Ауыл шаруашылық географиясы пәнінен дәрістер
Лекция №1 Кіріспе.
1.Ауыл шаруашылық географиясы пәніні оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
2.Ауыл шаруашылығының құрылымы мен түрліше формалары.
Лекция №2 Егін шаруашылығы және оның салалары.
1.Астық шаруашылығы
2.Бау.бақша шаруашылығы.
3.Техникалық дақылдар шаруашылығы.
Лекция №3 Ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру.
1.Ауыл шарушылығын дамытудың экстенсивті жолы.
2.Ауыл шаруашылығын дамытудың интенсивті жолы.
3.Ауыл шарушылығын мамндандыру.
Лекция №4 Ауыл шаруашылығын аудандастыру әдістері.
1.Ауыл шаруашылығын орналастыру және дамыту.
2.Ауыл шаруашылығын ұйымдастырудың негізгі териториялық заңдылықтары.
Лекция №5 Әлемдегі ауыл шаруашылығының географиясы.
1.Ауыл шаруашылығының әлем аймақтары бойынша даму деңгейі.
2. Әлемдегі ауыл шаруашылық өнімдеді басты экспорттаушы мемлекеттер.
3. Әлемдегі ауыл шаруашылық өнімдеді басты импорттаушы мемлекеттер.
Лекция №6 Дамушы елдердедің ауыл шаруашылығындағы жасыл революция.
1.Жасыл революцияның ауыл шаруашылығына тигізген әсері.
2.Жасыл революция кезіндегі ауыл шаруашылығының индустриализациялануы.
Лекция №7 Дамыған экономикасы жоғары елдердегі биотехнологиялық революция.
1.Биотехнологиялық революцияның ауыл шаруашылығындағы 1.ші кезеңі.
2.Биотехнологиялық революцияның ауыл шаруашылығындағы 2.ші кезеңі.
Лекция № 8 Әлемдегі мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу тегі және олардың таралуы.
1.Мәдени өсімдіктердің шыққан басты орталықтары.
2.Үй жануарларының басты таралған аймақтары.
3. Мәдени өсімдіктердің таралу миграциясы.
Лекция № 9 ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылығының дамуының тарихи. географиялық ерекшелігі.
1.Ауыл шаруашылығының дамуының кезеңдері.
2.Негізгі ауыл шаруашылығы таралған аймақтар.
3.Ауыл шараушылығының басты дамыған саласы.
4. ТМД елдеріндегі негізгі табиғат зоналарындағы ауыл шарушылық аудандарыныњ типтері.
5.Әртүрлі табиғат зоналардағы ауыл шаруашылық аудандарының типтері.
6.Табиғим жағдайына қарай ауыл шаруашылық дақылдарының таралу ерекшеліктері.
Лекция № 10 ТМД елдеріндегі ауыл шарушылғына жалпы сипаттама.
1. ТМД елдерінің территорияларындағы ауыл шаруашылығының игерілуі.
2.Жалпы ТМД елдерінің ауыл шаруашылық потенциалы.
3.ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылығын дамытудың кешенді жолдары.
4.Ауыл шаруашылық жерлерінің игерілуі.
5.Ауыл шаруашылық жерлерінің зоналар бойынша таралу еркшеліктері.
6.Ауыл шаруашылығын дамытуға қоршаған ортаның әсері.
Лекция 11 Қазақстанның ауыл шаруашылының қазіргі даму жағдайы.
1. Қазақстанның жер қоры.
2.Ауыл шаруашылығы.
3.Қазақстанның ауыл шаруашылының қазіргі даму жағдайы.
Лекция 12 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы.
1.2004.2009 жылдардағы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша шитті мақтаның жалпы өнімі.
2.Қазақстанда егіншілік жайы.
Лекция 13 Қазақстанның мал шаруашылығы.
1.Мал шаруашылығының даму тарихы.
2.Мал шаруашылығының қазіргі даму жайы.
Лекция 15. Ауылшаруашылығының мамандануы.
1.Ауылшаруашылық шикізаттарын өңдеуші салаларға сипаттама.
2.Жеңіл өнеркәсіп.
3.Ауылшаруашылығы және қоршаған орта.
1.Ауыл шаруашылық географиясы пәніні оқытудың мақсаттары мен міндеттері.
2.Ауыл шаруашылығының құрылымы мен түрліше формалары.
Лекция №2 Егін шаруашылығы және оның салалары.
1.Астық шаруашылығы
2.Бау.бақша шаруашылығы.
3.Техникалық дақылдар шаруашылығы.
Лекция №3 Ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру.
1.Ауыл шарушылығын дамытудың экстенсивті жолы.
2.Ауыл шаруашылығын дамытудың интенсивті жолы.
3.Ауыл шарушылығын мамндандыру.
Лекция №4 Ауыл шаруашылығын аудандастыру әдістері.
1.Ауыл шаруашылығын орналастыру және дамыту.
2.Ауыл шаруашылығын ұйымдастырудың негізгі териториялық заңдылықтары.
Лекция №5 Әлемдегі ауыл шаруашылығының географиясы.
1.Ауыл шаруашылығының әлем аймақтары бойынша даму деңгейі.
2. Әлемдегі ауыл шаруашылық өнімдеді басты экспорттаушы мемлекеттер.
3. Әлемдегі ауыл шаруашылық өнімдеді басты импорттаушы мемлекеттер.
Лекция №6 Дамушы елдердедің ауыл шаруашылығындағы жасыл революция.
1.Жасыл революцияның ауыл шаруашылығына тигізген әсері.
2.Жасыл революция кезіндегі ауыл шаруашылығының индустриализациялануы.
Лекция №7 Дамыған экономикасы жоғары елдердегі биотехнологиялық революция.
1.Биотехнологиялық революцияның ауыл шаруашылығындағы 1.ші кезеңі.
2.Биотехнологиялық революцияның ауыл шаруашылығындағы 2.ші кезеңі.
Лекция № 8 Әлемдегі мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу тегі және олардың таралуы.
1.Мәдени өсімдіктердің шыққан басты орталықтары.
2.Үй жануарларының басты таралған аймақтары.
3. Мәдени өсімдіктердің таралу миграциясы.
Лекция № 9 ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылығының дамуының тарихи. географиялық ерекшелігі.
1.Ауыл шаруашылығының дамуының кезеңдері.
2.Негізгі ауыл шаруашылығы таралған аймақтар.
3.Ауыл шараушылығының басты дамыған саласы.
4. ТМД елдеріндегі негізгі табиғат зоналарындағы ауыл шарушылық аудандарыныњ типтері.
5.Әртүрлі табиғат зоналардағы ауыл шаруашылық аудандарының типтері.
6.Табиғим жағдайына қарай ауыл шаруашылық дақылдарының таралу ерекшеліктері.
Лекция № 10 ТМД елдеріндегі ауыл шарушылғына жалпы сипаттама.
1. ТМД елдерінің территорияларындағы ауыл шаруашылығының игерілуі.
2.Жалпы ТМД елдерінің ауыл шаруашылық потенциалы.
3.ТМД елдеріндегі ауыл шаруашылығын дамытудың кешенді жолдары.
4.Ауыл шаруашылық жерлерінің игерілуі.
5.Ауыл шаруашылық жерлерінің зоналар бойынша таралу еркшеліктері.
6.Ауыл шаруашылығын дамытуға қоршаған ортаның әсері.
Лекция 11 Қазақстанның ауыл шаруашылының қазіргі даму жағдайы.
1. Қазақстанның жер қоры.
2.Ауыл шаруашылығы.
3.Қазақстанның ауыл шаруашылының қазіргі даму жағдайы.
Лекция 12 Қазақстанның өсімдік шаруашылығы.
1.2004.2009 жылдардағы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша шитті мақтаның жалпы өнімі.
2.Қазақстанда егіншілік жайы.
Лекция 13 Қазақстанның мал шаруашылығы.
1.Мал шаруашылығының даму тарихы.
2.Мал шаруашылығының қазіргі даму жайы.
Лекция 15. Ауылшаруашылығының мамандануы.
1.Ауылшаруашылық шикізаттарын өңдеуші салаларға сипаттама.
2.Жеңіл өнеркәсіп.
3.Ауылшаруашылығы және қоршаған орта.
Ауыл шаруашылығы материалдың өндірістің ең ежелгі және неғұрлым көп тараған саласы. Адамның шаруашыльщ әрекеті осыдан 10 мың жылдай бұрын пайда болды. Адам бастапқыда терімшілік пен аң аулаудан бастап, кейін өсім-дік өсіру жөне мал бағу бағытына ауысты. Мұндай іс-өрекеттің нөтижесінде жабайы өсімдіктерді мөдени өсімдікке айналдырды жөне жануарларды қолға үйретті.
Ауыл шаруашылығы дүние жүзінің барлық аумақтарында таралған. Оның 50-ден астам салаларында 1,3 млрд адам еңбек етуде. Ауыл шаруашылы-ғы түрлерін біріктіріп, 2 топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл — дамыған тауарлы ауыл шаруашылыгы. Ол өз кезегінде ауыспалы егістігі бар интенсивті егіншілікті, мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылығын, сондай-ақ екпе пары, тыңайған жері жөне жайылымдық мал шаруашылығы бар экстенсивті егіншілікті қамтиды. Екіншіден, бұл — дәстурлі гщтынушы ауыл ишруашылыгы. Ол артта қалған соқалы жөне теселі егіншілікті, жайылымдық мал шаруашылығын, көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруді, сондай-ақ бұдан да қарапайым терімшілікті, аңшылық пен балық шаруашылығьш камтиды.
Қазіргі кезде дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың 45%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады. Экономикасы дамыған, әсіресе кейінгі индустриялық сатыға жеткен елдерде тауарлы ауыл шаруашылығы басым. Алайда соңғы жылдары бұл елдерде ауыл шаруашылығы саласында еңбек етушілердің үлесі 2—3%-ға кемісе, керісінше, аграрлы елдерде оның үлесі жоғары деңгейде (65—75%-даң да кеп) сақталып отыр.
Ауыл шаруашылығы географиясы өр түрлі өндіріс формаларымен ерекше-ленеді. Мұндай кеп формалар әр типті елдердің өлеуметтік-экономикалық сипатымен анықталады. Дамыған елдерде ҒТР-дің соңғы жетістіктерін шаруашылыққа енгізу басты рел атқарады. Бұл топқа жататын елдердегі агро-өнеркөсіптік кешен агробизнестік сипатқа ие болады. Ол ауыл шаруашылығы-ның индустриялық жағынан дамуына бағдар береді
Дамушы елдерде аграрлық қатынастар мүлдем өзгеше. Мұнда тауарлы ауыл шаруашылығы да, тұтынушы ауыл шаруашылығы да бар. Бұл елдерде ірі помещиктер жер иеленушілер болып табылады. Олар жерді арендаға береді. Дамып келе жатқан елдерде шетеддік жер иеленушілер де болады. Сонымен қатар бұл елдерде қауымдастық, т.б. жер иеленушілік түрлері сакталған. Ірі тауарлы капиталистік шаруашылықтармен бірге (жергілікті жөне шетелдік) кагшталистікке дейінгі шаруашылық формалары аралас кездеседі.
Дүниежүзілік шаруашылықта азық-түлік өнімін өндіру дағдарысы байқалуда. Экономикасы дамыган елдерде өнімді артық өндіру қалыптасса, дамьш келе жатқан елдерде, керісінше, азық-түліктің жетіспеушілік проблемасы туындап отыр.
Сонымен, тауарлы шаруашылыц дегеніміз — жақсы үйымдастырылған плантациялар мен фермалар. Мұндай шаруашылықтар қүнарлы жерге орналасьш, жалдамалы жұмысшы күшін, машиналарды, тьщайтқыштарды, қолдан суаруды кенінен пайдаланады. Олардьщ ондірісі ішкі, өсіресе сыртқы рынокқа бағдарланған. Сөйтіп, олар «мемлекет ішіндегі мемлекет» бол ып отыр.
Ауыл шаруашылығы дүние жүзінің барлық аумақтарында таралған. Оның 50-ден астам салаларында 1,3 млрд адам еңбек етуде. Ауыл шаруашылы-ғы түрлерін біріктіріп, 2 топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл — дамыған тауарлы ауыл шаруашылыгы. Ол өз кезегінде ауыспалы егістігі бар интенсивті егіншілікті, мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылығын, сондай-ақ екпе пары, тыңайған жері жөне жайылымдық мал шаруашылығы бар экстенсивті егіншілікті қамтиды. Екіншіден, бұл — дәстурлі гщтынушы ауыл ишруашылыгы. Ол артта қалған соқалы жөне теселі егіншілікті, жайылымдық мал шаруашылығын, көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруді, сондай-ақ бұдан да қарапайым терімшілікті, аңшылық пен балық шаруашылығьш камтиды.
Қазіргі кезде дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың 45%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады. Экономикасы дамыған, әсіресе кейінгі индустриялық сатыға жеткен елдерде тауарлы ауыл шаруашылығы басым. Алайда соңғы жылдары бұл елдерде ауыл шаруашылығы саласында еңбек етушілердің үлесі 2—3%-ға кемісе, керісінше, аграрлы елдерде оның үлесі жоғары деңгейде (65—75%-даң да кеп) сақталып отыр.
Ауыл шаруашылығы географиясы өр түрлі өндіріс формаларымен ерекше-ленеді. Мұндай кеп формалар әр типті елдердің өлеуметтік-экономикалық сипатымен анықталады. Дамыған елдерде ҒТР-дің соңғы жетістіктерін шаруашылыққа енгізу басты рел атқарады. Бұл топқа жататын елдердегі агро-өнеркөсіптік кешен агробизнестік сипатқа ие болады. Ол ауыл шаруашылығы-ның индустриялық жағынан дамуына бағдар береді
Дамушы елдерде аграрлық қатынастар мүлдем өзгеше. Мұнда тауарлы ауыл шаруашылығы да, тұтынушы ауыл шаруашылығы да бар. Бұл елдерде ірі помещиктер жер иеленушілер болып табылады. Олар жерді арендаға береді. Дамып келе жатқан елдерде шетеддік жер иеленушілер де болады. Сонымен қатар бұл елдерде қауымдастық, т.б. жер иеленушілік түрлері сакталған. Ірі тауарлы капиталистік шаруашылықтармен бірге (жергілікті жөне шетелдік) кагшталистікке дейінгі шаруашылық формалары аралас кездеседі.
Дүниежүзілік шаруашылықта азық-түлік өнімін өндіру дағдарысы байқалуда. Экономикасы дамыган елдерде өнімді артық өндіру қалыптасса, дамьш келе жатқан елдерде, керісінше, азық-түліктің жетіспеушілік проблемасы туындап отыр.
Сонымен, тауарлы шаруашылыц дегеніміз — жақсы үйымдастырылған плантациялар мен фермалар. Мұндай шаруашылықтар қүнарлы жерге орналасьш, жалдамалы жұмысшы күшін, машиналарды, тьщайтқыштарды, қолдан суаруды кенінен пайдаланады. Олардьщ ондірісі ішкі, өсіресе сыртқы рынокқа бағдарланған. Сөйтіп, олар «мемлекет ішіндегі мемлекет» бол ып отыр.
Лекция №1 Кіріспе.
1.Ауыл шаруашылыќ географиясы пєніні оќытудың маќсаттары мен
міндеттері.
2.Ауыл шаруашылығының құрылымы мен түрліше формалары.
Ауыл шаруашылығы материалдың өндірістің ең ежелгі және неғұрлым көп
тараған саласы. Адамның шаруашыльщ әрекеті осыдан 10 мың жылдай бұрын пайда
болды. Адам бастапқыда терімшілік пен аң аулаудан бастап, кейін өсім-дік
өсіру жөне мал бағу бағытына ауысты. Мұндай іс-өрекеттің нөтижесінде жабайы
өсімдіктерді мөдени өсімдікке айналдырды жөне жануарларды қолға үйретті.
Ауыл шаруашылығы дүние жүзінің барлық аумақтарында таралған. Оның 50-
ден астам салаларында 1,3 млрд адам еңбек етуде. Ауыл шаруашылы-ғы түрлерін
біріктіріп, 2 топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл — дамыған тауарлы ауыл
шаруашылыгы. Ол өз кезегінде ауыспалы егістігі бар интенсивті егіншілікті,
мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылығын, сондай-
ақ екпе пары, тыңайған жері жөне жайылымдық мал шаруашылығы бар экстенсивті
егіншілікті қамтиды. Екіншіден, бұл — дәстурлі гщтынушы ауыл ишруашылыгы.
Ол артта қалған соқалы жөне теселі егіншілікті, жайылымдық мал
шаруашылығын, көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруді, сондай-ақ бұдан да
қарапайым терімшілікті, аңшылық пен балық шаруашылығьш камтиды.
Қазіргі кезде дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың 45%-ы ауыл
шаруашылығымен айналысады. Экономикасы дамыған, әсіресе кейінгі
индустриялық сатыға жеткен елдерде тауарлы ауыл шаруашылығы басым. Алайда
соңғы жылдары бұл елдерде ауыл шаруашылығы саласында еңбек етушілердің
үлесі 2—3%-ға кемісе, керісінше, аграрлы елдерде оның үлесі жоғары деңгейде
(65—75%-даң да кеп) сақталып отыр.
Ауыл шаруашылығы географиясы өр түрлі өндіріс формаларымен ерекше-
ленеді. Мұндай кеп формалар әр типті елдердің өлеуметтік-экономикалық
сипатымен анықталады. Дамыған елдерде ҒТР-дің соңғы жетістіктерін
шаруашылыққа енгізу басты рел атқарады. Бұл топқа жататын елдердегі агро-
өнеркөсіптік кешен агробизнестік сипатқа ие болады. Ол ауыл шаруашылығы-ның
индустриялық жағынан дамуына бағдар береді
Дамушы елдерде аграрлық қатынастар мүлдем өзгеше. Мұнда тауарлы ауыл
шаруашылығы да, тұтынушы ауыл шаруашылығы да бар. Бұл елдерде ірі
помещиктер жер иеленушілер болып табылады. Олар жерді арендаға береді.
Дамып келе жатқан елдерде шетеддік жер иеленушілер де болады. Сонымен қатар
бұл елдерде қауымдастық, т.б. жер иеленушілік түрлері сакталған. Ірі
тауарлы капиталистік шаруашылықтармен бірге (жергілікті жөне шетелдік)
кагшталистікке дейінгі шаруашылық формалары аралас кездеседі.
Дүниежүзілік шаруашылықта азық-түлік өнімін өндіру дағдарысы
байқалуда. Экономикасы дамыган елдерде өнімді артық өндіру қалыптасса,
дамьш келе жатқан елдерде, керісінше, азық-түліктің жетіспеушілік
проблемасы туындап отыр.
Сонымен, тауарлы шаруашылыц дегеніміз — жақсы үйымдастырылған
плантациялар мен фермалар. Мұндай шаруашылықтар қүнарлы жерге орналасьш,
жалдамалы жұмысшы күшін, машиналарды, тьщайтқыштарды, қолдан суаруды
кенінен пайдаланады. Олардьщ ондірісі ішкі, өсіресе сыртқы рынокқа
бағдарланған. Сөйтіп, олар мемлекет ішіндегі мемлекет бол ып отыр.
Лекция №2 Егін шаруашылығы және оның салалары.
1.Астыќ шаруашылығы
2.Бау-баќша шаруашылығы.
3.Техникалыќ даќылдар шаруашылығы.
Егістікте азық өндіру жыртылған жерден азық өнді-ру деген сөз.
Егістію азық өндіру шөп дайындау езінше сала бо-лып бөліңісімен пайда
болды. Бірақ шөп дайындау та-биғи шабындықтарда жүргізілді. П. П.
Румянцевтің мәліметіне қарағанда (1913), беде Алматы облысында 1885 жылдан
өсірілді. Арпа мен еркекшөп одан да ерте кез-ден егілдіі.
Орталық санақ басқармасының мәліметіне қараған-да, азықтық дақылдар
республикада 10 мың га аса жер-ді алып жатыр, оның жартысы суармалы
жерлерге ор-наласқан;
Жалпы егістіктен алынатын шөп азық балансында кемінде 4^3% жетеді,
бірақ оны таяу жылдарда 46—47% жеткізу йэзделген. Бұл — қиын да, қол
жеткізуге бола-тын меже.
Қиындығы — азықтық дакылдардың егіс көлемін арт-тырудың мүмкіндігі
жоқ. Тек Қазақстанның солтүстік аудандарында ғана жаздық бидай егісіи
қысқарту есе-бінен арпа егісін ұлғайтуға, сөйтіп азық-түліктік бидай-ды
жемге жұмсауды жоюға болады. Бидайдан гөрі ар-паның азықтық қасиеті жоғары
екенін ескерер болсақ, бұл дұрыс та әрі өнімді де көп береді. Азықтық дақыл-
дар егістігін Қазақстанның шел және шөлейт ауданда-рындағы жер асты суын
пайдаланып, ұлғайтуға болады. Егістік азықты дайындауды арттырудың резерві
оНың түсімін 30—45% көтеріп, эр гектарды тиімді пайдалану-ға қатысты. Ол
үшін нақтылы табиғи-экономикалық жағдайларды ескеріп, азықтың белоктық және
крміртек-тік құрамын жақсарту қажет. Қазір шамамен 500 мың т белок
жетіспейді. Мұның өзі азық қайтарымын төменде-тіп, оның ысырабына жол
беруде.
Әр гектардағы азық қайтарымын (әсіресе суармалы) едәуір арттыру үшін
азық дақылдары егістігін тығыз-дау — аралық және аралас егісті қолдану
қажет, мұның өзі экологиялық қолайлы табиғи факторларды дұрыс пайдалануға
мүмкіндік береді. Оған қоса, шөп пісіп, шапқанға дейін, егістікке-
тұқым себу, қандай дақылды орналастыру қажеттігін де жүзеге асыруға болады.
Өйт-кені жер қыртысы мен ауа райы әрқилы Қазақстан жағ-дайында, тіпті ірі
шаруашылықгардың өзінде азық да-қылдарының мол түрін таңдап алу әбден
мүмкін.
Жалпы ол дақылдарды (Зыков, 1969) былайша жү-йелеуге болады:
жемдік — арпа, жүгері,' сұлы, тритикале; .
бұршақ тектес — ас бұршақ, соя, ноқат, чина;
сүрлемдік — жүгері, күнбағыс, сорго және басқалар;
азықтық шөп және солардың қоспасы;
тамыр түйнекті жеміс және бақша дақылдары; '
көктей азыққа арналған жемдік дән және дәндік бұр-шақ дақылдары;
Егістік азық ендіруге азықтық өсімдіктердің бұл топ-тарынан басқа
орылатың! және жиын-теріннен кейінгі өсімдік қалдығын пайдалану, малға
шөпті қолдан көк-тей беру, аралық егіс әдісі арқылы азық өндіруді же-
делдету де кіреді.
Азық балансында негізінен арпа, жүгері, сұлы, три-тикале дәні болып
отырғ.ан құрама азықтың үлесі едә-уір. Мәселен, құрама азықтағы дән қазір
70%.
80-ші жылдар ішінде ірі қара рационындағы құрама азық 18—19% болды.
Қүрама азық қолда ұсталған кез-де емес жайлымда жүрген уақытта да қойға
қосымша азық ретінде керек (Әбділдин, 1966).
Жемге деген жылдық мұқтаждық 10—11 млн т бол-са, ол 7,5—8 млн т
мелшерінде ғана өндіріледі. Ірі, бал-ғын және жайылымдық азықтар өндірудің
артып отыр-ғанына қарамастан, оның жетіспеушілігі әлі де байқа-лады,
өйткені мал басы да өсіп барады.
Сондықтан да жаздық бидай бұрынғысынша жемге жұмсалып келеді.
Қазақстанның солтүстік аудандарын- дағы шаруашылықтарда;-, мал бидайдың 2
млн т жуық күшті сорттарымен азықтандырылады. Мұның өзі- өзін- өзі
ақтамайҒын ысырап — өйткені жұғымдылығы мен түсімі жөнінен жемдік дакылдар
бидайдан гері анағұр- лым артық тұр емес пе? Мәселен, егістіктің 27% ала
тұра, жемдік дақылдар Қазақстандағы жалпы астық тү- сімінің 37% астамын
береді.
Демек, жемдік дәнді дақылдарды дайындауды арттыу. бүгінгі күннің
келелі міндеттері болып табылады:
Лекция №3 Ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру.
1.Ауыл шарушылығын дамытудың экстенсивті жолы.
2.Ауыл шаруашылығын дамытудың интенсивті жолы.
3.Ауыл шарушылығын мамндандыру.
Машина жасау және металл өңдеу. Ауыр өнеркөсіптің бұл саласы өнеркөсіп
салаларының ішіндегі негізгісі. Әрбір елдің ғылыми-техникалык прогресін
және корғаныс кабілетінің деңгейін машина жасау өнеркөсібі деңгейімен
аныктайды.
Машина жасау саласында хронологиялык жіктеу (классификациялау) үғымы
колданылады. Ол үш кезеңге бөлінеді:
— Қазіргі машина жасау саласына XX ғасырдың екінші жартысында пайда
болған салалар жатады. Олар: әлектроника, радиотехника, робот техникасы,
ғарыштык т. б. өнеркөсіптер;
— XIX гасырдыц соцы мен ХХгасырдың бірінші жартысында пайда болган
салалар. Олар: өуе және өуе көлігітехникасы, бумен және жылумен жүретін
(жүзе-тін) кеме жасау, халық шаруашылығы мен өнеркөсіптің көптеген
салаларына кажет-ті автомобиль, қүрал-жабдықтар, т.б. косымша бөлшектер
жасайтын салалар.
—Ескі машина жасау саласына XVIII ғасырдын соңы мен XIX ғасырдың
бірішні жартысында пайда болған экономиканың алғашкы салаларына (ауыл
шаруашы-лығы, орман шаруашылығы) кажетті металл бүйымдар (қүрал-жабдықтар,
саймандар) жатады.
Машина жасау Англиядағы өнеркәсіп революциясынан (XVIII ғ.) кейін
бастау алды. Қазіргі өндірістер ішінде машина жасау саласы жүмысқа
тартылған адам саны (80 млн-ға жуық) және онімнің қүны жөнінен дүниежүзілік
өнеркөсіп саласында бірінші орынды алды. Бүл салаға дүниежүзілік өнеркөсіп
өнімінің 13-і тиесілі.
Машина жасау салалары бірімен-бірі тығыз байланыста жөне қүрылымы да
өте күрделі. Ол машина жасау Жөне қүрал-жабдық жасаудан басқа, шаруашы-
лықтың басқа салаларын да қамтиды (түрмыстық жөне мөдени бүйымдар жа-сау,
т.б.). Өндірілетін онім түрлёріне қарай машина жасау 70-тен астам салаларға
болінеді.
Сонымен қатар өнім түрлеріне қарай машина жасау — энергетикалық,
көліктік, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау жөне өнеркәсіп салаларының
технологиялық жабдықтарын шығарумен, т.б. айналысады.
Машина жасау өнеркөсібі өндірісі мынадай факторлар бойынша орналасады:
— еңбекті көп кажет ететін;
— ғылымды кәп қажет ететін;
— шикізаттық;
— түтыну.
Дамушы елдерде машина жасаудың бір саласы — металл өңдеу жақсы
дамыған. Бүларда келікті жөндеу шеберханалары, кен байыту өнеркөсібі және
қарапайым ауыл шаруашылығы қүрал-жабдықтарын жасау қалыптасқан.
Дамыған елдердің ерекшелігі — олардағы машина жасау өндірісінің толық
циклді электртехникалық саласы маңызының үлғаюы, онімнің сапасы мен
бәсекелестік қабілетінің жоғары деңгейде болуы.
Соңғы 20 жыл ішінде дүниежүзілік машина жасаудың аумақтық қүры-лымында
елеулі езгерістер болып жатыр. Егер бүрындары машина жасау өнімдерінің 910-
ы үлкен жетілік елдеріне тиесілі болса, соңғы онжылдықта жаца
индустриялыц елдер жөне Қытай, Ресей, Үндістан, Түркия, Бразилия, Мексика,
т.б. елдердің үлесі үлғайып отыр.
Машина жасаудың станок жасау саласында алдыңғы орында Жапония, одан
кейін Қытай, Германия, т.б. елдер түр. Ал ауыл шаруашылығы машинасын
жасауда алдыңғы үштікке Жапония, Үндістан және АҚШ кіреді.
Дүние жүзінің экономикалық картасына қарап, машина жасаудың терт
аймағын бөліп көрсетуге болады (Солтүстік Америка, Шетелдік Еуропа, Шығыс
жөне Оңтүстік-Шығыс Азия жөне ТМД елдері).
Химия өнеркәсібі. Машина жасау саласы сияқты химия өнеркәсібі де
бірнеше негізгі ішкі салалардан тұрады. Оның ішінде жетекші орьшды мұнай-
газ шикізаты жөне мұнай-химияға негізделген органикалык синтез өнеркөсібі
алады. Осыған дейінгі дәстүрлі бейорганикальщ химия екінші орында калды.
Оның үлес салмагы кейбір елдерде химия өнімдерінің 10—25%-ын ғана күрайды.
Химия өнеркәсібі біздің заманымыздың индикаторы болып саналады. Себебі
ол өр елдің экономикасының қаншалықты жаңғырғанын жөне ғылыми-техникалык
прогрестің жетістіктерінің пайдаланылу деңгейін көрсетеді.
Қазіргі кезде машина жасау сияқты химия өнеркәсібі дүние жүзінде
негізгі 4 аймакка бөлінеді. Олар: АКДІ, Шетёлдік Еуропа, Шығыс және
Оңтүстік-Шығыс Азия, ТМД елдері. Осы елдердің барлығында химия
өнеркөсібінің кен химиясы, минерал тыңайтқыштарды өндіру, негізгі химия
өнімдері, өсіресе органикалық синтез жөне полимер материалдарьш шығару
ерекше орын алады.
90-жылдардың ортасьшда дүние жүзі бойынша өндірілген химия
өнімдерінің 20%-ы АҚШ-тың үлесінде болды Және ол экспортқа шығарылатын
онімдердің 15% -ын құрады. Бүкіл Батыс Еуропа елдеріне химия өнімдерінің
24%-ы тиесілі болса, Жапонияға 15%-ы тиеді.
Ал 90-жылдардың соңында АҚШ пен Жапонияда химия өнеркөсібі өнімдері
темендей бастады. Алдыңғы орынға Батыс Еуропа елдері (бүкіл химия
өнеркөсібі өнімдерінің 40%-ы тиесілі) шьщты. АҚШ екінші орьшда қалды.
Маңызы жағынан үшінші аймақ саналатын Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері,
негізінен, синтетикалық өнімдер мен жартылай шикізаттар өндірді.
Химия өнеркөсібішң тағы бір аймағы—Парсы шығанағындағы елдер. Бұларға
дүние жүзіндегі химия өнімдерінің 5—7%-ы тиесілі.
Орман және ағаш өвдеу өнеркәсібі. Дүние жүзінің орман және ағаш өңдеу
өнеркәсібінің географиясы көбіне орман байлықтарының таралуына байланыс-ты.
Дүние жүзіндегі орман қорының мөлшері 4,1 млрд га деп саналады. Ондағы ағаш
сүрегінің қоры 330 млрд м3. Соңғы 100 жыл ішінде дүние жүзінде орман алқабы
2 есеге азайды. Бұл — жылына 20 млн га орман жойылуда деген сөз. Оған
негізгі себеп,— дүние жүзінде ағаш өнімдерін өндіру жылдан-жылға үлғайып
келеді. Егер 1965 жылы дүние жүзінде ағаш өнімдерін өндіру 2 млрд м3-ге
жетсе, ал 2000 жылы ол 4,0 млрд м3-ді құрады. Онеркөсіптің бұл саласы
солтщстікжәне оціщстік орман белдеулерінен тұрады.
Солтүстік орман белдеуі, негізінен, қылқан жапырақты ағаш сүрегін
дайындайды. Канада, Ресей, Финляндия, Швеция елдері үшін орман және ағаш
өңдеу өнеркөсібі халыкаралық маманданудың маңызды салалары саналады. Канада
ағаш енімдерін сыртқа шығару жөнінен дүние жүзінде бірінші орынды алады.
Оңтүстік орман белдеуі жалпақ жапырақты ағаш сүрегін дайындайды. Мұнда
ағаш сүрегін дайындайтын басты үш ареал қалыптасқан. Олар: Бразилия,
Тропиктік Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия. Оңтүстік белдеу елдерінде қағаз
жасау үшін ағаштан басқа шикізаттар — бамбук (Үндістан), багасса (Перу),
сизаль (Бразилия, Танзания), джут (Бангладеш) пайдаланылады.
Кейінгі онжылдықта (1991—2000) орман шаруашылығы географиясында
солтүстік және оңтүстік орман белдеулері арасындағы аракатынас өзгеріске
үшырай бастайды.
Ағаш өнімдерін механикалық еңдеуде алдыңғы орындарда АҚШ, Ресей,
Жапония, Бразилия тұрса, ағашты химиялық өңдеуде жетекші орындарды АҚШ,
Канада, Жапония, Швеция, Финляндия иемденеді.
Оңтүстік орман белдеуінен өндірілетін ағаш әнімдерінің дені
Бразилиядан алынады.
Солтүстік орман белдеуінде дайындалған ағаш өнімдерінің іске жарайтыны
80—100% -ға жетсе, оңтүстік белдеуде ол бар-жоғы 10—20% -ды күрайды.
Жеңіл өнеркәсіп. Жеңіл өнеркөсіп дүние жүзінің коптеген елдерінің
жетекші саласы саналады жөне ол 30 ірі салаға бөлінеді. Дүниежүзілік
шаруашылықтың жеңіл өнеркөсіп саласы қазірге дейін арзан жүмыс күшінің
басымдылығымен сипатталады.
Жеңіл Өнеркөсіптегі географиялық өзгерістер оның жетекші саласы —
тоцыма өнеркәсібінде неғүрлым айкын көрінеді. Ол өз кезегінде 3 типке
бөлінеді: 1) макта мен жасанды талшықтардан жасалатын; 2) таза мақталы; 3)
синтетикалық тоқыма.
Дүние жүзінде тоқыма өнеркөсібі дамьіған басты бес аймақ қалыптасқан.
Олар: Шығыс Азия, Оңтүстік Азия, ТМД, Шетелдік Еуропа жөне АҚШ. Бүлардың
өрқайсысында мақтадан және химиялық талшықтардан мата өндіру дамыған. Ал
саланың қалған тармақтарының (жүн, зығыр, жібек) маңызы төмендеп отыр. Таза
матадан жасалған өнімдерден Қытай жөне Үндістан алдыңғы орындарды иемденсе,
одан кейінгі орындарды АҚШ, Жапония жөне Италия иемденеді.
Жалпы XX ғасырдың екінші жартысынаң бастап, жеңіл өнеркәсіп жөне
оның салаларының бағыты технологиялық деңгейі жоғары елдерден гері арзан
жүмыс күші жеткілікті дамушы елдерге қарай ойысуда.
Тамақ өнеркәсібі және балық аулау өндірісі. Дүниежүзілік тамак
өнеркөсібі-нің орналасу сипатында біріне-бірі қарама-кайшы бірнеше бетбүрыс
байқалады. Бір шетінен даму сатысындағы елдерде дөстүрлі тамақ өнеркөсібі
өсе түссе, дамыған елдерде осы саланың кейбір тармақтары әздерінің
өнімдерін азайта бастады. Оған негізгі себеп — осы елдердегі халықтың
салауатты өмір сүруіне көшуі. Дамушы елдер дамыған елдердің бастапқы даму
сатысын қайталауда. Сондықтан қазіргі дүниежүзілік тамак өнеркәсібі
шаруашылығындағы дамушы елдерде темекі, шарап жасау, сыра, кант, т.б.
денсаулыққа зиянды азық-түлік өнімдері көптеп шығарылуда.
Өндірістік түрғыдан техникалық деңгейі біршама жоғары түрған қант,
темекі, арақ-шарап өнеркөсібі тамақ өнеркәсібінің басқа салаларына
қарағанда ілгеріде.
Тамақ өнеркәсібінің бір саласы — балық аулау — адамзаттың ең ежелгі
кәсіп-терінің бірі. Дүние жүзі бойынша ауланатын балық пен ©ндірілетін
теңіз өнім-дері жылына 110 млн т-ға жетті. Оның шамамен 45-ін теңіздер мен
мүхит-тардан, 15-ін түщы судан ауланатын балық қүрайды. Адам организміне
қажетті нөруыздың 14-ін теңіз өнімдерінен алуға болады.
Балық аулау барлық жерде таралғанымен, дүние жүзінде ауланатын балық-
тың жартысынан астамы Жапонияның, Қытайдың, АҚШ-тың, Чили мен Перудің
үлесіне тиеді.
Қазакстанда балықтардың 180-дей түрі мен түр тармақтары кездеседі.
Көсіптік балықтар Каспий, Арал теңіздерінен, сондай-ақ Алакөл, Балқаш,
Зайсан, Марқакөл, Теңіз, Сілетітеңіз, Шағалалытеңіз көлдерінен және Ертіс,
Жайык, Сырдария, Іле, т.б. өзендерден ауланады.
Лекция №4 Ауыл шаруашылығын аудандастыру әдістері.
1.Ауыл шаруашылығын орналастыру жєне дамыту.
2.Ауыл шаруашылығын ұйымдастырудың негізгі териториялыќ заңдылыќтары.
Дуниежузілік шаруашылыц жуйесі — дүние жүзі елдерінің үлттык
шаруашыльщтарының жиынтығы. Ол сыртқы сауда, каржы айналымы, жүмыс күшінің
көші-қоны, экономикальщ келісімшарттар жасау, халыкаралык экономикалық
үйымдарды қүру, ғылыми-техникалық акпарат алмасу сияқты экономикалық
байланыстар мен өзара қарым-катынастардан түрады.
Қазіргі дуниежузілік шаруашылыц географиясы ез кезегінде экономикалык
және өлеуметтік географияның бір тармағы ретінде д үниежүзілік географияның
барлық сүрақтары мен талаи-тілектеріне жауап береді. Ол дүниежүзілік
шаруашылык географиясын, дүниежүзілік өнеркөсіпті, ауыл шаруашылыгын,
колікті, т.б. зерттейтін дуниежүзілік шаруашылыцтың салалыц географиясын
жөне ірі аймактарды зерттеумен айналысатын дуниежузілік шаруашылыцтың
аймацтыц географиясын күрайды.
Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің қалыптасуы іс жүзінде адамзаттың
бүкіл тарихын камтиды. Ежелгі үлы империялардың пайда болуын дүниежүзілік
интеграцияның дамуы бағытымен байланыстыруға болады. Бүл бағыттағы қарқынды
келесі даму — Үлыгеографиялыц ашылулар дөуіріне тура келеді. Тек Үлы
географиялык ашылулардың нәтижесінде әр алуан елдерде, аймақтар мен
қүрлықтарда өзара түрақты сауда-саттық және өндірістік байланыстар қалып-
таса бастады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары бүрынғы аграрлы елдер
қатарындағы отарлық және тәуелді аумақтар өздерінің саяси еркіндіктерін
алды. Олар өздерінің экономикасының қалыптасуы мен д үниежүзілік
шаруашыльщтың дамуына әсер етті. Дүниежүзілік шаруашылықтың екі жүйесі —
капиталистік жөне социалистік қүрылымдардың болуы да өз ықпалын тигізбей
қоймады.
Дүние жүзіндегі шаруашылық процесінің қазіргі ерекшелігі сол жүйеге
енген елдер озара жоғары экономикалық деңгейде байланысады. Қазіргі
интеграцияның маңыздылығын трансүлттық корпорациялар мен ірі рынок
қорларының қалыптасуынан көруге болады. Мүндай кешенді күрылымдар бірнеше
елдердің аумақтарын (ЕО, НАФТА; АСЕАН, МЕРКОСУР, т.б.) камтиды. Бүл алып
корпо-рациялардың өнеркөсіптік :іс-өрекеті Оңтүстік Африка Республикасы
немесе Түркия мемлекетінің жалпы әнімінен асып түссе, Бельгия мен
Швейцарияның внеркөсіп потенциалына тең келеді.
Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың қүрылымы. Тарихи төжірибелерге
жүгінсек, адамзат қауымы озінің дамуында — индустриягадейінгі, индустриялыц
жөне индустриядан кейінгі (постиндустриялыц) сатылардан өткен. Оның өр
сатысына өзіндік шаруашылык күрылымы төн.
XIX ғасырдың ортасына дейін коғамда экономиканың аграрлык курылымы
басым болып келді. Онда ауыл шаруашылығы жөне оған шектес салаларда (орман
шаруашылығы, аң аулау,.балық үстау, т.б.) колайлы материалдық игіліктер
өндірудің негізгі көзі болған. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың
бірінші жартысындағы Еуропадағы өнеркәсіптік революциядан кейін, Еуропа мен
АВДП-та өнеркәсібі жетекші рөл аткаратын шаруашылыктьщ индустриялыц щрылымы
қалыптасты. XX ғасырдың екінші жартысында ҒТР-дің өсерінен қоғамда
индустриялык кұрылымнын жаңа типі — постиндустриялыц (ақпарат-тыц) қүрылым
калыптаса бастады. Қүрылымның негізгі сипатты белгісі — өңдірістік сфераға
қарағанда өндірістік емес сфераның басым дамуын қажет етеді.
Шаруашылықтарда өнім өндірмейтін инфрақұрылымның жедел дамуы сипат алды.
Дүниежүзілік шаруашылықтың аумақтық айырмашылығы. ҒТР мен ақпараттық
экономика дүниежүзілік картада елдерді бірнеше топтарға бөлді.
Нөтижесінде, дүниежүзілік әкономикада екі прлюстік түсінік пайда болып,
орталыц жөне шет аймац деген ғылыми түжырымдама қалыптасты. Мүның
салдарынан дүние жүзіндегі елдер біріне-бірі тең емес екі топқа бөлінді.
Оның біреуі қазіргі ақпараттық экоиомикасы дамыған елдер тобы — орталықты
қүрады. Бұларға постиндустриялдық елдер жатады. Олардағы дөстүрлі
онеркөсіптің маңызы кеми түсуде. Бұл елдер қарапайым индустриялизация
кезеңінен өтіп, қазіргі жоғары технологиялық өндірісті дамытуда. 90-
жылдардың ортасында мүндай дамыған елдерге 25 мемлекет кірді. Олар жер
шарындағы құрлықтың 15-ін камтыды және оларда 800 млн-нан астам (дүние
жүзіндегі халықтың 15%-ы) халык тұрды. Жер аумағы мен халық санына
қарамастан, олар жалпы жөне өнеркөсіп өнімдерінің 50%-ына жуығын өндірген.
Шет аймақтық (перифериялық) елдер қүрамына даму деңгейі алдыңғы топ
елдерінен төмендеу бірнеше елдер кіреді. Бүл елдердің экономикасы баяу даму
үстінде.
Жалпы, дүниежүзілік экономикада орталық жөне шет аймақтық елдер
тобының арасында айқын шекара болмаған. Бүл екі топтан басқа жартылай
шетаймацтыцелдер тобы да бар. Оларға ақпараттық экономикасы дамып келе жа
Лекция №5 Әлемдегі ауыл шаруашылығының географиясы.
1.Ауыл шаруашылығының єлем аймаќтары бойынша даму деңгейі.
2. Әлемдегі ауыл шаруашылыќ өнімдеді басты экспорттаушы мемлекеттер.
3. Әлемдегі ауыл шаруашылыќ өнімдеді басты импорттаушы мемлекеттер.
Ауыл шаруашылығының өндірістің машиналық техно-логиясына көшуінен
кейін ол адамдардың жаппай айна-лысатын саласы болудан қалды. Соғыстан
кейінгі онжылдықтар ішінде дамыған капиталистік елдердің ауыл
шаруашылығында жумыс істейтіндердің саны 3-4 есе және одан да көп қысқарды.
8 О-жылдардың ортасында барлық дамыған елдердегі ауыл шаруашылығында жұмыс
істейтін қызметкерлердің үлес салмағы 10%-тен аспады, ал көптеген елдерде
бул көрсеткіш 3-5% деңгейде сақталынып қалды
Дамыған елдердің мемлекеттік саясатының негізіне қаланатьш фермерлік
шаруашылықтардың құрылу және жұмыс істеу принцип-тері барщаға белгілі және
олар төмендегі жалпы заңдылықтардан туындайды:
— „фермерлік" — бүл тек қана өндірістік іскерлік қызмет емес,
сонымен бірге әлеуметтік бірлік, өмір сал-ты;
— фермерлікпен отбасы айналысуы тиіс;
— жердің иесі оны өңдеуші болып табылады;
— кімде-кім фермер болғысы келсе, оның фермер бо-луға мүмкіндігі
болуы керек;
— фермер өзіне-өзі қожайын болуы керек. Жекелеген дамыған елдерде
фермерлік өндірісті дамытудың жалпыға бірдей заңдылықтарымен қатар оның
көлеміне, жер мен еңбекті пайдалану мазмүнына, маман-дануы мен
тауарлылығына, ішкі және сыртқы байланы-стардың интенсивтілігіне
қатысты мәнді айырмашылықтары да бар. Өндірісті
үйымдастырудың үлгісіне қарамастан АҚШ фермерлері төрт негізгі катего-рияға
бөлінеді:
1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жалпы сан-ының 90%-тен астамын
қүрайтын және жалпы ауыл ша-руашылық өнімінің 93%-ке жуығын өндіретін
отбасылық фермерлік шаруашылықтар. Олар өз кезегінде екіге бөлінеді:
а) Фермерлер өзінің отбасымен бірге барлық өндірістік және
экономикалық қызметке күнделікті бас-шылықты жүзеге асыратын, тиісті
капитал мен қажетті жүмыс күшінің едәуір бөлігін қосатын жеке отбасылық
фермалар. Фермалардың жалпы санының 77%-ін қүрай-тын мүндай отбасылық
фермалар барлық ауыл шаруашы-лық өнімінің 59%-тен астамын өндіреді.
ә) Отбасылық-топтық, әдетте, ірірек фермалар. Буларға әріптестік және
отбасылық корпорациялар жата-ды. Олар ауыл шаруашылық кәсіпорындары жалпы
сан-ының 13%-ке жуығын қүрайды және елдің барлық ауыл шаруашылық
өнімдерінің 34%-ін өндіреді.
2. Іскерлік қызметті бірігіп жасау үшін екі және одан да көп меншік
иелерінің бірігу жолымен қүрылатын біріккен фермалар.
3. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және өндеу жөніндегі ауыл
шаруашылық корпорациялары, отбасы-лық емес акционерлік кәсіпорындар
(компаниялар).
4. Әр түрлі кооперативтердіц, оқу орындарының, ғылыми зерттеу
үйымдарының фермалары.
80-жылдардың ортасында бір фермаға орташа есеп-пен АҚШ-та — 187,
Үлыбританияда — 65, Швеция, Ис-пания мен Финляндияда — 12-16, Греция,
Португалия және Италияда — 4-6, Жапонияда 2 гектардан жер келді
Ауыл шаруашылығы өнімдерін тарату (өндіру) көлемі жагынан АҚІІІ-тағы
фермалар үшке бөлінеді:
1) 100 мың доллардан астам өнім өткізетін ірі шаруа-шылықтар. Соңғы
жылдары (1960-1989ж.) мұндай ша-руашылықтардың жалпы санының үлес салмағы
0,6%-тен 15%-ке, елдің ауыл шаруашылығы өнімінің қүнындағы үлесі 17%-тен
74%-ке өсті. Аталмыш топтағы бір осындай фермаға орташа есеппен алғанда 400
мың долларға са-тылған өнім, 57.7 гектар жер, 3-4 жалданған жүмысшы, 450
мың долларлық машина, қүрал-жабдық және өндірістік қүрылыс келеді. Алайда,
фермерлер мен оның отбасының мүшелері тек қана басқару міндеттерін атқарып
қоймайды, сонымен бірге ауыл шаруашылық жүмыстарына тікелей араласуға
қатысады. Аталмыш топ-та жылдық тарату қүны 500 мың доллардан асатын өте
ірі фермалардың қатары үлкен қарқынмен өсіп барады. Осындай 30 мың ферма
елдің ауыл шаруашылық өнімінің үштен бірін өндіреді. Орташа есеппен алғанда
мүндай фермалар қүны 1,9 миллион доллар болатын өнім өндіріп, 1500 гектар
жерді иеленіп отыр. Олар елдің ауыл шаруашылығы өнімінің төрттен үшін
шығаратын ірі фермалардың түтас тобындағы орташа мәліметтермен са-
лыстырғанда 2-2,5 еседей көбірек машинаға, қүралдарға және қүрылыстарға
игерілген негізгі капитал, 3-4 есе ар-тық еңбек (негізінен, жалдамалы)
пайдаланады.
2) Жылына 40 мың доллардан 90 мың долларға дейін қүны бар өнім
шығаратын орташа фермалар. Мүндай фермалардың үлес салмағы 14,2% қүрайды
және олар барлық тауарлы өнімнің 15,7%-ін шығарады.
3) Көптеген үсақ фермерлік шаруашылықтар тауарлы өнімнің 10,3%-ін
береді. Олардың экономикасы өте на-шар дамыған, жартысына жуығы өз-өзін
ақтамайды. Фер-мер отбасының мүшелері шаруашылықтағы жүмыстан тыс
өнеркәсіпте, қызмет көрсету салаларында еңбек етеді.Олардың басқа жақтағы
табысы 34 миллиард дол-ларға жетеді. Ал, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатудан
түсетін табыс бар-жоғы 16 миллиард доллар ғана құрайды.
Лекция №6 Дамушы елдердедің ауыл шаруашылығындағы жасыл революция.
1.Жасыл революцияның ауыл шаруашылығына тигізген әсері.
2.Жасыл революция кезіндегі ауыл шаруашылығының
индустриализациялануы.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жумыс кезеңінің тура келмеуін ту-
дырып, жыл бойы жүмысшы күші мен материалық-тех-никалық ресурстардың тепе-
тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала-қүла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жүмыс істейтін тех-никаны пайдаланудың
қажеттілігі, сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек ететіндігі
түрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған жерде
жүргізілетін жағдайда түрақты шығынның деңгейі со-нымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп оты-рады.
Түрақты шығынның жоғары үлесі шаруалар мен олар-дың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені түрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруа-шылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бүл циклдың үзақ уақытқа созылуы үсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немеее көбейтілуіне мүмкіндік бер-мейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграр-лық рыпоктің тағы бір
маңызды ерекшелігі болып табылады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерек-шеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жүмысшы-орында-ушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жүмысшының жүмыс істеуін талап етеді. Агробизнес да-мыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындагы түрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Ша-руалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шару-ашылықтары
үшін ең ыңғайлы өндірістік шаруашылық бірлігі болып табылады. Өйткені мүнда
ауыл шаруашы-лығы өндірісі мен еңбектің ерекшеліктері толық қарастырылған.
Отбасы өндірістік үжым ретінде өз бойы-на өндірістік қызметтің іскерлік,
басқару және орындау-шылық міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық
еңбек үжымы пайдалана алатындай өндіріс ресурстарын (жердің, техниканың
және басқалардың көлемін) сол ке-зеңдегі өндірістің техникалық және
технологиялық мүмкіндіктері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда
өндіріс және өндіріс ресурстарының көбейюі ғылыми-техникалық өркениеттің
дамуымен жүзеге асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен
алғанда әлеуметтік-саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда
көрініс тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бүрынғы
одақтық республикалар орнына пайда болған жас мем-лекеттерде бүдан басқа өз
кезінде тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да кезде-
седі.
Агроөнсркосііі өндіріске түтастай, әсіресе ауыл шару-ашылығының
дсімуына өз кезінде „жоғарыдан" жүргізілген сансыз тожірибелер, көшпенді
халықты оты-рықшылыққа жедел зорлаған үжымдастыру болсын, барлық аймақтарда
табиғат жағдайлары ерекшеліктері ес-керілместен кез келген сәйкес келмейтін
дақылдарды өсіруге зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойласты-рылмаған
тың және тыңайған жерлерді игеру болсын, үжымшарларды келісімсіз
кеңшарларға көшіру болсын, ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта қүру
болсын, міне осының бәрі үлкен зиян әкелді. 80-жылдар-дың өнбойында жеміс
және көкөніс шаруашылығы ми-нистірлігі қүрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы
министрлігі екеуі жойылып, басқа аралас салалық ми-нистрліктер және
комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік аргарлық өнеркәсіп комитеті болып қайта
қүрылды. Осы суперминистрліктің туы астында ел түрғындарының жартысына
жуығы және өндірістік саланың үштен екі үйымы жүмыс істеді. Көп уақыт өтпей-
ақ бүл алып қүры-лым екі жылға жуық қана өмір сүрген аудандық агро-
өнеркәсіптік бірлестіктер жойылғаннан кейін таратылды,
Лекция №7 Дамыған экономикасы жоғары елдердегі биотехнологиялыќ
революция.
1.Биотехнологиялыќ революцияның ауыл шаруашылығындағы 1-ші кезеңі.
2.Биотехнологиялыќ революцияның ауыл шаруашылығындағы 2-ші кезеңі.
Жоғары дамыған елдерде экономиканың төрт деңгейлi салалық бөлуi
қалыптасқан, атап айтқанда: шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу
салалары; дәстүрлi өнеркәсiп салалары; материалды және еңбектi салыстырмалы
төмен қажетсiнетiндiгiмен, бiрақ қосымша құндағы ғылыми-зерттеулер және
тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелерге (бұдан әрi - ҒЗТКӘ) арналған
шығындардың өте жоғары үлесiмен сипатталатын жоғары технологиялық салалар
(high tесh); бағдарламалық қамтамасыз етудi әзiрлеу, жүйелiк
ықпалдасу, консалтинг, бiлiм беру және т.б. сол сияқты "жұмсақ" (soft)
технологиялар (қызметтер) саласы.
Экономиканың дәстүрлi салаларындағы қосымша құнның негiзгi бөлiгi
шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу процесiнде не өнiмдi өндiру
процесiнде (салалардың екiншi тобы) құралады.
Инновациялық процесс тұтастай алғанда экономика мен қоғамды жаңғырту
процесiнiң негiзгi мазмұны болып табылады, ең алдымен зияткерлiк еңбек
нәтижелерiн кеңiнен пайдалануға негiзделедi.
"Құнның жинақталу тiзбегiнiң" құрылымын талдаудың осы заманғы тәсiлi
инновациялық циклдiң "материалдық емес" құрамдас бөлiктерiмен байланысты
сатылары болашақ пайдаға зор үлесiн қосатынын айғақтайды. Қосымша құнның
осы бөлiгiнiң басты элементтерi ҒЗТКӘ, зияткерлiк меншiкке арналған
құқықтарды пайдалануда, тиiмдi басқару процесiнде құралады.
Қазiргi уақытта әлемнiң жетекшi елдерiнiң экономикасының дәстүрлi
индустриялықтан ұлттық индустриядан кейiнгi, яғни бiлiм мен жоғары
технологияларға негiзделген экономикаға ауысу тенденциясы айқын байқалады.
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясы Қазақстанның экономика дамуының индустриялық-
инновациялық жолына бейiлдiлiгiн нақты айқындайды.
Келтiрiлген аргументтер Қазақстан экономикасының салалық құрылымын
жоғары технологиялық, ғылыми салалардың үлесiнiң елеулi ұлғаю жағына
өзгерту қажеттiлiгi туралы айғақтайды. Бұл республикада жүргiзiлген жүйелi
реформалардың, сондай-ақ әлемдiк рыноктағы қалыптасқан мұнайдың жоғары
конъюнктурасының алғашқы тиiмдiлiгi екенiн есте ұстауымыз керек.
Экономиканың шикiзаттық бағыты республиканың тұрақты өсу аймағына шығуына
мүмкiндiк бермейдi. Тұрақтандырылған экономиканы құру үшiн оны
индустрияландыру қажет, ал тұрақты өсу аймағын қалыптастыру және тиiмдi
экономиканы құру үшiн жоғары технологияларды қолданатын ғылыми инновация
енгiзiлуi тиiс. Қазақстанның жағдайында мынадай салалар өсу нүктелерi болуы
мүмкiн: ақпараттық; аэроғарыштық; биотехнологиялық; ядролық.
Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың
2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама)
"Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығының" дамуы
негiзiнде (бұдан әрi - ҰБО) Қазақстандағы биотехнология саласының дамуына
бағытталған.
Биотехнологияның осы заманғы жай-күйiн талдау
Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы
генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң
негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған
тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) әлеуеттi мүмкiндiктерiн
пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада
да және стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және
әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Әр елдер, соның iшiнде Қазақстан үшiн де ұлттың салауаттылығы,
экономикалық ауқаттылық немесе қорғаныс қабiлеттiлiгi болса да болашағының
даму мәселелерi маңызды болып табылады. Бұл мәселелердi шешуде
биотехнология маңызды роль атқарады, ол ғылымды барынша қажетсiнетiн
салалардың жетiстiктерiн жинақтайды, сол арқылы олардың дамуын ынталандыра
отырып, жеткен нәтиженi барлық қалған салаларға таратып, оларға мүлдем
басқаша сапалық деңгейге серпiндi көтерiлуiне мүмкiндiк бередi.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының сарапшыларының қорытындысы бойынша ХХI
ғасырда биотехнология оның барлық қызмет салаларында және ең бiрiншi
кезекте азық-түлiк өнiмдерiн, медициналық препараттарды алуда, ауыл
шаруашылығында, экология, энергетика салаларында адамзаттың дамуын
анықтайтын болады. Соңғы онжылдықта биологияда болған өзгерiстер
биотехнологияның дамуында қағидалы жаңа перспективаларды ашты, өндiрiсте
биологиялық процестердi қолдану шектерiн кеңейттi және "осы заманғы
биотехнология" деген жалпы атауымен бiрiктiрiлген жаңа бағыттардың пайда
болуына әкелiп соқты.
Биотехнологиялық өнiмнiң әлемдiк нарықтың жай-күйiн талдау және даму
беталысы
Осы заманғы биотехнологияның әдiстерiн дамыту биотехнологиялық
өнiмдердiң тауар рыногының өз бетiнше қалыптасуына әкелдi. Биотехнология
макроэкономикалық маңызы бар өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын дамыту
бағыттарының бiрi болып табылады. Сондықтан, экономика үшiн тиiмдiлiк
жағынан елеулi маңызы ескерiле отырып, биотехнология бойынша әлемнiң барлық
жетекшi елдерiнде мемлекеттiк және жеке капиталмен қаржыландырылатын ұлттық
және халықаралық бағдарламалар әзiрленген және қолданылуда.
Осылайша, әлемдегi биотехнологиялық өнеркәсiп рыногының жыл сайынғы
өсiмi шамамен 7% құрайды.
Әлемде биотехнологиялық препараттарды сатудың жылдық көлемi:
тамақ өнеркәсiбi мен ауыл шаруашылығында - $46 млрд.;гендiк-
модификацияланған өсiмдiктердiң тұқымдық материалы - $30 млрд.;
фармацевтикалық препараттар\ $27 млрд.; жуу құралдарын өндiру үшiн
ферменттер - $21 млрд.;өсiмдiк және жануарлар шикiзатынан алынған емдеу-
косметикалық құралдары - шамамен $40 млрд. құрайды.
2010 жылға биотехнологиялар рыногының жалпы көлемiнiң өсуi $2 трлн.
болжанып отыр.
Осы заманғы әлемдiк биоиндустрия айналымының жартысынан көбi АҚШ
үлесiне тиедi. Салыстыру үшiн, биотехнологияны қаржыландыру көлемi бiр
жылда АҚШ-та - $100 млрд., Қытайда - $1 млрд., Ресейде - $0,04 млрд.
құрайды, ал сол уақытта Қазақстанда республиканың 2005 жылға арналған
бюджетiнде биотехнология саласында мақсатты зерттемелер мен әзiрлемелерге
$1 млн. (0,001 млрд.) сома жоспарланған.
Жапония биотехнология дамуының деңгейi бойынша АҚШ-тан кейiн екiншi
орын алып отыр. Бұл саланың дәстүрлi салаларында, атап айтқанда ферменттер,
антибиотиктер және аминоқышқылдар өндiруде күштi ұстанымдарға ие бола
отырып, ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн қолдануда АҚШ-тан едәуiр артта
қалып отыр. Қазiргi уақытта Жапонияның фармацевтикалық өнеркәсiбiнiң ҒЗТКӘ-
ге арналған тек 5 % жуық шығындар гендiк инженериясы саласындағы
зерттемелерге келедi және 120 жуық фирмалардың ең жаңа биотехнологияның
әдiстерiн пайдаланумен дәрi-дәрмек құралдарын алу тәсiлдерiн әзiрлеу
бойынша өз бағдарламалары бар. Жапонияда биотехнологияны дамыту үшiн
мемлекеттiк және жеке секторлар арасындағы тығыз ынтымақтастықтың елеулi
маңызы бар, жекелеген биотехнологиялық бағдарламаларды iске асыруға елдiң
үкiметi қатысады.
Биотехнология АҚШ және Жапониямен бiрге Батыс Еуропа елдерiнде жылдам
қарқынмен дамуда. Өз қызметiн үйлестiрiп алып, болашақта бұл елдер
биотехнологиялық өнiмдер рыногының конъюнктурасына елеулi әсерiн тигiзуi
мүмкiн. Батыс Еуропада биотехнологиялық фирмалар, негiзiнде бұрында iргелi
ғылыми зерттемелер жүргiзген зертханалар базасында пайда болды. Қазiргi
уақытта олардың көбiсi өнеркәсiптiк корпорациялар және қаржылық
мекемелермен қаржыландырылады, немесе үкiмет тарапынан қаржылық көмектi
пайдаланады.
Батыс Еуропалық елдерiнiң үкiметтерi қаржыландыратын биотехнологияны
дамытудың бағдарламалары мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруға немесе
нақты коммерциялық мақсаттарға жетуге бағытталған (АҚШ-тан айырмашылығы,
мемлекеттiң күш-жiгерi көбiнесе iргелi зерттемелердi қолдауға бағытталған,
ал жеке сектордың кәсіпорындары мен ұйымдары мемлекеттiң қаржылық
қолдауынсыз дамиды).
Гендiк инженериясы және биотехнологиялардың халықаралық орталығы
(IСGЕВ) ЮНЕСКО басшылығымен құрылған және Еуропаның, Азияның, Африканың,
Латын Америкасының 45 елдерiн бiрiктiредi. Ұйым мүшелерi денсаулық сақтау,
ауыл шаруашылығы, өнеркәсiп және экология салаларында биотехнологиялық
өнiмдердiң ғылыми зерттеулерi және әзiрлемелерiмен айналысады.
IСGЕВ мақсаттары: бейбiт мақсатта гендiк инженериясы мен
биотехнологияны қолдану және дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа
жәрдемдесу; дамушы елдерге гендiк инженериясы мен биотехнология саласында
олардың ғылыми-технологиялық әлеуетiн нығайтуға көмек көрсету; мүше
елдердiң ғылым мен техника саласындағы мамандар арасында ақпарат, тәжiрибе,
ноу-хау алмасуды дамыту болып табылады.
Тұтастай алғанда биотехнологиялық өнеркәсiптi 3000 астам
биотехнологиялық компаниялар, академиялық мекемелер, мемлекеттiк
биотехнологиялық орталықтар және әлемнiң басқа да ұйымдары ұсынады.
АҚШ-тағы биоиндустрия Биотехнологияның отаны АҚШ деп санауға болады.
1980 жылдан 1983 жылға дейiнгi кезеңде Америкада 200 жуық ұсақ
биотехнологиялық компаниялар құрылған болатын. Бұған салық жеңiлдiктерiн
енгiзу, құнды қағаздармен операциялардан түсетiн жоғары пайда және жеке
салымшылардың мүдделiлiгi әсер еттi. Genentech биотехнологиялық фирмасының
вице-президентi болған Сан-Францискодағы Калифорниялық университеттiң
ғылыми қызметкерi Герберт Бойердiң соңынан көптеген университеттiк
профессорлар өз компанияларын ашты.
1985 жылға қарай АҚШ-та 400-ден аса биотехнологиялық фирмалар қызмет
еткен; олардың көбiсi гендiк-инженерлiк цехқа жататынын көрсету үшiн өз
атауына "ген" сөзiн енгiзген: Biogen, Amgen, Calgene, Engenics, Genex,
Cangene. Бүгiнгi күнi елде 1500-ден аса биотехнологиялық компаниялар бар.
Сонымен қатар, молекулалық биотехнологияның дамуына барлық iрi халықаралық
химиялық және фармацевтикалық компаниялар, соның iшiнде Мonsanto, DuPont,
Upjohn, American Cyanamid, Еli Lilly, SmithKline Beecham, Merck, Novartis,
Hoffman-LaRoche зор үлес қосты.
80-шi жылдары биотехнологиялық бизнестiң қарқынды дамуы кезеңiнде ұсақ
компаниялар бiрлескен кәсiпорындар пайда болды. Мысалы, 1991 жылы Genentech
компаниясының акцияларының 60 % Нoffmann-LaRoche фирмасына 2,1 млрд.
долларға сатылған. Сол уақытта көптеген компаниялар банкротқа ұшыраған.
Осында жылжымалылық-биотехнологиялық индустрияның ерекшелiк сипаты.
Молекулалық-биотехнологиялық индустрияның табысы 1986 жылы 6 млн.
доллардан 30 млрд. долларға артты, 1996 жылғы және бүгiнгi күнi бiр жылға
160 млрд. доллар құрайды.
Алайда, тұтастай алғанда биотехнологиялық бизнестiң табысы жоғары
болмады, бiз күткендей инвесторлардың ынта-ықыласы азаймады және бұл
молекулалық биотехнология үлкен перспективаларға ие болғанын айғақтайды.
Мысалы, гендердi клондаумен айналысатын компаниялардан кейiн АҚШ-та
жұқпалы ауруларды, қатерлi iсiктi және адамның басқа да ауруларын емдеуге
арналған гендiк-инженерлiк әдiстер арқылы алынатын антиденелердi шығаратын
компаниялар пайда болды: Immunex, ImmuLogic, ImmunoGen, Immunomedics,
Medlmmune, Immune Response.
Қазiргi уақытта биотехнологиялық кластерлер сияқты инновациялық
құрылымдар өте маңызды болып отыр. АҚШ-тағы ең дамыған кластерлердiң бiрi
Массачусетс штатында орналасқан. Онда дәрi-дәрмек препараттардан бастап ГМ-
өсiмдiктерге дейiн әртүрлi өнiмдердi шығаратын бiрнеше ондаған
биотехнологиялық фирмалар бар. Кластер үшiн зертханалық зерттеулер атақты
ғылыми орталықтарда, соның iшiнде Массачусетс технологиялық институтында,
Гарвард және Бостон университеттерiнде жүргiзiледi. Клиникалық зерттеулердi
Бостон ауданындағы ауруханалар өзiне алады.
Еуропалық биотехнологиялық индустрия да үздiксiз дамуда. 1995 жылға
қарай Еуропа елдерiнде 600 астам биотехнологиялық компаниялар құрылды. АҚШ-
тан басқа биотехнологиялық дәуiрге кеш көшкен елдерде ұлттық молекулалық-
биотехнологиялық индустрияны дамытудағы басты ролдi мемлекет алды. Мұнда
"ХХ ғасырдың барлық технологияларының ең үздiк революциялық технологиясы"
молекулалық биотехнология деген сенiм стимул болды. Еуропада сала үшiн
едәуiр пайдалы рыноктық конъюнктура қалыптасты. Биотехнология саласында
қызметшiлерiнiң еңбек ақысы 30% жоғары АҚШ-қа қарағанда Еуропа елдерiнiң
еңбек ақысы төмен деңгейi болып табылады. Еуропада бiлiм берудiң дамуының
жоғары деңгейiне байланысты бiлiктi қызметкерлердi iрiктеу кезiнде
қиындықтар туындамайды. Еуропада негiзгi айырмашылық көбiне заңмен
жазылады, ал Америкада рынокпен анықталады. Ресейлiк биотехнологиялық
өнеркәсiптiң дамуы ССРО Министрлер Кеңесiнiң жанындағы Микробиологиялық
өнеркәсiптiң бас басқармасының құрылуынан басталды. Алғаш рет әртүрлi қол
жетiмдi және жеткiлiктi арзан шикiзаттан жасалған өнiмдердiң ең кең
ассортиментiнiң микробтық синтезге негiзделген өнеркәсiбi құрылды. Қазiргi
уақытта биотехнологиялық өнеркәсiптiң құрамына қырықтан астам кәсiпорындар
мен ұйымдар кiредi.
1990 жылдардағы экономикалық дағдарыс елдiң биотехнологиялық
өнеркәсiбiне де әсерiн тигiздi. Егер ССРО АҚШ-қа ғана жол берiп,
биотехнологиялық саланың әлемдiк өнiмiнiң 3-5% шығарып, микробиологиялық
өнеркәсiптi дамыту бойынша әлемде екiншi орын алса, қазiрде Ресей
Федерациясы ондай өнiмнiң әлемдiк көлемiнiң 1% кем өндiредi. Мұндағы
негiзгi өнiмдердiң қатарының: антибиотиктердiң, витаминдердiң өндiрiсi iс
жүзiнде тоқтатылды, ферменттердi өндiру 6 есеге,, антибиотиктер - 12 есеге,
жем белогы - 25 есеге азайды. Медицина үшiн Ресейдiң үлесiне гендiк-
инженерлiк препараттардың әлемдiк өндiрiсiнiң 0,02% келедi.
Биотехнологиялық өнiм түрлерiнiң маңыздылығы бойынша Ресейдiң импорттан
тәуелдiлiгi өте зор: мысалы, инсулин бойынша ол 100%, антибиотиктер бойынша
- 90% астам құрайды.
2003 жылы Ресейде биотехнологиялық рыноктың көлемi $510,6 млн. жеттi.
Бұл цифр, мысалы, шамамен $2,5 млрд. ресейлiк IТ рыногының көлемiмен
салыстырғанда өте аз боп көрiнедi.
Ресейде бұл өнеркәсiп саласы мүлдем жойылмағанына қарамастан, соңғы
бiр жарым жылда iшкi саясат оның дамуында елеулi сәйкессiздiктерге әкелдi.
Осылайша, этил спиртiнiң өндiрiсi сала өндiрiсiнiң көлемiнде 70% жеттi
Биотехнологияның негiзгi бағыттары
10 жылдың iшiнде жiңiшке химия (биокатализаторлар, органикалық
синтездiң өнiмдерi), өндiру өнеркәсiбi (биогеотехнологиялар, топырақ
биоремедиациясы), жартылай өткiзгiштердi өндiру (жаңа материалдар),
ақпараттық технологиялар (микроэлектрондық жүйелер, биоинформатика
құралдары, биологиялық қағидаттар негiзiндегi құрылғылар, биокомпьютерлер)
сияқты экономиканың маңызды салаларында биотехнологияны қолдау аясын елеулi
кеңейту болжанып отыр. Жекелеген салаларда биотехнологиялық әдiстердi
енгiзу өндiрiстiк базаның сапалық өзгеруiне әкелiп соғады.
2010 жылға қарай биотехнологияларды қолданумен алынатын өнiм әлемдiк
химикаттар рыногының шамамен 30% құрайды. Бұл рыноктың көлемi 1,5 трлн.
долларға бағаланады. Генетикалық модификацияланған дақылдарды кеңiнен
тарату гербицидтер мен пестицидтердiң сатылуын жыл сайын 30% кемуiне әкелiп
соғады.
Әлемдiк биотехнологияда гендiк инженерия кең дамыған. Биоинженерия
саласында барлық әлемдiк зерттеулердiң негiзгi бағыты адам үшiн пайдалы
белгiлерге ие генетикалық модификацияланған организмдердi (ГМО) жасауға
шоғырландырылған. Гендiк-инженериялық қызметтiң кең мағынада үш негiзгi
мақсаты бар: фармакологиялық және тамақ өнеркәсiбi үшiн генетикалық
модификацияланған (бұдан әрi - ГМ) өсiмдiктердi, ГМ-жануарларды және ГМ-
микроорганизмдердi жасау.
Гендiк инженерия жолымен алынған дәрi-дәрмек препараттары (атап
айтқанда, синтетикалық инсулин, рекомбинанттық интерферон, гепатитке қарсы
екпелер) дүние жүзiнде ғылыми ортада және тұтынушылардың тұрақты
сұранысымен белгiлi. Ең алдымен адам мен жануарлар белогының негiзiндегi
гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек препараттары көбiне тек биотехнологияның
көмегiмен ғана алынуы мүмкiн және олар ауыр науқастарды емдеу кезiнде
айырбасталмайтын теңдессiз болады. Мысалы, проурокиназ - тромболитиканың
төртiншi шығарылған жаңа түрiн пайдалану миокард инфаркттан өлiмдi бес
есеге азайтады. Лактоферриндi пайдалану "жасанды тамақтандырылған"
балалардың гастроэнтериттермен ауруын 10 есеге азайтады.
Қазiргi уақытта әлемде 143 гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек
субстанцияларын өндiруге рұқсат берiлдi және 26 - рұқсат алу кезеңiнде.
Өндiрудiң басталуын екi-үш жылдан кейiн күтуге болатын адам геномының
мағынасын ашу, таяу арада адамның жаңа реттеуiш белоктарының ашылып және
олардың негiзiнде жаңа дәрi-дәрмек препараттары жасалынады деп болжам
жасауға мүмкiндiк бередi. Сарапшылардың болжамы бойынша 10 жылдан кейiн
олар әлемдiк фармацевтиканың 15 пайызын өзiне алады, 20 жылдан кейiн барлық
бүгiнгi дәрi-дәрмек құралдарының ең кемiнде жартысын алмастырады.
Бiрiншi рет гендiк-инженерлiк әдiстердi ғалымдар микроорганизмдерге
қолданды. ГМ-өнiмдердiң алғашқыларының бiрi инсулин болды -
дезоксирибонуклеиндiк қышқыл бактериясыда (бұдан әрi - ДНК) оның синтезiне
жауапты ген енгiзiлдi. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Ауыл шаруашылыќ географиясы пєніні оќытудың маќсаттары мен
міндеттері.
2.Ауыл шаруашылығының құрылымы мен түрліше формалары.
Ауыл шаруашылығы материалдың өндірістің ең ежелгі және неғұрлым көп
тараған саласы. Адамның шаруашыльщ әрекеті осыдан 10 мың жылдай бұрын пайда
болды. Адам бастапқыда терімшілік пен аң аулаудан бастап, кейін өсім-дік
өсіру жөне мал бағу бағытына ауысты. Мұндай іс-өрекеттің нөтижесінде жабайы
өсімдіктерді мөдени өсімдікке айналдырды жөне жануарларды қолға үйретті.
Ауыл шаруашылығы дүние жүзінің барлық аумақтарында таралған. Оның 50-
ден астам салаларында 1,3 млрд адам еңбек етуде. Ауыл шаруашылы-ғы түрлерін
біріктіріп, 2 топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл — дамыған тауарлы ауыл
шаруашылыгы. Ол өз кезегінде ауыспалы егістігі бар интенсивті егіншілікті,
мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылығын, сондай-
ақ екпе пары, тыңайған жері жөне жайылымдық мал шаруашылығы бар экстенсивті
егіншілікті қамтиды. Екіншіден, бұл — дәстурлі гщтынушы ауыл ишруашылыгы.
Ол артта қалған соқалы жөне теселі егіншілікті, жайылымдық мал
шаруашылығын, көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруді, сондай-ақ бұдан да
қарапайым терімшілікті, аңшылық пен балық шаруашылығьш камтиды.
Қазіргі кезде дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың 45%-ы ауыл
шаруашылығымен айналысады. Экономикасы дамыған, әсіресе кейінгі
индустриялық сатыға жеткен елдерде тауарлы ауыл шаруашылығы басым. Алайда
соңғы жылдары бұл елдерде ауыл шаруашылығы саласында еңбек етушілердің
үлесі 2—3%-ға кемісе, керісінше, аграрлы елдерде оның үлесі жоғары деңгейде
(65—75%-даң да кеп) сақталып отыр.
Ауыл шаруашылығы географиясы өр түрлі өндіріс формаларымен ерекше-
ленеді. Мұндай кеп формалар әр типті елдердің өлеуметтік-экономикалық
сипатымен анықталады. Дамыған елдерде ҒТР-дің соңғы жетістіктерін
шаруашылыққа енгізу басты рел атқарады. Бұл топқа жататын елдердегі агро-
өнеркөсіптік кешен агробизнестік сипатқа ие болады. Ол ауыл шаруашылығы-ның
индустриялық жағынан дамуына бағдар береді
Дамушы елдерде аграрлық қатынастар мүлдем өзгеше. Мұнда тауарлы ауыл
шаруашылығы да, тұтынушы ауыл шаруашылығы да бар. Бұл елдерде ірі
помещиктер жер иеленушілер болып табылады. Олар жерді арендаға береді.
Дамып келе жатқан елдерде шетеддік жер иеленушілер де болады. Сонымен қатар
бұл елдерде қауымдастық, т.б. жер иеленушілік түрлері сакталған. Ірі
тауарлы капиталистік шаруашылықтармен бірге (жергілікті жөне шетелдік)
кагшталистікке дейінгі шаруашылық формалары аралас кездеседі.
Дүниежүзілік шаруашылықта азық-түлік өнімін өндіру дағдарысы
байқалуда. Экономикасы дамыган елдерде өнімді артық өндіру қалыптасса,
дамьш келе жатқан елдерде, керісінше, азық-түліктің жетіспеушілік
проблемасы туындап отыр.
Сонымен, тауарлы шаруашылыц дегеніміз — жақсы үйымдастырылған
плантациялар мен фермалар. Мұндай шаруашылықтар қүнарлы жерге орналасьш,
жалдамалы жұмысшы күшін, машиналарды, тьщайтқыштарды, қолдан суаруды
кенінен пайдаланады. Олардьщ ондірісі ішкі, өсіресе сыртқы рынокқа
бағдарланған. Сөйтіп, олар мемлекет ішіндегі мемлекет бол ып отыр.
Лекция №2 Егін шаруашылығы және оның салалары.
1.Астыќ шаруашылығы
2.Бау-баќша шаруашылығы.
3.Техникалыќ даќылдар шаруашылығы.
Егістікте азық өндіру жыртылған жерден азық өнді-ру деген сөз.
Егістію азық өндіру шөп дайындау езінше сала бо-лып бөліңісімен пайда
болды. Бірақ шөп дайындау та-биғи шабындықтарда жүргізілді. П. П.
Румянцевтің мәліметіне қарағанда (1913), беде Алматы облысында 1885 жылдан
өсірілді. Арпа мен еркекшөп одан да ерте кез-ден егілдіі.
Орталық санақ басқармасының мәліметіне қараған-да, азықтық дақылдар
республикада 10 мың га аса жер-ді алып жатыр, оның жартысы суармалы
жерлерге ор-наласқан;
Жалпы егістіктен алынатын шөп азық балансында кемінде 4^3% жетеді,
бірақ оны таяу жылдарда 46—47% жеткізу йэзделген. Бұл — қиын да, қол
жеткізуге бола-тын меже.
Қиындығы — азықтық дакылдардың егіс көлемін арт-тырудың мүмкіндігі
жоқ. Тек Қазақстанның солтүстік аудандарында ғана жаздық бидай егісіи
қысқарту есе-бінен арпа егісін ұлғайтуға, сөйтіп азық-түліктік бидай-ды
жемге жұмсауды жоюға болады. Бидайдан гөрі ар-паның азықтық қасиеті жоғары
екенін ескерер болсақ, бұл дұрыс та әрі өнімді де көп береді. Азықтық дақыл-
дар егістігін Қазақстанның шел және шөлейт ауданда-рындағы жер асты суын
пайдаланып, ұлғайтуға болады. Егістік азықты дайындауды арттырудың резерві
оНың түсімін 30—45% көтеріп, эр гектарды тиімді пайдалану-ға қатысты. Ол
үшін нақтылы табиғи-экономикалық жағдайларды ескеріп, азықтың белоктық және
крміртек-тік құрамын жақсарту қажет. Қазір шамамен 500 мың т белок
жетіспейді. Мұның өзі азық қайтарымын төменде-тіп, оның ысырабына жол
беруде.
Әр гектардағы азық қайтарымын (әсіресе суармалы) едәуір арттыру үшін
азық дақылдары егістігін тығыз-дау — аралық және аралас егісті қолдану
қажет, мұның өзі экологиялық қолайлы табиғи факторларды дұрыс пайдалануға
мүмкіндік береді. Оған қоса, шөп пісіп, шапқанға дейін, егістікке-
тұқым себу, қандай дақылды орналастыру қажеттігін де жүзеге асыруға болады.
Өйт-кені жер қыртысы мен ауа райы әрқилы Қазақстан жағ-дайында, тіпті ірі
шаруашылықгардың өзінде азық да-қылдарының мол түрін таңдап алу әбден
мүмкін.
Жалпы ол дақылдарды (Зыков, 1969) былайша жү-йелеуге болады:
жемдік — арпа, жүгері,' сұлы, тритикале; .
бұршақ тектес — ас бұршақ, соя, ноқат, чина;
сүрлемдік — жүгері, күнбағыс, сорго және басқалар;
азықтық шөп және солардың қоспасы;
тамыр түйнекті жеміс және бақша дақылдары; '
көктей азыққа арналған жемдік дән және дәндік бұр-шақ дақылдары;
Егістік азық ендіруге азықтық өсімдіктердің бұл топ-тарынан басқа
орылатың! және жиын-теріннен кейінгі өсімдік қалдығын пайдалану, малға
шөпті қолдан көк-тей беру, аралық егіс әдісі арқылы азық өндіруді же-
делдету де кіреді.
Азық балансында негізінен арпа, жүгері, сұлы, три-тикале дәні болып
отырғ.ан құрама азықтың үлесі едә-уір. Мәселен, құрама азықтағы дән қазір
70%.
80-ші жылдар ішінде ірі қара рационындағы құрама азық 18—19% болды.
Қүрама азық қолда ұсталған кез-де емес жайлымда жүрген уақытта да қойға
қосымша азық ретінде керек (Әбділдин, 1966).
Жемге деген жылдық мұқтаждық 10—11 млн т бол-са, ол 7,5—8 млн т
мелшерінде ғана өндіріледі. Ірі, бал-ғын және жайылымдық азықтар өндірудің
артып отыр-ғанына қарамастан, оның жетіспеушілігі әлі де байқа-лады,
өйткені мал басы да өсіп барады.
Сондықтан да жаздық бидай бұрынғысынша жемге жұмсалып келеді.
Қазақстанның солтүстік аудандарын- дағы шаруашылықтарда;-, мал бидайдың 2
млн т жуық күшті сорттарымен азықтандырылады. Мұның өзі- өзін- өзі
ақтамайҒын ысырап — өйткені жұғымдылығы мен түсімі жөнінен жемдік дакылдар
бидайдан гері анағұр- лым артық тұр емес пе? Мәселен, егістіктің 27% ала
тұра, жемдік дақылдар Қазақстандағы жалпы астық тү- сімінің 37% астамын
береді.
Демек, жемдік дәнді дақылдарды дайындауды арттыу. бүгінгі күннің
келелі міндеттері болып табылады:
Лекция №3 Ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру.
1.Ауыл шарушылығын дамытудың экстенсивті жолы.
2.Ауыл шаруашылығын дамытудың интенсивті жолы.
3.Ауыл шарушылығын мамндандыру.
Машина жасау және металл өңдеу. Ауыр өнеркөсіптің бұл саласы өнеркөсіп
салаларының ішіндегі негізгісі. Әрбір елдің ғылыми-техникалык прогресін
және корғаныс кабілетінің деңгейін машина жасау өнеркөсібі деңгейімен
аныктайды.
Машина жасау саласында хронологиялык жіктеу (классификациялау) үғымы
колданылады. Ол үш кезеңге бөлінеді:
— Қазіргі машина жасау саласына XX ғасырдың екінші жартысында пайда
болған салалар жатады. Олар: әлектроника, радиотехника, робот техникасы,
ғарыштык т. б. өнеркөсіптер;
— XIX гасырдыц соцы мен ХХгасырдың бірінші жартысында пайда болган
салалар. Олар: өуе және өуе көлігітехникасы, бумен және жылумен жүретін
(жүзе-тін) кеме жасау, халық шаруашылығы мен өнеркөсіптің көптеген
салаларына кажет-ті автомобиль, қүрал-жабдықтар, т.б. косымша бөлшектер
жасайтын салалар.
—Ескі машина жасау саласына XVIII ғасырдын соңы мен XIX ғасырдың
бірішні жартысында пайда болған экономиканың алғашкы салаларына (ауыл
шаруашы-лығы, орман шаруашылығы) кажетті металл бүйымдар (қүрал-жабдықтар,
саймандар) жатады.
Машина жасау Англиядағы өнеркәсіп революциясынан (XVIII ғ.) кейін
бастау алды. Қазіргі өндірістер ішінде машина жасау саласы жүмысқа
тартылған адам саны (80 млн-ға жуық) және онімнің қүны жөнінен дүниежүзілік
өнеркөсіп саласында бірінші орынды алды. Бүл салаға дүниежүзілік өнеркөсіп
өнімінің 13-і тиесілі.
Машина жасау салалары бірімен-бірі тығыз байланыста жөне қүрылымы да
өте күрделі. Ол машина жасау Жөне қүрал-жабдық жасаудан басқа, шаруашы-
лықтың басқа салаларын да қамтиды (түрмыстық жөне мөдени бүйымдар жа-сау,
т.б.). Өндірілетін онім түрлёріне қарай машина жасау 70-тен астам салаларға
болінеді.
Сонымен қатар өнім түрлеріне қарай машина жасау — энергетикалық,
көліктік, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау жөне өнеркәсіп салаларының
технологиялық жабдықтарын шығарумен, т.б. айналысады.
Машина жасау өнеркөсібі өндірісі мынадай факторлар бойынша орналасады:
— еңбекті көп кажет ететін;
— ғылымды кәп қажет ететін;
— шикізаттық;
— түтыну.
Дамушы елдерде машина жасаудың бір саласы — металл өңдеу жақсы
дамыған. Бүларда келікті жөндеу шеберханалары, кен байыту өнеркөсібі және
қарапайым ауыл шаруашылығы қүрал-жабдықтарын жасау қалыптасқан.
Дамыған елдердің ерекшелігі — олардағы машина жасау өндірісінің толық
циклді электртехникалық саласы маңызының үлғаюы, онімнің сапасы мен
бәсекелестік қабілетінің жоғары деңгейде болуы.
Соңғы 20 жыл ішінде дүниежүзілік машина жасаудың аумақтық қүры-лымында
елеулі езгерістер болып жатыр. Егер бүрындары машина жасау өнімдерінің 910-
ы үлкен жетілік елдеріне тиесілі болса, соңғы онжылдықта жаца
индустриялыц елдер жөне Қытай, Ресей, Үндістан, Түркия, Бразилия, Мексика,
т.б. елдердің үлесі үлғайып отыр.
Машина жасаудың станок жасау саласында алдыңғы орында Жапония, одан
кейін Қытай, Германия, т.б. елдер түр. Ал ауыл шаруашылығы машинасын
жасауда алдыңғы үштікке Жапония, Үндістан және АҚШ кіреді.
Дүние жүзінің экономикалық картасына қарап, машина жасаудың терт
аймағын бөліп көрсетуге болады (Солтүстік Америка, Шетелдік Еуропа, Шығыс
жөне Оңтүстік-Шығыс Азия жөне ТМД елдері).
Химия өнеркәсібі. Машина жасау саласы сияқты химия өнеркәсібі де
бірнеше негізгі ішкі салалардан тұрады. Оның ішінде жетекші орьшды мұнай-
газ шикізаты жөне мұнай-химияға негізделген органикалык синтез өнеркөсібі
алады. Осыған дейінгі дәстүрлі бейорганикальщ химия екінші орында калды.
Оның үлес салмагы кейбір елдерде химия өнімдерінің 10—25%-ын ғана күрайды.
Химия өнеркәсібі біздің заманымыздың индикаторы болып саналады. Себебі
ол өр елдің экономикасының қаншалықты жаңғырғанын жөне ғылыми-техникалык
прогрестің жетістіктерінің пайдаланылу деңгейін көрсетеді.
Қазіргі кезде машина жасау сияқты химия өнеркәсібі дүние жүзінде
негізгі 4 аймакка бөлінеді. Олар: АКДІ, Шетёлдік Еуропа, Шығыс және
Оңтүстік-Шығыс Азия, ТМД елдері. Осы елдердің барлығында химия
өнеркөсібінің кен химиясы, минерал тыңайтқыштарды өндіру, негізгі химия
өнімдері, өсіресе органикалық синтез жөне полимер материалдарьш шығару
ерекше орын алады.
90-жылдардың ортасьшда дүние жүзі бойынша өндірілген химия
өнімдерінің 20%-ы АҚШ-тың үлесінде болды Және ол экспортқа шығарылатын
онімдердің 15% -ын құрады. Бүкіл Батыс Еуропа елдеріне химия өнімдерінің
24%-ы тиесілі болса, Жапонияға 15%-ы тиеді.
Ал 90-жылдардың соңында АҚШ пен Жапонияда химия өнеркөсібі өнімдері
темендей бастады. Алдыңғы орынға Батыс Еуропа елдері (бүкіл химия
өнеркөсібі өнімдерінің 40%-ы тиесілі) шьщты. АҚШ екінші орьшда қалды.
Маңызы жағынан үшінші аймақ саналатын Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері,
негізінен, синтетикалық өнімдер мен жартылай шикізаттар өндірді.
Химия өнеркөсібішң тағы бір аймағы—Парсы шығанағындағы елдер. Бұларға
дүние жүзіндегі химия өнімдерінің 5—7%-ы тиесілі.
Орман және ағаш өвдеу өнеркәсібі. Дүние жүзінің орман және ағаш өңдеу
өнеркәсібінің географиясы көбіне орман байлықтарының таралуына байланыс-ты.
Дүние жүзіндегі орман қорының мөлшері 4,1 млрд га деп саналады. Ондағы ағаш
сүрегінің қоры 330 млрд м3. Соңғы 100 жыл ішінде дүние жүзінде орман алқабы
2 есеге азайды. Бұл — жылына 20 млн га орман жойылуда деген сөз. Оған
негізгі себеп,— дүние жүзінде ағаш өнімдерін өндіру жылдан-жылға үлғайып
келеді. Егер 1965 жылы дүние жүзінде ағаш өнімдерін өндіру 2 млрд м3-ге
жетсе, ал 2000 жылы ол 4,0 млрд м3-ді құрады. Онеркөсіптің бұл саласы
солтщстікжәне оціщстік орман белдеулерінен тұрады.
Солтүстік орман белдеуі, негізінен, қылқан жапырақты ағаш сүрегін
дайындайды. Канада, Ресей, Финляндия, Швеция елдері үшін орман және ағаш
өңдеу өнеркөсібі халыкаралық маманданудың маңызды салалары саналады. Канада
ағаш енімдерін сыртқа шығару жөнінен дүние жүзінде бірінші орынды алады.
Оңтүстік орман белдеуі жалпақ жапырақты ағаш сүрегін дайындайды. Мұнда
ағаш сүрегін дайындайтын басты үш ареал қалыптасқан. Олар: Бразилия,
Тропиктік Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия. Оңтүстік белдеу елдерінде қағаз
жасау үшін ағаштан басқа шикізаттар — бамбук (Үндістан), багасса (Перу),
сизаль (Бразилия, Танзания), джут (Бангладеш) пайдаланылады.
Кейінгі онжылдықта (1991—2000) орман шаруашылығы географиясында
солтүстік және оңтүстік орман белдеулері арасындағы аракатынас өзгеріске
үшырай бастайды.
Ағаш өнімдерін механикалық еңдеуде алдыңғы орындарда АҚШ, Ресей,
Жапония, Бразилия тұрса, ағашты химиялық өңдеуде жетекші орындарды АҚШ,
Канада, Жапония, Швеция, Финляндия иемденеді.
Оңтүстік орман белдеуінен өндірілетін ағаш әнімдерінің дені
Бразилиядан алынады.
Солтүстік орман белдеуінде дайындалған ағаш өнімдерінің іске жарайтыны
80—100% -ға жетсе, оңтүстік белдеуде ол бар-жоғы 10—20% -ды күрайды.
Жеңіл өнеркәсіп. Жеңіл өнеркөсіп дүние жүзінің коптеген елдерінің
жетекші саласы саналады жөне ол 30 ірі салаға бөлінеді. Дүниежүзілік
шаруашылықтың жеңіл өнеркөсіп саласы қазірге дейін арзан жүмыс күшінің
басымдылығымен сипатталады.
Жеңіл Өнеркөсіптегі географиялық өзгерістер оның жетекші саласы —
тоцыма өнеркәсібінде неғүрлым айкын көрінеді. Ол өз кезегінде 3 типке
бөлінеді: 1) макта мен жасанды талшықтардан жасалатын; 2) таза мақталы; 3)
синтетикалық тоқыма.
Дүние жүзінде тоқыма өнеркөсібі дамьіған басты бес аймақ қалыптасқан.
Олар: Шығыс Азия, Оңтүстік Азия, ТМД, Шетелдік Еуропа жөне АҚШ. Бүлардың
өрқайсысында мақтадан және химиялық талшықтардан мата өндіру дамыған. Ал
саланың қалған тармақтарының (жүн, зығыр, жібек) маңызы төмендеп отыр. Таза
матадан жасалған өнімдерден Қытай жөне Үндістан алдыңғы орындарды иемденсе,
одан кейінгі орындарды АҚШ, Жапония жөне Италия иемденеді.
Жалпы XX ғасырдың екінші жартысынаң бастап, жеңіл өнеркәсіп жөне
оның салаларының бағыты технологиялық деңгейі жоғары елдерден гері арзан
жүмыс күші жеткілікті дамушы елдерге қарай ойысуда.
Тамақ өнеркәсібі және балық аулау өндірісі. Дүниежүзілік тамак
өнеркөсібі-нің орналасу сипатында біріне-бірі қарама-кайшы бірнеше бетбүрыс
байқалады. Бір шетінен даму сатысындағы елдерде дөстүрлі тамақ өнеркөсібі
өсе түссе, дамыған елдерде осы саланың кейбір тармақтары әздерінің
өнімдерін азайта бастады. Оған негізгі себеп — осы елдердегі халықтың
салауатты өмір сүруіне көшуі. Дамушы елдер дамыған елдердің бастапқы даму
сатысын қайталауда. Сондықтан қазіргі дүниежүзілік тамак өнеркәсібі
шаруашылығындағы дамушы елдерде темекі, шарап жасау, сыра, кант, т.б.
денсаулыққа зиянды азық-түлік өнімдері көптеп шығарылуда.
Өндірістік түрғыдан техникалық деңгейі біршама жоғары түрған қант,
темекі, арақ-шарап өнеркөсібі тамақ өнеркәсібінің басқа салаларына
қарағанда ілгеріде.
Тамақ өнеркәсібінің бір саласы — балық аулау — адамзаттың ең ежелгі
кәсіп-терінің бірі. Дүние жүзі бойынша ауланатын балық пен ©ндірілетін
теңіз өнім-дері жылына 110 млн т-ға жетті. Оның шамамен 45-ін теңіздер мен
мүхит-тардан, 15-ін түщы судан ауланатын балық қүрайды. Адам организміне
қажетті нөруыздың 14-ін теңіз өнімдерінен алуға болады.
Балық аулау барлық жерде таралғанымен, дүние жүзінде ауланатын балық-
тың жартысынан астамы Жапонияның, Қытайдың, АҚШ-тың, Чили мен Перудің
үлесіне тиеді.
Қазакстанда балықтардың 180-дей түрі мен түр тармақтары кездеседі.
Көсіптік балықтар Каспий, Арал теңіздерінен, сондай-ақ Алакөл, Балқаш,
Зайсан, Марқакөл, Теңіз, Сілетітеңіз, Шағалалытеңіз көлдерінен және Ертіс,
Жайык, Сырдария, Іле, т.б. өзендерден ауланады.
Лекция №4 Ауыл шаруашылығын аудандастыру әдістері.
1.Ауыл шаруашылығын орналастыру жєне дамыту.
2.Ауыл шаруашылығын ұйымдастырудың негізгі териториялыќ заңдылыќтары.
Дуниежузілік шаруашылыц жуйесі — дүние жүзі елдерінің үлттык
шаруашыльщтарының жиынтығы. Ол сыртқы сауда, каржы айналымы, жүмыс күшінің
көші-қоны, экономикальщ келісімшарттар жасау, халыкаралык экономикалық
үйымдарды қүру, ғылыми-техникалық акпарат алмасу сияқты экономикалық
байланыстар мен өзара қарым-катынастардан түрады.
Қазіргі дуниежузілік шаруашылыц географиясы ез кезегінде экономикалык
және өлеуметтік географияның бір тармағы ретінде д үниежүзілік географияның
барлық сүрақтары мен талаи-тілектеріне жауап береді. Ол дүниежүзілік
шаруашылык географиясын, дүниежүзілік өнеркөсіпті, ауыл шаруашылыгын,
колікті, т.б. зерттейтін дуниежүзілік шаруашылыцтың салалыц географиясын
жөне ірі аймактарды зерттеумен айналысатын дуниежузілік шаруашылыцтың
аймацтыц географиясын күрайды.
Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің қалыптасуы іс жүзінде адамзаттың
бүкіл тарихын камтиды. Ежелгі үлы империялардың пайда болуын дүниежүзілік
интеграцияның дамуы бағытымен байланыстыруға болады. Бүл бағыттағы қарқынды
келесі даму — Үлыгеографиялыц ашылулар дөуіріне тура келеді. Тек Үлы
географиялык ашылулардың нәтижесінде әр алуан елдерде, аймақтар мен
қүрлықтарда өзара түрақты сауда-саттық және өндірістік байланыстар қалып-
таса бастады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары бүрынғы аграрлы елдер
қатарындағы отарлық және тәуелді аумақтар өздерінің саяси еркіндіктерін
алды. Олар өздерінің экономикасының қалыптасуы мен д үниежүзілік
шаруашыльщтың дамуына әсер етті. Дүниежүзілік шаруашылықтың екі жүйесі —
капиталистік жөне социалистік қүрылымдардың болуы да өз ықпалын тигізбей
қоймады.
Дүние жүзіндегі шаруашылық процесінің қазіргі ерекшелігі сол жүйеге
енген елдер озара жоғары экономикалық деңгейде байланысады. Қазіргі
интеграцияның маңыздылығын трансүлттық корпорациялар мен ірі рынок
қорларының қалыптасуынан көруге болады. Мүндай кешенді күрылымдар бірнеше
елдердің аумақтарын (ЕО, НАФТА; АСЕАН, МЕРКОСУР, т.б.) камтиды. Бүл алып
корпо-рациялардың өнеркөсіптік :іс-өрекеті Оңтүстік Африка Республикасы
немесе Түркия мемлекетінің жалпы әнімінен асып түссе, Бельгия мен
Швейцарияның внеркөсіп потенциалына тең келеді.
Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың қүрылымы. Тарихи төжірибелерге
жүгінсек, адамзат қауымы озінің дамуында — индустриягадейінгі, индустриялыц
жөне индустриядан кейінгі (постиндустриялыц) сатылардан өткен. Оның өр
сатысына өзіндік шаруашылык күрылымы төн.
XIX ғасырдың ортасына дейін коғамда экономиканың аграрлык курылымы
басым болып келді. Онда ауыл шаруашылығы жөне оған шектес салаларда (орман
шаруашылығы, аң аулау,.балық үстау, т.б.) колайлы материалдық игіліктер
өндірудің негізгі көзі болған. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың
бірінші жартысындағы Еуропадағы өнеркәсіптік революциядан кейін, Еуропа мен
АВДП-та өнеркәсібі жетекші рөл аткаратын шаруашылыктьщ индустриялыц щрылымы
қалыптасты. XX ғасырдың екінші жартысында ҒТР-дің өсерінен қоғамда
индустриялык кұрылымнын жаңа типі — постиндустриялыц (ақпарат-тыц) қүрылым
калыптаса бастады. Қүрылымның негізгі сипатты белгісі — өңдірістік сфераға
қарағанда өндірістік емес сфераның басым дамуын қажет етеді.
Шаруашылықтарда өнім өндірмейтін инфрақұрылымның жедел дамуы сипат алды.
Дүниежүзілік шаруашылықтың аумақтық айырмашылығы. ҒТР мен ақпараттық
экономика дүниежүзілік картада елдерді бірнеше топтарға бөлді.
Нөтижесінде, дүниежүзілік әкономикада екі прлюстік түсінік пайда болып,
орталыц жөне шет аймац деген ғылыми түжырымдама қалыптасты. Мүның
салдарынан дүние жүзіндегі елдер біріне-бірі тең емес екі топқа бөлінді.
Оның біреуі қазіргі ақпараттық экоиомикасы дамыған елдер тобы — орталықты
қүрады. Бұларға постиндустриялдық елдер жатады. Олардағы дөстүрлі
онеркөсіптің маңызы кеми түсуде. Бұл елдер қарапайым индустриялизация
кезеңінен өтіп, қазіргі жоғары технологиялық өндірісті дамытуда. 90-
жылдардың ортасында мүндай дамыған елдерге 25 мемлекет кірді. Олар жер
шарындағы құрлықтың 15-ін камтыды және оларда 800 млн-нан астам (дүние
жүзіндегі халықтың 15%-ы) халык тұрды. Жер аумағы мен халық санына
қарамастан, олар жалпы жөне өнеркөсіп өнімдерінің 50%-ына жуығын өндірген.
Шет аймақтық (перифериялық) елдер қүрамына даму деңгейі алдыңғы топ
елдерінен төмендеу бірнеше елдер кіреді. Бүл елдердің экономикасы баяу даму
үстінде.
Жалпы, дүниежүзілік экономикада орталық жөне шет аймақтық елдер
тобының арасында айқын шекара болмаған. Бүл екі топтан басқа жартылай
шетаймацтыцелдер тобы да бар. Оларға ақпараттық экономикасы дамып келе жа
Лекция №5 Әлемдегі ауыл шаруашылығының географиясы.
1.Ауыл шаруашылығының єлем аймаќтары бойынша даму деңгейі.
2. Әлемдегі ауыл шаруашылыќ өнімдеді басты экспорттаушы мемлекеттер.
3. Әлемдегі ауыл шаруашылыќ өнімдеді басты импорттаушы мемлекеттер.
Ауыл шаруашылығының өндірістің машиналық техно-логиясына көшуінен
кейін ол адамдардың жаппай айна-лысатын саласы болудан қалды. Соғыстан
кейінгі онжылдықтар ішінде дамыған капиталистік елдердің ауыл
шаруашылығында жумыс істейтіндердің саны 3-4 есе және одан да көп қысқарды.
8 О-жылдардың ортасында барлық дамыған елдердегі ауыл шаруашылығында жұмыс
істейтін қызметкерлердің үлес салмағы 10%-тен аспады, ал көптеген елдерде
бул көрсеткіш 3-5% деңгейде сақталынып қалды
Дамыған елдердің мемлекеттік саясатының негізіне қаланатьш фермерлік
шаруашылықтардың құрылу және жұмыс істеу принцип-тері барщаға белгілі және
олар төмендегі жалпы заңдылықтардан туындайды:
— „фермерлік" — бүл тек қана өндірістік іскерлік қызмет емес,
сонымен бірге әлеуметтік бірлік, өмір сал-ты;
— фермерлікпен отбасы айналысуы тиіс;
— жердің иесі оны өңдеуші болып табылады;
— кімде-кім фермер болғысы келсе, оның фермер бо-луға мүмкіндігі
болуы керек;
— фермер өзіне-өзі қожайын болуы керек. Жекелеген дамыған елдерде
фермерлік өндірісті дамытудың жалпыға бірдей заңдылықтарымен қатар оның
көлеміне, жер мен еңбекті пайдалану мазмүнына, маман-дануы мен
тауарлылығына, ішкі және сыртқы байланы-стардың интенсивтілігіне
қатысты мәнді айырмашылықтары да бар. Өндірісті
үйымдастырудың үлгісіне қарамастан АҚШ фермерлері төрт негізгі катего-рияға
бөлінеді:
1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жалпы сан-ының 90%-тен астамын
қүрайтын және жалпы ауыл ша-руашылық өнімінің 93%-ке жуығын өндіретін
отбасылық фермерлік шаруашылықтар. Олар өз кезегінде екіге бөлінеді:
а) Фермерлер өзінің отбасымен бірге барлық өндірістік және
экономикалық қызметке күнделікті бас-шылықты жүзеге асыратын, тиісті
капитал мен қажетті жүмыс күшінің едәуір бөлігін қосатын жеке отбасылық
фермалар. Фермалардың жалпы санының 77%-ін қүрай-тын мүндай отбасылық
фермалар барлық ауыл шаруашы-лық өнімінің 59%-тен астамын өндіреді.
ә) Отбасылық-топтық, әдетте, ірірек фермалар. Буларға әріптестік және
отбасылық корпорациялар жата-ды. Олар ауыл шаруашылық кәсіпорындары жалпы
сан-ының 13%-ке жуығын қүрайды және елдің барлық ауыл шаруашылық
өнімдерінің 34%-ін өндіреді.
2. Іскерлік қызметті бірігіп жасау үшін екі және одан да көп меншік
иелерінің бірігу жолымен қүрылатын біріккен фермалар.
3. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және өндеу жөніндегі ауыл
шаруашылық корпорациялары, отбасы-лық емес акционерлік кәсіпорындар
(компаниялар).
4. Әр түрлі кооперативтердіц, оқу орындарының, ғылыми зерттеу
үйымдарының фермалары.
80-жылдардың ортасында бір фермаға орташа есеп-пен АҚШ-та — 187,
Үлыбританияда — 65, Швеция, Ис-пания мен Финляндияда — 12-16, Греция,
Португалия және Италияда — 4-6, Жапонияда 2 гектардан жер келді
Ауыл шаруашылығы өнімдерін тарату (өндіру) көлемі жагынан АҚІІІ-тағы
фермалар үшке бөлінеді:
1) 100 мың доллардан астам өнім өткізетін ірі шаруа-шылықтар. Соңғы
жылдары (1960-1989ж.) мұндай ша-руашылықтардың жалпы санының үлес салмағы
0,6%-тен 15%-ке, елдің ауыл шаруашылығы өнімінің қүнындағы үлесі 17%-тен
74%-ке өсті. Аталмыш топтағы бір осындай фермаға орташа есеппен алғанда 400
мың долларға са-тылған өнім, 57.7 гектар жер, 3-4 жалданған жүмысшы, 450
мың долларлық машина, қүрал-жабдық және өндірістік қүрылыс келеді. Алайда,
фермерлер мен оның отбасының мүшелері тек қана басқару міндеттерін атқарып
қоймайды, сонымен бірге ауыл шаруашылық жүмыстарына тікелей араласуға
қатысады. Аталмыш топ-та жылдық тарату қүны 500 мың доллардан асатын өте
ірі фермалардың қатары үлкен қарқынмен өсіп барады. Осындай 30 мың ферма
елдің ауыл шаруашылық өнімінің үштен бірін өндіреді. Орташа есеппен алғанда
мүндай фермалар қүны 1,9 миллион доллар болатын өнім өндіріп, 1500 гектар
жерді иеленіп отыр. Олар елдің ауыл шаруашылығы өнімінің төрттен үшін
шығаратын ірі фермалардың түтас тобындағы орташа мәліметтермен са-
лыстырғанда 2-2,5 еседей көбірек машинаға, қүралдарға және қүрылыстарға
игерілген негізгі капитал, 3-4 есе ар-тық еңбек (негізінен, жалдамалы)
пайдаланады.
2) Жылына 40 мың доллардан 90 мың долларға дейін қүны бар өнім
шығаратын орташа фермалар. Мүндай фермалардың үлес салмағы 14,2% қүрайды
және олар барлық тауарлы өнімнің 15,7%-ін шығарады.
3) Көптеген үсақ фермерлік шаруашылықтар тауарлы өнімнің 10,3%-ін
береді. Олардың экономикасы өте на-шар дамыған, жартысына жуығы өз-өзін
ақтамайды. Фер-мер отбасының мүшелері шаруашылықтағы жүмыстан тыс
өнеркәсіпте, қызмет көрсету салаларында еңбек етеді.Олардың басқа жақтағы
табысы 34 миллиард дол-ларға жетеді. Ал, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатудан
түсетін табыс бар-жоғы 16 миллиард доллар ғана құрайды.
Лекция №6 Дамушы елдердедің ауыл шаруашылығындағы жасыл революция.
1.Жасыл революцияның ауыл шаруашылығына тигізген әсері.
2.Жасыл революция кезіндегі ауыл шаруашылығының
индустриализациялануы.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жумыс кезеңінің тура келмеуін ту-
дырып, жыл бойы жүмысшы күші мен материалық-тех-никалық ресурстардың тепе-
тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала-қүла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жүмыс істейтін тех-никаны пайдаланудың
қажеттілігі, сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек ететіндігі
түрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған жерде
жүргізілетін жағдайда түрақты шығынның деңгейі со-нымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп оты-рады.
Түрақты шығынның жоғары үлесі шаруалар мен олар-дың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені түрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруа-шылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бүл циклдың үзақ уақытқа созылуы үсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немеее көбейтілуіне мүмкіндік бер-мейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграр-лық рыпоктің тағы бір
маңызды ерекшелігі болып табылады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерек-шеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жүмысшы-орында-ушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жүмысшының жүмыс істеуін талап етеді. Агробизнес да-мыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындагы түрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Ша-руалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шару-ашылықтары
үшін ең ыңғайлы өндірістік шаруашылық бірлігі болып табылады. Өйткені мүнда
ауыл шаруашы-лығы өндірісі мен еңбектің ерекшеліктері толық қарастырылған.
Отбасы өндірістік үжым ретінде өз бойы-на өндірістік қызметтің іскерлік,
басқару және орындау-шылық міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық
еңбек үжымы пайдалана алатындай өндіріс ресурстарын (жердің, техниканың
және басқалардың көлемін) сол ке-зеңдегі өндірістің техникалық және
технологиялық мүмкіндіктері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда
өндіріс және өндіріс ресурстарының көбейюі ғылыми-техникалық өркениеттің
дамуымен жүзеге асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен
алғанда әлеуметтік-саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда
көрініс тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бүрынғы
одақтық республикалар орнына пайда болған жас мем-лекеттерде бүдан басқа өз
кезінде тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да кезде-
седі.
Агроөнсркосііі өндіріске түтастай, әсіресе ауыл шару-ашылығының
дсімуына өз кезінде „жоғарыдан" жүргізілген сансыз тожірибелер, көшпенді
халықты оты-рықшылыққа жедел зорлаған үжымдастыру болсын, барлық аймақтарда
табиғат жағдайлары ерекшеліктері ес-керілместен кез келген сәйкес келмейтін
дақылдарды өсіруге зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойласты-рылмаған
тың және тыңайған жерлерді игеру болсын, үжымшарларды келісімсіз
кеңшарларға көшіру болсын, ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта қүру
болсын, міне осының бәрі үлкен зиян әкелді. 80-жылдар-дың өнбойында жеміс
және көкөніс шаруашылығы ми-нистірлігі қүрылды, одан кейін ауыл шаруашылығы
министрлігі екеуі жойылып, басқа аралас салалық ми-нистрліктер және
комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік аргарлық өнеркәсіп комитеті болып қайта
қүрылды. Осы суперминистрліктің туы астында ел түрғындарының жартысына
жуығы және өндірістік саланың үштен екі үйымы жүмыс істеді. Көп уақыт өтпей-
ақ бүл алып қүры-лым екі жылға жуық қана өмір сүрген аудандық агро-
өнеркәсіптік бірлестіктер жойылғаннан кейін таратылды,
Лекция №7 Дамыған экономикасы жоғары елдердегі биотехнологиялыќ
революция.
1.Биотехнологиялыќ революцияның ауыл шаруашылығындағы 1-ші кезеңі.
2.Биотехнологиялыќ революцияның ауыл шаруашылығындағы 2-ші кезеңі.
Жоғары дамыған елдерде экономиканың төрт деңгейлi салалық бөлуi
қалыптасқан, атап айтқанда: шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу
салалары; дәстүрлi өнеркәсiп салалары; материалды және еңбектi салыстырмалы
төмен қажетсiнетiндiгiмен, бiрақ қосымша құндағы ғылыми-зерттеулер және
тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелерге (бұдан әрi - ҒЗТКӘ) арналған
шығындардың өте жоғары үлесiмен сипатталатын жоғары технологиялық салалар
(high tесh); бағдарламалық қамтамасыз етудi әзiрлеу, жүйелiк
ықпалдасу, консалтинг, бiлiм беру және т.б. сол сияқты "жұмсақ" (soft)
технологиялар (қызметтер) саласы.
Экономиканың дәстүрлi салаларындағы қосымша құнның негiзгi бөлiгi
шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу процесiнде не өнiмдi өндiру
процесiнде (салалардың екiншi тобы) құралады.
Инновациялық процесс тұтастай алғанда экономика мен қоғамды жаңғырту
процесiнiң негiзгi мазмұны болып табылады, ең алдымен зияткерлiк еңбек
нәтижелерiн кеңiнен пайдалануға негiзделедi.
"Құнның жинақталу тiзбегiнiң" құрылымын талдаудың осы заманғы тәсiлi
инновациялық циклдiң "материалдық емес" құрамдас бөлiктерiмен байланысты
сатылары болашақ пайдаға зор үлесiн қосатынын айғақтайды. Қосымша құнның
осы бөлiгiнiң басты элементтерi ҒЗТКӘ, зияткерлiк меншiкке арналған
құқықтарды пайдалануда, тиiмдi басқару процесiнде құралады.
Қазiргi уақытта әлемнiң жетекшi елдерiнiң экономикасының дәстүрлi
индустриялықтан ұлттық индустриядан кейiнгi, яғни бiлiм мен жоғары
технологияларға негiзделген экономикаға ауысу тенденциясы айқын байқалады.
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясы Қазақстанның экономика дамуының индустриялық-
инновациялық жолына бейiлдiлiгiн нақты айқындайды.
Келтiрiлген аргументтер Қазақстан экономикасының салалық құрылымын
жоғары технологиялық, ғылыми салалардың үлесiнiң елеулi ұлғаю жағына
өзгерту қажеттiлiгi туралы айғақтайды. Бұл республикада жүргiзiлген жүйелi
реформалардың, сондай-ақ әлемдiк рыноктағы қалыптасқан мұнайдың жоғары
конъюнктурасының алғашқы тиiмдiлiгi екенiн есте ұстауымыз керек.
Экономиканың шикiзаттық бағыты республиканың тұрақты өсу аймағына шығуына
мүмкiндiк бермейдi. Тұрақтандырылған экономиканы құру үшiн оны
индустрияландыру қажет, ал тұрақты өсу аймағын қалыптастыру және тиiмдi
экономиканы құру үшiн жоғары технологияларды қолданатын ғылыми инновация
енгiзiлуi тиiс. Қазақстанның жағдайында мынадай салалар өсу нүктелерi болуы
мүмкiн: ақпараттық; аэроғарыштық; биотехнологиялық; ядролық.
Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың
2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама)
"Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығының" дамуы
негiзiнде (бұдан әрi - ҰБО) Қазақстандағы биотехнология саласының дамуына
бағытталған.
Биотехнологияның осы заманғы жай-күйiн талдау
Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi
болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы
генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң
негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған
тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) әлеуеттi мүмкiндiктерiн
пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада
да және стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және
әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Әр елдер, соның iшiнде Қазақстан үшiн де ұлттың салауаттылығы,
экономикалық ауқаттылық немесе қорғаныс қабiлеттiлiгi болса да болашағының
даму мәселелерi маңызды болып табылады. Бұл мәселелердi шешуде
биотехнология маңызды роль атқарады, ол ғылымды барынша қажетсiнетiн
салалардың жетiстiктерiн жинақтайды, сол арқылы олардың дамуын ынталандыра
отырып, жеткен нәтиженi барлық қалған салаларға таратып, оларға мүлдем
басқаша сапалық деңгейге серпiндi көтерiлуiне мүмкiндiк бередi.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының сарапшыларының қорытындысы бойынша ХХI
ғасырда биотехнология оның барлық қызмет салаларында және ең бiрiншi
кезекте азық-түлiк өнiмдерiн, медициналық препараттарды алуда, ауыл
шаруашылығында, экология, энергетика салаларында адамзаттың дамуын
анықтайтын болады. Соңғы онжылдықта биологияда болған өзгерiстер
биотехнологияның дамуында қағидалы жаңа перспективаларды ашты, өндiрiсте
биологиялық процестердi қолдану шектерiн кеңейттi және "осы заманғы
биотехнология" деген жалпы атауымен бiрiктiрiлген жаңа бағыттардың пайда
болуына әкелiп соқты.
Биотехнологиялық өнiмнiң әлемдiк нарықтың жай-күйiн талдау және даму
беталысы
Осы заманғы биотехнологияның әдiстерiн дамыту биотехнологиялық
өнiмдердiң тауар рыногының өз бетiнше қалыптасуына әкелдi. Биотехнология
макроэкономикалық маңызы бар өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын дамыту
бағыттарының бiрi болып табылады. Сондықтан, экономика үшiн тиiмдiлiк
жағынан елеулi маңызы ескерiле отырып, биотехнология бойынша әлемнiң барлық
жетекшi елдерiнде мемлекеттiк және жеке капиталмен қаржыландырылатын ұлттық
және халықаралық бағдарламалар әзiрленген және қолданылуда.
Осылайша, әлемдегi биотехнологиялық өнеркәсiп рыногының жыл сайынғы
өсiмi шамамен 7% құрайды.
Әлемде биотехнологиялық препараттарды сатудың жылдық көлемi:
тамақ өнеркәсiбi мен ауыл шаруашылығында - $46 млрд.;гендiк-
модификацияланған өсiмдiктердiң тұқымдық материалы - $30 млрд.;
фармацевтикалық препараттар\ $27 млрд.; жуу құралдарын өндiру үшiн
ферменттер - $21 млрд.;өсiмдiк және жануарлар шикiзатынан алынған емдеу-
косметикалық құралдары - шамамен $40 млрд. құрайды.
2010 жылға биотехнологиялар рыногының жалпы көлемiнiң өсуi $2 трлн.
болжанып отыр.
Осы заманғы әлемдiк биоиндустрия айналымының жартысынан көбi АҚШ
үлесiне тиедi. Салыстыру үшiн, биотехнологияны қаржыландыру көлемi бiр
жылда АҚШ-та - $100 млрд., Қытайда - $1 млрд., Ресейде - $0,04 млрд.
құрайды, ал сол уақытта Қазақстанда республиканың 2005 жылға арналған
бюджетiнде биотехнология саласында мақсатты зерттемелер мен әзiрлемелерге
$1 млн. (0,001 млрд.) сома жоспарланған.
Жапония биотехнология дамуының деңгейi бойынша АҚШ-тан кейiн екiншi
орын алып отыр. Бұл саланың дәстүрлi салаларында, атап айтқанда ферменттер,
антибиотиктер және аминоқышқылдар өндiруде күштi ұстанымдарға ие бола
отырып, ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн қолдануда АҚШ-тан едәуiр артта
қалып отыр. Қазiргi уақытта Жапонияның фармацевтикалық өнеркәсiбiнiң ҒЗТКӘ-
ге арналған тек 5 % жуық шығындар гендiк инженериясы саласындағы
зерттемелерге келедi және 120 жуық фирмалардың ең жаңа биотехнологияның
әдiстерiн пайдаланумен дәрi-дәрмек құралдарын алу тәсiлдерiн әзiрлеу
бойынша өз бағдарламалары бар. Жапонияда биотехнологияны дамыту үшiн
мемлекеттiк және жеке секторлар арасындағы тығыз ынтымақтастықтың елеулi
маңызы бар, жекелеген биотехнологиялық бағдарламаларды iске асыруға елдiң
үкiметi қатысады.
Биотехнология АҚШ және Жапониямен бiрге Батыс Еуропа елдерiнде жылдам
қарқынмен дамуда. Өз қызметiн үйлестiрiп алып, болашақта бұл елдер
биотехнологиялық өнiмдер рыногының конъюнктурасына елеулi әсерiн тигiзуi
мүмкiн. Батыс Еуропада биотехнологиялық фирмалар, негiзiнде бұрында iргелi
ғылыми зерттемелер жүргiзген зертханалар базасында пайда болды. Қазiргi
уақытта олардың көбiсi өнеркәсiптiк корпорациялар және қаржылық
мекемелермен қаржыландырылады, немесе үкiмет тарапынан қаржылық көмектi
пайдаланады.
Батыс Еуропалық елдерiнiң үкiметтерi қаржыландыратын биотехнологияны
дамытудың бағдарламалары мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруға немесе
нақты коммерциялық мақсаттарға жетуге бағытталған (АҚШ-тан айырмашылығы,
мемлекеттiң күш-жiгерi көбiнесе iргелi зерттемелердi қолдауға бағытталған,
ал жеке сектордың кәсіпорындары мен ұйымдары мемлекеттiң қаржылық
қолдауынсыз дамиды).
Гендiк инженериясы және биотехнологиялардың халықаралық орталығы
(IСGЕВ) ЮНЕСКО басшылығымен құрылған және Еуропаның, Азияның, Африканың,
Латын Америкасының 45 елдерiн бiрiктiредi. Ұйым мүшелерi денсаулық сақтау,
ауыл шаруашылығы, өнеркәсiп және экология салаларында биотехнологиялық
өнiмдердiң ғылыми зерттеулерi және әзiрлемелерiмен айналысады.
IСGЕВ мақсаттары: бейбiт мақсатта гендiк инженериясы мен
биотехнологияны қолдану және дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа
жәрдемдесу; дамушы елдерге гендiк инженериясы мен биотехнология саласында
олардың ғылыми-технологиялық әлеуетiн нығайтуға көмек көрсету; мүше
елдердiң ғылым мен техника саласындағы мамандар арасында ақпарат, тәжiрибе,
ноу-хау алмасуды дамыту болып табылады.
Тұтастай алғанда биотехнологиялық өнеркәсiптi 3000 астам
биотехнологиялық компаниялар, академиялық мекемелер, мемлекеттiк
биотехнологиялық орталықтар және әлемнiң басқа да ұйымдары ұсынады.
АҚШ-тағы биоиндустрия Биотехнологияның отаны АҚШ деп санауға болады.
1980 жылдан 1983 жылға дейiнгi кезеңде Америкада 200 жуық ұсақ
биотехнологиялық компаниялар құрылған болатын. Бұған салық жеңiлдiктерiн
енгiзу, құнды қағаздармен операциялардан түсетiн жоғары пайда және жеке
салымшылардың мүдделiлiгi әсер еттi. Genentech биотехнологиялық фирмасының
вице-президентi болған Сан-Францискодағы Калифорниялық университеттiң
ғылыми қызметкерi Герберт Бойердiң соңынан көптеген университеттiк
профессорлар өз компанияларын ашты.
1985 жылға қарай АҚШ-та 400-ден аса биотехнологиялық фирмалар қызмет
еткен; олардың көбiсi гендiк-инженерлiк цехқа жататынын көрсету үшiн өз
атауына "ген" сөзiн енгiзген: Biogen, Amgen, Calgene, Engenics, Genex,
Cangene. Бүгiнгi күнi елде 1500-ден аса биотехнологиялық компаниялар бар.
Сонымен қатар, молекулалық биотехнологияның дамуына барлық iрi халықаралық
химиялық және фармацевтикалық компаниялар, соның iшiнде Мonsanto, DuPont,
Upjohn, American Cyanamid, Еli Lilly, SmithKline Beecham, Merck, Novartis,
Hoffman-LaRoche зор үлес қосты.
80-шi жылдары биотехнологиялық бизнестiң қарқынды дамуы кезеңiнде ұсақ
компаниялар бiрлескен кәсiпорындар пайда болды. Мысалы, 1991 жылы Genentech
компаниясының акцияларының 60 % Нoffmann-LaRoche фирмасына 2,1 млрд.
долларға сатылған. Сол уақытта көптеген компаниялар банкротқа ұшыраған.
Осында жылжымалылық-биотехнологиялық индустрияның ерекшелiк сипаты.
Молекулалық-биотехнологиялық индустрияның табысы 1986 жылы 6 млн.
доллардан 30 млрд. долларға артты, 1996 жылғы және бүгiнгi күнi бiр жылға
160 млрд. доллар құрайды.
Алайда, тұтастай алғанда биотехнологиялық бизнестiң табысы жоғары
болмады, бiз күткендей инвесторлардың ынта-ықыласы азаймады және бұл
молекулалық биотехнология үлкен перспективаларға ие болғанын айғақтайды.
Мысалы, гендердi клондаумен айналысатын компаниялардан кейiн АҚШ-та
жұқпалы ауруларды, қатерлi iсiктi және адамның басқа да ауруларын емдеуге
арналған гендiк-инженерлiк әдiстер арқылы алынатын антиденелердi шығаратын
компаниялар пайда болды: Immunex, ImmuLogic, ImmunoGen, Immunomedics,
Medlmmune, Immune Response.
Қазiргi уақытта биотехнологиялық кластерлер сияқты инновациялық
құрылымдар өте маңызды болып отыр. АҚШ-тағы ең дамыған кластерлердiң бiрi
Массачусетс штатында орналасқан. Онда дәрi-дәрмек препараттардан бастап ГМ-
өсiмдiктерге дейiн әртүрлi өнiмдердi шығаратын бiрнеше ондаған
биотехнологиялық фирмалар бар. Кластер үшiн зертханалық зерттеулер атақты
ғылыми орталықтарда, соның iшiнде Массачусетс технологиялық институтында,
Гарвард және Бостон университеттерiнде жүргiзiледi. Клиникалық зерттеулердi
Бостон ауданындағы ауруханалар өзiне алады.
Еуропалық биотехнологиялық индустрия да үздiксiз дамуда. 1995 жылға
қарай Еуропа елдерiнде 600 астам биотехнологиялық компаниялар құрылды. АҚШ-
тан басқа биотехнологиялық дәуiрге кеш көшкен елдерде ұлттық молекулалық-
биотехнологиялық индустрияны дамытудағы басты ролдi мемлекет алды. Мұнда
"ХХ ғасырдың барлық технологияларының ең үздiк революциялық технологиясы"
молекулалық биотехнология деген сенiм стимул болды. Еуропада сала үшiн
едәуiр пайдалы рыноктық конъюнктура қалыптасты. Биотехнология саласында
қызметшiлерiнiң еңбек ақысы 30% жоғары АҚШ-қа қарағанда Еуропа елдерiнiң
еңбек ақысы төмен деңгейi болып табылады. Еуропада бiлiм берудiң дамуының
жоғары деңгейiне байланысты бiлiктi қызметкерлердi iрiктеу кезiнде
қиындықтар туындамайды. Еуропада негiзгi айырмашылық көбiне заңмен
жазылады, ал Америкада рынокпен анықталады. Ресейлiк биотехнологиялық
өнеркәсiптiң дамуы ССРО Министрлер Кеңесiнiң жанындағы Микробиологиялық
өнеркәсiптiң бас басқармасының құрылуынан басталды. Алғаш рет әртүрлi қол
жетiмдi және жеткiлiктi арзан шикiзаттан жасалған өнiмдердiң ең кең
ассортиментiнiң микробтық синтезге негiзделген өнеркәсiбi құрылды. Қазiргi
уақытта биотехнологиялық өнеркәсiптiң құрамына қырықтан астам кәсiпорындар
мен ұйымдар кiредi.
1990 жылдардағы экономикалық дағдарыс елдiң биотехнологиялық
өнеркәсiбiне де әсерiн тигiздi. Егер ССРО АҚШ-қа ғана жол берiп,
биотехнологиялық саланың әлемдiк өнiмiнiң 3-5% шығарып, микробиологиялық
өнеркәсiптi дамыту бойынша әлемде екiншi орын алса, қазiрде Ресей
Федерациясы ондай өнiмнiң әлемдiк көлемiнiң 1% кем өндiредi. Мұндағы
негiзгi өнiмдердiң қатарының: антибиотиктердiң, витаминдердiң өндiрiсi iс
жүзiнде тоқтатылды, ферменттердi өндiру 6 есеге,, антибиотиктер - 12 есеге,
жем белогы - 25 есеге азайды. Медицина үшiн Ресейдiң үлесiне гендiк-
инженерлiк препараттардың әлемдiк өндiрiсiнiң 0,02% келедi.
Биотехнологиялық өнiм түрлерiнiң маңыздылығы бойынша Ресейдiң импорттан
тәуелдiлiгi өте зор: мысалы, инсулин бойынша ол 100%, антибиотиктер бойынша
- 90% астам құрайды.
2003 жылы Ресейде биотехнологиялық рыноктың көлемi $510,6 млн. жеттi.
Бұл цифр, мысалы, шамамен $2,5 млрд. ресейлiк IТ рыногының көлемiмен
салыстырғанда өте аз боп көрiнедi.
Ресейде бұл өнеркәсiп саласы мүлдем жойылмағанына қарамастан, соңғы
бiр жарым жылда iшкi саясат оның дамуында елеулi сәйкессiздiктерге әкелдi.
Осылайша, этил спиртiнiң өндiрiсi сала өндiрiсiнiң көлемiнде 70% жеттi
Биотехнологияның негiзгi бағыттары
10 жылдың iшiнде жiңiшке химия (биокатализаторлар, органикалық
синтездiң өнiмдерi), өндiру өнеркәсiбi (биогеотехнологиялар, топырақ
биоремедиациясы), жартылай өткiзгiштердi өндiру (жаңа материалдар),
ақпараттық технологиялар (микроэлектрондық жүйелер, биоинформатика
құралдары, биологиялық қағидаттар негiзiндегi құрылғылар, биокомпьютерлер)
сияқты экономиканың маңызды салаларында биотехнологияны қолдау аясын елеулi
кеңейту болжанып отыр. Жекелеген салаларда биотехнологиялық әдiстердi
енгiзу өндiрiстiк базаның сапалық өзгеруiне әкелiп соғады.
2010 жылға қарай биотехнологияларды қолданумен алынатын өнiм әлемдiк
химикаттар рыногының шамамен 30% құрайды. Бұл рыноктың көлемi 1,5 трлн.
долларға бағаланады. Генетикалық модификацияланған дақылдарды кеңiнен
тарату гербицидтер мен пестицидтердiң сатылуын жыл сайын 30% кемуiне әкелiп
соғады.
Әлемдiк биотехнологияда гендiк инженерия кең дамыған. Биоинженерия
саласында барлық әлемдiк зерттеулердiң негiзгi бағыты адам үшiн пайдалы
белгiлерге ие генетикалық модификацияланған организмдердi (ГМО) жасауға
шоғырландырылған. Гендiк-инженериялық қызметтiң кең мағынада үш негiзгi
мақсаты бар: фармакологиялық және тамақ өнеркәсiбi үшiн генетикалық
модификацияланған (бұдан әрi - ГМ) өсiмдiктердi, ГМ-жануарларды және ГМ-
микроорганизмдердi жасау.
Гендiк инженерия жолымен алынған дәрi-дәрмек препараттары (атап
айтқанда, синтетикалық инсулин, рекомбинанттық интерферон, гепатитке қарсы
екпелер) дүние жүзiнде ғылыми ортада және тұтынушылардың тұрақты
сұранысымен белгiлi. Ең алдымен адам мен жануарлар белогының негiзiндегi
гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек препараттары көбiне тек биотехнологияның
көмегiмен ғана алынуы мүмкiн және олар ауыр науқастарды емдеу кезiнде
айырбасталмайтын теңдессiз болады. Мысалы, проурокиназ - тромболитиканың
төртiншi шығарылған жаңа түрiн пайдалану миокард инфаркттан өлiмдi бес
есеге азайтады. Лактоферриндi пайдалану "жасанды тамақтандырылған"
балалардың гастроэнтериттермен ауруын 10 есеге азайтады.
Қазiргi уақытта әлемде 143 гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек
субстанцияларын өндiруге рұқсат берiлдi және 26 - рұқсат алу кезеңiнде.
Өндiрудiң басталуын екi-үш жылдан кейiн күтуге болатын адам геномының
мағынасын ашу, таяу арада адамның жаңа реттеуiш белоктарының ашылып және
олардың негiзiнде жаңа дәрi-дәрмек препараттары жасалынады деп болжам
жасауға мүмкiндiк бередi. Сарапшылардың болжамы бойынша 10 жылдан кейiн
олар әлемдiк фармацевтиканың 15 пайызын өзiне алады, 20 жылдан кейiн барлық
бүгiнгi дәрi-дәрмек құралдарының ең кемiнде жартысын алмастырады.
Бiрiншi рет гендiк-инженерлiк әдiстердi ғалымдар микроорганизмдерге
қолданды. ГМ-өнiмдердiң алғашқыларының бiрi инсулин болды -
дезоксирибонуклеиндiк қышқыл бактериясыда (бұдан әрi - ДНК) оның синтезiне
жауапты ген енгiзiлдi. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz