеу жұмысы барысында ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың
еңбектеріне сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тек психологиялық ғана емес, сонымен
қатар оларды әлеуметтендіруде “әлеуметтік-педагогикалық” білімдермен,
жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көрдік. Бұл
мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов, Е.В.Стребелова,
Н.М.Михайлицкая және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз әлеуметтендіру
бейімдеу арқылы іске асырылатынына және адамдардың әлеуметтік тәжірибесі,
қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік.
Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену
үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды
әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Көптеген теориялық деректерді
талдау барысында біздің тарапымыздан қазіргі жағдайда жетім балаларға көмек
көрсету жүйесінде жетім балалар тәрбиеленетін мекемелер қызметінің бірнеше
жұмыс бағыттары айқындалды. Атап айтар болсақ, әлеуметтік, медициналық,
психологиялық, ұйымдастырушылық-тәрбиелеушілік. Мұндағы тәрбиеленушілердің
қоғамдық ортаға бейімделуі баланың әлеуметтік статусына сай емес,
медициналық тұрғыдан бұл типтегі балалар тұқым қуалаушылық тұрғысынан
дертке шалдыққан немесе нерв жүйкелері тозу арқылы ашушаң, ызақор болып
келеді. Мұның барлығы айналып келгенде олардың әлеуметтенуіне кедергі
келтіріп, әлеуметтендірудің тиімділігін төмендетеді яғни, балалар шынайы
өмірге даярланбайды. Оларды қоғамдық өмірге даярлауда өздерімен қатар бірге
алып жүретін адамдардың қажеттігі туындайды. Біздің ойымызша олар ең
алдымен әлеуметтік педагогтар, содан кейін психологтар, жалпы педагогтар.
Оларды әлеуметтендіруге қиыншылық тудыратын себептерге тоқталар болсақ,
олар әлеуметтік бейімделу деңгейлерінің, әлеуметтік белсенділіктерінің,
әлеуметтік құзыреттіктерінің, әлеуметтік құндылықтарының қалыптасуы
төмендегідей болып отыр. Оларды әлеуметтендіру әлеуметтік педагогтар-
тәрбиеші-педагог-қоғам жүйесі арқылы іске асырылуы тиіс деген тұжырым
жасауға болады. Демек, жетім балаларға әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан
көмек көрсету, өмір сүруге үйрету, өзімен қатар алып жүру әлеуметтік
педагог, психологтардың, тәрбиешілердің, кәсіби іс-әрекеттерінің жүйесі
болып табылады. Бұл жетім балаларды өзімен қатар алып жүру баланың
бойындағы жеке қасиеттерге сүйену арқылы іске асырылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық қалыптсуына және де әлеуметтік-
психологиялық бейімдеу және теориялық тұрғыдан жүйеге келтірілуі,
әдістемелік тұрғыдан нақты қарастыру, кезек күттірмейтін мәселе деп айтуға
болады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалар шектеулі қарым-қатынастың
шеңберіндегі әлеуметтік байланыстардың тұйық жүйесінде өмір сүреді.
Отбасының, білім беру жүйесінің әлеуметтендіру әсері барынша кемиді,
достарымен, құрдастарымен қарым-қатынас шеңбері тарылады. Қоғам мекемедегі
баланы шеттетіп, оны өзінен және де мәдени құндылықтар мен заңдылықтардан
алшақтатады. Балаға қоғамнан алшақтату жағдайында әлеуметтік мәдени
тәжірибені жеткізу қиындайды, ол ересек болған кезде де орны толмас
тапшылық болып қалады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың –дербес өмір сүруге
үйретуге қолғабыс етудің жолдарын іздеу болып табылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың үйі жағдайында әлеуметтендіру, өмірге
бейімдеу үдерісінде жетім балаларға қолдау көрсетудің психологиялық
жағдайларды жетілдірілудің өзектілігі арттып отыр. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың барынша нәтижелі тұлғалық және
әлеуметтік дамуы үшін жағдай жасауға болатын, олармен жұмыс жасаудың ерекше
әдісін табу аса қажет. Бірақ та, жоғарыдағы аталған ғалымдардың
еңбектерінде ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
тұрғыдан қолдау көрсету мәселесі көп зерттелмеген, осы мақсатында
диссертацияның, яғни зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу
мәселелері деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін теориялық
тұрғыдан негздеу және олардың тиімді ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау.
Зерттеудің нысаны: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
қоғамдық ортаға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі процесі.
Зерттеудің пәні:ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық бейімдеу факторлары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер:
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін теориялық тұрғыдан
айқындалса;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
бейімделу ұғымының мәні ашылса;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктерін айқындау;
– Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру
технологиясы тәжірибелік-эксперименттен өткізіліп, жүйелі түрде ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды оқыту, тәрбиелеу үдерісіне
ендірілсе, онда қоғамға, ортаға тез бейімделетін, өзін-өзі құрметтей
алатын, жоғары қажеттіліктерін сезіне алатын, яғни өзін-өзі
белсендендіретін Мен ұғымы қалыптасқан тұлға қалыптасады, өйткені бұл
қазіргі күнгі қоғам талабы.
Зерттеудің міндеттері:
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін анықтау;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
бейімделу ұғымының мәнін ашу;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктерін айқындау;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу шарттары туралы ғылыми-әдістемелік жүйені даярлау
және эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың әлеуметтенуі және психологиялық жағынан тұлғалық даму
ерекшелігі, қоғамның әлеуметтік-мәдени-экономикалық ерекшеліктеріне
тәуелді және ол әлеуметтік педагог, психолог тәрбиеші-педагог жүйесінің
ықпалы арқылы іске асырылады. Оларды әлеуметтендіру және тұлғалық
қалыптасуы үрдісі арқылы қоғамға дұрыс бейімделген, бойында рухани
құндылықтар сіңірілген ізгілікті, өзіне сенімді, толыққанды жеке тұлғалар
қалыптастыруға мүмкіндіктер тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы іс-
әрекеттің өмір сүру қағидалары мен қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары, философия, психология, педагогика, мәдениеттану, әлеуметтану,
физиология, медицина ғылымдарының ілімдері.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 10 шілде 2000 жылы №
708 бұйрығы, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы,
Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйі
туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен
бағдарламалары, конституциясы, этномәдени білім беру тұжырымдамасы және
басқа құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, философ,
психолог, педагог, мәдениеттану, әлеуметтану-шылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, медициналық әдебиеттерге теориялық талдау
жасап, зерттеу, жүйелеу, жетім балаларды әлеуметтендіру мәселесін талдап,
қорытындылау, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, байқау, эксперимент нәтиже-
лерін саралау, тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздері зерттеу деңгейлерін
талдау арқылы сипатталды.
2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенуі
ұғымының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
3. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктері айқындалды;
4. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенуі және
психологиялық бейімделуң туралы ғылыми-әдістемелер жүйесі ұсынылып,
тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, ұсыныстар жасалды;
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды жоғары оқу
орындарында, колледждерде әлеуметтік педагогтар, психологтар, яғни
педагогикалық кадрлар даярлау жүйесінде және білім беру жүйесінде кадрларды
қайта даярлау, мұғалімдердің біліктілігін арттыру институттарында, ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды тәрбиеленетін мекемелер мен
оларға білім беретін ұйымдараға оқу-тәрбие үдерісінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендіруге
берілген өзіндік анықтама: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды
әлеуметтендіру олардың әлеуметтік қасиеттерді, тұлғалық тәжірибені меңгеру
барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене отырып, өзіндік жеке өмірде
әрекет етуге бағытталған көпқырлы қиын үдеріс;
- ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды тәрбиелейтін
білім беру мекемелердің оқу-тәрбие жүйесінде оларды әлеуметтендіруге
тиімді ықпал ететін ұйымдастырушылық-психологиялық негіздер жиынтығы;
- Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты;
- Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендірудің
тәрбиеші-психолог-қоғам жүйесі мен әдістемесі.
Зерттеу кезеңдері:
Алғашқы кезеңде (2011 жж. алғашқы жарты жылдығы) зерттеу мәселесі
бойынша материалдар жиналып, теориялық негіздері жүйеге келтіріліп,
зерттелу жәйі қарастырылды. Тарихи, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану салаларындағы әдебиеттерге талдау
жасалып, библиографиялық, статистикалық-материалдар жинақталды. Зерттеу
жұмысының жүйесі, ғылыми аппараты жасалынды, айқындаушы іс-тәжірибе
жүргізіліп, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық,
әлеуметтену, бейімделу деңгейлері айқындалды.
Екінші кезеңде (2011 ж.ж. аяғы 2012 жылдың басы) жинақталған деректер
қазіргі педагогика және психология ғылымдарының теориялық негіздері
тұрғысынан талдауға алынды. Мәселеге байланысты әр саладағы ғалымдардың
еңбектеріндегі ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тәрбиелеу,
қазіргі қоғам өміріне бейімдеу туралы көзқарастары жүйеленді. ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-
психологиялық негіздері анықталып, теориялық моделі құрастырылып, жетім
балалар, әлеуметтік жетімдер ұғымдарының жаңаша психологиялық тұрғыдан мәні
ашылып, мазмұны нақтыланды. Жүргізілген іс-тәжірибенің нәтижелері,
көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы № 1 Сармолдаев атындағы балалар үйі
және Ұлан балалар үйі.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- : ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
қасиеттерді, тәжірибені меңгеру барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене
отырып, өзіндік жеке өмірде әрекет етуге бағыттаудағы көпқырлы қиын үрдісі
ретіндегі жетім балаларды әлеуметтендіруге берілген анықтама;
- : ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделу ерекшелігі, оларды әлеуметтендіруге тиімді ықпал ететін
ұйымдастырушылық-психологиялық негіздер жиынтығы;
- жетім балалардың әлеуметтенуінің педагогикалық шарттары;
- жетім балаларды әлеуметтендірудің әлеуметтік педагог, тәрбиеші-педагог,
қоғам жүйесін арнайы мекемеде іске асыру тәжірибесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу
мәселелеріне арналған философиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи және
педагогикалық еңбектердегі қағидалар басшылыққа алынып, жасалған
эксперимент жұмыстардың нәтижелері өңделді, алынған деректер сарапталып,
қорытындысы қамтамасыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру:
Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша жалпы саны 6 мақала шыққты:атап
айтсақ, Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінің ТИГУ хабаршысы
журналында 2-і мақала, және де 4-і шетелдік халықаралық ғылыми
конференцияларда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, нысаны, пәні, ғылыми
болжамы, зерттеу міндеттері, зерттеу көздері, әдіснамалық негізі мен
зерттеу әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық
мәнділігі қорғауға ұсынылған тұжырымдар, зерттеу кезеңдері, диссертацияның
құрылымы қарастырылды.
“Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделуінің ғылыми-теориялық негіздері” атты бірінші
бөлімде мәселенің ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық әлеуметтенуінің мазмұны түсіндірілді, әлеуметтендіру үрдісі
көрсетілді, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық ерекшеліктері талданды, сонымен қатар отбасынан тыс
тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік ситаты, олардың мінез-
құлық ерекшеліктері, әсер ететін себептер анықталды.
“Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу шарттарын эксперименталды тұрғыдан зерттеу ”
тақырыбына жазылған екінші бөлімде білім беру ұйымдарында балаға
достастық ортаны қалыптастыру әлеуметтік-психологиялық бейімделу факторы
айқындалып, балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны
қалыптастыру технологиясы мен әлеуметтендірудің әдістері берілді, қорытынды
психологиялық-әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың
ұстанымдары көрсетілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде ата-анасының қамқорлығынан
тыс қалған балалардың тұлғалық әлеуметтік-бейімдеудің нақты тұжырымдары мен
ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен
ұсыныстар беріліп, зерттеу мәселесінің болашағы көрсетілді.
1. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру
мәселесін талдау.
Қазіргі таңда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы бар
әлеуметтік сұраныс негізі жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде қалыптасып
қоғамдық ортада әлеуметтенуін қажет етеді. Жетім балаларды жаңа қоғам
мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, белсенді іс-әрекеті мен ғылыми
саналы көзқарасын қалыптастыру, бойында ұлттық сана, ұлттық психология
қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тәрбиелеп өсіру
– балалар үйі педагогтарының, Үкіметтің және барша халықтың міндеті.
Балалар үйі – мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қоғам
талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның
тұлғаларын даярлайды. Бұл арнаулы ұйымдар – жетім балалардың дағдыларын
қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді. Осыған
орай, Қазақстанда ұлттық психология ғылымының негізін салған психолог,
ғалымдар: Ә.Алдамұратов, С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев Г.А.
Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова, т.б. өздерінің ғылыми еңбектерін балалардың
психологиялық даму ерекшеліктеріне арнады. Сонымен қатар, ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық даму ерекшеліктері,
тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы және оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-
қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері
ғалымдары Т.И.Дьяконова, И.М.Михайлицкая, С.В.Яосева еңбектерінде балаларды
тәрбиелеу мен жан-жақты дамыта қалыптастыру мәселелерін зерттеп, ғылыми-
әдістемелік жолдарын ұсынған. Ал, С.А.Дзенушкайтенің Біздің үй атты
еңбегінде: Балалар үйінің педагогикалық ұжымы денелері мен психикасы дұрыс
дамыған балалар үшін қажетті жағдай жасауға міндетті. Ол үшін жоғарғы
ұрпақтардың бай тәжірибесін қолдана отырып, әлеуметтік жағдайда
адамгершілігі мол, еңбекке бейім етіп, тәрбиеленушілерді өз беттерімен өмір
сүруге жан-жақты дайындау - деп ой түйіндеген [1, Б. 62].
Жалпы, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендіру
сөзінің мағынасын Қазақстандағы балалар үйі мен ондағы жетім балаларды
әлеуметтендірудің жай-күйін сараптау арқылы түсіндіруге болады. Қоғамнан
ауқымды орын алып отырған ең өзекті мәселелердің бірі – жетім балалар
мәселесі. Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл
балалардың әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие.
Жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде Әлеуметтік жетім ұғымы қолданыста
бар. “Әлеуметтік жетімдер” дегеніміз белгілі бір себептерге байланысты ата-
аналары құқығынан айырылғандардың балалары және тастанды балалар.
Әлеуметтік жетімдер балалардың ерекше категориясы. Олардың рухани және
адамгершілік құндылықтары, тәртіп мәдениеті туралы түсініктері теріс,
себебі олар толық жанұялық тәрбие көрмеген. Оларға тән қасиеттер:
агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат қылықтар. Аталып отырған мәселе
қоғамда кеңінен орын алуда, сондықтан да одан сырт айналу қажет емес. Бұл
мәселе жөнінде мемлекет тарапынан атқарылып жатқан іс-шараларды жүздеген
мектеп-интернаттардың, балалар үйі мен мүмкіндігі шектеулі балаларға
арналған мекемелердің және т.б. ұйымдардың жұмысынан байқай аламыз. Жетім
балалар мәселесіне байланысты қабылдаған бірқатар нормативтік құжаттарда
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті отбасында
тәрбиеленулері, рухани-адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуы,
білім алуы және әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуі қадағаланады (3).
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік
жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы әлеуметтік
жетімдерді құрайды. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып,
нәтижелері де бірдей болуы көзделуімен, әрқилы көрсеткіштерге ие. Сонымен
қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана қарым-
қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде көпшілігі
тығырыққа тіреледі. Олардың әлеуметтенулері де осы тұрғысынан
ерекшеленеді.
“Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен ғасырдың орта шенінде
американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады.
Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында
американдық психолог ғалымдар А.Бондураның, Д.Доллэрдтің, Дж.Кольманның,
А.Парктің, В.Уолтерстің және басқалардың аттары атала бастады.
Әлеуметтену – (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның
қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар,
тәжірибе және т.б. Э.Дюркгейм әлеуметтену процесін қарастырып, оның
белсенді бастамасы қоғамға тән, сол себепті ол әлеуметтену субъектісі
болады деген. Сондықтан қоғам адамды өз үлгісіне салып қалыптастыруға
талпынады. Ал Жарықбаевтың Психология атты сөздік кітабында оған
келесідей анықтама беріледі: Әлеуметтену – индивидтің қарым-қатынасы мен іс-
әрекеті барысында жүзеге асатын процесс және оның әлеуметтік тәжірибені
игеруінің нәтижесі. Ә. кейбірде қоғамдағы әртүрлі бағыттағы факторлар
сипатына ие болатын әртүрлі өмірлік жағдаяттардың тұлғаға стихиялық ықпалы
ретінде де, сондай-ақ арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізу жағдайында да пайда
болуы мүмкін. Тәрбие әлеуметтенудің жетекші әрі айқындаушы негізі болып
табылады. Ә. ұғымы 40-50 жылдары А.Бандура, Дж.Кольман және т.б. еңбектері
арқылы әлеуметтік психологияға енген. Әртүрлі ғылыми мектептерде Ә. ұғымы
әртүрлі талғамға ие болды. Мыс., ол необихевиоризмде әлеуметтік ілім
ретінде түсіндірілетін болса, символикалық интеракционизм мектебінде –
әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәтижесі саналады; гуманистік психологияда
– Мен тұжырымдамасының өзіндік танылуы (актуализациясы) ретінде
қабылданады.Ә. құбылысы көп аспектілі және аталған бағыттардың әрбірі
зерттелінетін феномен талаптарының біріне ғана баса назар аударады.
Әәлеуметтік мінез-құлықты реттеудіңдиспозициялық тұжырымдамасы шеңберінде
қарастырылады, мұнда қоғамдық қарым-қатынасқа қосылу дәрежесіне байланысты
әлеуметтік мінез-құлықты реттеу жүйесін жинақтайтын диспозициялық иерархия
қалыптасады.
Психологтар көп уақыт бойы әлеуметтенуге – институттандырылған білім
беру жүйелеріндегі тәрбие процесі ретінде баса көңіл бөліп келді. Әйтсе де,
қазіргі кезде зерттеу пәні ретінде жекелей алғанда, бейресми
бірлестіктерде, стихиялы түрде пайда болған топтарда және т.б., яғни ресми
құрылымдардан тыс өтіп жатқан процестерде қамтылуда. Адамның түрлі
әлеуметтік қоғамдарға, әлеуметтік қатынастық жүйелерге интеграциясы,
өзінің тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететін мәде-
ниетті, әлеуметтік нормалар мен бағалылықтарды меңгеруі. Әлеуметтік
бейімделу – адамның әлеуметтік ортаның жағдайларына және талаптарына
белсенді бейімделу үрдісі және нәтижесі. Әлеуметтік бейімделу –адамның не
ұжымның өзіне әсер ететін сыртқы жағдайларға бейімделуі.-делінген.
Т.Парсонстың ойынша, әлеуметтену бала дүниеге келген қоғам мәдениетіне
қатысты болса, ролдерді қанағаттандырушы қызмет үшін бағыт-бағдар
реквизитін игеру қажет. Әлеуметтенуде, дейді Э.В.Ильенков тәрбиемен қатар
алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның
қоғамның толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады.
Зерттеушілер интернаттық мекемелерінде тәрбиеленушілердің өзекті
проблемаларына жетім-балалардың социализациялау қиыншылықтарын жатқызады.
Социализация қиыншылықтары деп, бұл болмаса басқа әлеуметтік рөлді
қабылдаудағы баланың қиындықтар жиынтығын айтамыз. Өмірге келген сәттен
бастап бала бірден әлеуметтік қатынас әлеміне түседі – адамдар арасындағы
қатынас әлемі, бұл жерде әр адам белгілі бір рөлді атқарады: отағасы,
көрші, дос, саясатшы, қала тұрғыны және т.б. Осы ролдерді меңгере отырып
адам әлеуметтенеді, жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Адамгершілік дамуы тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Адамгершілік дамуының
проблемалары бастауыш мектеп жасындағы балаларда басталады және көп
жағдайларда олар ұрлықта, жауапкершіліксізте, өзінен әлсіздерді қорлауда,
жан ашу сезімдінің төмендеуінде байқалады, жалпы айтқанда, баланың моралдық
мөлшерлерді, ережелерді және шектеулерді қабылдамауы мен түсінбеуінің
кемшілігі.
Егер төменгі жастағы тәрбиеленушілер биморалдық қылықтарды жете
түсінбегендіктен, ренжіткен адамнан кек алу үшін немесе қоршаған адамдардың
сезімдері мен қажеттіліктерін түсінбей, керектігін алу үшін, жасайтын
болса, ересек жастағы тәрбиеленушілердің адамгершілік проблемалары әлде
қайда күрделі. Көптеген жеткіншек-тәрбиеленушілер төменгі моралдық
тұрақтылыққа ие.
Тәрбиеленушілердің адамгершілік дамуы жеке тұлға ретінде дамуының
негізгі құрылғысы бола тұра, тұлғаның сезімдік-еріктілік және зияткерлік
дамуының бұзылуының салдарына байланысты.
Жеке тұлғаның әлеуметтік кеңістігі қоғамдық заңға сәйкес адамның
құқықтарымен және міндеттерімен тығыз байланыста. Балалар үйінің
тәрбиеленушілері ерекше бір қоғам ретінде топтық адамгершілік белгілермен
өмір сүреді, олар заңдарды айналып өтеді, тек өздерінің топтық ар-
намыстары, сенімділігі және т.б. сезімдермен өмір сүреді.
Балалар үйінде тәрбиелену кезіндегі дамудың әлеуметтік жағдайы ата-
анасының қамқорынсыз, өмірлік шарттары (әр баланың әрдайым тәулік бойы
балалар мен ересектер арасында болуы, зерігуі, жалғыз қалуға мүмкіндіктің,
өзінің заттарының және орнының болмауы), баланың қатынасу ортасының, өзіне
деген қатынасының бұзылуы оның жеке тұлға ретінде дамуына кедергі болады.
Интернаттық мекемелерінде өмір сүретін барлық балалар құрдастарының
көптігіне бейімделуі тиіс. Балалардың көптігінде әлеуметтік психологиялық
ерекше жағдайлары жасырылған, олар озбыршылықты күшейтетін, мазасыздықты,
сезімдік қызбалылықты құрайды.
Балалар үйлерінде және мектеп-интернаттарда онанизм, гомосексуализм
және басқа да сексуалдық ауытқушылықтар аз емес. Бұларға себеп болатындар:
жетіспейтін сүйіспеншіліктің орнын толтыру, жағымды сезімдердің кемшілігі,
қалыпты адам қатынастары. Баланың жалғыз қалуына жағдайдың болмауы ерекше
психологиялық проблема болып келеді.
Бұндай жағдайларда өмір сүретін балалардың асыранушы позициясы
қалыптасады (бізге беруге міндетті, беріңдер), жауапкершілік және
ұқыптылық жоқ.
Жетімдіктің пайда болу тарихын және балаларды әлеуметтендіруді арнайы
схеманы Зубайраева З.А. Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің
педагогикалық шарттары атты өзінің ғылыми зерттеу жұмысында талдап
көрсеткен болатын (Сурет 1,2).
1.2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық ерекшеліктері.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық даму
ерекшеліктері туралы А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты
еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі
көрсеткендей, отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-
құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен
балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады. Басқаша айтқанда, олардың дамуы
төмен немесе жоғары емес, жәй балаға қарағанда - олар өзгешелеу - деп
тұжырымдаған [2, Б. 6]. Жоғарыда біз талдау жасаған зерттеулер бүгінгі
таңда балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісін әр қырынан қарастырғанымен, жеке
тұлғаны қалыптастыру мәселесі жан-жақты, арнайы зерттеу нысанасына алына
бермейді. Сол себепті, біз зерттеуімізде балалар үйінің оқу-тәрбие
үдерісінің барысында ішінара болса да жетім балалардың жеке тұлғасын
қалыптастыру мен әлеуметтенуі мәселесін қарастыруға ден қойдық. Гуманист
психологтар Г.Айзенк А.Маслоу, Г.Оллпорт, К.Роджерс өз еңбектерінде жеке
тұлға туралы құнды ой-тұжырымдар жасаған. К.Роджерстің пікірінше жеке тұлға
мен оның мінез-құлқы қоршаған ортаны қабылдауына байланысты дамып
қалыптасады. Ғалым теориясында: Мен тұжырымдамасы нақты Мен-ді және
идеалды Мен-ді (адамдар қандай болғысы келеді және қандай болуы керек)
қамтиды. Мен тұжырымдамасының дамуы, негізінен әлеуметтену процесі арқылы
жүреді. Әрбір адам үшін ең маңыздысы – оны басқалардың түсінуі және жақсы
көруі десе, А.Маслоу адамның мінез-құлқы мен тәжірибесі қажеттіліктер
иерархиясымен реттеліп отырады дейді [3, Б. 7-8]. Өзінің жеке тұлға
теориясында гуманистік және жеке даралық тұрғыны біріктірген гуманист
Г.Оллпорт адам табиғатының – жеке тұлғалық даму, өзін-өзі жеңе білу
мүмкіндіктерін толық іске асыра білу аспектілерін зерттеген [3].
Г.Айзенктің жеке тұлға теориясы диспозициялық теорияның үш негізгі
бағытының біреуіне – қатаң бағытына жатады. Бұл бағыт адамның қатаң
биологиялық құрылымдары: дене құрылымы, жүйке жүйесі, ми және белгілі жеке
даралық қасиеттері арасында қатаң сәйкестік құруға ұмтылады. Мәселен,
психолог: Жеке тұлға – бұл адамның қоршаған әлемге дербес бейімділігін
анықтайтын, оның мінезінің, темпераментінің, интеллектісінің және дене
құрылысының азды-көпті тұрақты құрылымы. Мінез – мотивациялы-еріктік мінез-
құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі. Темперамент – адамның аффективті,
эмоциялы мінез-құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі. Интеллект – бұл
когнетивті мінез-құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі - деген тұжырым
жасаған [3, Б. 401]. Әрине, жеке тұлғаның қылықтары, іс-әрекеттері оның мұң-
мұқтажы мен (физиологиялық қажеттілікті қоспағанда) талап тілектерінен
туындайды.
Осыған орай, біз балалар үйлеріндегі тәрбиеленушілердің даму
ерекшеліктерін анықтауда төмендегідей мәселелерді қарастырдық:
- дүниеге келген кезінен бастап әрбір кезеңдердегі өсу тарихын қарастыратын
құжаттар мен материалдары;
• жетім балалардың физиологиялық, психологиялық, педагогикалық жағынан
дамуы;
• балалардың білімге қызығушылығы мен ынта-ықыластары;
• балалардың еңбексүйгіштік деңгейлері мен еңбекке қатынастары;
• жетім балалардың денсаулық жай-күйлерінің бақылауға алынуы.
Осындай мәселелерді жан-жақты талдау барысында әрбір жетім баланың
психологиялық өзгешеліктерін айқындай аламыз. Біздер жоғарыдағы сұрақтарға
жауап бермес бұрын, тастанды, жетім балалардың пайда болу себеп-салдарына
тоқтала отырып, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің нормативтік-құқықтық
құжаттарын талдау барысында төмендегідей мәселелерді анықтадық. Ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әрқайсысының жеке дәрігерлік
сараптамалар тарихымен танысқанымызда, біз байқаған ерекшеліктер:
балалардың 90% денсаулықтарына байланысты дәрігерлік есепте тұрады, оның
63% невроз, астеноневротикалық, психоневрологиялық тұрғыдан жүйкесінің
нашарлауы жиі кездеседі. Ал, 27% йод тапшылығы, темір тапшылығы сияқты т.б.
сырқаттары бар екені анықталды. Осы мәліметтерге қосымша ескерілетін жәйт,
балалар үйіндегі жетім балалардың психикалық дамуы мен мінез-құлық, жүріс-
тұрыстарында өзіндік бағыттылық сияқты қасиеттердің тұрақты еместігі
байқалады. Көрсетілген мәселелердің мәнін ашу барысында жетім балалардың
балалар үйіне келгенге дейінгі тарихымен танысқанымызда, олардың ата-
аналарының 80% ата-аналық құқықтарынан айырылғандар. Соның 35% моральға жат
қалықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаса, 24% әке-шешелерінің бірі
ішімдікке салынған, ал балалардың 21% шешелері жезөкшелік пен
қыдырымпаздыққа бой ұрғандар. Қалған 20% ата-аналары жұмыссыздықтан, тұрмыс
күйінің жоқтығынан, жалғыз басты студент аналар балаларын балалар үйіне
берген. Қазіргі уақытта ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
тәрбиеленушілердің психикалық дамуы жағынан отбасында өсетін құрдастарына
қарағанда айырмашылығы болады. Себебі, балалар үйі жағдайында тәрбиеленіп
жатқан балалардың даму қарқыны бәсеңдеу. Олардың дамуында және
денсаулығында бірқатар сапа жағынан жағымсыз ерекшеліктер бар, олар
нәрестелік жастан басталып, мектепке дейінгі шақта және одан әрі барлық
сатысында байқалады. Бұл ерекшеліктер әр түрлі және бірдей емес дәрежеде
өсудің әр сатысында байқалады. Осылайша, балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан
балалардың бірінші өмір жылында-ақ отбасында өсетін өз құрдастарына
қарағанда ерекшеленеді: олар шаттана білмейді, олардың танымдық
белсенділігі төмендеген, үлкенге үйір болу сезімі туындамайды, сенбейді,
тұйық, көңілсіз және енжар, т.б. Мұндай мінез-құлық сезімдері
тәрбиеленушілердің жеке тұлғасының қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін.
Осы тұрғыда, америка психологы М.Райбл ана қамқорлығынан айрылған 600
нәрестеге бақылау жүргізген де, ана қамқорлығының болмауы баланың екі
айлығынан бастап-ақ өте ауыр тәндік бұзылуларға әкеп соқтырады. Өйткені,
емшектегі бала ағзасының дұрыс жұмыс істеуі үшін сыртқы ортадан оған ана-
ның табиғи қамқорлығын беретін қоздырғыштар алуы тиіс деген шешімге кел-ді.
Сипалау, қолға алу, төске басу, ананың дауысы, емшектегі бала үшін ему
мүмкіндігі, емшек сүті, белгілі бір ауа температурасы және т.с. бала үшін
өте маңызды. М.Райблдың пікірі бойынша гигиена сақталмайтын жағдайда өмір
сүретін, бірақ анасымен табиғи қарым-қатынасы бар нәрестелерде тәндік
бұзылу туындамайды. Сонымен қатар, оның деректері бойынша ана қамқорлығының
болмауынан тәндік бұзылулар жақсы жабдықталған және ғылыми тұрғыдан дұрыс
күтімді қамтамасыз ететін ең жақсы балалар ұйымдарында да кездеседі.
Алайда, зерттеуші есептегендей жетім балалардың толық дамуы үшін қажет
нәзік жеке әсерді айырбастай алмайды [4]. Жоғарыда аталған ғалымдардың
зерттеу нәтижелері бойынша физикалық дамуы (бойы, басының көлемі, салмағы)
көбінесе ұйымда бала ұзақ уақыт бойы өмір сүруіне қарай жақсарады.
Салыстырмалы қолайлы физикалық дамуының жақсаруын авторлар емшектегі
балаларға арналған ұйымдарда көрсетілетін медициналық көмектің жақсылығымен
түсіндіреді. Бірақ ақыл-парасат деңгейі физикалық дамуға қайшы келеді:
неғұрлым бала ұйымға ерте түссе, солғұрлым олардың ақыл-парасатының бөгелуі
байқалған.
Сондай-ақ сезімді-ерікті өрісте барлық зерттеушілер балалар үйінде
тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде қалыптасуынан ауытқуын және көптеген
қиыншылықтарын белгілейді: әлеуметтік өзара іс-қимылдардың бұзылуы,
өздігінен дамуының кемшілігі, өзін-өзі бағалаудың теңсіздігі, қоршаған
адамдармен қарым-қатынасын құра алмауы, ынтымақтастық тенденцияларының
жоқтығы. Мұндай бұзылыстар көбінесе мазасызданудың артуында, сезімдік
қызуында, психикалық шаршауда, сезімдік стрестерде, әр түрлі кедергілердің
туындауында сезімталдылығының артуында, қиыншылықтарды жеңуге
дайынсыздығында, сенімсіздікте, ашушаңдықта, серпімді белсенділіктің
артуында, сезімдік суықтықта, қоршаған азаматтармен қарым-қатынасының
бұзылуында, депрессияда және т.б. айқын көрінеді. Жетімдер мекемелеріндегі
сезімдік өмірінің толықсыздығы, ересек балаларда түрлі психикалық және
әлеуметтік бейімделуінің бұзылуына әкеліп соғады: кейбірінде бұл
белсенділігінің төмендеуі, кейбірінің қылмыстық іс-әрекеттер жасауы,
көбінесе қоғамда өзін-өзі дөрекі ұстауы бағаланады.
Осындай балалардың дамуындағы бұзылыстар тәрбиеленушілердің жабық
түрдегі мекемелерде орналасқандығынан болады. Балалардың көбісі балалар
үйіне сәбилер үйінен келіп түседі, ол жерде олар үш кейбір кездерде төрт
жылға дейін тәрбиеленген.
Академик В.С. Мухинаның жүргізген зерттеулерінің нәтижелерінде
тәрбиеленушілердің әңгімелесу қажеттілігі аз дамығаны, жалпы дамудың
кешігуі бақыланды. Бұндай балалар сөйлеу дамуында кешігеді, ойнай алмайды,
қоршаған ортамен қатынаса алмайды. Өмірінің алғашқы кездерінде сәбилік
кезге сай келмейтін енжарлық байқалады. Туылған күнінен бастап анасының
махабаты мен еркелігінен кемтар қалған бала жабық түрдегі мекемелерінде
өмір сүргендіктен, ересектермен қалыпты қатынастарда болмағандықтан 6-8
айлық бала өзінің туылғанда пайда болған даму қабілетін жоғалтады, енжарлық
пайда болады. Жабық түрдегі мекемелерде тәрбиелену жағдайлары бала мінез-
құлқында енжарлық беталысын туғызады. Басқа жағынан балада көптеген
керексіз қимылдау іс-әрекет түрлері пайда болады: баланың теңселуі,
саусағын немесе ернін соруы, мағынасыз бір қимылды қайталай беруі.
Интернаттық түрдегі мекемелерде өскен бала өнімді қатынас дағдыларын
меңгермейді. Оның қарым-қатынастары үстірт және асығыс: ол бір кезде озбыр
енжарлыққа өте келе көңіл бөлуді қажет етеді және одан бас тартады.
Сүйіспеншілік пен көңіл бөлуді қажет ете келе бала өзін сол қажеттілікке
сай ұстай алмайды.
Ересек адамдармен іскерлік қарым қатынастары кеш дамиды және жабайы
түрде жүзеге асырылады. Балалар ересектердің ойын үлгідегі қимылдарын
ықыласпен бақылайды, айтылған нұсқауларды орындайды, ұсыныстарды қуана
қабылдайды, бірақ ойынға белсенді қатыса алмайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл әрекетінің тежелуі мен
құмарлығының артық шамада болуы сезімдік-ерікті тұрақсыздығымен, артық
шамадан тыс шаршауымен, ашуланшақтығымен үйлеседі. Бұл сезімнің дамымауы
және сезімдік дамудың ауытқуы тек психикалық, әлеуметтік салдарынан ғана
емес сонымен қатар тұқым қуалаушылық және туғанда пайда болған патология
салдарынан да болады.
Құрбылармен қатынас қажеттілігі негізінде қиын емес. Ойын кезінде
балалар іс-қимылға және құрбысының көңіл-күйіне назар аудармайды, кейбір
кезде құрбысының ренішін, сұрауларын тіпті көз жастарын да байқамайды. Бір
жерде бола тұра, бөлек ойнайды. Немесе бәрі бірге ойнайды, алайда ойын
процессуалдық күйде өтеді, ойында бірегейлік қатынас болмайды.
Құрбыларымен үнемі байланыста аздаған балалар ғана болады. Ол баланың
жасы мен баланың топтағы жағдайына байланысты емес. Алайда жалғыз қалатын
балалар да жоқ. Ойындар көп жағдайларда ашушаңдықпен, көңіл күйдің
ауысуымен өтеді.
Академик В.С.Мухина жетім-балалардың сана-сезім құрылымының
қалыптасуының бұзылуына көңіл аударады. Адамның сана-сезімі келесі тарихи
тұрғыда құрылған әлеуметтік құрылымда дамиды:
1) өзінің атына өзіндік есімдікті қосқанда;
2) мойындау талаптары;
3) жыныстық теңестіру;
4) жеке тұлғаның психологиялық уақыты: өткен, қазіргі, болашақ;
5) әлеуметтік кеңістік: парызы мен құқығы.
Балалар үйінде балаларды көбіне тегімен шақырады, аты көп уақытта
тегімен үйлеседі. Баланың аты бұйрық беру кезінде ғана қолданылады,
сүйіспеншілікті көрсетуде еш уақытта қолданылмайды. Нәтижесінде баланың
өзінің атына деген жағымсыз сезімі туады.
Баланың талаптануы өзінің ортасында күшпен, тәрбиеленушілерге барабар
озбырлықпен жүзеге асырылады. Қажеттіліктерін жүзеге асыра алмаған
жағдайларда ашу-ыза, қызбалылық, мазасыздану сезімдері туады.
Тағы бір маңызды жағдайға назар аударғанымыз жөн – балалар үйіндегі
біз деген ұғым. Ата-ана қамқорынсыз өскен балалардың интернаттық біз
ұғымы қалыптасады. Бұл ерекше психологиялық құрылым. Ата-анасыз өскен
балалар әлемді біздің және бөтен, біз және олар деп бөледі.
Бөтендерден бәрі бірігіп өздеріне керектісін алуға дайын. Оларда
бөтендерге және өзімізге деген ерекше қарым-қатынас қалыптасқан.
Интернатта өмір сүретін балалар өз топтарының ішінде өзінің
құрбыларына немесе өзінен кіші балаларға қатыгездік көрсете алады. Өзін
олай ұстауы бірнеше себептерден, біріншіден жүзеге асырылмаған
сүйіспеншілік пен танылмағандық, баланың сезімдік тұрақсыздық жағдайда
болуы, ата-ана қамқорлығынан айрылуы.
Балалар үйінің тәрбиеленушілерінің сана-сезімінің тағы бір маңызды
ұғымы бұзылған, ол жеке тұлғаның психологиялық уақыт ұғымы. Бала өзінің
қазіргі кездегі күйін өткен заманғы немесе болашақтағы өзімен біріктіре
алмайды: өзінің жеке өткен шақтары көп жағдайда есінде сақталмаған, болашақ
олар үшін анықталмаған.
Интернаттық мекемелер тәрбиеленушілерінің жыныстық теңесу проблемасы
белгілі. Отбасында бала өзінің қай жынысқа жататынын ерте анықтайды: мектеп
алдындағы уақытта өзінің жыныс қатынасына сай мінез-құлықтарға, ықыласқа,
өзінің жыныстық бағасына иеленеді. Еркек және әйел мінез-құлық
стереотиптері өзінің жыныстық өкілімен қарым-қатынас құру арқылы сана-
сезімге енеді. Балалар үйіндегі балалар мұндай жағдайлардан оқшау келеді.
Мектеп жасына жетпеген балалар өзінің қай жынысқа қатысты екенін жақсы
біледі, және өзін қыз бала немесе ер бала ретінде бекітуге тырысады, бұл
жағдайда олар отбасында өскен балалардан еш айырмашылығы жоқ. Алайда
жыныстық теңестіру сапасының айырмашылығы бар. Егер отбасында өскен бала
өзін ата-анасымен, бауырларымен, өзінің туысқандарымен теңестірсе, ата-
анасының қамқорынан айрылған балалар ең алдымен өзін құрдастарымен
теңестіреді, яғни айтқанда тобындағы қыз балалар мен ер балалар. Балалар
үйіндегі ер балаларға жыныс қатынасын теңестіру қиынға түседі, өйткені ол
жерде еркектер аз, үлгі ретінде алатын ешкім жоқ. Топтық біз ұғымында қыз
балалар мінез-құлық түрінің озбырлығын алады. Бұл өміршеңдіктің түрі, өзі
сияқты күйсіз балалардың немесе бөтендердің ортасында өзін бекіту.
Болашақ отбасында жыныстық орны жөнінде түсінігінің аздығы,
жыныстардың айырмашылығы жөнінде білімінің жоқтығы, өзінің келбетіне
немқұрайлы қарауы мінез-құлық стереотиптерін және нормативтік бағдарының
қалыптасуын қиындатады. Дене бітімінің теңестірілуі жеткіліксіз
болғандықтан, өзінің денесіне деген сезімдік бағалау қатынасы бұзылады, өз
дене бітіміне көңілі толмағандықтан психологиялық қызбалылық туады, бұл
теңсіз психосексуалдық дамуға және жеке тұлға ретінде психологиялық
қорғаныссыз қалуына әкеліп соғады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
ерекшеліктер байқалады. Олар:
• психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының
төмендігі, түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы,
көрнекілік-бейнелік ойдың толық жетілмеуі, ерік-жігері әлсіз, зейіннің
тұрақсыздығы, т.б.;
• мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: жиі көңіл-күйдің өзгеруі мен
тұрақсыздық, ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық,
сенбеушілік, ызақорлық, тұйықтық, енжарлық, қатыгездік, ұқыпсыздық
секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
• қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік,
құрдастарымен бірігіп ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмау,
оқшаулануы.
Осыған орай, Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
дамуындағы сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
• тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
- әлеуметтік мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
• балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының
жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін үлкендердің, маман педагогтардың жиі
ауысуы;
• жетім балалардың қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған қажеттілігін
қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының үй жұмыстарына
қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті заттарды,
нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді бөлісуге,
жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер тарапынан
қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-қыздардың
мұндай мүмкіндіктері жоқ. Сол себептен, тұрмыстық қарапайым жұмыстарға
икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар үйлері
тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі (депривационные
условие), қолайсыз күй деп білеміз. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың мұқтаждықтарының шектелуі, жеке тұлға ретінде қалыптасуда
қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың болмауынан деп
тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік қасиеттері мен
психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін өтей алмаудың
басты сипаттамасы болмақ.
Қорыта айтқанда, Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық сапаларының тежелуі әлеуметтік-мәдениет орталықтарына сирек
баруынан, эстетикалық тәрбиенің әлсіздігінен, айналасындағы адамдармен
қарым-қатынастардың аздығынан болады. Ал, Жетім балалардың ең басты талап-
тілектерін қанағаттандырмайтын іс-әрекеттер құрамы қимыл-қозғалыс,
айналасындағы қарым-қатынас мұқтаждығы, әлеуметтік қарым-қатынас күйі, бала
жасындағы әлеуметтік шектелу, өз-өзін әлсіз сезінуі, т.б. әлеуметтік-
психологиялық тұрғыдан алғанда, қарым-қатынастың кедейленуі, әсіресе,
олардың сезіну, түйсіну, есте сақтау, қиялдау, т.б. процестерінің дамуының
тежелеуінен болады деп ой түйіндейміз. Біздің жетім балалардың
психологиялық ерекшеліктерін анықтаудағы мақсатымыз – жетім балалардың
тұлғасын қалыптастыру мен оларды әлуметтендіру жолдарын іздестіру, бағыт-
бағдарын айқындау болды.
1.3. Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты.
Балалар үйлерінде тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын көп
жылдар бойы зерттеген психологтар И.Лангмейер мен З.Матейчик [6]
психикалық депривация түсінігін енгізді. Олар мұны ұзақ уақыт бойы
субъектіге кейбір негізгі өмірлік маңызды психикалық қажеттіліктерін
жеткілікті мөлшерде қанағаттандыру үшін мүмкіндік берілмейтін өмірлік
жағдаяттардың нәтижесінде туындайтын псхикалық жағдай ретінде түсіндіреді.
Баланың зияткерлік дамуының жеткіліксіздігі танымдық процестердің
дамымағандығынан, әлсіреуі немесе қалыптаспағандығынан, ойлаудың
(көрнекілік-бейнелік, абстрактілі-қисындық, ауызшалық және т.б.) нашар
дамуынан, есте сақтаудың нашарлығынан, назар аударудың тұрақсыздығынан,
білімдарлықтың төмендігінен, пәндер мен оқиғаларға ұзаққа созылмайтын
қызығушылықтың нәтижесінде басталған істі аяқтай алмаушылықтан, танымдық
уәжделудің төмендеуінен және т.б. көрінуі мүмкін. Психологиялық зерттеулер
тәрбиеленушілерде көңіл бөлумен есте сақтау даму деңгейінің орташа
статистикалық нормадан ауытқымайтынын дәледейді. Алайда ішкі күштерді,
тірексіз іс-тәжірибелік әрекеттерді талап ететін міндеттерді шешудегі
қабілетсіздіктен көрінетін жағдайда аса тәуелділік, абстрактілік-қисындық
ойлау мен ауызша-қисындық ойлау дамуының төмендеуі айқындалды. Бұл
мәліметтер балалар үйлерінде тәрбиеленушілерді зияткерлік дамудағы
төмендеудің негізгі себептері туа біткен тұқым қуалаушылық факторлары,
орталық жүйке жүйесі жұмысының анатомиялық-физиологиялық бұзушылықтары
емес, ортаның ықпалы, педагогикалық, жаңсақтықтар болып табылатынын
дәлелдейді. Себептердің біреуі ересектермен сапалы, мазмұнды қарым-
қатынастың жоқтығы болып табылады [8].
Барлық зерттеушілер балалар үйлері тәрбиеленушілерінің жеке тұлғасының
қалыптасуындағы көп қиындықтар эмоциялық-еріктік салада: әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің бұзылуынан, өзіне деген сенімсіздіктен, өзін-өзі
ұйымдаструшылық пен мақсатқа ұмтылушылықтың төмендеуінен, дербестіктің
жеткіліксіз дамуынан, өзін өзі барабар емес бағалауынан,
айналасындағылармен қалыпты өзара қарым-қатынастар жасауға
қабілетсіздіктен, ынтымақтасу үрдісінің мүлдем жоқтығынан көрініс табатынын
атап көрсетеді. Осы тектес бұзылушылықтар көбінде аса алаңдаушылықтан,
эмоциялық
ширығудан, психикалық қажудан, эмоциялық торығудан, әр текті кедергілерге
аса сезімталдықтан, қиындықтарды жеңуге дайын еместіктен, жетістіктер мен
табысты қажетсінудің төмендеуінен, сенімсіздіктен, қызбалықтан,
ұстамсыздықтан, шамадан тыс импульстік белсенділіктен, эмоциялық
салқындықтан, өзін өзі күштеуден, айналасындағылармен эмоциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру
мәселесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ШАРТТАРЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ТҰРҒЫДАН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру
әлеуметтік-психологиялық бейімделу фактор
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны
қалыптастыру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Психологиялық-әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы мазмұны. Магситрлік диссертациялық зерттеу жұмысы–ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық
бейімделу мәселелерін зерттеуге арналады. Зерттеуші ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенудің және психологиялық
бейімдеудің негізгі шарттарын бөліп көрсетіп, зерттеліп отырған мәселенің
теориялық негіздемесіне талдау жасап, эксперементтік тұрғыда дәлелдеген.
Зерттеудің көкейкестілігі. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық
себептерге байланысты және де басқа да әртүрлі себептер тұрғысынан ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың саны артуда. Осыған байланысты
ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселесі және оларға білім
беру тәрбиелеу процесі, сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан
қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес жалпы педагогика,
психология, әлеуметтік педагогика, әлеуметтік психология және тағы басқа
ғылымдардың ғылыми білім саласында өзекті болып отыр. Бұл жағдай, яғни ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың мәселелері және олардың
психологиялық-әлуметтік бейімделуі психологтар мен педагогтар,
дәрігерлердің зерттеу нысанына айналды.
Елімізде соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған,
яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті
толғандыруда. Әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен
сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Бұл мәселе
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стартегиясына сай жетім
балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде
қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар
тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды
тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлғасының
әлеуметтік қалыптасуының, сонымен қатар психологиялық жағынан бейімделуінің
өзіндік ерекшелігі бар. Оның іс-әрекеті толығымен тәртіпке салынып
қадағаланылады, бұл бала дамуында артта қалушылықты, масылдықты, жеке басы
еркін ұйымдастырудың төменгі деңгейін туындатады.
Сонымен қатар, әлеуметтендіруге байланысты ғылыми-педагогикалық
әдебиеттерде әлеуметтендіру деңгейлері мен факторлары және әлеумет-
тендіру, бейімдеу ұғымдары бөліп қарастырылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру мәселесін шетелдік,
отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық,
практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті
мәселені шешуге себеп болады.
Айталық, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
ерекшеліктерін және олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін
Е.М.Рыбиновский Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби,
И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды.
Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев,
В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. өзіндік
тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және
О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің
психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған. М.В.Осорина жетім
баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса,
В.С.Мухин балалар үйіндегі жетім балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың
негізгі себептерін зерттеген.
Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан жетім
балалардың өз мүмкіндіктерінің бағасын жоғарылату үшін жасайтын іс-
әрекеттерін сипаттаған. Отандық ғалымдар арасында, мінез-құлықтың ауытқуын
Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан
қарастырған. Мысалы, Л.К.Керімов өз еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта
тәрбиелеу тұжырымдамасын және ондағы педагогтың іс-әрекеттің белгілі
жүйесін жасап көрсеткен. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде девиантты мінез-
құлықтың әлеуметтік аспектілері қарастырылған. Бұл зерттеулер әрине,
біздің мәселеге де қатысты, өйткені жетім балаларды, девиантты, қиын
балалар қатарына да жатқызады. Қазақстандағы ата-анасының қамқорлығынан тыс
қалған балалардың дамуы мен оның тарихын Л.Г.Ақжаркенова зерттей келе
ондағы оқыту мен тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өзіндік
үлес қосты. Ал, ол жердегі дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды ендіру
әдістемесін Қ.Т.Жаңабаев зерттеген. Балалар үйіндегі еңбек тәрбиесін
Н.Н.Семеренко қарастырған. Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов,
А.А.Бодалев, В.В.Давыдов, М.Кле, А.Н.Леонтьев, отандық ғалымдар
З.У.Кенесарина, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева т.б зерттеулерінде жалпы
жасөспірімдердің әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір
тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп,
мінез-құлқын, дүниетанымын қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын
басқарып отыруға өз биліктері мен бостандығының алатын орнын айқындаған.
Ю.И.Юричка жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын
қарастырған.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында ғылыми тұрғыдан саралай келе,
келесідей нәтижеге көз жеткіздік, яғни жалпы орта мектептердегі оқушылар
мен ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік және
психологиялық дамуының ерекшелігі, олардың біреулері отбасында, ал
екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ
олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екенін
байқаса болады. Осы жайында бір жақты жинақталған, яғни бір жүйеге
келтірілген ақпарат өте аз. Сондықтанда ата-анасының қамқорлығынан тыс
қалған балалардың қоғамдық ортаға бейімделуі, әсіресе жасөспірімдік
кезеңдегі оның жеке тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік-
педагогикалық дамуына тоқталып, оны жан-жақты зерттеу қажеттілігі
байқалды.
Зерттеу жұмысы барысында ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың
еңбектеріне сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тек психологиялық ғана емес, сонымен
қатар оларды әлеуметтендіруде “әлеуметтік-педагогикалық” білімдермен,
жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көрдік. Бұл
мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов, Е.В.Стребелова,
Н.М.Михайлицкая және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз әлеуметтендіру
бейімдеу арқылы іске асырылатынына және адамдардың әлеуметтік тәжірибесі,
қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік.
Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену
үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды
әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Көптеген теориялық деректерді
талдау барысында біздің тарапымыздан қазіргі жағдайда жетім балаларға көмек
көрсету жүйесінде жетім балалар тәрбиеленетін мекемелер қызметінің бірнеше
жұмыс бағыттары айқындалды. Атап айтар болсақ, әлеуметтік, медициналық,
психологиялық, ұйымдастырушылық-тәрбиелеушілік. Мұндағы тәрбиеленушілердің
қоғамдық ортаға бейімделуі баланың әлеуметтік статусына сай емес,
медициналық тұрғыдан бұл типтегі балалар тұқым қуалаушылық тұрғысынан
дертке шалдыққан немесе нерв жүйкелері тозу арқылы ашушаң, ызақор болып
келеді. Мұның барлығы айналып келгенде олардың әлеуметтенуіне кедергі
келтіріп, әлеуметтендірудің тиімділігін төмендетеді яғни, балалар шынайы
өмірге даярланбайды. Оларды қоғамдық өмірге даярлауда өздерімен қатар бірге
алып жүретін адамдардың қажеттігі туындайды. Біздің ойымызша олар ең
алдымен әлеуметтік педагогтар, содан кейін психологтар, жалпы педагогтар.
Оларды әлеуметтендіруге қиыншылық тудыратын себептерге тоқталар болсақ,
олар әлеуметтік бейімделу деңгейлерінің, әлеуметтік белсенділіктерінің,
әлеуметтік құзыреттіктерінің, әлеуметтік құндылықтарының қалыптасуы
төмендегідей болып отыр. Оларды әлеуметтендіру әлеуметтік педагогтар-
тәрбиеші-педагог-қоғам жүйесі арқылы іске асырылуы тиіс деген тұжырым
жасауға болады. Демек, жетім балаларға әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан
көмек көрсету, өмір сүруге үйрету, өзімен қатар алып жүру әлеуметтік
педагог, психологтардың, тәрбиешілердің, кәсіби іс-әрекеттерінің жүйесі
болып табылады. Бұл жетім балаларды өзімен қатар алып жүру баланың
бойындағы жеке қасиеттерге сүйену арқылы іске асырылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық қалыптсуына және де әлеуметтік-
психологиялық бейімдеу және теориялық тұрғыдан жүйеге келтірілуі,
әдістемелік тұрғыдан нақты қарастыру, кезек күттірмейтін мәселе деп айтуға
болады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалар шектеулі қарым-қатынастың
шеңберіндегі әлеуметтік байланыстардың тұйық жүйесінде өмір сүреді.
Отбасының, білім беру жүйесінің әлеуметтендіру әсері барынша кемиді,
достарымен, құрдастарымен қарым-қатынас шеңбері тарылады. Қоғам мекемедегі
баланы шеттетіп, оны өзінен және де мәдени құндылықтар мен заңдылықтардан
алшақтатады. Балаға қоғамнан алшақтату жағдайында әлеуметтік мәдени
тәжірибені жеткізу қиындайды, ол ересек болған кезде де орны толмас
тапшылық болып қалады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың –дербес өмір сүруге
үйретуге қолғабыс етудің жолдарын іздеу болып табылады. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың үйі жағдайында әлеуметтендіру, өмірге
бейімдеу үдерісінде жетім балаларға қолдау көрсетудің психологиялық
жағдайларды жетілдірілудің өзектілігі арттып отыр. Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың барынша нәтижелі тұлғалық және
әлеуметтік дамуы үшін жағдай жасауға болатын, олармен жұмыс жасаудың ерекше
әдісін табу аса қажет. Бірақ та, жоғарыдағы аталған ғалымдардың
еңбектерінде ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
тұрғыдан қолдау көрсету мәселесі көп зерттелмеген, осы мақсатында
диссертацияның, яғни зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу
мәселелері деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін теориялық
тұрғыдан негздеу және олардың тиімді ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау.
Зерттеудің нысаны: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
қоғамдық ортаға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі процесі.
Зерттеудің пәні:ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық бейімдеу факторлары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер:
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін теориялық тұрғыдан
айқындалса;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
бейімделу ұғымының мәні ашылса;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктерін айқындау;
– Білім беру ұйымдарында балаға достастық ортаны қалыптастыру
технологиясы тәжірибелік-эксперименттен өткізіліп, жүйелі түрде ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды оқыту, тәрбиелеу үдерісіне
ендірілсе, онда қоғамға, ортаға тез бейімделетін, өзін-өзі құрметтей
алатын, жоғары қажеттіліктерін сезіне алатын, яғни өзін-өзі
белсендендіретін Мен ұғымы қалыптасқан тұлға қалыптасады, өйткені бұл
қазіргі күнгі қоғам талабы.
Зерттеудің міндеттері:
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздерін анықтау;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
бейімделу ұғымының мәнін ашу;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктерін айқындау;
– Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу шарттары туралы ғылыми-әдістемелік жүйені даярлау
және эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың әлеуметтенуі және психологиялық жағынан тұлғалық даму
ерекшелігі, қоғамның әлеуметтік-мәдени-экономикалық ерекшеліктеріне
тәуелді және ол әлеуметтік педагог, психолог тәрбиеші-педагог жүйесінің
ықпалы арқылы іске асырылады. Оларды әлеуметтендіру және тұлғалық
қалыптасуы үрдісі арқылы қоғамға дұрыс бейімделген, бойында рухани
құндылықтар сіңірілген ізгілікті, өзіне сенімді, толыққанды жеке тұлғалар
қалыптастыруға мүмкіндіктер тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы іс-
әрекеттің өмір сүру қағидалары мен қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары, философия, психология, педагогика, мәдениеттану, әлеуметтану,
физиология, медицина ғылымдарының ілімдері.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 10 шілде 2000 жылы №
708 бұйрығы, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар құқығы туралы конвенциясы,
Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйі
туралы Заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен
бағдарламалары, конституциясы, этномәдени білім беру тұжырымдамасы және
басқа құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, философ,
психолог, педагог, мәдениеттану, әлеуметтану-шылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, медициналық әдебиеттерге теориялық талдау
жасап, зерттеу, жүйелеу, жетім балаларды әлеуметтендіру мәселесін талдап,
қорытындылау, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, байқау, эксперимент нәтиже-
лерін саралау, тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық
қалыптастырудың әлеуметтік-психологиялық негіздері зерттеу деңгейлерін
талдау арқылы сипатталды.
2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенуі
ұғымының мәні зерттеудің теориялық базасы ретінде ашылды;
3. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделуінің ерекшеліктері айқындалды;
4. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтенуі және
психологиялық бейімделуң туралы ғылыми-әдістемелер жүйесі ұсынылып,
тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, ұсыныстар жасалды;
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды жоғары оқу
орындарында, колледждерде әлеуметтік педагогтар, психологтар, яғни
педагогикалық кадрлар даярлау жүйесінде және білім беру жүйесінде кадрларды
қайта даярлау, мұғалімдердің біліктілігін арттыру институттарында, ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды тәрбиеленетін мекемелер мен
оларға білім беретін ұйымдараға оқу-тәрбие үдерісінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендіруге
берілген өзіндік анықтама: Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды
әлеуметтендіру олардың әлеуметтік қасиеттерді, тұлғалық тәжірибені меңгеру
барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене отырып, өзіндік жеке өмірде
әрекет етуге бағытталған көпқырлы қиын үдеріс;
- ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды тәрбиелейтін
білім беру мекемелердің оқу-тәрбие жүйесінде оларды әлеуметтендіруге
тиімді ықпал ететін ұйымдастырушылық-психологиялық негіздер жиынтығы;
- Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты;
- Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендірудің
тәрбиеші-психолог-қоғам жүйесі мен әдістемесі.
Зерттеу кезеңдері:
Алғашқы кезеңде (2011 жж. алғашқы жарты жылдығы) зерттеу мәселесі
бойынша материалдар жиналып, теориялық негіздері жүйеге келтіріліп,
зерттелу жәйі қарастырылды. Тарихи, философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтану, мәдениеттану салаларындағы әдебиеттерге талдау
жасалып, библиографиялық, статистикалық-материалдар жинақталды. Зерттеу
жұмысының жүйесі, ғылыми аппараты жасалынды, айқындаушы іс-тәжірибе
жүргізіліп, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық,
әлеуметтену, бейімделу деңгейлері айқындалды.
Екінші кезеңде (2011 ж.ж. аяғы 2012 жылдың басы) жинақталған деректер
қазіргі педагогика және психология ғылымдарының теориялық негіздері
тұрғысынан талдауға алынды. Мәселеге байланысты әр саладағы ғалымдардың
еңбектеріндегі ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың тәрбиелеу,
қазіргі қоғам өміріне бейімдеу туралы көзқарастары жүйеленді. ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың тұлғалық қалыптастырудың әлеуметтік-
психологиялық негіздері анықталып, теориялық моделі құрастырылып, жетім
балалар, әлеуметтік жетімдер ұғымдарының жаңаша психологиялық тұрғыдан мәні
ашылып, мазмұны нақтыланды. Жүргізілген іс-тәжірибенің нәтижелері,
көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы № 1 Сармолдаев атындағы балалар үйі
және Ұлан балалар үйі.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- : ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік
қасиеттерді, тәжірибені меңгеру барысында өздері әлеуметтік тәжірибеге ене
отырып, өзіндік жеке өмірде әрекет етуге бағыттаудағы көпқырлы қиын үрдісі
ретіндегі жетім балаларды әлеуметтендіруге берілген анықтама;
- : ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
бейімделу ерекшелігі, оларды әлеуметтендіруге тиімді ықпал ететін
ұйымдастырушылық-психологиялық негіздер жиынтығы;
- жетім балалардың әлеуметтенуінің педагогикалық шарттары;
- жетім балаларды әлеуметтендірудің әлеуметтік педагог, тәрбиеші-педагог,
қоғам жүйесін арнайы мекемеде іске асыру тәжірибесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу
мәселелеріне арналған философиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи және
педагогикалық еңбектердегі қағидалар басшылыққа алынып, жасалған
эксперимент жұмыстардың нәтижелері өңделді, алынған деректер сарапталып,
қорытындысы қамтамасыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру:
Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша жалпы саны 6 мақала шыққты:атап
айтсақ, Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінің ТИГУ хабаршысы
журналында 2-і мақала, және де 4-і шетелдік халықаралық ғылыми
конференцияларда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде: зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, нысаны, пәні, ғылыми
болжамы, зерттеу міндеттері, зерттеу көздері, әдіснамалық негізі мен
зерттеу әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық
мәнділігі қорғауға ұсынылған тұжырымдар, зерттеу кезеңдері, диссертацияның
құрылымы қарастырылды.
“Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделуінің ғылыми-теориялық негіздері” атты бірінші
бөлімде мәселенің ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық әлеуметтенуінің мазмұны түсіндірілді, әлеуметтендіру үрдісі
көрсетілді, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық ерекшеліктері талданды, сонымен қатар отбасынан тыс
тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік ситаты, олардың мінез-
құлық ерекшеліктері, әсер ететін себептер анықталды.
“Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу шарттарын эксперименталды тұрғыдан зерттеу ”
тақырыбына жазылған екінші бөлімде білім беру ұйымдарында балаға
достастық ортаны қалыптастыру әлеуметтік-психологиялық бейімделу факторы
айқындалып, балалар үйінде тәрбиеленуші балаларға достастық ортаны
қалыптастыру технологиясы мен әлеуметтендірудің әдістері берілді, қорытынды
психологиялық-әлеуметтік зерттеулер нәтижелері және оны құрудың
ұстанымдары көрсетілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде ата-анасының қамқорлығынан
тыс қалған балалардың тұлғалық әлеуметтік-бейімдеудің нақты тұжырымдары мен
ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен
ұсыныстар беріліп, зерттеу мәселесінің болашағы көрсетілді.
1. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН ТЫС ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әлеуметтендіру
мәселесін талдау.
Қазіргі таңда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы бар
әлеуметтік сұраныс негізі жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде қалыптасып
қоғамдық ортада әлеуметтенуін қажет етеді. Жетім балаларды жаңа қоғам
мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, белсенді іс-әрекеті мен ғылыми
саналы көзқарасын қалыптастыру, бойында ұлттық сана, ұлттық психология
қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тәрбиелеп өсіру
– балалар үйі педагогтарының, Үкіметтің және барша халықтың міндеті.
Балалар үйі – мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қоғам
талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның
тұлғаларын даярлайды. Бұл арнаулы ұйымдар – жетім балалардың дағдыларын
қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді. Осыған
орай, Қазақстанда ұлттық психология ғылымының негізін салған психолог,
ғалымдар: Ә.Алдамұратов, С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев Г.А.
Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова, т.б. өздерінің ғылыми еңбектерін балалардың
психологиялық даму ерекшеліктеріне арнады. Сонымен қатар, ата-анасының
қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық даму ерекшеліктері,
тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы және оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-
қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері
ғалымдары Т.И.Дьяконова, И.М.Михайлицкая, С.В.Яосева еңбектерінде балаларды
тәрбиелеу мен жан-жақты дамыта қалыптастыру мәселелерін зерттеп, ғылыми-
әдістемелік жолдарын ұсынған. Ал, С.А.Дзенушкайтенің Біздің үй атты
еңбегінде: Балалар үйінің педагогикалық ұжымы денелері мен психикасы дұрыс
дамыған балалар үшін қажетті жағдай жасауға міндетті. Ол үшін жоғарғы
ұрпақтардың бай тәжірибесін қолдана отырып, әлеуметтік жағдайда
адамгершілігі мол, еңбекке бейім етіп, тәрбиеленушілерді өз беттерімен өмір
сүруге жан-жақты дайындау - деп ой түйіндеген [1, Б. 62].
Жалпы, ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балаларды әлеуметтендіру
сөзінің мағынасын Қазақстандағы балалар үйі мен ондағы жетім балаларды
әлеуметтендірудің жай-күйін сараптау арқылы түсіндіруге болады. Қоғамнан
ауқымды орын алып отырған ең өзекті мәселелердің бірі – жетім балалар
мәселесі. Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл
балалардың әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие.
Жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде Әлеуметтік жетім ұғымы қолданыста
бар. “Әлеуметтік жетімдер” дегеніміз белгілі бір себептерге байланысты ата-
аналары құқығынан айырылғандардың балалары және тастанды балалар.
Әлеуметтік жетімдер балалардың ерекше категориясы. Олардың рухани және
адамгершілік құндылықтары, тәртіп мәдениеті туралы түсініктері теріс,
себебі олар толық жанұялық тәрбие көрмеген. Оларға тән қасиеттер:
агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат қылықтар. Аталып отырған мәселе
қоғамда кеңінен орын алуда, сондықтан да одан сырт айналу қажет емес. Бұл
мәселе жөнінде мемлекет тарапынан атқарылып жатқан іс-шараларды жүздеген
мектеп-интернаттардың, балалар үйі мен мүмкіндігі шектеулі балаларға
арналған мекемелердің және т.б. ұйымдардың жұмысынан байқай аламыз. Жетім
балалар мәселесіне байланысты қабылдаған бірқатар нормативтік құжаттарда
ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті отбасында
тәрбиеленулері, рухани-адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуы,
білім алуы және әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуі қадағаланады (3).
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік
жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы әлеуметтік
жетімдерді құрайды. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып,
нәтижелері де бірдей болуы көзделуімен, әрқилы көрсеткіштерге ие. Сонымен
қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана қарым-
қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде көпшілігі
тығырыққа тіреледі. Олардың әлеуметтенулері де осы тұрғысынан
ерекшеленеді.
“Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен ғасырдың орта шенінде
американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады.
Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында
американдық психолог ғалымдар А.Бондураның, Д.Доллэрдтің, Дж.Кольманның,
А.Парктің, В.Уолтерстің және басқалардың аттары атала бастады.
Әлеуметтену – (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның
қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар,
тәжірибе және т.б. Э.Дюркгейм әлеуметтену процесін қарастырып, оның
белсенді бастамасы қоғамға тән, сол себепті ол әлеуметтену субъектісі
болады деген. Сондықтан қоғам адамды өз үлгісіне салып қалыптастыруға
талпынады. Ал Жарықбаевтың Психология атты сөздік кітабында оған
келесідей анықтама беріледі: Әлеуметтену – индивидтің қарым-қатынасы мен іс-
әрекеті барысында жүзеге асатын процесс және оның әлеуметтік тәжірибені
игеруінің нәтижесі. Ә. кейбірде қоғамдағы әртүрлі бағыттағы факторлар
сипатына ие болатын әртүрлі өмірлік жағдаяттардың тұлғаға стихиялық ықпалы
ретінде де, сондай-ақ арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізу жағдайында да пайда
болуы мүмкін. Тәрбие әлеуметтенудің жетекші әрі айқындаушы негізі болып
табылады. Ә. ұғымы 40-50 жылдары А.Бандура, Дж.Кольман және т.б. еңбектері
арқылы әлеуметтік психологияға енген. Әртүрлі ғылыми мектептерде Ә. ұғымы
әртүрлі талғамға ие болды. Мыс., ол необихевиоризмде әлеуметтік ілім
ретінде түсіндірілетін болса, символикалық интеракционизм мектебінде –
әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәтижесі саналады; гуманистік психологияда
– Мен тұжырымдамасының өзіндік танылуы (актуализациясы) ретінде
қабылданады.Ә. құбылысы көп аспектілі және аталған бағыттардың әрбірі
зерттелінетін феномен талаптарының біріне ғана баса назар аударады.
Әәлеуметтік мінез-құлықты реттеудіңдиспозициялық тұжырымдамасы шеңберінде
қарастырылады, мұнда қоғамдық қарым-қатынасқа қосылу дәрежесіне байланысты
әлеуметтік мінез-құлықты реттеу жүйесін жинақтайтын диспозициялық иерархия
қалыптасады.
Психологтар көп уақыт бойы әлеуметтенуге – институттандырылған білім
беру жүйелеріндегі тәрбие процесі ретінде баса көңіл бөліп келді. Әйтсе де,
қазіргі кезде зерттеу пәні ретінде жекелей алғанда, бейресми
бірлестіктерде, стихиялы түрде пайда болған топтарда және т.б., яғни ресми
құрылымдардан тыс өтіп жатқан процестерде қамтылуда. Адамның түрлі
әлеуметтік қоғамдарға, әлеуметтік қатынастық жүйелерге интеграциясы,
өзінің тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететін мәде-
ниетті, әлеуметтік нормалар мен бағалылықтарды меңгеруі. Әлеуметтік
бейімделу – адамның әлеуметтік ортаның жағдайларына және талаптарына
белсенді бейімделу үрдісі және нәтижесі. Әлеуметтік бейімделу –адамның не
ұжымның өзіне әсер ететін сыртқы жағдайларға бейімделуі.-делінген.
Т.Парсонстың ойынша, әлеуметтену бала дүниеге келген қоғам мәдениетіне
қатысты болса, ролдерді қанағаттандырушы қызмет үшін бағыт-бағдар
реквизитін игеру қажет. Әлеуметтенуде, дейді Э.В.Ильенков тәрбиемен қатар
алдын-ала әдейі дайындықсыз, өздігінен туындаған ықпал арқылы адамның
қоғамның толыққанды, толық құқылы мүшесі болуы байқалады.
Зерттеушілер интернаттық мекемелерінде тәрбиеленушілердің өзекті
проблемаларына жетім-балалардың социализациялау қиыншылықтарын жатқызады.
Социализация қиыншылықтары деп, бұл болмаса басқа әлеуметтік рөлді
қабылдаудағы баланың қиындықтар жиынтығын айтамыз. Өмірге келген сәттен
бастап бала бірден әлеуметтік қатынас әлеміне түседі – адамдар арасындағы
қатынас әлемі, бұл жерде әр адам белгілі бір рөлді атқарады: отағасы,
көрші, дос, саясатшы, қала тұрғыны және т.б. Осы ролдерді меңгере отырып
адам әлеуметтенеді, жеке тұлға ретінде қалыптасады.
Адамгершілік дамуы тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Адамгершілік дамуының
проблемалары бастауыш мектеп жасындағы балаларда басталады және көп
жағдайларда олар ұрлықта, жауапкершіліксізте, өзінен әлсіздерді қорлауда,
жан ашу сезімдінің төмендеуінде байқалады, жалпы айтқанда, баланың моралдық
мөлшерлерді, ережелерді және шектеулерді қабылдамауы мен түсінбеуінің
кемшілігі.
Егер төменгі жастағы тәрбиеленушілер биморалдық қылықтарды жете
түсінбегендіктен, ренжіткен адамнан кек алу үшін немесе қоршаған адамдардың
сезімдері мен қажеттіліктерін түсінбей, керектігін алу үшін, жасайтын
болса, ересек жастағы тәрбиеленушілердің адамгершілік проблемалары әлде
қайда күрделі. Көптеген жеткіншек-тәрбиеленушілер төменгі моралдық
тұрақтылыққа ие.
Тәрбиеленушілердің адамгершілік дамуы жеке тұлға ретінде дамуының
негізгі құрылғысы бола тұра, тұлғаның сезімдік-еріктілік және зияткерлік
дамуының бұзылуының салдарына байланысты.
Жеке тұлғаның әлеуметтік кеңістігі қоғамдық заңға сәйкес адамның
құқықтарымен және міндеттерімен тығыз байланыста. Балалар үйінің
тәрбиеленушілері ерекше бір қоғам ретінде топтық адамгершілік белгілермен
өмір сүреді, олар заңдарды айналып өтеді, тек өздерінің топтық ар-
намыстары, сенімділігі және т.б. сезімдермен өмір сүреді.
Балалар үйінде тәрбиелену кезіндегі дамудың әлеуметтік жағдайы ата-
анасының қамқорынсыз, өмірлік шарттары (әр баланың әрдайым тәулік бойы
балалар мен ересектер арасында болуы, зерігуі, жалғыз қалуға мүмкіндіктің,
өзінің заттарының және орнының болмауы), баланың қатынасу ортасының, өзіне
деген қатынасының бұзылуы оның жеке тұлға ретінде дамуына кедергі болады.
Интернаттық мекемелерінде өмір сүретін барлық балалар құрдастарының
көптігіне бейімделуі тиіс. Балалардың көптігінде әлеуметтік психологиялық
ерекше жағдайлары жасырылған, олар озбыршылықты күшейтетін, мазасыздықты,
сезімдік қызбалылықты құрайды.
Балалар үйлерінде және мектеп-интернаттарда онанизм, гомосексуализм
және басқа да сексуалдық ауытқушылықтар аз емес. Бұларға себеп болатындар:
жетіспейтін сүйіспеншіліктің орнын толтыру, жағымды сезімдердің кемшілігі,
қалыпты адам қатынастары. Баланың жалғыз қалуына жағдайдың болмауы ерекше
психологиялық проблема болып келеді.
Бұндай жағдайларда өмір сүретін балалардың асыранушы позициясы
қалыптасады (бізге беруге міндетті, беріңдер), жауапкершілік және
ұқыптылық жоқ.
Жетімдіктің пайда болу тарихын және балаларды әлеуметтендіруді арнайы
схеманы Зубайраева З.А. Жетім балалардың тұлғалық әлеуметтенуінің
педагогикалық шарттары атты өзінің ғылыми зерттеу жұмысында талдап
көрсеткен болатын (Сурет 1,2).
1.2. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың бейімделуінің
тұлғалық- психологиялық ерекшеліктері.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық даму
ерекшеліктері туралы А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты
еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі
көрсеткендей, отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-
құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен
балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады. Басқаша айтқанда, олардың дамуы
төмен немесе жоғары емес, жәй балаға қарағанда - олар өзгешелеу - деп
тұжырымдаған [2, Б. 6]. Жоғарыда біз талдау жасаған зерттеулер бүгінгі
таңда балалар үйіндегі оқу-тәрбие үдерісін әр қырынан қарастырғанымен, жеке
тұлғаны қалыптастыру мәселесі жан-жақты, арнайы зерттеу нысанасына алына
бермейді. Сол себепті, біз зерттеуімізде балалар үйінің оқу-тәрбие
үдерісінің барысында ішінара болса да жетім балалардың жеке тұлғасын
қалыптастыру мен әлеуметтенуі мәселесін қарастыруға ден қойдық. Гуманист
психологтар Г.Айзенк А.Маслоу, Г.Оллпорт, К.Роджерс өз еңбектерінде жеке
тұлға туралы құнды ой-тұжырымдар жасаған. К.Роджерстің пікірінше жеке тұлға
мен оның мінез-құлқы қоршаған ортаны қабылдауына байланысты дамып
қалыптасады. Ғалым теориясында: Мен тұжырымдамасы нақты Мен-ді және
идеалды Мен-ді (адамдар қандай болғысы келеді және қандай болуы керек)
қамтиды. Мен тұжырымдамасының дамуы, негізінен әлеуметтену процесі арқылы
жүреді. Әрбір адам үшін ең маңыздысы – оны басқалардың түсінуі және жақсы
көруі десе, А.Маслоу адамның мінез-құлқы мен тәжірибесі қажеттіліктер
иерархиясымен реттеліп отырады дейді [3, Б. 7-8]. Өзінің жеке тұлға
теориясында гуманистік және жеке даралық тұрғыны біріктірген гуманист
Г.Оллпорт адам табиғатының – жеке тұлғалық даму, өзін-өзі жеңе білу
мүмкіндіктерін толық іске асыра білу аспектілерін зерттеген [3].
Г.Айзенктің жеке тұлға теориясы диспозициялық теорияның үш негізгі
бағытының біреуіне – қатаң бағытына жатады. Бұл бағыт адамның қатаң
биологиялық құрылымдары: дене құрылымы, жүйке жүйесі, ми және белгілі жеке
даралық қасиеттері арасында қатаң сәйкестік құруға ұмтылады. Мәселен,
психолог: Жеке тұлға – бұл адамның қоршаған әлемге дербес бейімділігін
анықтайтын, оның мінезінің, темпераментінің, интеллектісінің және дене
құрылысының азды-көпті тұрақты құрылымы. Мінез – мотивациялы-еріктік мінез-
құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі. Темперамент – адамның аффективті,
эмоциялы мінез-құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі. Интеллект – бұл
когнетивті мінез-құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі - деген тұжырым
жасаған [3, Б. 401]. Әрине, жеке тұлғаның қылықтары, іс-әрекеттері оның мұң-
мұқтажы мен (физиологиялық қажеттілікті қоспағанда) талап тілектерінен
туындайды.
Осыған орай, біз балалар үйлеріндегі тәрбиеленушілердің даму
ерекшеліктерін анықтауда төмендегідей мәселелерді қарастырдық:
- дүниеге келген кезінен бастап әрбір кезеңдердегі өсу тарихын қарастыратын
құжаттар мен материалдары;
• жетім балалардың физиологиялық, психологиялық, педагогикалық жағынан
дамуы;
• балалардың білімге қызығушылығы мен ынта-ықыластары;
• балалардың еңбексүйгіштік деңгейлері мен еңбекке қатынастары;
• жетім балалардың денсаулық жай-күйлерінің бақылауға алынуы.
Осындай мәселелерді жан-жақты талдау барысында әрбір жетім баланың
психологиялық өзгешеліктерін айқындай аламыз. Біздер жоғарыдағы сұрақтарға
жауап бермес бұрын, тастанды, жетім балалардың пайда болу себеп-салдарына
тоқтала отырып, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің нормативтік-құқықтық
құжаттарын талдау барысында төмендегідей мәселелерді анықтадық. Ата-
анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың әрқайсысының жеке дәрігерлік
сараптамалар тарихымен танысқанымызда, біз байқаған ерекшеліктер:
балалардың 90% денсаулықтарына байланысты дәрігерлік есепте тұрады, оның
63% невроз, астеноневротикалық, психоневрологиялық тұрғыдан жүйкесінің
нашарлауы жиі кездеседі. Ал, 27% йод тапшылығы, темір тапшылығы сияқты т.б.
сырқаттары бар екені анықталды. Осы мәліметтерге қосымша ескерілетін жәйт,
балалар үйіндегі жетім балалардың психикалық дамуы мен мінез-құлық, жүріс-
тұрыстарында өзіндік бағыттылық сияқты қасиеттердің тұрақты еместігі
байқалады. Көрсетілген мәселелердің мәнін ашу барысында жетім балалардың
балалар үйіне келгенге дейінгі тарихымен танысқанымызда, олардың ата-
аналарының 80% ата-аналық құқықтарынан айырылғандар. Соның 35% моральға жат
қалықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаса, 24% әке-шешелерінің бірі
ішімдікке салынған, ал балалардың 21% шешелері жезөкшелік пен
қыдырымпаздыққа бой ұрғандар. Қалған 20% ата-аналары жұмыссыздықтан, тұрмыс
күйінің жоқтығынан, жалғыз басты студент аналар балаларын балалар үйіне
берген. Қазіргі уақытта ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
тәрбиеленушілердің психикалық дамуы жағынан отбасында өсетін құрдастарына
қарағанда айырмашылығы болады. Себебі, балалар үйі жағдайында тәрбиеленіп
жатқан балалардың даму қарқыны бәсеңдеу. Олардың дамуында және
денсаулығында бірқатар сапа жағынан жағымсыз ерекшеліктер бар, олар
нәрестелік жастан басталып, мектепке дейінгі шақта және одан әрі барлық
сатысында байқалады. Бұл ерекшеліктер әр түрлі және бірдей емес дәрежеде
өсудің әр сатысында байқалады. Осылайша, балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан
балалардың бірінші өмір жылында-ақ отбасында өсетін өз құрдастарына
қарағанда ерекшеленеді: олар шаттана білмейді, олардың танымдық
белсенділігі төмендеген, үлкенге үйір болу сезімі туындамайды, сенбейді,
тұйық, көңілсіз және енжар, т.б. Мұндай мінез-құлық сезімдері
тәрбиеленушілердің жеке тұлғасының қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін.
Осы тұрғыда, америка психологы М.Райбл ана қамқорлығынан айрылған 600
нәрестеге бақылау жүргізген де, ана қамқорлығының болмауы баланың екі
айлығынан бастап-ақ өте ауыр тәндік бұзылуларға әкеп соқтырады. Өйткені,
емшектегі бала ағзасының дұрыс жұмыс істеуі үшін сыртқы ортадан оған ана-
ның табиғи қамқорлығын беретін қоздырғыштар алуы тиіс деген шешімге кел-ді.
Сипалау, қолға алу, төске басу, ананың дауысы, емшектегі бала үшін ему
мүмкіндігі, емшек сүті, белгілі бір ауа температурасы және т.с. бала үшін
өте маңызды. М.Райблдың пікірі бойынша гигиена сақталмайтын жағдайда өмір
сүретін, бірақ анасымен табиғи қарым-қатынасы бар нәрестелерде тәндік
бұзылу туындамайды. Сонымен қатар, оның деректері бойынша ана қамқорлығының
болмауынан тәндік бұзылулар жақсы жабдықталған және ғылыми тұрғыдан дұрыс
күтімді қамтамасыз ететін ең жақсы балалар ұйымдарында да кездеседі.
Алайда, зерттеуші есептегендей жетім балалардың толық дамуы үшін қажет
нәзік жеке әсерді айырбастай алмайды [4]. Жоғарыда аталған ғалымдардың
зерттеу нәтижелері бойынша физикалық дамуы (бойы, басының көлемі, салмағы)
көбінесе ұйымда бала ұзақ уақыт бойы өмір сүруіне қарай жақсарады.
Салыстырмалы қолайлы физикалық дамуының жақсаруын авторлар емшектегі
балаларға арналған ұйымдарда көрсетілетін медициналық көмектің жақсылығымен
түсіндіреді. Бірақ ақыл-парасат деңгейі физикалық дамуға қайшы келеді:
неғұрлым бала ұйымға ерте түссе, солғұрлым олардың ақыл-парасатының бөгелуі
байқалған.
Сондай-ақ сезімді-ерікті өрісте барлық зерттеушілер балалар үйінде
тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде қалыптасуынан ауытқуын және көптеген
қиыншылықтарын белгілейді: әлеуметтік өзара іс-қимылдардың бұзылуы,
өздігінен дамуының кемшілігі, өзін-өзі бағалаудың теңсіздігі, қоршаған
адамдармен қарым-қатынасын құра алмауы, ынтымақтастық тенденцияларының
жоқтығы. Мұндай бұзылыстар көбінесе мазасызданудың артуында, сезімдік
қызуында, психикалық шаршауда, сезімдік стрестерде, әр түрлі кедергілердің
туындауында сезімталдылығының артуында, қиыншылықтарды жеңуге
дайынсыздығында, сенімсіздікте, ашушаңдықта, серпімді белсенділіктің
артуында, сезімдік суықтықта, қоршаған азаматтармен қарым-қатынасының
бұзылуында, депрессияда және т.б. айқын көрінеді. Жетімдер мекемелеріндегі
сезімдік өмірінің толықсыздығы, ересек балаларда түрлі психикалық және
әлеуметтік бейімделуінің бұзылуына әкеліп соғады: кейбірінде бұл
белсенділігінің төмендеуі, кейбірінің қылмыстық іс-әрекеттер жасауы,
көбінесе қоғамда өзін-өзі дөрекі ұстауы бағаланады.
Осындай балалардың дамуындағы бұзылыстар тәрбиеленушілердің жабық
түрдегі мекемелерде орналасқандығынан болады. Балалардың көбісі балалар
үйіне сәбилер үйінен келіп түседі, ол жерде олар үш кейбір кездерде төрт
жылға дейін тәрбиеленген.
Академик В.С. Мухинаның жүргізген зерттеулерінің нәтижелерінде
тәрбиеленушілердің әңгімелесу қажеттілігі аз дамығаны, жалпы дамудың
кешігуі бақыланды. Бұндай балалар сөйлеу дамуында кешігеді, ойнай алмайды,
қоршаған ортамен қатынаса алмайды. Өмірінің алғашқы кездерінде сәбилік
кезге сай келмейтін енжарлық байқалады. Туылған күнінен бастап анасының
махабаты мен еркелігінен кемтар қалған бала жабық түрдегі мекемелерінде
өмір сүргендіктен, ересектермен қалыпты қатынастарда болмағандықтан 6-8
айлық бала өзінің туылғанда пайда болған даму қабілетін жоғалтады, енжарлық
пайда болады. Жабық түрдегі мекемелерде тәрбиелену жағдайлары бала мінез-
құлқында енжарлық беталысын туғызады. Басқа жағынан балада көптеген
керексіз қимылдау іс-әрекет түрлері пайда болады: баланың теңселуі,
саусағын немесе ернін соруы, мағынасыз бір қимылды қайталай беруі.
Интернаттық түрдегі мекемелерде өскен бала өнімді қатынас дағдыларын
меңгермейді. Оның қарым-қатынастары үстірт және асығыс: ол бір кезде озбыр
енжарлыққа өте келе көңіл бөлуді қажет етеді және одан бас тартады.
Сүйіспеншілік пен көңіл бөлуді қажет ете келе бала өзін сол қажеттілікке
сай ұстай алмайды.
Ересек адамдармен іскерлік қарым қатынастары кеш дамиды және жабайы
түрде жүзеге асырылады. Балалар ересектердің ойын үлгідегі қимылдарын
ықыласпен бақылайды, айтылған нұсқауларды орындайды, ұсыныстарды қуана
қабылдайды, бірақ ойынға белсенді қатыса алмайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл әрекетінің тежелуі мен
құмарлығының артық шамада болуы сезімдік-ерікті тұрақсыздығымен, артық
шамадан тыс шаршауымен, ашуланшақтығымен үйлеседі. Бұл сезімнің дамымауы
және сезімдік дамудың ауытқуы тек психикалық, әлеуметтік салдарынан ғана
емес сонымен қатар тұқым қуалаушылық және туғанда пайда болған патология
салдарынан да болады.
Құрбылармен қатынас қажеттілігі негізінде қиын емес. Ойын кезінде
балалар іс-қимылға және құрбысының көңіл-күйіне назар аудармайды, кейбір
кезде құрбысының ренішін, сұрауларын тіпті көз жастарын да байқамайды. Бір
жерде бола тұра, бөлек ойнайды. Немесе бәрі бірге ойнайды, алайда ойын
процессуалдық күйде өтеді, ойында бірегейлік қатынас болмайды.
Құрбыларымен үнемі байланыста аздаған балалар ғана болады. Ол баланың
жасы мен баланың топтағы жағдайына байланысты емес. Алайда жалғыз қалатын
балалар да жоқ. Ойындар көп жағдайларда ашушаңдықпен, көңіл күйдің
ауысуымен өтеді.
Академик В.С.Мухина жетім-балалардың сана-сезім құрылымының
қалыптасуының бұзылуына көңіл аударады. Адамның сана-сезімі келесі тарихи
тұрғыда құрылған әлеуметтік құрылымда дамиды:
1) өзінің атына өзіндік есімдікті қосқанда;
2) мойындау талаптары;
3) жыныстық теңестіру;
4) жеке тұлғаның психологиялық уақыты: өткен, қазіргі, болашақ;
5) әлеуметтік кеңістік: парызы мен құқығы.
Балалар үйінде балаларды көбіне тегімен шақырады, аты көп уақытта
тегімен үйлеседі. Баланың аты бұйрық беру кезінде ғана қолданылады,
сүйіспеншілікті көрсетуде еш уақытта қолданылмайды. Нәтижесінде баланың
өзінің атына деген жағымсыз сезімі туады.
Баланың талаптануы өзінің ортасында күшпен, тәрбиеленушілерге барабар
озбырлықпен жүзеге асырылады. Қажеттіліктерін жүзеге асыра алмаған
жағдайларда ашу-ыза, қызбалылық, мазасыздану сезімдері туады.
Тағы бір маңызды жағдайға назар аударғанымыз жөн – балалар үйіндегі
біз деген ұғым. Ата-ана қамқорынсыз өскен балалардың интернаттық біз
ұғымы қалыптасады. Бұл ерекше психологиялық құрылым. Ата-анасыз өскен
балалар әлемді біздің және бөтен, біз және олар деп бөледі.
Бөтендерден бәрі бірігіп өздеріне керектісін алуға дайын. Оларда
бөтендерге және өзімізге деген ерекше қарым-қатынас қалыптасқан.
Интернатта өмір сүретін балалар өз топтарының ішінде өзінің
құрбыларына немесе өзінен кіші балаларға қатыгездік көрсете алады. Өзін
олай ұстауы бірнеше себептерден, біріншіден жүзеге асырылмаған
сүйіспеншілік пен танылмағандық, баланың сезімдік тұрақсыздық жағдайда
болуы, ата-ана қамқорлығынан айрылуы.
Балалар үйінің тәрбиеленушілерінің сана-сезімінің тағы бір маңызды
ұғымы бұзылған, ол жеке тұлғаның психологиялық уақыт ұғымы. Бала өзінің
қазіргі кездегі күйін өткен заманғы немесе болашақтағы өзімен біріктіре
алмайды: өзінің жеке өткен шақтары көп жағдайда есінде сақталмаған, болашақ
олар үшін анықталмаған.
Интернаттық мекемелер тәрбиеленушілерінің жыныстық теңесу проблемасы
белгілі. Отбасында бала өзінің қай жынысқа жататынын ерте анықтайды: мектеп
алдындағы уақытта өзінің жыныс қатынасына сай мінез-құлықтарға, ықыласқа,
өзінің жыныстық бағасына иеленеді. Еркек және әйел мінез-құлық
стереотиптері өзінің жыныстық өкілімен қарым-қатынас құру арқылы сана-
сезімге енеді. Балалар үйіндегі балалар мұндай жағдайлардан оқшау келеді.
Мектеп жасына жетпеген балалар өзінің қай жынысқа қатысты екенін жақсы
біледі, және өзін қыз бала немесе ер бала ретінде бекітуге тырысады, бұл
жағдайда олар отбасында өскен балалардан еш айырмашылығы жоқ. Алайда
жыныстық теңестіру сапасының айырмашылығы бар. Егер отбасында өскен бала
өзін ата-анасымен, бауырларымен, өзінің туысқандарымен теңестірсе, ата-
анасының қамқорынан айрылған балалар ең алдымен өзін құрдастарымен
теңестіреді, яғни айтқанда тобындағы қыз балалар мен ер балалар. Балалар
үйіндегі ер балаларға жыныс қатынасын теңестіру қиынға түседі, өйткені ол
жерде еркектер аз, үлгі ретінде алатын ешкім жоқ. Топтық біз ұғымында қыз
балалар мінез-құлық түрінің озбырлығын алады. Бұл өміршеңдіктің түрі, өзі
сияқты күйсіз балалардың немесе бөтендердің ортасында өзін бекіту.
Болашақ отбасында жыныстық орны жөнінде түсінігінің аздығы,
жыныстардың айырмашылығы жөнінде білімінің жоқтығы, өзінің келбетіне
немқұрайлы қарауы мінез-құлық стереотиптерін және нормативтік бағдарының
қалыптасуын қиындатады. Дене бітімінің теңестірілуі жеткіліксіз
болғандықтан, өзінің денесіне деген сезімдік бағалау қатынасы бұзылады, өз
дене бітіміне көңілі толмағандықтан психологиялық қызбалылық туады, бұл
теңсіз психосексуалдық дамуға және жеке тұлға ретінде психологиялық
қорғаныссыз қалуына әкеліп соғады.
Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
ерекшеліктер байқалады. Олар:
• психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының
төмендігі, түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы,
көрнекілік-бейнелік ойдың толық жетілмеуі, ерік-жігері әлсіз, зейіннің
тұрақсыздығы, т.б.;
• мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: жиі көңіл-күйдің өзгеруі мен
тұрақсыздық, ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық,
сенбеушілік, ызақорлық, тұйықтық, енжарлық, қатыгездік, ұқыпсыздық
секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
• қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік,
құрдастарымен бірігіп ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмау,
оқшаулануы.
Осыған орай, Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың психологиялық
дамуындағы сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
• тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
- әлеуметтік мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
• балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының
жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін үлкендердің, маман педагогтардың жиі
ауысуы;
• жетім балалардың қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған қажеттілігін
қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының үй жұмыстарына
қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті заттарды,
нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді бөлісуге,
жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер тарапынан
қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-қыздардың
мұндай мүмкіндіктері жоқ. Сол себептен, тұрмыстық қарапайым жұмыстарға
икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар үйлері
тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі (депривационные
условие), қолайсыз күй деп білеміз. Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған
балалардың мұқтаждықтарының шектелуі, жеке тұлға ретінде қалыптасуда
қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың болмауынан деп
тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік қасиеттері мен
психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін өтей алмаудың
басты сипаттамасы болмақ.
Қорыта айтқанда, Ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған балалардың
тұлғалық сапаларының тежелуі әлеуметтік-мәдениет орталықтарына сирек
баруынан, эстетикалық тәрбиенің әлсіздігінен, айналасындағы адамдармен
қарым-қатынастардың аздығынан болады. Ал, Жетім балалардың ең басты талап-
тілектерін қанағаттандырмайтын іс-әрекеттер құрамы қимыл-қозғалыс,
айналасындағы қарым-қатынас мұқтаждығы, әлеуметтік қарым-қатынас күйі, бала
жасындағы әлеуметтік шектелу, өз-өзін әлсіз сезінуі, т.б. әлеуметтік-
психологиялық тұрғыдан алғанда, қарым-қатынастың кедейленуі, әсіресе,
олардың сезіну, түйсіну, есте сақтау, қиялдау, т.б. процестерінің дамуының
тежелеуінен болады деп ой түйіндейміз. Біздің жетім балалардың
психологиялық ерекшеліктерін анықтаудағы мақсатымыз – жетім балалардың
тұлғасын қалыптастыру мен оларды әлуметтендіру жолдарын іздестіру, бағыт-
бағдарын айқындау болды.
1.3. Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың жеке тұлғалық өзгешілік
сипаты.
Балалар үйлерінде тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын көп
жылдар бойы зерттеген психологтар И.Лангмейер мен З.Матейчик [6]
психикалық депривация түсінігін енгізді. Олар мұны ұзақ уақыт бойы
субъектіге кейбір негізгі өмірлік маңызды психикалық қажеттіліктерін
жеткілікті мөлшерде қанағаттандыру үшін мүмкіндік берілмейтін өмірлік
жағдаяттардың нәтижесінде туындайтын псхикалық жағдай ретінде түсіндіреді.
Баланың зияткерлік дамуының жеткіліксіздігі танымдық процестердің
дамымағандығынан, әлсіреуі немесе қалыптаспағандығынан, ойлаудың
(көрнекілік-бейнелік, абстрактілі-қисындық, ауызшалық және т.б.) нашар
дамуынан, есте сақтаудың нашарлығынан, назар аударудың тұрақсыздығынан,
білімдарлықтың төмендігінен, пәндер мен оқиғаларға ұзаққа созылмайтын
қызығушылықтың нәтижесінде басталған істі аяқтай алмаушылықтан, танымдық
уәжделудің төмендеуінен және т.б. көрінуі мүмкін. Психологиялық зерттеулер
тәрбиеленушілерде көңіл бөлумен есте сақтау даму деңгейінің орташа
статистикалық нормадан ауытқымайтынын дәледейді. Алайда ішкі күштерді,
тірексіз іс-тәжірибелік әрекеттерді талап ететін міндеттерді шешудегі
қабілетсіздіктен көрінетін жағдайда аса тәуелділік, абстрактілік-қисындық
ойлау мен ауызша-қисындық ойлау дамуының төмендеуі айқындалды. Бұл
мәліметтер балалар үйлерінде тәрбиеленушілерді зияткерлік дамудағы
төмендеудің негізгі себептері туа біткен тұқым қуалаушылық факторлары,
орталық жүйке жүйесі жұмысының анатомиялық-физиологиялық бұзушылықтары
емес, ортаның ықпалы, педагогикалық, жаңсақтықтар болып табылатынын
дәлелдейді. Себептердің біреуі ересектермен сапалы, мазмұнды қарым-
қатынастың жоқтығы болып табылады [8].
Барлық зерттеушілер балалар үйлері тәрбиеленушілерінің жеке тұлғасының
қалыптасуындағы көп қиындықтар эмоциялық-еріктік салада: әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің бұзылуынан, өзіне деген сенімсіздіктен, өзін-өзі
ұйымдаструшылық пен мақсатқа ұмтылушылықтың төмендеуінен, дербестіктің
жеткіліксіз дамуынан, өзін өзі барабар емес бағалауынан,
айналасындағылармен қалыпты өзара қарым-қатынастар жасауға
қабілетсіздіктен, ынтымақтасу үрдісінің мүлдем жоқтығынан көрініс табатынын
атап көрсетеді. Осы тектес бұзылушылықтар көбінде аса алаңдаушылықтан,
эмоциялық
ширығудан, психикалық қажудан, эмоциялық торығудан, әр текті кедергілерге
аса сезімталдықтан, қиындықтарды жеңуге дайын еместіктен, жетістіктер мен
табысты қажетсінудің төмендеуінен, сенімсіздіктен, қызбалықтан,
ұстамсыздықтан, шамадан тыс импульстік белсенділіктен, эмоциялық
салқындықтан, өзін өзі күштеуден, айналасындағылармен эмоциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz