Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнерін пәнін оқытуда түсінік біліктерін қалыптастыру теориясы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I.тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнерін пәнін оқытуда түсінік біліктерін қалыптастыру теориясы
1.1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын меңгеру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
II.тарау. Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларда түсініктерді қалыптастырудың өзіндік сипаттары (2 сынып) ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Оқушылардың бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқу материалын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
I.тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнерін пәнін оқытуда түсінік біліктерін қалыптастыру теориясы
1.1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын меңгеру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
II.тарау. Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларда түсініктерді қалыптастырудың өзіндік сипаттары (2 сынып) ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Оқушылардың бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқу материалын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Жаңа білім беретін орта мектептегі бастауыш сынып оқушыларын оқыту процесіндегі күрделі педагогикалық шаралардың бірі – оқушыларда оқу материалдары бойынша түсінік біліктерін қалыптастыру. Баcтауыш мектептегі оқушыларды оқытудың мемлекеттік стандартында эстетикалық тәрбие берудің, білімдер қалыптастырудың маңыздылығы айқын көрсетілген.
«Көркемөнерсіз өскен баланың мүмкіншілігі шектеледі, ол өз кезегінде қиялдау процесінің тоқталуына әкеледі», - деп атақты педагог Б.Т.Лихачев айтпақшы, балаларда сұлулық сезімін дамыта отырып, тұлға қалыптастыру ерекше маңызды педагогикалық процесс ретінде танылады. Бұл процестегі міндетті түрде орындалуы қажет педагогикалық-әдістемелік шара – оқушыларда оқу материалдарын меңгерту, түсінік біліктерін қалыптастыру.
Бұл мәселелердің зерттеулерін талдау Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.А.Сухомлинский еңбектерінде орын алған. Әсіресе бейнелеу өнерінде түсінік біліктерді қалыптастыру В.С.Кузиннің «Бейнелеу өнері және оны бастауыш мектепте оқыту әдістемесі» еңбегінде кеңінен қамтылған.
Бейнелеу өнері – бұл адам баласының заманнан заманға рухани, эстетикалық байлығы ретінде ұласып келе жатқан өнер саласы, ал сурет – бұл шежіре, ондаған ғасырлар бойы бүкіл адам тарихтарын, тіршілік тарихын шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер. Бейнелеу өнерімен айналыса отырып, адам тек суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп, творчестволық ойларын жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен бірге өзін талғампаздыққа тәрбиелейді.
Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағын жүргізудің негізгі мақсаты - оқушыларды өмір шындығына, өнерге, көркем мәдениет және халық дәстүрлеріне болған белсенді эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу болып есептеледі.
«Көркемөнерсіз өскен баланың мүмкіншілігі шектеледі, ол өз кезегінде қиялдау процесінің тоқталуына әкеледі», - деп атақты педагог Б.Т.Лихачев айтпақшы, балаларда сұлулық сезімін дамыта отырып, тұлға қалыптастыру ерекше маңызды педагогикалық процесс ретінде танылады. Бұл процестегі міндетті түрде орындалуы қажет педагогикалық-әдістемелік шара – оқушыларда оқу материалдарын меңгерту, түсінік біліктерін қалыптастыру.
Бұл мәселелердің зерттеулерін талдау Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.А.Сухомлинский еңбектерінде орын алған. Әсіресе бейнелеу өнерінде түсінік біліктерді қалыптастыру В.С.Кузиннің «Бейнелеу өнері және оны бастауыш мектепте оқыту әдістемесі» еңбегінде кеңінен қамтылған.
Бейнелеу өнері – бұл адам баласының заманнан заманға рухани, эстетикалық байлығы ретінде ұласып келе жатқан өнер саласы, ал сурет – бұл шежіре, ондаған ғасырлар бойы бүкіл адам тарихтарын, тіршілік тарихын шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер. Бейнелеу өнерімен айналыса отырып, адам тек суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп, творчестволық ойларын жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен бірге өзін талғампаздыққа тәрбиелейді.
Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағын жүргізудің негізгі мақсаты - оқушыларды өмір шындығына, өнерге, көркем мәдениет және халық дәстүрлеріне болған белсенді эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу болып есептеледі.
1. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Астана, 2000.
2. Бастауыш білім мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы, 1990.
3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы 2002
4. Сластенин В.А., Баранов С.П., Болотина Л.Р. Педагогика. Москва. Просвещение 1987.
5. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. Москва. Просвещение 1988.
6. Богданова О.Ц., Петрова В.И. Бастауыш кластардағы тәрбие жұмысының методикасы. Алматы. Мектеп. 1981.
7. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001.
8. Әбиев Ж.А., Бабаев С.Б., Құдиярова А. Педагогика. Алматы. Дарын 2004.
9. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. Алматы. Кітап. 2002.
10. Обучение в 1 классе. Пособие для учителей четырехлетней начальной школы в двух книгах. (Под. Рук. О.Н.Сороцской) Москва. Просвещение. 1988.
11. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі. 1992.
12. Я.А.Каменский, Д.Локк, Ж.-Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци. Педагогическое наследие. Москва. Педагогика. 1987.
13. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы. Мектеп. 1988.
14. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Педагогикалық колледжілер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы. Алматы. Республикалық баспа кабинеті. 1993.
15. Сатқанов О.Ц. Еңбекке баулу әдістемесі. Алматы. Рауан, 1993.
16. Шаталов В.Ф. Точка опоры. Москва. Педагогика, 1987.
17. Шмекеев Г.М. Еңбекке баулу оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра, 1999.
18. Катаева А.А., Стребелева Е.А. Дидактические игры и упражнения. Москва. Просвещение, 1991.
19. Машинистов В.Г. Дидактический материал по трудовому обучению. 2 кл. Москва. Просвещение, 1989.
20. Трудовое обучение в начальных классах.(Мұғалімдерге арналған құралдар, құрастырушылар: И.Г.Майорова, В.И.Романина, Д.М.Тарнопольский, А.М.Гусакова). Москва. Просвещение, 1983.
21. Цейтлин Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдение и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
22. Төленбаев Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдения и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
23. Қазақ оюы (Құрастырған Ж.Ш.Баримбеков). Алматы. Өнер, 1986.
24. Педагогикалық ізденіс. Алматы. Мектеп, 1989.
25. Құғланбаева Ә. Технология пәнін жаңаша оқыту әдістері. (Мектептегі технология журналы. №9. 2003).
26. Қоқымбаева Т. Оқушының танымдық әрекетін дамыту. (Қазақстан мектебі журналы. №10. 2002).
27. Қоянбекова С. Танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері. (Қазақстан мектебі, №7, 2003).
28. Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. (Бастауыш мектеп, №1, 2004).
29. Жұмабекова Ф.Н., Ойшыбаева А.А. Құрастыру және қол еңбегі: Дидактикалық материалдар. 6-7 жастағы балаларға арналған. Алматы Кітап. 2003.
30. Джексон Д. Поделки из бумаги. Книга для учащихся. (Перевод с англ. С.В.Григорьевой). Москва. Просвещение, 1979.
31. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысының оқу бағдарламалары. (1-4 сыныптар). Алматы, 1998.
2. Бастауыш білім мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы, 1990.
3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы 2002
4. Сластенин В.А., Баранов С.П., Болотина Л.Р. Педагогика. Москва. Просвещение 1987.
5. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. Москва. Просвещение 1988.
6. Богданова О.Ц., Петрова В.И. Бастауыш кластардағы тәрбие жұмысының методикасы. Алматы. Мектеп. 1981.
7. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001.
8. Әбиев Ж.А., Бабаев С.Б., Құдиярова А. Педагогика. Алматы. Дарын 2004.
9. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. Алматы. Кітап. 2002.
10. Обучение в 1 классе. Пособие для учителей четырехлетней начальной школы в двух книгах. (Под. Рук. О.Н.Сороцской) Москва. Просвещение. 1988.
11. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі. 1992.
12. Я.А.Каменский, Д.Локк, Ж.-Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци. Педагогическое наследие. Москва. Педагогика. 1987.
13. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы. Мектеп. 1988.
14. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Педагогикалық колледжілер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы. Алматы. Республикалық баспа кабинеті. 1993.
15. Сатқанов О.Ц. Еңбекке баулу әдістемесі. Алматы. Рауан, 1993.
16. Шаталов В.Ф. Точка опоры. Москва. Педагогика, 1987.
17. Шмекеев Г.М. Еңбекке баулу оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра, 1999.
18. Катаева А.А., Стребелева Е.А. Дидактические игры и упражнения. Москва. Просвещение, 1991.
19. Машинистов В.Г. Дидактический материал по трудовому обучению. 2 кл. Москва. Просвещение, 1989.
20. Трудовое обучение в начальных классах.(Мұғалімдерге арналған құралдар, құрастырушылар: И.Г.Майорова, В.И.Романина, Д.М.Тарнопольский, А.М.Гусакова). Москва. Просвещение, 1983.
21. Цейтлин Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдение и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
22. Төленбаев Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдения и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
23. Қазақ оюы (Құрастырған Ж.Ш.Баримбеков). Алматы. Өнер, 1986.
24. Педагогикалық ізденіс. Алматы. Мектеп, 1989.
25. Құғланбаева Ә. Технология пәнін жаңаша оқыту әдістері. (Мектептегі технология журналы. №9. 2003).
26. Қоқымбаева Т. Оқушының танымдық әрекетін дамыту. (Қазақстан мектебі журналы. №10. 2002).
27. Қоянбекова С. Танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері. (Қазақстан мектебі, №7, 2003).
28. Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. (Бастауыш мектеп, №1, 2004).
29. Жұмабекова Ф.Н., Ойшыбаева А.А. Құрастыру және қол еңбегі: Дидактикалық материалдар. 6-7 жастағы балаларға арналған. Алматы Кітап. 2003.
30. Джексон Д. Поделки из бумаги. Книга для учащихся. (Перевод с англ. С.В.Григорьевой). Москва. Просвещение, 1979.
31. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысының оқу бағдарламалары. (1-4 сыныптар). Алматы, 1998.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнерін пәнін оқытуда түсінік
біліктерін қалыптастыру теориясы
1.1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын
меңгеру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын
қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II-тарау. Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш мектеп оқушыларының оқу
материалдарын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың әдістемелік
негіздері
2.1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларда түсініктерді
қалыптастырудың өзіндік сипаттары (2
сынып) ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
2.2. Оқушылардың бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқу материалын талдау
және түсінік біліктерін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
Кіріспе
Жаңа білім беретін орта мектептегі бастауыш сынып оқушыларын оқыту
процесіндегі күрделі педагогикалық шаралардың бірі – оқушыларда оқу
материалдары бойынша түсінік біліктерін қалыптастыру. Баcтауыш мектептегі
оқушыларды оқытудың мемлекеттік стандартында эстетикалық тәрбие берудің,
білімдер қалыптастырудың маңыздылығы айқын көрсетілген.
Көркемөнерсіз өскен баланың мүмкіншілігі шектеледі, ол өз кезегінде
қиялдау процесінің тоқталуына әкеледі, - деп атақты педагог Б.Т.Лихачев
айтпақшы, балаларда сұлулық сезімін дамыта отырып, тұлға қалыптастыру
ерекше маңызды педагогикалық процесс ретінде танылады. Бұл процестегі
міндетті түрде орындалуы қажет педагогикалық-әдістемелік шара – оқушыларда
оқу материалдарын меңгерту, түсінік біліктерін қалыптастыру.
Бұл мәселелердің зерттеулерін талдау Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин,
В.А.Сухомлинский еңбектерінде орын алған. Әсіресе бейнелеу өнерінде түсінік
біліктерді қалыптастыру В.С.Кузиннің Бейнелеу өнері және оны бастауыш
мектепте оқыту әдістемесі еңбегінде кеңінен қамтылған.
Бейнелеу өнері – бұл адам баласының заманнан заманға рухани,
эстетикалық байлығы ретінде ұласып келе жатқан өнер саласы, ал сурет – бұл
шежіре, ондаған ғасырлар бойы бүкіл адам тарихтарын, тіршілік тарихын
шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер. Бейнелеу өнерімен
айналыса отырып, адам тек суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп,
творчестволық ойларын жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен бірге өзін
талғампаздыққа тәрбиелейді.
Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағын жүргізудің негізгі мақсаты
- оқушыларды өмір шындығына, өнерге, көркем мәдениет және халық
дәстүрлеріне болған белсенді эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу болып
есептеледі.
Бейнелеу өнері мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршіндерімізге көркем
өнер жайлы білім береді және олардың сол өнерге деген ынта- ықыласы мен
бейімділігін арттырады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнері
сабақтарындағы түсінік біліктерін қалыптастыру - олардың ептіліктері мен
дағдаларын арттыра отырып, эстетикалық білім беруге ықпал жасаушы негізгі
педогогикалық түрткі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - оқушылардың оқу материалдарын талдау мен түсінік
біліктерін қалыптастыру жолдарын анықтап көрсету. Осыған сәйкес туындаған
зерттеудің міндеттері:
1) Бастауыш мектеп оқушыларының түсінік біліктерін қалыптастыру
ерекшеліктерін көрсету.
2) Оқушылардың оқу материалдарын игеру мәселелерінің шешілу
жолдарына тоқталу.
3) Бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқушыларда түсінік біліктерін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін көрсету.
4) Оқушыларда оқу материалын қабылдау мен түсінік біліктерді
қалыптастыруды арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі - бастауыш мектеп оқушылырының түсінік біліктері.
Зерттеу пәні - бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнің оқыту процесі.
Зерттеу әдістері - авторлардың ғылыми педагогикалық еңбектерін
сараптау, талдау, анкета, байқау, тест.
Дипломдық жұмыстың құрлымы кіріспеден, бірінші және екінші
тараулардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І-тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнері пәнін оқытуда
түсінік біліктерін қалыптастыру теориясы.
1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу
материалдарын меңгеру шарттары.
Оқыту - шәкірт пен ұстаздың өзара бірлесіп, ынтымақтасып жасайтын
ортақ іс-әрекеті. Оқыту - мұғалімнің тәлім-тәрбие берудегі басты әрекеті
болса, оқу - шәкірттің дүниені танып-білуге бағытталған өзіндік әрекеті.
Оқу - еңбек әрекетін орындауға қажетті білім, дағды, икемділіктер
жүйесін игеру процесі. Оқу арқылы шәкірт біртіндеп білім, дағды,
икемділіктерді, тиісті ғылыми ұғымдарды меңгереді, мұның нәтижесінде оның
жан қуаттары (ес, қиял, ойлау), эмоция, ерік-жігер т.б процестері дами
түседі.
Оқыту процесінің әртүрлі қырларын педагогикалық дидактика, сондай-ақ
жекелеген пән методикалары қарастырады. Дидактиканың осы мәселеде зерттеуге
орай ерекше сүйенетін тірек ғылымы - психология. Соңғысының басты
салаларының бірі - оқыту психологиясы, ол оқу процесінің екінші жағын, яғни
шәкірттердің оқу мазмұндарын ұғынып, әр түрлі тапсырмаларды қалайша орындай
алу мүмкіндіктерін зерттейді. Шәкірттің оқуға талпынысы мен ынтасын
қалыптастыру жолдарын, оның түрлі білім, дағды, әдеттерді қалайша меңгеріп
отыратынын, әртүрлі мазмұндағы материалды ұғынып, түсіну ерекшелігін т.б
осы іспеттес мәселелерді қарастыру - оқыту психологиясының зерттеу
объектісі.
Оқу материалдары адам психологиясына зор талап қоятыны белгілі.
Өйткені шындықтағы құбылыстардың сыр-сыйпатын, мән жайын ұғыну - өте
күрделі әрекет. Мұның өзі бірнеше кезеңдерден тұратыны қазірде ғылымға
белгілі болып отыр. Мәселен, сабақта матералды ұғынып, түсініудің алғашқы
кезеңінде (таныстыру кезеңі) шәкірт нені қалай оқу керектігі жайлы жалпы
мағлұмат алады. Бұдан соңғы кезеңде, ол мұны тәжірибеде байқап көреді.
Үшінші кезеңде, түсінгенін, ұғынғанын сөзбен тұжырымдайды. Төртінші
кезеңде, олар ойына ұстап тұрады да, бесінші кезеңде шәкіртте зат пен
құбылыс туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын меңгеру
арқылы оқушы шындықтағы заттардың байланыс-қатынастарын меңгереді, бір
затты екіншісімен салыстырып, дәлелдей алуға, олардың айырмашылық,
ұқсастықтарын айыра білуге үйренеді. Ұғыну, түсіну дегеніміздің өзі де -
нәрседе себеппен қатар нәтиже болатындығына оқушының көзінің жетуі.
Оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп бара алмай, оларды жай жаттап
алу, өз бетінше пікір айтуға шорқақтық оқушыда талдау (анализ), жинақтау
(синтез) тәсілдерінің әлде де оншама дамымағанын көрсетеді.
Мұғалім шәкірт ойлауындағы талдау тәсілінің қалыптасуына жеткіліксіз
көңіл бөлетін болса, ондайда оқушы материалдың бір-бірімен байланысының
жеке жақтарын ғана меңгереді, әр ұғымның мәнін, өзіндік ерекшелігін жете
түсінбей қалады. Сондай-ақ мұғалім сабақ беруде жинақтау тәсілін ойдағыдай
пайдалана алмаса, онда берілетін мағлұмат бұрынғы материалмен дұрыс
байланыспай қалады, бұл берілген мағлуматтың практикалық мәнінің
төмендеуіне әкеліп соғады. Кейбір мұғалімдер оқушыда белсенді ойлау
процесін дамытудың орнына олардың ес, жаттау қабілетін өсіруге ғана ерекше
мән береді. Әрине, бұдан баланың есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген
қорытынды шықпайды. Шәкіртке ойлаттырып, әр нәрсені бір-бірімен
салыстырғызып, талдатып-жинақтатып, дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың
танымы мазмұнды болады.
Орыс психологы П.Я.Гальперин (1902-1988) өзінің ақыл-ой әрекетін
жоспармен, сатылап қалыптастыру дейтін тұжырымдамасында оқушы қандай да
болмасын бір мәселені шешу үшін алдымен сыртқы материалдық әрекеттерді
(яғни, затты ұстап көру, оның тұрқын, көлемін ажырату, шамасын білу т.с.с)
пайдаланады да, кейіннен оның бейнесін миында елестетеді, содан соң барып
дауыстап, кейін іштей айта алатын болады, сөйтіп сыртқы заттың іс-әрекет
(экстериоризация) біртіндеп ішкі ой әрекетіне (интериоризация) айналады
дейді. Ақыл-ой әрекетінің қалыптасуының әр кезеңінде екі бөлім: бағдарлау
мен орындау болады. Бағдарлау оқытудың қалай жүргізілетіндігіне
байланысты. Шәкірт өзіне берілген оқу білетін жалпы ережелерді, негізгі
заңдарды пайдаланса, онда бағдарлау анағұрлым өнімді болады. Бағдарлау -
шешілуге тиісті нақты мәселенің шарттары мен мәліметтерін саралау,
құбылыстың негізгі және мәнді белгілерін ажыратуға ұмтылу.
Оқушының білімді меңгеруі, ұғынуы, мұғалімнің сабақ оқытуы, екеуі де -
инемен құдық қазғандай қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім оқушыға бұрыннан
таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, осы жағдай онда ақыл-ой керенаулығын,
кейде тіпті оқудан жиренушілікті тұғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әркез
оқушының рухани тілектерін, таным белсенділігін шөліркетпей, оны ұдайы
қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін білуге құштарлығын
түртпектеп дамытуы қажет.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
олардың қабілеттерінің дамуына жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін,
оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы
негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Кейбір мұғалімдер баланың қабілеттілігін оның оқу материалын тез ұға
алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде де мұғалімнің аса сезімталдығы
қажет. Өйткені нерв жүйесінің, тума қасиеттеріне байланысты табиғатынан
баяу (флегматиктер мен меланхоликтер) болып келетін балалар да аз емес.
Оқыту процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты.
Сондықтан оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе отырып, білім
беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік
тұғызады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса,
ол бала дамуына ең таяу даму зонасын жасайды, баланы ізденуге
талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді.
Ең таяу даму зонасы одан әрі актуальды даму зонасына көшуі тиіс, яғни
бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін,
ғылими ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады. Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың
дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді. Сонымен бірге оқушыларға
тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни тапсырманы
мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек.
Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі
кетеді.
Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
1. Жеңілден қиынға көшу. Мұнан оқушыларды таным іс-әрекетіне
бірте-бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға
көшу ұғымы туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке
нәрседен жалпы қорытындыға көшуді индуктивті жол деп атайды.
2. Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу, мәселен, оқушыларға
құрмалас сөйлемді түсіндіру үшін, оларды алдымен жай
сөйлеммен таныстыру қажет.
3. Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың өткен сабақтан
алған біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін,
түсінуін, яғни сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін
айтады. Мектеп жасындағы балаларды өнерге баулу қашанда басты
міндеттердің бірі боп саналады.
Өнердің негізгі саласының бірі - бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері -
адамның өз ортасын түсінуіне, әдемілік пен әсемдікті, жақсы мен жаманды
ажырата білуіне бағыттайтын білім сатысының басы.
Сурет салуды сүю - өнерді, табиғатты, яғни қоршаған ортаны сүю. Ол
адамның ақыл-ой, парасатын өсіреді, танымын кеңейтеді, ізгілікке үйретеді.
Өмірдегі келеңсіз құбылыстармен күресуге тәрбиелеп, халқына, елі мен жеріне
деген сүйіспеншілікке баулиды. Өнер қашанда қамқорлықты және асқан
жауапкершілік пен жанашырлықты қажет етеді.
Бейнелеу өнері сабағы мектеп қабырғасында көп жүргізілетіндіктен,
өнерді үйретуге оның әсері өте мол. Сондықтан оны жүйелі, қызықты өткізу,
балалардың өнерге деген қызығуын арттыру - осы пән ұстазының басты міндеті.
Көбінесе, бейнелеу өнерін ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың бір ғана
жолы деп қараймыз. Сол себепті тек ұлттық өнерді үйрету жеткілікті деп
ойлаймыз. Бұл дұрыс емес. Егер өзіміздің өнерімізбен ғана шектелетін
болсақ, онда жастарымыздың жан-жақты білімді болып тәрбиеленуіне
мүмкіншілік тұғызбайтынымыз мәлім.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сұлулықты танып-білуі негізгі
эстетикалық түсініктерінің келеңсіздігі мен көркемдігі түсініктерін танумен
байланысты. Бұларды балалар санасында әбден бекітіп алмай тұрып, олардың
дүниені сезінуі мен дағдыларын жетілдіру қиынға соғады. Бастауыш мектеп
оқушыларының кейбір дүниетанымдық ерекшелік белгілерін олардың салған
суреттерінен, жазған шығармалары мен айтқан әңгімелерінен көріп, естіп,
байқауға болады. Көптеген балалар өздерінің өмірге көзқарасын немесе кейбір
қуаныш-шаттығын, назарлық-ашуларын тілмен жеткізе алмаса, оны сурет арқылы
жеңіл көрсете алады. Тек сол ойларын, өзіндік тұжырымдарын дұрыс түсіну
қажет. Себебі олардың шын, таза ойынан шыққан тұжырымдар өмірдегі бүкіл
шындықтың көрінісі болып шығады.
Пән материалдарын оқып-үйрену, оның мазмұнын толық түсіну -оқушылар
үшін күрделі психологиялық процесс.
Оқу материалын меңгеріп, ұғыну оңай жүзеге аспайды. Сондықтан да оқушы
оқулықтағы материалдарды ұғынуда, түсінуде кедергілер мен қиындықтарға
кездеседі. Тәжірибеде байқалғаны мұндай қиындықтарды жеңуде пәнаралық
байланыс ерекше роль атқарады. Мысалы: бастауыш кластарда Ана тілі
сабағындағы кіріспе әңгімелер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, поэзиялық
минуттар, экскурсиялар осы пәнді тереңірек ұғымдыруға көмектеседі. Бұлар
оқушылардың ұғымталдығын, оқиғаны ұзақ есте сақтауын, тіл шеберлігін, ой
ұшқырлығын, тапқырлығын шыңдауға ықпал жасайды. Осы орайда ана тілі мен
бейнелеу өнері сабақтарын байланыстыра оқытуға мүмкіндік мол. Себебі ана
тілі сабағында оқушылардың ой-өрісі дамып, тіл байлығы, сөздік қоры жетіле
түссе, бейнелеу өнері сабағы кезінде баланың ойлау жүйесі, әр нәрсені
байқағыштығы ізденісі қалыптасады. Мұндай сабақ баланың есінде берік
сақталады.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке бастық қасиеттерін қалыптастыруда
бейнелеу өнері сабағының әсері күшті. Бейнелеу өнері пәні мектепте оқу пәні
ретінде заңсыз түрде және қателікпен екінші дәрежелілер қатарына қосылып
жүр. Дегенмен, бейнелеу өнерінің балаға әсерін басқамен алмастыру, басқамен
толықтыру мүмкін емес. Бұл пәнде жеке бастық қасиеттердің басқа пән үстінде
қалыптаспайтын түрлері дамиды. Бала өзін қоршаған ортадағы оқиғалар мен
құбылыстарды бейнелей отырып, оларды бақылай және түсіне білуге, олардың
әсемдігін көріп, оған эстетикалық баға беруді үйренеді. Эстетикалық сүйсіну
баланың сезімін дамытады, сезім күйін қалыптастырады. Балалар айналадағы
дүниені бақылау, көргенін бейнелеу арқылы бейнелеп отырған құбылыстың
адамгершілік жағынан алғандағы құндылығын анықтауға әрекет жасайды. Баланың
әсемдік өлшемі, сонымен бірге оның моральдық өлшемдерін игеруі болып
табылады. Бейнелеу қызметі процесінде қалыптасатын эстетикалық сезімдер
балалардың мінез-құлқына және әрекетеріне ықпал жасайды.
Өмірдің фактілері суретпен бейнелеу арқылы оқушы танымдық жағынан
ілгерілей түседі, оның есте ұстау, ойлау, елестету қабілетері, дамиды.
Бейнелеу өнері пәнін бастауыш сынып оқушыларының жаппай әуестенетін ісі деп
атауға болады. Іс жүзінде балалардың бәрі де бейнелеу өнеріне бейімділік
қана емес, қабілеттілік танытады, қолайлы жағдай жасалған кезде бұл қабілет
жемісті түрде дамып, жетіле түседі.
Бейнелеу қызметі баланың болмысты қабылдауын белгілі бір дәрежеде
мақсат етіп қояды. Бұл ретте тиісті процесс бейнелеу міндетерімен ғана
шектеліп қалмайды, сонымен бірге баланың рухани өмірінің басқа жақтарын да
қамтиды, оның тұтастай түйсіну қабілетіне әсер етеді.
Өмірді бақылау сурет салу сабағының міндетті түрдегі шарты болып
табылады. Адамдардың мінез-құлқын бақылау ерекше маңызға ие. Адамды
бейнелеу оқушының адамдар жөнідегі түсініктерін терендететіндігін, оның
бойында мінез-құлықтын адамгершілік мәнін эстетикалық құралдарымен
бағалауға деген қажеттілікті тудыратындығын Н.К. Крупская атап өткен.
Бала мектепте, семьяда адамдардың әр-түрлі қылықтарына куә бола отырып,
олардың мінез-құлықтарының адамгершілік мәніне назар аудара бермейді.
Педагог балаларды бақылай білуге үйретеді. Адамгершілік қасиеттердің
көрініс беруіне себепші болған жағдайларды бақылау - баланың адамгершілік
тәжірибесінің жинақталуына жәрдемдеседі. Ал бақылауларды суреттер арқылы
бейнелеу оның бойында адамның мінез-құлқына адамгершілік тұрғыдан баға
беруге деген қажеттілікті тудырады.
Бақылау алғашқы кезде адамдардың мінез-құлқының кез-келген мазмұнды
жағына жасалады. Мәселен, мұғалім балаларға: мектепке келе жатқан жолда
нендей қызықты жайлар көрдіндер? - деген сұрақтын төңірегінде ойластырып,
бақылауды ұсынады. Содан сон оқушылар осы тақырыпты сурет арқылы
бейнелейді. Әрине, балаға суреттеудің бәрі бірдей қолайлы емес. Сол себепті
де мұғалім балаларға бақылау үшін жанына жақын тақырып береді, баланың
айтпақ ойы түсініктірек болу үшін оны бейнелеу керек екенін бірлесе отырып
талқылайды. Уақыт өткен сайын бақылаулардың мазмұны күрделене түседі, сурет
арқылы бейнелеу үшін өмірлік материалды таңдап алуда баланың дербестік
дәрежесі арта түседі.
Педагог мұндайда әсіресе адамдар мінез-құлқының адамгершілік жағына,
оның күшті жан толқыныстарына бақылау жасауға жиі назар аударатын болады.
Картиналарды, суреттерді көріп тұрған бала оларды бақылау үстінде
адамдардың жан толқыныстарының сыртқы белгілеріне, мимикасына, жүріс-
тұрсына, дене қимылына қарап баға беруге үйренеді.
Оқушылардың адамдар сезімін түсіну тәжірибесін жинақтауы олар салған
суреттердің мазмұнынан, адамдар реакциясын өмір оқиғаларын бейнелеу
тәсілдерінен көрініс табады. Адамдарды бейнелеу, олардың көңіл-күйін сурет
арқылы көрсету міндетінің өзі-ақ баланы өзін қоршаған ортаны түсінуге батыл
араласып, адамдардың өз сезімдерін қалай білдіретінін бақылауға мәжбүр
етеді.
Н.К.Крупская баланың басқаларды түсіне білуі оның өз құрбыластарының
арасында дұрыс мінез-құлық көрсетуіне көмектесетіндігін анықтаған. Бала
сурет арқылы өзін қоршаған өмір құбылыстарына баға береді: сурет
кейіпкерлерінің мінез-құлықтары баланың мағлұматтары, қажет етуі мен
мұраттары арқылы айқындалады. Сурет - баланың бейнелеу творчествосы
процесінің үстінде оның қиялымен жасалған жаңа өмірдің көрінісі болып
табылады. Бала бұл өмірді жасап қана қоймайды, оның өзі сол өмірге қатысып
отырады. Бейнелеу өнері процесінің осы ерекшелігі баланы тәрбиелеу үшін аса
маңызды, өйткені толқыныс үстінде баланы оқиға қаһарманына айналдырады,
кейіпкердің бойындағы қасиеттерді өз бойына көшіреді. Оқушы бұл арқылы сан
түрлі рөлдерді меңгереді. Бастауыш сынып оқушысы сурет салғанда өзінің
көңіл толқыныстарын білдіріп отырады: біреулері қолдарын ерсілі – қарсылы
сілтейді, дауыстап әңгімелеседі, өлең айтады, басқалары жай ғана сыбырлап
сөйлеседі, енді біреулерінің бет бейнесі өзгереді. Мұның бәрі де жан
толқынысынан немесе басқаның ренішін өзіне қабылдай білуден, өзін басқаның
орнына қоя білу қабілетінен келіп туады. Мұның өзі бастауыш сынып
оқушыларының өз әрекеттерін талдай білуге байланысты болады да, түбінде
өзін-өзі тәрбиелеуге көмектеседі.
Сурет кейіпкерлерінің іс-қылықтарына ортақтасу, психологиялық жағынан
алғанда басқалардың ойын үстіндегі мінез-құлқына ұқсас болып келеді. Сурет
салу процесінің ойындық сипатын балалардың бейнелеу шығармашылығын
зерттеуші көптеген ғылымдар (С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, Г.В.Лабунская т.б.)
атап көрсеткен болатын. Бала тәрбиесі үшін мұның маңызы зор. Өйткені ойын
сияқты суретте де, мінез-құлықтағы адамгершілік нормаларын игеру шын
мәнісіндегі қарым-қатынас жағдайындағыдан гөре тиімдірек, ал олардың өзі
әлде-қайда түсінікті болып келеді.
Бастауыш сынып оқушыларының салған суреттерінің тақырыптарының маңызы
зор. Бұл тақырыптар мейлінше әртүрлі болып келуі мүмкін. Бірақ балалар
өмірімен байланысты тақырыптар бойынша тапсырма берудің баланың жеке басын
қалыптастыру үшін маңызы зор деп есептеген жөн. Мәселен, бірінші сыныпта
оқушылар өз жасындағы балалардың өмірінен шағын оқиғаны бейнелейді.
Мұғалима балаларға әңгіме оқып береді: Балалар аулада доп ойнады. Допты
бір бала әкелген-ді. Ол ойынға кіріспей, балалар сындырған орындықты жөндеп
отырды. Балалар болса, допты қабырғаға лақтырып, сонан соң аяқтарымен теуіп
ойнап жүрді. Бір кезде доп терезеге тиді де, шынысы сынып қалды. Бәрі тым-
тырақай қашып кетті. Шынысы сынып қалған үй иесі келіп, әлгі баладан:
Мынау кімнің добы? - деп сұрайды. Бала менікі деп жауап береді. Ендіше
терезені сындырған сен ғой, допқа ата-анаң келсін – дегенді айтады үй иесі.
Бала үйіне келе жатып: ата-анама шынымды айтамын. Терезе сынған кезде мен
доп ойнаған жоқпын. Сенер ме екен, әлде сенбес пе екен – деп ойлайды.
Мұғалима әңгімені осы тұста тоқтатады да, балаларға былай дейді: Одан әрі
не болғанын өздерің ойластырыңдар. Баланың үйіне келген кезін суретке
салыңдар. Суретте ата-анасының оған сенген – сенбегенін көрсетіңдер.
Шынында да оған сенуі де, сенбеуі де мүмкін ғой. Бірінші жағдайды алайық:
ол келе жатып өзіне сенеді деп ойлайды. Сонда оның түрі қандай болар еді?.
Балалар: - бет әлпеті көңілді, ол жүгіре жөнеледі, көңілді қалыпта
жүріп келеді.
Мұғалім: - ал егерде ол өзіне сенбейді деп ойласа ше? Ондағы түрі
қандай болмақ?
Оқушы: - басы төмен салбырап кетеді, түрі көңілсіз, ақырын жүріп келе
жатады. Оқушылар баланың көңіл-күйін қандай бояумен беруі керектігі туралы
айта бастайды. Егер де сенетін болса көңілді, айқын, ашық бояулар керек.
Егер де сенбейтін болса, ауа райы арқылы да көрсетуге болады, бұлыңғыр,
жаңбырлы бұлтты күн, шалшық.
Бұл тапсырма баланың әдеттегі, күнделікті жайдың өзінде-ақ адамгершілік-
эстетикалық мән жататынын, ол жағдай әр баланың өзіндік мағлұматтарына сай
шешім қабылдауын, тоқтам жасауын керек ететінін көріп, түсінуіне, оқу
материалын талдауға көмектеседі.
Бастауыш мектептің кейбір жекелеген мұғалімдері тапсырманы былайша
қойғанын көрдік: Педагог оқушыларға бір парақ қағазға екі сурет салуды –
оның бірінде өмірде қалай жасалғанда дұрыс болатынын, ал екіншісінде
қайкенде қате болатынын көрсетуді тапсырады.
Балалардың мұндай жағдайдағы суреттерінің мазмұны белгілі шындықты ғана
көрсетеді, ол әртүрлі балаларда қайталанатын болады және әр баланың өмірлік
тәжірибесін дәл көрсете алмайды. Балалардың мұндай суреттердің астына
жазған сөздері көп ретте: Жақсы қыз шешесіне көмектеседі, ал жаман қыз
көмектеспейді, Жақсы бала құсқа ұя жасайды, жаман бала рагаткамен атады
деген сияқты болып келеді де, суреттің мазмұнын толық ашып қояды немесе
суретте белгіленбеген жайлардан асып-түсіп жатады.
Бейнелеу өнері сабағы бастауыш сынып оқушыларының бойында адамның ішкі
жай-күйін, оның сезімдері мен толғаныстарын дұрыс түсініп, сурет арқылы
дұрыс бейнелеу қабілетін, сол арқылы жаны ашуы қасиетін дамытуға күшті әсер
етеді. Бейнелеу өнері сабағы баланың бойында адамның өмірге қарым-қатынасын
адамгершілік тұрғыдан түсіну, эстетикалық баға беру қабілетін
қалыптастырады, өзіне және басқа адамдарға қайырымдылық пен қарым-қатынасты
түсініп, бағалай білуге үйретеді. Бұлардың соңғысы бастауыш сынып
оқушыларының бойында шындық құбылыстарына адамгершілік-эстетикалық тұрғыдан
баға берудің ұжымдық өлшемдеріне қалыптастыруға көмектеседі. Бұл сабақ
балалардың бойында табиғатқа деген дұрыс көзқарасты, табиғатты бағалай білу
қабілетін дамытады.
В.А.Сухомлинский балаларды табиғат тамашаларын көре білуге үйретті. Ол
балаларға айналаға, төңірекке қараңдаршы, қандай тамаша құбылыстарды
көрдіңдер, өздеріңе бәрінен ұнағаны қайсы, соларды суретке салыңдар -
деген. Балаларды бақылау арқылы ол мынандай қорытынды жасаған: ... . бала
салған сурет, сурет процесі – баланың рухани өмірінің бір бөлігі. Балалар
өзін қоршаған дүниенің бір бөлшегін ғана қағаз бетіне көшіріп қоймайды,
оның өзі осы дүниеде өмір сүреді, сол дүниеге әсемдік жасампазы ретінде
енеді, сол әсемдікті тамашалайды.
Оқу пәндері балалардың білуге деген құмарлығын арттыруға бағытталған
бай мүмкіндіктерге ие.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын
қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу ерекшеліктері.
Оқушының білімді меңгеруі жаңа оқу материалын қабылдаудан басталады.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттардың немесе құбылыстардың адам
санасында бейнелену процесі. Сабақ үстінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы түйсіктен және қабылдаудан басталады. Ал түйсік сананың сыртқы
әлемімен байланысты. Сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда
бейнелеуін түйсік деп атайды. Білімді жан-жақты меңгеру және түсіну үшін
оқу материалын қабылдау- бақылау жеткіліксіз. Одан әрі оқушылар
қорытындылар жасауға тиіс. Бұл оқушылардың білім мазмұнын жете түсініп,
ұғынуы және белсенді де терең ойлау әрекетінің нәтижесінде ғана жүзеге
асады.
Ұғыну – бұл саналы түрде ғылыми білімді, заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау процесі, қорытынды шығару. Ұғыну процесінде оқылатын материал
терең ойластырылады, дәлелденіледі және бекітіледі.
Ұғым қарапайым және ғылыми ұғым болып екіге бөлінеді. Қарапайым ұғым
дегеніміз - баланың оқудан емес, өмірден көріп-білгендерінен туатын әртүрлі
құбылыстар жөніндегі түсінігі. Ғылыми ұғымдар - тек оқыту процесінде
жинақталатын мәліметтер, қағидалар, құбылыстар туралы білім, түсінік.
Ұғымның қалыптасуы - өте күрделі процесс, ол – оқушылардан белгілі
ойлау амалдарын қолдануды талап етеді. Ойлау - талдау, анализ, синтез
дерексіздендіру (абстракция), жалпылау сияқты операциялардан тұрады.
Оқытудың білім алудағы жетістіктерін, табыстарын және мүмкіндіктерін
талдап, айтып берудің және оны бағалаудың маңызы ерекше. Мұғалім мен оқушы
үшін мұндай жұмыс, кибернетикалық тілмен айтқанда кері байланыс болып
табылады. Мұны мұғалім оқытудың әрбір кезеңінде, жаңа білімді қабылдау, оны
ұғыну, бекіту, практикада қолдану кезеңдерінде іске асырады. Оқушының
білімі мен дағдыны меңгеру жолын біртұтас процесс деп қараған жөн. Ол –
қабылдау, түсіну, бекіту, қолдану сияқты өзара байланысты құрамнан тұрады.
Жүйелілік пен бірізділік қағидалары оқытуда оқу материалына белгілі бір
логикалық ретті қатаң сақтау жолымен жүзеге асады. Пәнаралық байланыстар
негізінде жаңа материалды түсіндіргенде басқа пәндер бойынша өткен
материалдарға сүйенеді. Алдыңғы қатарлы идеяларды, негізгі түсініктерді
бөліп көрсетеді. Бұларға әртүрлі пәндердің оқытушылары айналып соғып
отырады. Осы кезде олар әр қырынан ашылады.
Оқушылардың білім алудағы саналық және белсенділік қағидасы процестер
мен құбылыстардың өзара байланысын оқушылардың өз бетінше талдай алу
қабілетіне ие болуын көздейді. Шын мәніндегі білімнің саналы игерілуі
білімнің пәнаралық байланысы негізінде орындалады. Пәнаралық байланыс
сабағында зерттеліп отырған тұтас материалды жүйелілікпен меңгеруді
қамтамасыз етеді. Нашар ұйымдастырылған сабақтың себебі сол, онда
мұғалімнің қиын жұмысы мен оқушылардың басым көпшілігінің жұмыссыз бостан-
бос отыруы орын алады. Сабақтың мазмұнының тар шеңбердегі оқу тақырыбымен
шектелуі, пәнаралық байланыстың ескерілмеуі - қателіктердің бірі болып
саналады. Тәжірибесі аз мұғалімдер бұл қайталауды курстың бүкіл өтілген
материалдарын ұйымдастырмайды, жаңадан алынған білім мен іскерлік
дағдыларын бекітпейді. Нәтижесінде оқушылар жаңа материалдармен танысып
үлгермей жатып, аз уақыттың ішінде оны естен шығарады, тек оның түсінігіне
ғана жақындайды, өйткені келесі сабақта берілетін жаңа мәліметтер, фактілер
және ғылыми-теориялық идеялар зейіннің және оқушылар назарын толық аударуын
қажет етеді. Шығармашылықпен еңбек ететін тәжірибелі мұғалім сабақты
басқаша құрады. Ол әр сабақтың мазмұнын бір ғана оқулық тақырыбы
материалдарымен толықтырмай, оқушылардың ертеректе алған білімдерін басқа
пәндерден алған білімдерімен үнемі байланыстырып отырады. Мектеп курсының
әртүрлі бөлімдерінің көптеген тақырыптарын қайталау және тереңдете отырып
фактілердің, ғылыми-теориялық идеялардың және оқушылар дағдыларының есте
сақталуын ұйымдастырады. Сабақты қайталау мен қорытындылау дидактикалық
талабы мен жаңадан алған білім мен бұрынырақ берілген білім арасындағы
байланысты кезінде К.Д.Ушинский анық көрсеткен болатын. Швейцарияға
педагогикалық саяхат атты хаттарының бірінде ол былай деп жазды: Әр
сабақта бұрыңғы жатталғандар нақтыланады, әр класта қайталанып өткен
материалдар беріледі, ал нәтижесінде тек қана ең күшті ойлар және сөздер
ғана шықпайды, сонымен қатар фактілік мәліметтердің тамаша бет-бейнесі де
шығады. Көңілмен зейін қоса меңгерілген білімді адам есіне қайта орала
отырып, тек қана өзі айқынырақ және белгілі орнап қоймай, өзіне жаңа
біліктерді тарту қабілетіне ие болады.
Оқу материалын оқушылар толық түсіну үшін оқыту процесін ұйымдастыруды
анықтау керек. Онда төмендегі міндеттер ескеріледі:
1. Пән бойынша жалпы оқыту міндеттерін анықтау.
А) Сабақта қандай білім беру және тәрбиелік, дамытушылық міндеттерді
шешу керектігін алдын-ала белгілеу керек.
Ә) Әр жеке пән бойынша әдістемелік құралдарды таңдау.
Б) Оқушылардың білім және тәртіп дәрежесін ескере отырып, кластың
өзіндік ерекшелігін белгілеу; оқу материалдарына жіберілген
оқушылардың кемшіліктерін, қателіктерін анықтап, сабақтың қайталау,
материалды бекіту жолдарын қарастыру.
2. Оқыту міндеттерін жекелеген оқушылар тобына байланысты қарастыру
(үлгермеушілер, жақсы оқитын оқушылар).
А) оқыту мазмұнын іріктеу және нақтылау
Ә) мазмұндағы негізгі элементтерді бөліп алып көрсету.
Б) тақырыпты неғұрлым ретті логикасын ашу, толық таңдап алу
(индуктивті және дедуктивті).
В) оқулық мазмұнын жаңа ғылыми деректермен толықтыру.
3. Әр сабақта пәнаралық байланыстың талабына сай оқыту әдістерінің көп
түрлігін және үйлесімділігін таңдап алу. Мұнда алдын-ала белгіленген
дидактика міндеттеріне, принциптеріне негізделіп, тақырыптың мазмұнының
ерекшелігі, сондай-ақ оқушының және оқытушының мүмкіншілігі ескеріледі.
А) оқыту әдістерінің неғұрлым рациональді үйлесуін қамтамасыз
ету. Оқыту формаларын таңдап алу және оқытуды ұйымдастыру.
Ә) оқытудың оптимальді жоспарын құру міндеттері, мазмұны,
формасы және әдістері біртұтас болып біріктіріледі.
Б) оқудың таңдап алынған жоспарының орындалуын бақылау. Сонымен
осы жоғарыдағы мәселелерді оқыту процесінің барысында анықтауға үнемі назар
аударылып отыруы тиіс.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау - бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-әрекетінің
бұл кезеңінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі сұрақ бойынша
білімін тексеріп, бағалаумен шектелуге болмайды. Сондықтан оқушылардың
барлық жетістіктерін білім сапасын, байымдау сауаттылығын, жалпы ой-
өрісінің даму дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн.
Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның
деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп
білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді.
Оқушылардың ой-өрісі, сана-сезімі отбасының, қоғамдық ортаның,
мектептегі оқыту мен тәрбиенің әсерімен қалыптасып дамиды. Сондықтан
олардың ақыл-ойын дамыту үшін сабақты дұрыс құра білудің маңызы зор.
Оқушылар оқу материалдарын түсініп қана қоймай, оны керек жерінде,
тәжірибеде қолдана білуі керек.
Оқу материалын түсіну, ойға тоқу, есте сақтау, практикада қолдану
процесі қалай жүреді? Ол ережені балалардың есте сақтауын мақсат етпейді,
қайта ең алдымен ереженің мәнін терең түсіндіруге тырысады. Сонан соң
балалар ережені жақсы түсінгеннен кейін барып, ой жүгіртіп, түсіну үшін
бірнеше тапсырма береді. Оқушылардың ойы жаңа ғана түсіндірген ереженің
мәнін түсіндіретін фактілерді неғұрлым терең шоғырланса, бұл орайда ережені
есіне сақтау мақсаты неғұрлым азырақ қойылса, оқушының санасы арқылы
фактілер неғұрлым көп өтсе, соғырлым ойға ереже берік орнығып, есте
сақталып қалады. Жаңа білімді үйрену білімді дамытумен, тереңдетумен,
бекітумен ұштасады. Жаттау шын мәніңде құрғақ жаттауға айналып, бала
материалдың мазмұнын ой жүгіртіп түсіне алмайтын болады. Оқушы ережені көп
жаттаса, есіне сақтамайтын болады. Бірақ, білімді есте сақтамайынша,
қоршаған өмір фактілері мен құбылыстарын түсіндіруге қажеттіні еске тез
түсіре білмейінше ой еңбегі мүмкін емесі анық. Үйге берген тапсырманы
тексергенде олар сұрақтарды, оқушылар оқулықтың тұтас бөлімдерін айтпай,
оның орнына құбылыстар байланыстарын, себеп салдарын түсіндіретіндей етіп
айту керек.
Оқушылардың оқу материалын түсінуіне саналылық пен белсенділік принципі
негіз болады. Оның заңдылықтары: тек өз ақылымен қабылдаған сапалы да
саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың білімді саналы
түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға ынталануына, мұғалім
қолданатын әдістерге тәуелді ғылыми білімдерді меңгеруде саналылық, әрі
белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және ойларына берік тоқулары
сөзсіз.
Оқыту мазмұны оқу бағдарламасы мен оқулыққа байланысты екені баршаға
мәлім. Солай болса да мұғалім сабақ алды дайындығында сол мазмұн нақты оқу
жұмыстарына байланысты қандай болуы қажет екендігін ойластырғаны жөн. Ең
алдымен, оқушы тарапынан игерілуге тиіс басты теориялық тұжырымдарды
айқындап, ұсынылатын материалдан өрістейтін дүниетаным – көзқарас, инабат –
эстетикалық идеяларды белгілеу шарт. Алдағы сабақтың мазмұнын ойластырудың
және бір маңызды тарапы – бұл жаңа материалды өткен сбақпен байланыстырып,
келесі білім жүйесін түсінімді қабылдатуға дайындық сұрақтар тізімін
анықтап алу. Ұсынылатын сабақ мазмұны негізінде шәкірттерде қалыптасуы шарт
болған ептіліктер мен дағдыларды күні бұрын барластырып қою үлкен маңызға
ие. Енді бір еске ұстайтын жайт, кейбір сабақтарға байланысты оқылатын
материалдар іріленген топ (блок) күйінде ұсынылғаны тиімді,яғни бір сабақта
бір-бірімен байланысты 2-3 тақырып бірден өткізіліп, ал оларды бекіту
жұмыстары қалған сабақтарға жоспарланады. Бұл дидактикалық тәсіл сабақ
мазмұнымен тығыз байланысты болып, арнайы ой толғануды талап етеді.
Сабақтың мазмұнын алдын-ала анықтап, мұғалім енді негізгі оқу іс-
әрекетіне кіріседі: а) жаңа материалдың тақырыбы мен ол бойынша игеруге
қажет болған басты сұрақтарды оқушы санасына жеткізеді, б) шәкірт назарын
жаңа материал негізінде қалыптасуы тиіс болған ептіліктер мен дағдыларға
бағдарлайды.
Әрине, оқушының жаңа материалды игеруі мұғалімнің басшылығында жүретіні
сөзсіз. Сонымен бірге шәкірт үйреніліп жатқан материалды өзінше жаңалық
етіп ашатынын ұмытпай, оны ескерген де жөн. Себебі, оқушы әрқандай оқу
материалын қабылдай отырып, үлкен ғылыми ізденістер жолындағы ғылымның
әлемдік құбылыстарды танудағы ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекетін жаңадан
тұрғызып, бірақ өте қарапайым түрінде қайталап отырады. Бұл танымдық іс-
әрекеттер төмендегіше жүйелестіріледі: жаңа материалды қабылдау, оны
түсіну және есте қалдыру, игерілгенді күнделікті тәжірибеде қолдана білу,
келесі қайталау, қалыптасқан білім, ептілік және дағдыларды бекіту мен
тереңдету. Нақты оқыту барысында бұл танымдық іс-әрекеттер бір-бірімен
ажырамас бірлікте және өзара ықпалды байланыста. Сонымен қатар, олардың
әрқайсысы жалпы танымдық процесте өзіндік сипатқа ие болып, оны кезеңдерге
бөлуге мүмкіншілік береді де,материалды игеру барысының әр кезеңінде
әртүрлі нәтижені мақсат етіп қоюға жол ашады.
Әрқандай оқу материалын игеріп алу оны қабылдаудан басталады. Бұл
танымдық әрекеттің мағынасы: оқушы өзінің түйсіктік мүшелері арқылы
ұсынылған заттар мен құбылыстардың сыртқы қасиеттері, ерекшеліктері мен
белгілерін таниды. Әрқандай заттар мен құбылыстарды қабылдау олардың
қасиеттері мен ерекшеліктерінің есіту, көру, сезіну және иістік мүшелері
арқылы түйсіну нәтижесінде болады. Яғни елестету – қабылданған заттар мен
құбылыстардың бейнелерінің оқушы санасында орнығуы. Міне, бұл елес -
қабылдануға тиіс білімнің алғашқы жұрнағы. Бірақ бұл білім басы көрнекілік,
даралық, нақтылыққа негізделген. Ал енді үйреніліп жатқан заттар мен
құбылыстардың мәні және оларға байланысты себеп пен салдар елестетумен
ашылмайды. Бұл тарапынан елес білім алудың ең төмеңгі сатысы ретінде
көрініс табады. Ал, мейлі ғылыми ізденісте болсын, мейлі оқу танымдық
жолында болсын, басты мақсат - заттар мен құбылыстардың мән мағынасын, олар
арасындағы себеп пен салдарды түсініп ұғыну.
Өтіліп жатқан материалды ұғып және соның негізінде ғылыми түсініктерді
қалыптастыруға қаратылған оқушының іс-әрекеті ойлау ісі дегенді білдіреді.
Бұл өте күрделі психологиялық процесс. Ескеретін жәйт, ойлау жұмысы санада
ол үшін жетерлік қажетті материал, яғни белгілі мөлшердегі елестер,
деректер мен өрнектер болған жағдайда ғана еске түседі. Сондықтан да өтіліп
жатқан сабақты ұғуға бағдарланған оқушының танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыруда көрнекіліктің маңызы зор. Оқушы санасында неғұрлым көп
бейнелі елес орнықса, неғұрлым ол анық және жарқын болса, ой ісіне
материалдың соншалық көп болғаны. Осындай жағдайда өтіліп жатқан сабақты
ұға түсіну және ол бойынша ғылыми түсінік (идеялардың) қалыптасуы қалайша
жүреді? Бұл процесс келесі ой операцияларын өз ішіне қамтиды:
А) сабақта ұсынылған заттар мен құбылыстар бойынша қабылданған
қасиеттер мен белгілерді олардың мәндік деңгейіне орай талдау жүргізу;
Б) игерілуге тиіс заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерін
мәнді және мәнсіздігіне қарай топтастыру;
В) ұсынылған заттар мен құбылыстардың мағыналық (себеп-салдарлық)
сипатына ой жүгіртіп, соған байланысты тиісті жалпы қорытынды, түсініктер,
заңдылықтар мен дүниетаным көзқарастық идеялар тұжырымдау.
Оқығанды ұғу, оқу барысында оқушы өз бетінше қорытынды жасап, өзіне
деген ғылыми жаңалықты ашып алуы шарт. Оқытушы қаншалықты материалды анық
және тиімді түсіндіргенімен, ол шәкіртіне білім беріп, құралдандыра
алмайды, оның басты қызметі – баланың оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс
ұйымдастырып, оның ғылыми түсініктерді игеруіне, оқу материалын ұғуына
қажет болған ой толғаныстарының туындауына ықпал жасап, ойлану қабілетінің
жетілуін қамтамасыз етіп отыру.
Психологияда екі түрлі ұғу бар: алғашқы және жетілген. Әлбетте, егер
дәрістік материал қаншама жеңіл және күрделі түсініктері кемдеу болса, онда
оны түсіндіру үшін алғашқы қабылдау мен ұғудың өзі жеткілікті. Бірақ
көптеген жағдайда оқылатын материалдар өте күрделі болады, содан алғашқы
ұғыну арқылы үстүрт, орташа және шамалап қана түсінік иелеу мүмкін. Ондай
жағдайларда оқушы жетілген, әліде тереңдетілген ұғыну бойынша жұмыстар
жүргізуіне тура келеді. Мәселен, кейде жаңа (қиындау) сабақты оқытушы бір
рет түсіндіре сала, оқушыларға сұрақ қоя бастайды. Күтілгендей, оқушылар
мұғалім талаптарына жауап бере алмайды. Осылай болу да керек еді. Себебі
олар жаңа тақырыпты қабылдау мен ұғудың бастапқы кезеңінде қалып, өз
саналарында материал бойынша әлі толық қалыптаспаған бұлдыр елестер мен
үстүрт түсініктер топтаған.
Материалды ұғу дегеніміз оны тек түсініп қана шектелу емес. Бұл процесс
барысында оқушылар оқылып жатқан құбылыстарды салыстыру және талдау
ептіліктерін қалыптастырады, мәнді және екінші дәрежелі белгілерді айырады.
Сонымен қатар ой толғауларын жүргізу, болжамдар және теориялық қорытындылар
ұсыну қабілеттерін арттырады.
Есте қалдыру процесі үшін маңызды мәселенің бірі – игеріліп жатқан
материалды білу түсінігінің мәнін ашып алу.
Игеріліп жатқан материалды білу дегеніміз – оны толық және саналы қайта
жаңғырта алу; оны қысқартылған түрде жаңғырта алу; материалдың басты
тұжырымдарын бөле қарастыру; игерілген ережелер, ұғымдар, басқа да
теориялық қорытындылардың мәнін түсіндіре алу; игерілген теориялық
тұжырымдардың дұрыстығы мен негіздемесін дәлелдей алу; игерілген материал
бойынша тура және жанама сұрақтарға жауап бере алу; материалды мағыналы
бөлімдерге жіктеп, оның ауызша және жазба жоспарын түзе алу; қабылданған
теориялық ережелерді мысал және деректерімен көрсете алу; игерілген
материал бойынша сұрақтарға жазбаша жауап бере алу; игерілген білімді
тәжірибеде қолдана алу; игерілген материалды бұрыңғы өтілгендермен
байланыстыра алу; игерілген білімді басқа құбылыстарға байланысты қолданып
түсіндіре алу; игерілген материалдағы дүние-танымдық және инабат-
эстетикалық идеяларды түсіне отырып, оған өз қатынас көзқарасын білдіре
алу.
Келтірілген тұжырымдар есте қалдырудың механикалық жаттау әрекетімен
ешқандай байланысы жоқ екенін айқындап тұр. Керісінше, ол игерілген
материалды терең және жан-жақты ұғып, түсінумен оқушылардың ақыл-ой дамуына
негізделуі қажет.
Есте қалдырудың екі түрін айыра білген жөн. Енжар есте қалдыру – оқушы
қабылдағанын сол күйінде жаңғыртуға әрекет қылады. Белсенді есте қалдыру –
бұрынғы қабылдағанын сыртқы ықпалдармен байланыстырмай, өз ойында
тұрақтанған елестер негізінде өзінше қайта жаңалап, жаңғыртуға тырысу.
Әдетте, қабілетті оқушылар сабағын кітап бойынша дайындай сала, оны жауып
қойып, материалды жадынан, өз сөзімен қайталағанды ұнатады.
Бастауыш мектепте бейнелеу өнері пәнін оқыту – оқушыларға эстетикалық
тәрбие бере отырып, олардың кеңістікте ойлау қабілетін дамытуға тікелей
әсер етуші педагогикалық процесс. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері
сабақтарының бала дамуына зор ықпалы бар. Бейнелеу өнері сабақтарында
оқушылардың еркін болуы, дербестік ерекшеліктері – оқушының ойлау іс-
әрекетін ұйымдастыруға таптырмайтын құрал деп тануға болады. Себебі,
адамның (мейлі, ол кіші немесе үлкен болсын) барлығы бостандықты,
еркіндікті жақсы көреді. Осындай ерекшеліктерді оқытушылар ұтымды
пайдаланғаны жөн. Яғни, оқушының өзіндік ойлау қабілетін дамыту әдістерін
пайдалану – бейнелеу өнері сабақтарында оқушының оқу іс-әрекетін бағыттаушы
күш.
Атақты орыс суретшісі К.Юон бояумен жұмыс істеудің сурет салу
ерекшеліктері туралы былай деген: Музыканың 12 дыбысқа сүйенетіні сияқты,
кескіндеме де (живопись) өзіндік 5 элементтен құралады:
1. Заттардың формасы;
2. Олардың түрлері;
3. Оларды жарықтандыратын жарықтар;
4. Заттар жасалынған материалдар;
5. Олардың тұрған кеңістіктері.
Бастауыш мектеп оқушыларының қиялы мен фантазиясы, елестетуі қандай
жоғары болса, соншалықты олардың кеңістікте ойлау қабілетін дамыту
қажеттілігі де басым болады.
Оқушылардың кеңістікте ойлауын дамыту деңгейі олардың бейнелі әрі
графикалық білімдерді игеруіне тікелей байланысты. Психолог
И.С.Якиманскаяның айтуы бойынша, бұл жағдайда негізгі көрсеткіштер ретінде
бейнелерге кеңдікке және толықтыққа байланысты түрлендірулер анықталған.
Бейнелерге тірек жасаудың үш типі бар:
1. Бейнелердің кеңістіктегі жағдайына қарай өзгеріп отыруымен
сипатталады.
2. Жасалатын бейне пінінің өзгеруімен байланысты болып келеді.
3. Бейненің түрленуі кеңістіктегі жағдайына әрі құрылымы бойынша
көптеген өзгерістер жасауы арқылы орындалады.
Бейнені кеңдігі арқылы түрлендіруде бір көріністің екінші көрініске өту
еркіндігі негізгі мәнге ие болады.
Бейненің толықтығы заттың барлық элеметтерін көрсете білу дәрежесімен
сипатталады.Бұған сурет салудағы заттың көрінбейтін, білінбейтін кейбір
бөлшектерін ойша толықтыру әрекетін мысал ретінде келтіруге болады.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекетіндегі ең негізгі бірліктің бірі –
салыстыру. Орыс педагогі К.Д.Ушинский Салыстыру – бұл барлық түсіну мен
барлық ойлардың негізі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнерін пәнін оқытуда түсінік
біліктерін қалыптастыру теориясы
1.1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу материалдарын
меңгеру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын
қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II-тарау. Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш мектеп оқушыларының оқу
материалдарын талдау және түсінік біліктерін қалыптастырудың әдістемелік
негіздері
2.1. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларда түсініктерді
қалыптастырудың өзіндік сипаттары (2
сынып) ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
2.2. Оқушылардың бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқу материалын талдау
және түсінік біліктерін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
Кіріспе
Жаңа білім беретін орта мектептегі бастауыш сынып оқушыларын оқыту
процесіндегі күрделі педагогикалық шаралардың бірі – оқушыларда оқу
материалдары бойынша түсінік біліктерін қалыптастыру. Баcтауыш мектептегі
оқушыларды оқытудың мемлекеттік стандартында эстетикалық тәрбие берудің,
білімдер қалыптастырудың маңыздылығы айқын көрсетілген.
Көркемөнерсіз өскен баланың мүмкіншілігі шектеледі, ол өз кезегінде
қиялдау процесінің тоқталуына әкеледі, - деп атақты педагог Б.Т.Лихачев
айтпақшы, балаларда сұлулық сезімін дамыта отырып, тұлға қалыптастыру
ерекше маңызды педагогикалық процесс ретінде танылады. Бұл процестегі
міндетті түрде орындалуы қажет педагогикалық-әдістемелік шара – оқушыларда
оқу материалдарын меңгерту, түсінік біліктерін қалыптастыру.
Бұл мәселелердің зерттеулерін талдау Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин,
В.А.Сухомлинский еңбектерінде орын алған. Әсіресе бейнелеу өнерінде түсінік
біліктерді қалыптастыру В.С.Кузиннің Бейнелеу өнері және оны бастауыш
мектепте оқыту әдістемесі еңбегінде кеңінен қамтылған.
Бейнелеу өнері – бұл адам баласының заманнан заманға рухани,
эстетикалық байлығы ретінде ұласып келе жатқан өнер саласы, ал сурет – бұл
шежіре, ондаған ғасырлар бойы бүкіл адам тарихтарын, тіршілік тарихын
шашауын шығармай, жоғалтпай жеткізген бірден-бір куәгер. Бейнелеу өнерімен
айналыса отырып, адам тек суретшінің практикалық дағдыларын ғана меңгеріп,
творчестволық ойларын жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен бірге өзін
талғампаздыққа тәрбиелейді.
Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағын жүргізудің негізгі мақсаты
- оқушыларды өмір шындығына, өнерге, көркем мәдениет және халық
дәстүрлеріне болған белсенді эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу болып
есептеледі.
Бейнелеу өнері мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршіндерімізге көркем
өнер жайлы білім береді және олардың сол өнерге деген ынта- ықыласы мен
бейімділігін арттырады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнері
сабақтарындағы түсінік біліктерін қалыптастыру - олардың ептіліктері мен
дағдаларын арттыра отырып, эстетикалық білім беруге ықпал жасаушы негізгі
педогогикалық түрткі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - оқушылардың оқу материалдарын талдау мен түсінік
біліктерін қалыптастыру жолдарын анықтап көрсету. Осыған сәйкес туындаған
зерттеудің міндеттері:
1) Бастауыш мектеп оқушыларының түсінік біліктерін қалыптастыру
ерекшеліктерін көрсету.
2) Оқушылардың оқу материалдарын игеру мәселелерінің шешілу
жолдарына тоқталу.
3) Бейнелеу өнері сабақтарын өтуде оқушыларда түсінік біліктерін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін көрсету.
4) Оқушыларда оқу материалын қабылдау мен түсінік біліктерді
қалыптастыруды арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі - бастауыш мектеп оқушылырының түсінік біліктері.
Зерттеу пәні - бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнің оқыту процесі.
Зерттеу әдістері - авторлардың ғылыми педагогикалық еңбектерін
сараптау, талдау, анкета, байқау, тест.
Дипломдық жұмыстың құрлымы кіріспеден, бірінші және екінші
тараулардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І-тарау. Бастауыш мектеп оқушыларында бейнелеу өнері пәнін оқытуда
түсінік біліктерін қалыптастыру теориясы.
1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларының оқу
материалдарын меңгеру шарттары.
Оқыту - шәкірт пен ұстаздың өзара бірлесіп, ынтымақтасып жасайтын
ортақ іс-әрекеті. Оқыту - мұғалімнің тәлім-тәрбие берудегі басты әрекеті
болса, оқу - шәкірттің дүниені танып-білуге бағытталған өзіндік әрекеті.
Оқу - еңбек әрекетін орындауға қажетті білім, дағды, икемділіктер
жүйесін игеру процесі. Оқу арқылы шәкірт біртіндеп білім, дағды,
икемділіктерді, тиісті ғылыми ұғымдарды меңгереді, мұның нәтижесінде оның
жан қуаттары (ес, қиял, ойлау), эмоция, ерік-жігер т.б процестері дами
түседі.
Оқыту процесінің әртүрлі қырларын педагогикалық дидактика, сондай-ақ
жекелеген пән методикалары қарастырады. Дидактиканың осы мәселеде зерттеуге
орай ерекше сүйенетін тірек ғылымы - психология. Соңғысының басты
салаларының бірі - оқыту психологиясы, ол оқу процесінің екінші жағын, яғни
шәкірттердің оқу мазмұндарын ұғынып, әр түрлі тапсырмаларды қалайша орындай
алу мүмкіндіктерін зерттейді. Шәкірттің оқуға талпынысы мен ынтасын
қалыптастыру жолдарын, оның түрлі білім, дағды, әдеттерді қалайша меңгеріп
отыратынын, әртүрлі мазмұндағы материалды ұғынып, түсіну ерекшелігін т.б
осы іспеттес мәселелерді қарастыру - оқыту психологиясының зерттеу
объектісі.
Оқу материалдары адам психологиясына зор талап қоятыны белгілі.
Өйткені шындықтағы құбылыстардың сыр-сыйпатын, мән жайын ұғыну - өте
күрделі әрекет. Мұның өзі бірнеше кезеңдерден тұратыны қазірде ғылымға
белгілі болып отыр. Мәселен, сабақта матералды ұғынып, түсініудің алғашқы
кезеңінде (таныстыру кезеңі) шәкірт нені қалай оқу керектігі жайлы жалпы
мағлұмат алады. Бұдан соңғы кезеңде, ол мұны тәжірибеде байқап көреді.
Үшінші кезеңде, түсінгенін, ұғынғанын сөзбен тұжырымдайды. Төртінші
кезеңде, олар ойына ұстап тұрады да, бесінші кезеңде шәкіртте зат пен
құбылыс туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын меңгеру
арқылы оқушы шындықтағы заттардың байланыс-қатынастарын меңгереді, бір
затты екіншісімен салыстырып, дәлелдей алуға, олардың айырмашылық,
ұқсастықтарын айыра білуге үйренеді. Ұғыну, түсіну дегеніміздің өзі де -
нәрседе себеппен қатар нәтиже болатындығына оқушының көзінің жетуі.
Оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп бара алмай, оларды жай жаттап
алу, өз бетінше пікір айтуға шорқақтық оқушыда талдау (анализ), жинақтау
(синтез) тәсілдерінің әлде де оншама дамымағанын көрсетеді.
Мұғалім шәкірт ойлауындағы талдау тәсілінің қалыптасуына жеткіліксіз
көңіл бөлетін болса, ондайда оқушы материалдың бір-бірімен байланысының
жеке жақтарын ғана меңгереді, әр ұғымның мәнін, өзіндік ерекшелігін жете
түсінбей қалады. Сондай-ақ мұғалім сабақ беруде жинақтау тәсілін ойдағыдай
пайдалана алмаса, онда берілетін мағлұмат бұрынғы материалмен дұрыс
байланыспай қалады, бұл берілген мағлуматтың практикалық мәнінің
төмендеуіне әкеліп соғады. Кейбір мұғалімдер оқушыда белсенді ойлау
процесін дамытудың орнына олардың ес, жаттау қабілетін өсіруге ғана ерекше
мән береді. Әрине, бұдан баланың есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген
қорытынды шықпайды. Шәкіртке ойлаттырып, әр нәрсені бір-бірімен
салыстырғызып, талдатып-жинақтатып, дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың
танымы мазмұнды болады.
Орыс психологы П.Я.Гальперин (1902-1988) өзінің ақыл-ой әрекетін
жоспармен, сатылап қалыптастыру дейтін тұжырымдамасында оқушы қандай да
болмасын бір мәселені шешу үшін алдымен сыртқы материалдық әрекеттерді
(яғни, затты ұстап көру, оның тұрқын, көлемін ажырату, шамасын білу т.с.с)
пайдаланады да, кейіннен оның бейнесін миында елестетеді, содан соң барып
дауыстап, кейін іштей айта алатын болады, сөйтіп сыртқы заттың іс-әрекет
(экстериоризация) біртіндеп ішкі ой әрекетіне (интериоризация) айналады
дейді. Ақыл-ой әрекетінің қалыптасуының әр кезеңінде екі бөлім: бағдарлау
мен орындау болады. Бағдарлау оқытудың қалай жүргізілетіндігіне
байланысты. Шәкірт өзіне берілген оқу білетін жалпы ережелерді, негізгі
заңдарды пайдаланса, онда бағдарлау анағұрлым өнімді болады. Бағдарлау -
шешілуге тиісті нақты мәселенің шарттары мен мәліметтерін саралау,
құбылыстың негізгі және мәнді белгілерін ажыратуға ұмтылу.
Оқушының білімді меңгеруі, ұғынуы, мұғалімнің сабақ оқытуы, екеуі де -
инемен құдық қазғандай қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім оқушыға бұрыннан
таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, осы жағдай онда ақыл-ой керенаулығын,
кейде тіпті оқудан жиренушілікті тұғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әркез
оқушының рухани тілектерін, таным белсенділігін шөліркетпей, оны ұдайы
қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін білуге құштарлығын
түртпектеп дамытуы қажет.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
олардың қабілеттерінің дамуына жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін,
оқу мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы
негізге орайластыра жүргізгені дұрыс.
Кейбір мұғалімдер баланың қабілеттілігін оның оқу материалын тез ұға
алушылығымен ғана байланыстырады. Бұл жерде де мұғалімнің аса сезімталдығы
қажет. Өйткені нерв жүйесінің, тума қасиеттеріне байланысты табиғатынан
баяу (флегматиктер мен меланхоликтер) болып келетін балалар да аз емес.
Оқыту процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты.
Сондықтан оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе отырып, білім
беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік
тұғызады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса,
ол бала дамуына ең таяу даму зонасын жасайды, баланы ізденуге
талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді.
Ең таяу даму зонасы одан әрі актуальды даму зонасына көшуі тиіс, яғни
бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін,
ғылими ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады. Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың
дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді. Сонымен бірге оқушыларға
тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни тапсырманы
мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек.
Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі
кетеді.
Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
1. Жеңілден қиынға көшу. Мұнан оқушыларды таным іс-әрекетіне
бірте-бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға
көшу ұғымы туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке
нәрседен жалпы қорытындыға көшуді индуктивті жол деп атайды.
2. Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу, мәселен, оқушыларға
құрмалас сөйлемді түсіндіру үшін, оларды алдымен жай
сөйлеммен таныстыру қажет.
3. Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың өткен сабақтан
алған біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін,
түсінуін, яғни сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін
айтады. Мектеп жасындағы балаларды өнерге баулу қашанда басты
міндеттердің бірі боп саналады.
Өнердің негізгі саласының бірі - бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері -
адамның өз ортасын түсінуіне, әдемілік пен әсемдікті, жақсы мен жаманды
ажырата білуіне бағыттайтын білім сатысының басы.
Сурет салуды сүю - өнерді, табиғатты, яғни қоршаған ортаны сүю. Ол
адамның ақыл-ой, парасатын өсіреді, танымын кеңейтеді, ізгілікке үйретеді.
Өмірдегі келеңсіз құбылыстармен күресуге тәрбиелеп, халқына, елі мен жеріне
деген сүйіспеншілікке баулиды. Өнер қашанда қамқорлықты және асқан
жауапкершілік пен жанашырлықты қажет етеді.
Бейнелеу өнері сабағы мектеп қабырғасында көп жүргізілетіндіктен,
өнерді үйретуге оның әсері өте мол. Сондықтан оны жүйелі, қызықты өткізу,
балалардың өнерге деген қызығуын арттыру - осы пән ұстазының басты міндеті.
Көбінесе, бейнелеу өнерін ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың бір ғана
жолы деп қараймыз. Сол себепті тек ұлттық өнерді үйрету жеткілікті деп
ойлаймыз. Бұл дұрыс емес. Егер өзіміздің өнерімізбен ғана шектелетін
болсақ, онда жастарымыздың жан-жақты білімді болып тәрбиеленуіне
мүмкіншілік тұғызбайтынымыз мәлім.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сұлулықты танып-білуі негізгі
эстетикалық түсініктерінің келеңсіздігі мен көркемдігі түсініктерін танумен
байланысты. Бұларды балалар санасында әбден бекітіп алмай тұрып, олардың
дүниені сезінуі мен дағдыларын жетілдіру қиынға соғады. Бастауыш мектеп
оқушыларының кейбір дүниетанымдық ерекшелік белгілерін олардың салған
суреттерінен, жазған шығармалары мен айтқан әңгімелерінен көріп, естіп,
байқауға болады. Көптеген балалар өздерінің өмірге көзқарасын немесе кейбір
қуаныш-шаттығын, назарлық-ашуларын тілмен жеткізе алмаса, оны сурет арқылы
жеңіл көрсете алады. Тек сол ойларын, өзіндік тұжырымдарын дұрыс түсіну
қажет. Себебі олардың шын, таза ойынан шыққан тұжырымдар өмірдегі бүкіл
шындықтың көрінісі болып шығады.
Пән материалдарын оқып-үйрену, оның мазмұнын толық түсіну -оқушылар
үшін күрделі психологиялық процесс.
Оқу материалын меңгеріп, ұғыну оңай жүзеге аспайды. Сондықтан да оқушы
оқулықтағы материалдарды ұғынуда, түсінуде кедергілер мен қиындықтарға
кездеседі. Тәжірибеде байқалғаны мұндай қиындықтарды жеңуде пәнаралық
байланыс ерекше роль атқарады. Мысалы: бастауыш кластарда Ана тілі
сабағындағы кіріспе әңгімелер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, поэзиялық
минуттар, экскурсиялар осы пәнді тереңірек ұғымдыруға көмектеседі. Бұлар
оқушылардың ұғымталдығын, оқиғаны ұзақ есте сақтауын, тіл шеберлігін, ой
ұшқырлығын, тапқырлығын шыңдауға ықпал жасайды. Осы орайда ана тілі мен
бейнелеу өнері сабақтарын байланыстыра оқытуға мүмкіндік мол. Себебі ана
тілі сабағында оқушылардың ой-өрісі дамып, тіл байлығы, сөздік қоры жетіле
түссе, бейнелеу өнері сабағы кезінде баланың ойлау жүйесі, әр нәрсені
байқағыштығы ізденісі қалыптасады. Мұндай сабақ баланың есінде берік
сақталады.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке бастық қасиеттерін қалыптастыруда
бейнелеу өнері сабағының әсері күшті. Бейнелеу өнері пәні мектепте оқу пәні
ретінде заңсыз түрде және қателікпен екінші дәрежелілер қатарына қосылып
жүр. Дегенмен, бейнелеу өнерінің балаға әсерін басқамен алмастыру, басқамен
толықтыру мүмкін емес. Бұл пәнде жеке бастық қасиеттердің басқа пән үстінде
қалыптаспайтын түрлері дамиды. Бала өзін қоршаған ортадағы оқиғалар мен
құбылыстарды бейнелей отырып, оларды бақылай және түсіне білуге, олардың
әсемдігін көріп, оған эстетикалық баға беруді үйренеді. Эстетикалық сүйсіну
баланың сезімін дамытады, сезім күйін қалыптастырады. Балалар айналадағы
дүниені бақылау, көргенін бейнелеу арқылы бейнелеп отырған құбылыстың
адамгершілік жағынан алғандағы құндылығын анықтауға әрекет жасайды. Баланың
әсемдік өлшемі, сонымен бірге оның моральдық өлшемдерін игеруі болып
табылады. Бейнелеу қызметі процесінде қалыптасатын эстетикалық сезімдер
балалардың мінез-құлқына және әрекетеріне ықпал жасайды.
Өмірдің фактілері суретпен бейнелеу арқылы оқушы танымдық жағынан
ілгерілей түседі, оның есте ұстау, ойлау, елестету қабілетері, дамиды.
Бейнелеу өнері пәнін бастауыш сынып оқушыларының жаппай әуестенетін ісі деп
атауға болады. Іс жүзінде балалардың бәрі де бейнелеу өнеріне бейімділік
қана емес, қабілеттілік танытады, қолайлы жағдай жасалған кезде бұл қабілет
жемісті түрде дамып, жетіле түседі.
Бейнелеу қызметі баланың болмысты қабылдауын белгілі бір дәрежеде
мақсат етіп қояды. Бұл ретте тиісті процесс бейнелеу міндетерімен ғана
шектеліп қалмайды, сонымен бірге баланың рухани өмірінің басқа жақтарын да
қамтиды, оның тұтастай түйсіну қабілетіне әсер етеді.
Өмірді бақылау сурет салу сабағының міндетті түрдегі шарты болып
табылады. Адамдардың мінез-құлқын бақылау ерекше маңызға ие. Адамды
бейнелеу оқушының адамдар жөнідегі түсініктерін терендететіндігін, оның
бойында мінез-құлықтын адамгершілік мәнін эстетикалық құралдарымен
бағалауға деген қажеттілікті тудыратындығын Н.К. Крупская атап өткен.
Бала мектепте, семьяда адамдардың әр-түрлі қылықтарына куә бола отырып,
олардың мінез-құлықтарының адамгершілік мәніне назар аудара бермейді.
Педагог балаларды бақылай білуге үйретеді. Адамгершілік қасиеттердің
көрініс беруіне себепші болған жағдайларды бақылау - баланың адамгершілік
тәжірибесінің жинақталуына жәрдемдеседі. Ал бақылауларды суреттер арқылы
бейнелеу оның бойында адамның мінез-құлқына адамгершілік тұрғыдан баға
беруге деген қажеттілікті тудырады.
Бақылау алғашқы кезде адамдардың мінез-құлқының кез-келген мазмұнды
жағына жасалады. Мәселен, мұғалім балаларға: мектепке келе жатқан жолда
нендей қызықты жайлар көрдіндер? - деген сұрақтын төңірегінде ойластырып,
бақылауды ұсынады. Содан сон оқушылар осы тақырыпты сурет арқылы
бейнелейді. Әрине, балаға суреттеудің бәрі бірдей қолайлы емес. Сол себепті
де мұғалім балаларға бақылау үшін жанына жақын тақырып береді, баланың
айтпақ ойы түсініктірек болу үшін оны бейнелеу керек екенін бірлесе отырып
талқылайды. Уақыт өткен сайын бақылаулардың мазмұны күрделене түседі, сурет
арқылы бейнелеу үшін өмірлік материалды таңдап алуда баланың дербестік
дәрежесі арта түседі.
Педагог мұндайда әсіресе адамдар мінез-құлқының адамгершілік жағына,
оның күшті жан толқыныстарына бақылау жасауға жиі назар аударатын болады.
Картиналарды, суреттерді көріп тұрған бала оларды бақылау үстінде
адамдардың жан толқыныстарының сыртқы белгілеріне, мимикасына, жүріс-
тұрсына, дене қимылына қарап баға беруге үйренеді.
Оқушылардың адамдар сезімін түсіну тәжірибесін жинақтауы олар салған
суреттердің мазмұнынан, адамдар реакциясын өмір оқиғаларын бейнелеу
тәсілдерінен көрініс табады. Адамдарды бейнелеу, олардың көңіл-күйін сурет
арқылы көрсету міндетінің өзі-ақ баланы өзін қоршаған ортаны түсінуге батыл
араласып, адамдардың өз сезімдерін қалай білдіретінін бақылауға мәжбүр
етеді.
Н.К.Крупская баланың басқаларды түсіне білуі оның өз құрбыластарының
арасында дұрыс мінез-құлық көрсетуіне көмектесетіндігін анықтаған. Бала
сурет арқылы өзін қоршаған өмір құбылыстарына баға береді: сурет
кейіпкерлерінің мінез-құлықтары баланың мағлұматтары, қажет етуі мен
мұраттары арқылы айқындалады. Сурет - баланың бейнелеу творчествосы
процесінің үстінде оның қиялымен жасалған жаңа өмірдің көрінісі болып
табылады. Бала бұл өмірді жасап қана қоймайды, оның өзі сол өмірге қатысып
отырады. Бейнелеу өнері процесінің осы ерекшелігі баланы тәрбиелеу үшін аса
маңызды, өйткені толқыныс үстінде баланы оқиға қаһарманына айналдырады,
кейіпкердің бойындағы қасиеттерді өз бойына көшіреді. Оқушы бұл арқылы сан
түрлі рөлдерді меңгереді. Бастауыш сынып оқушысы сурет салғанда өзінің
көңіл толқыныстарын білдіріп отырады: біреулері қолдарын ерсілі – қарсылы
сілтейді, дауыстап әңгімелеседі, өлең айтады, басқалары жай ғана сыбырлап
сөйлеседі, енді біреулерінің бет бейнесі өзгереді. Мұның бәрі де жан
толқынысынан немесе басқаның ренішін өзіне қабылдай білуден, өзін басқаның
орнына қоя білу қабілетінен келіп туады. Мұның өзі бастауыш сынып
оқушыларының өз әрекеттерін талдай білуге байланысты болады да, түбінде
өзін-өзі тәрбиелеуге көмектеседі.
Сурет кейіпкерлерінің іс-қылықтарына ортақтасу, психологиялық жағынан
алғанда басқалардың ойын үстіндегі мінез-құлқына ұқсас болып келеді. Сурет
салу процесінің ойындық сипатын балалардың бейнелеу шығармашылығын
зерттеуші көптеген ғылымдар (С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, Г.В.Лабунская т.б.)
атап көрсеткен болатын. Бала тәрбиесі үшін мұның маңызы зор. Өйткені ойын
сияқты суретте де, мінез-құлықтағы адамгершілік нормаларын игеру шын
мәнісіндегі қарым-қатынас жағдайындағыдан гөре тиімдірек, ал олардың өзі
әлде-қайда түсінікті болып келеді.
Бастауыш сынып оқушыларының салған суреттерінің тақырыптарының маңызы
зор. Бұл тақырыптар мейлінше әртүрлі болып келуі мүмкін. Бірақ балалар
өмірімен байланысты тақырыптар бойынша тапсырма берудің баланың жеке басын
қалыптастыру үшін маңызы зор деп есептеген жөн. Мәселен, бірінші сыныпта
оқушылар өз жасындағы балалардың өмірінен шағын оқиғаны бейнелейді.
Мұғалима балаларға әңгіме оқып береді: Балалар аулада доп ойнады. Допты
бір бала әкелген-ді. Ол ойынға кіріспей, балалар сындырған орындықты жөндеп
отырды. Балалар болса, допты қабырғаға лақтырып, сонан соң аяқтарымен теуіп
ойнап жүрді. Бір кезде доп терезеге тиді де, шынысы сынып қалды. Бәрі тым-
тырақай қашып кетті. Шынысы сынып қалған үй иесі келіп, әлгі баладан:
Мынау кімнің добы? - деп сұрайды. Бала менікі деп жауап береді. Ендіше
терезені сындырған сен ғой, допқа ата-анаң келсін – дегенді айтады үй иесі.
Бала үйіне келе жатып: ата-анама шынымды айтамын. Терезе сынған кезде мен
доп ойнаған жоқпын. Сенер ме екен, әлде сенбес пе екен – деп ойлайды.
Мұғалима әңгімені осы тұста тоқтатады да, балаларға былай дейді: Одан әрі
не болғанын өздерің ойластырыңдар. Баланың үйіне келген кезін суретке
салыңдар. Суретте ата-анасының оған сенген – сенбегенін көрсетіңдер.
Шынында да оған сенуі де, сенбеуі де мүмкін ғой. Бірінші жағдайды алайық:
ол келе жатып өзіне сенеді деп ойлайды. Сонда оның түрі қандай болар еді?.
Балалар: - бет әлпеті көңілді, ол жүгіре жөнеледі, көңілді қалыпта
жүріп келеді.
Мұғалім: - ал егерде ол өзіне сенбейді деп ойласа ше? Ондағы түрі
қандай болмақ?
Оқушы: - басы төмен салбырап кетеді, түрі көңілсіз, ақырын жүріп келе
жатады. Оқушылар баланың көңіл-күйін қандай бояумен беруі керектігі туралы
айта бастайды. Егер де сенетін болса көңілді, айқын, ашық бояулар керек.
Егер де сенбейтін болса, ауа райы арқылы да көрсетуге болады, бұлыңғыр,
жаңбырлы бұлтты күн, шалшық.
Бұл тапсырма баланың әдеттегі, күнделікті жайдың өзінде-ақ адамгершілік-
эстетикалық мән жататынын, ол жағдай әр баланың өзіндік мағлұматтарына сай
шешім қабылдауын, тоқтам жасауын керек ететінін көріп, түсінуіне, оқу
материалын талдауға көмектеседі.
Бастауыш мектептің кейбір жекелеген мұғалімдері тапсырманы былайша
қойғанын көрдік: Педагог оқушыларға бір парақ қағазға екі сурет салуды –
оның бірінде өмірде қалай жасалғанда дұрыс болатынын, ал екіншісінде
қайкенде қате болатынын көрсетуді тапсырады.
Балалардың мұндай жағдайдағы суреттерінің мазмұны белгілі шындықты ғана
көрсетеді, ол әртүрлі балаларда қайталанатын болады және әр баланың өмірлік
тәжірибесін дәл көрсете алмайды. Балалардың мұндай суреттердің астына
жазған сөздері көп ретте: Жақсы қыз шешесіне көмектеседі, ал жаман қыз
көмектеспейді, Жақсы бала құсқа ұя жасайды, жаман бала рагаткамен атады
деген сияқты болып келеді де, суреттің мазмұнын толық ашып қояды немесе
суретте белгіленбеген жайлардан асып-түсіп жатады.
Бейнелеу өнері сабағы бастауыш сынып оқушыларының бойында адамның ішкі
жай-күйін, оның сезімдері мен толғаныстарын дұрыс түсініп, сурет арқылы
дұрыс бейнелеу қабілетін, сол арқылы жаны ашуы қасиетін дамытуға күшті әсер
етеді. Бейнелеу өнері сабағы баланың бойында адамның өмірге қарым-қатынасын
адамгершілік тұрғыдан түсіну, эстетикалық баға беру қабілетін
қалыптастырады, өзіне және басқа адамдарға қайырымдылық пен қарым-қатынасты
түсініп, бағалай білуге үйретеді. Бұлардың соңғысы бастауыш сынып
оқушыларының бойында шындық құбылыстарына адамгершілік-эстетикалық тұрғыдан
баға берудің ұжымдық өлшемдеріне қалыптастыруға көмектеседі. Бұл сабақ
балалардың бойында табиғатқа деген дұрыс көзқарасты, табиғатты бағалай білу
қабілетін дамытады.
В.А.Сухомлинский балаларды табиғат тамашаларын көре білуге үйретті. Ол
балаларға айналаға, төңірекке қараңдаршы, қандай тамаша құбылыстарды
көрдіңдер, өздеріңе бәрінен ұнағаны қайсы, соларды суретке салыңдар -
деген. Балаларды бақылау арқылы ол мынандай қорытынды жасаған: ... . бала
салған сурет, сурет процесі – баланың рухани өмірінің бір бөлігі. Балалар
өзін қоршаған дүниенің бір бөлшегін ғана қағаз бетіне көшіріп қоймайды,
оның өзі осы дүниеде өмір сүреді, сол дүниеге әсемдік жасампазы ретінде
енеді, сол әсемдікті тамашалайды.
Оқу пәндері балалардың білуге деген құмарлығын арттыруға бағытталған
бай мүмкіндіктерге ие.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері оқу материалдарын
қабылдау, ұғыну, түсіну міндеттерінің орындалу ерекшеліктері.
Оқушының білімді меңгеруі жаңа оқу материалын қабылдаудан басталады.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттардың немесе құбылыстардың адам
санасында бейнелену процесі. Сабақ үстінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы түйсіктен және қабылдаудан басталады. Ал түйсік сананың сыртқы
әлемімен байланысты. Сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда
бейнелеуін түйсік деп атайды. Білімді жан-жақты меңгеру және түсіну үшін
оқу материалын қабылдау- бақылау жеткіліксіз. Одан әрі оқушылар
қорытындылар жасауға тиіс. Бұл оқушылардың білім мазмұнын жете түсініп,
ұғынуы және белсенді де терең ойлау әрекетінің нәтижесінде ғана жүзеге
асады.
Ұғыну – бұл саналы түрде ғылыми білімді, заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау процесі, қорытынды шығару. Ұғыну процесінде оқылатын материал
терең ойластырылады, дәлелденіледі және бекітіледі.
Ұғым қарапайым және ғылыми ұғым болып екіге бөлінеді. Қарапайым ұғым
дегеніміз - баланың оқудан емес, өмірден көріп-білгендерінен туатын әртүрлі
құбылыстар жөніндегі түсінігі. Ғылыми ұғымдар - тек оқыту процесінде
жинақталатын мәліметтер, қағидалар, құбылыстар туралы білім, түсінік.
Ұғымның қалыптасуы - өте күрделі процесс, ол – оқушылардан белгілі
ойлау амалдарын қолдануды талап етеді. Ойлау - талдау, анализ, синтез
дерексіздендіру (абстракция), жалпылау сияқты операциялардан тұрады.
Оқытудың білім алудағы жетістіктерін, табыстарын және мүмкіндіктерін
талдап, айтып берудің және оны бағалаудың маңызы ерекше. Мұғалім мен оқушы
үшін мұндай жұмыс, кибернетикалық тілмен айтқанда кері байланыс болып
табылады. Мұны мұғалім оқытудың әрбір кезеңінде, жаңа білімді қабылдау, оны
ұғыну, бекіту, практикада қолдану кезеңдерінде іске асырады. Оқушының
білімі мен дағдыны меңгеру жолын біртұтас процесс деп қараған жөн. Ол –
қабылдау, түсіну, бекіту, қолдану сияқты өзара байланысты құрамнан тұрады.
Жүйелілік пен бірізділік қағидалары оқытуда оқу материалына белгілі бір
логикалық ретті қатаң сақтау жолымен жүзеге асады. Пәнаралық байланыстар
негізінде жаңа материалды түсіндіргенде басқа пәндер бойынша өткен
материалдарға сүйенеді. Алдыңғы қатарлы идеяларды, негізгі түсініктерді
бөліп көрсетеді. Бұларға әртүрлі пәндердің оқытушылары айналып соғып
отырады. Осы кезде олар әр қырынан ашылады.
Оқушылардың білім алудағы саналық және белсенділік қағидасы процестер
мен құбылыстардың өзара байланысын оқушылардың өз бетінше талдай алу
қабілетіне ие болуын көздейді. Шын мәніндегі білімнің саналы игерілуі
білімнің пәнаралық байланысы негізінде орындалады. Пәнаралық байланыс
сабағында зерттеліп отырған тұтас материалды жүйелілікпен меңгеруді
қамтамасыз етеді. Нашар ұйымдастырылған сабақтың себебі сол, онда
мұғалімнің қиын жұмысы мен оқушылардың басым көпшілігінің жұмыссыз бостан-
бос отыруы орын алады. Сабақтың мазмұнының тар шеңбердегі оқу тақырыбымен
шектелуі, пәнаралық байланыстың ескерілмеуі - қателіктердің бірі болып
саналады. Тәжірибесі аз мұғалімдер бұл қайталауды курстың бүкіл өтілген
материалдарын ұйымдастырмайды, жаңадан алынған білім мен іскерлік
дағдыларын бекітпейді. Нәтижесінде оқушылар жаңа материалдармен танысып
үлгермей жатып, аз уақыттың ішінде оны естен шығарады, тек оның түсінігіне
ғана жақындайды, өйткені келесі сабақта берілетін жаңа мәліметтер, фактілер
және ғылыми-теориялық идеялар зейіннің және оқушылар назарын толық аударуын
қажет етеді. Шығармашылықпен еңбек ететін тәжірибелі мұғалім сабақты
басқаша құрады. Ол әр сабақтың мазмұнын бір ғана оқулық тақырыбы
материалдарымен толықтырмай, оқушылардың ертеректе алған білімдерін басқа
пәндерден алған білімдерімен үнемі байланыстырып отырады. Мектеп курсының
әртүрлі бөлімдерінің көптеген тақырыптарын қайталау және тереңдете отырып
фактілердің, ғылыми-теориялық идеялардың және оқушылар дағдыларының есте
сақталуын ұйымдастырады. Сабақты қайталау мен қорытындылау дидактикалық
талабы мен жаңадан алған білім мен бұрынырақ берілген білім арасындағы
байланысты кезінде К.Д.Ушинский анық көрсеткен болатын. Швейцарияға
педагогикалық саяхат атты хаттарының бірінде ол былай деп жазды: Әр
сабақта бұрыңғы жатталғандар нақтыланады, әр класта қайталанып өткен
материалдар беріледі, ал нәтижесінде тек қана ең күшті ойлар және сөздер
ғана шықпайды, сонымен қатар фактілік мәліметтердің тамаша бет-бейнесі де
шығады. Көңілмен зейін қоса меңгерілген білімді адам есіне қайта орала
отырып, тек қана өзі айқынырақ және белгілі орнап қоймай, өзіне жаңа
біліктерді тарту қабілетіне ие болады.
Оқу материалын оқушылар толық түсіну үшін оқыту процесін ұйымдастыруды
анықтау керек. Онда төмендегі міндеттер ескеріледі:
1. Пән бойынша жалпы оқыту міндеттерін анықтау.
А) Сабақта қандай білім беру және тәрбиелік, дамытушылық міндеттерді
шешу керектігін алдын-ала белгілеу керек.
Ә) Әр жеке пән бойынша әдістемелік құралдарды таңдау.
Б) Оқушылардың білім және тәртіп дәрежесін ескере отырып, кластың
өзіндік ерекшелігін белгілеу; оқу материалдарына жіберілген
оқушылардың кемшіліктерін, қателіктерін анықтап, сабақтың қайталау,
материалды бекіту жолдарын қарастыру.
2. Оқыту міндеттерін жекелеген оқушылар тобына байланысты қарастыру
(үлгермеушілер, жақсы оқитын оқушылар).
А) оқыту мазмұнын іріктеу және нақтылау
Ә) мазмұндағы негізгі элементтерді бөліп алып көрсету.
Б) тақырыпты неғұрлым ретті логикасын ашу, толық таңдап алу
(индуктивті және дедуктивті).
В) оқулық мазмұнын жаңа ғылыми деректермен толықтыру.
3. Әр сабақта пәнаралық байланыстың талабына сай оқыту әдістерінің көп
түрлігін және үйлесімділігін таңдап алу. Мұнда алдын-ала белгіленген
дидактика міндеттеріне, принциптеріне негізделіп, тақырыптың мазмұнының
ерекшелігі, сондай-ақ оқушының және оқытушының мүмкіншілігі ескеріледі.
А) оқыту әдістерінің неғұрлым рациональді үйлесуін қамтамасыз
ету. Оқыту формаларын таңдап алу және оқытуды ұйымдастыру.
Ә) оқытудың оптимальді жоспарын құру міндеттері, мазмұны,
формасы және әдістері біртұтас болып біріктіріледі.
Б) оқудың таңдап алынған жоспарының орындалуын бақылау. Сонымен
осы жоғарыдағы мәселелерді оқыту процесінің барысында анықтауға үнемі назар
аударылып отыруы тиіс.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау - бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-әрекетінің
бұл кезеңінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі сұрақ бойынша
білімін тексеріп, бағалаумен шектелуге болмайды. Сондықтан оқушылардың
барлық жетістіктерін білім сапасын, байымдау сауаттылығын, жалпы ой-
өрісінің даму дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн.
Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның
деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп
білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді.
Оқушылардың ой-өрісі, сана-сезімі отбасының, қоғамдық ортаның,
мектептегі оқыту мен тәрбиенің әсерімен қалыптасып дамиды. Сондықтан
олардың ақыл-ойын дамыту үшін сабақты дұрыс құра білудің маңызы зор.
Оқушылар оқу материалдарын түсініп қана қоймай, оны керек жерінде,
тәжірибеде қолдана білуі керек.
Оқу материалын түсіну, ойға тоқу, есте сақтау, практикада қолдану
процесі қалай жүреді? Ол ережені балалардың есте сақтауын мақсат етпейді,
қайта ең алдымен ереженің мәнін терең түсіндіруге тырысады. Сонан соң
балалар ережені жақсы түсінгеннен кейін барып, ой жүгіртіп, түсіну үшін
бірнеше тапсырма береді. Оқушылардың ойы жаңа ғана түсіндірген ереженің
мәнін түсіндіретін фактілерді неғұрлым терең шоғырланса, бұл орайда ережені
есіне сақтау мақсаты неғұрлым азырақ қойылса, оқушының санасы арқылы
фактілер неғұрлым көп өтсе, соғырлым ойға ереже берік орнығып, есте
сақталып қалады. Жаңа білімді үйрену білімді дамытумен, тереңдетумен,
бекітумен ұштасады. Жаттау шын мәніңде құрғақ жаттауға айналып, бала
материалдың мазмұнын ой жүгіртіп түсіне алмайтын болады. Оқушы ережені көп
жаттаса, есіне сақтамайтын болады. Бірақ, білімді есте сақтамайынша,
қоршаған өмір фактілері мен құбылыстарын түсіндіруге қажеттіні еске тез
түсіре білмейінше ой еңбегі мүмкін емесі анық. Үйге берген тапсырманы
тексергенде олар сұрақтарды, оқушылар оқулықтың тұтас бөлімдерін айтпай,
оның орнына құбылыстар байланыстарын, себеп салдарын түсіндіретіндей етіп
айту керек.
Оқушылардың оқу материалын түсінуіне саналылық пен белсенділік принципі
негіз болады. Оның заңдылықтары: тек өз ақылымен қабылдаған сапалы да
саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың білімді саналы
түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға ынталануына, мұғалім
қолданатын әдістерге тәуелді ғылыми білімдерді меңгеруде саналылық, әрі
белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және ойларына берік тоқулары
сөзсіз.
Оқыту мазмұны оқу бағдарламасы мен оқулыққа байланысты екені баршаға
мәлім. Солай болса да мұғалім сабақ алды дайындығында сол мазмұн нақты оқу
жұмыстарына байланысты қандай болуы қажет екендігін ойластырғаны жөн. Ең
алдымен, оқушы тарапынан игерілуге тиіс басты теориялық тұжырымдарды
айқындап, ұсынылатын материалдан өрістейтін дүниетаным – көзқарас, инабат –
эстетикалық идеяларды белгілеу шарт. Алдағы сабақтың мазмұнын ойластырудың
және бір маңызды тарапы – бұл жаңа материалды өткен сбақпен байланыстырып,
келесі білім жүйесін түсінімді қабылдатуға дайындық сұрақтар тізімін
анықтап алу. Ұсынылатын сабақ мазмұны негізінде шәкірттерде қалыптасуы шарт
болған ептіліктер мен дағдыларды күні бұрын барластырып қою үлкен маңызға
ие. Енді бір еске ұстайтын жайт, кейбір сабақтарға байланысты оқылатын
материалдар іріленген топ (блок) күйінде ұсынылғаны тиімді,яғни бір сабақта
бір-бірімен байланысты 2-3 тақырып бірден өткізіліп, ал оларды бекіту
жұмыстары қалған сабақтарға жоспарланады. Бұл дидактикалық тәсіл сабақ
мазмұнымен тығыз байланысты болып, арнайы ой толғануды талап етеді.
Сабақтың мазмұнын алдын-ала анықтап, мұғалім енді негізгі оқу іс-
әрекетіне кіріседі: а) жаңа материалдың тақырыбы мен ол бойынша игеруге
қажет болған басты сұрақтарды оқушы санасына жеткізеді, б) шәкірт назарын
жаңа материал негізінде қалыптасуы тиіс болған ептіліктер мен дағдыларға
бағдарлайды.
Әрине, оқушының жаңа материалды игеруі мұғалімнің басшылығында жүретіні
сөзсіз. Сонымен бірге шәкірт үйреніліп жатқан материалды өзінше жаңалық
етіп ашатынын ұмытпай, оны ескерген де жөн. Себебі, оқушы әрқандай оқу
материалын қабылдай отырып, үлкен ғылыми ізденістер жолындағы ғылымның
әлемдік құбылыстарды танудағы ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекетін жаңадан
тұрғызып, бірақ өте қарапайым түрінде қайталап отырады. Бұл танымдық іс-
әрекеттер төмендегіше жүйелестіріледі: жаңа материалды қабылдау, оны
түсіну және есте қалдыру, игерілгенді күнделікті тәжірибеде қолдана білу,
келесі қайталау, қалыптасқан білім, ептілік және дағдыларды бекіту мен
тереңдету. Нақты оқыту барысында бұл танымдық іс-әрекеттер бір-бірімен
ажырамас бірлікте және өзара ықпалды байланыста. Сонымен қатар, олардың
әрқайсысы жалпы танымдық процесте өзіндік сипатқа ие болып, оны кезеңдерге
бөлуге мүмкіншілік береді де,материалды игеру барысының әр кезеңінде
әртүрлі нәтижені мақсат етіп қоюға жол ашады.
Әрқандай оқу материалын игеріп алу оны қабылдаудан басталады. Бұл
танымдық әрекеттің мағынасы: оқушы өзінің түйсіктік мүшелері арқылы
ұсынылған заттар мен құбылыстардың сыртқы қасиеттері, ерекшеліктері мен
белгілерін таниды. Әрқандай заттар мен құбылыстарды қабылдау олардың
қасиеттері мен ерекшеліктерінің есіту, көру, сезіну және иістік мүшелері
арқылы түйсіну нәтижесінде болады. Яғни елестету – қабылданған заттар мен
құбылыстардың бейнелерінің оқушы санасында орнығуы. Міне, бұл елес -
қабылдануға тиіс білімнің алғашқы жұрнағы. Бірақ бұл білім басы көрнекілік,
даралық, нақтылыққа негізделген. Ал енді үйреніліп жатқан заттар мен
құбылыстардың мәні және оларға байланысты себеп пен салдар елестетумен
ашылмайды. Бұл тарапынан елес білім алудың ең төмеңгі сатысы ретінде
көрініс табады. Ал, мейлі ғылыми ізденісте болсын, мейлі оқу танымдық
жолында болсын, басты мақсат - заттар мен құбылыстардың мән мағынасын, олар
арасындағы себеп пен салдарды түсініп ұғыну.
Өтіліп жатқан материалды ұғып және соның негізінде ғылыми түсініктерді
қалыптастыруға қаратылған оқушының іс-әрекеті ойлау ісі дегенді білдіреді.
Бұл өте күрделі психологиялық процесс. Ескеретін жәйт, ойлау жұмысы санада
ол үшін жетерлік қажетті материал, яғни белгілі мөлшердегі елестер,
деректер мен өрнектер болған жағдайда ғана еске түседі. Сондықтан да өтіліп
жатқан сабақты ұғуға бағдарланған оқушының танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыруда көрнекіліктің маңызы зор. Оқушы санасында неғұрлым көп
бейнелі елес орнықса, неғұрлым ол анық және жарқын болса, ой ісіне
материалдың соншалық көп болғаны. Осындай жағдайда өтіліп жатқан сабақты
ұға түсіну және ол бойынша ғылыми түсінік (идеялардың) қалыптасуы қалайша
жүреді? Бұл процесс келесі ой операцияларын өз ішіне қамтиды:
А) сабақта ұсынылған заттар мен құбылыстар бойынша қабылданған
қасиеттер мен белгілерді олардың мәндік деңгейіне орай талдау жүргізу;
Б) игерілуге тиіс заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерін
мәнді және мәнсіздігіне қарай топтастыру;
В) ұсынылған заттар мен құбылыстардың мағыналық (себеп-салдарлық)
сипатына ой жүгіртіп, соған байланысты тиісті жалпы қорытынды, түсініктер,
заңдылықтар мен дүниетаным көзқарастық идеялар тұжырымдау.
Оқығанды ұғу, оқу барысында оқушы өз бетінше қорытынды жасап, өзіне
деген ғылыми жаңалықты ашып алуы шарт. Оқытушы қаншалықты материалды анық
және тиімді түсіндіргенімен, ол шәкіртіне білім беріп, құралдандыра
алмайды, оның басты қызметі – баланың оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс
ұйымдастырып, оның ғылыми түсініктерді игеруіне, оқу материалын ұғуына
қажет болған ой толғаныстарының туындауына ықпал жасап, ойлану қабілетінің
жетілуін қамтамасыз етіп отыру.
Психологияда екі түрлі ұғу бар: алғашқы және жетілген. Әлбетте, егер
дәрістік материал қаншама жеңіл және күрделі түсініктері кемдеу болса, онда
оны түсіндіру үшін алғашқы қабылдау мен ұғудың өзі жеткілікті. Бірақ
көптеген жағдайда оқылатын материалдар өте күрделі болады, содан алғашқы
ұғыну арқылы үстүрт, орташа және шамалап қана түсінік иелеу мүмкін. Ондай
жағдайларда оқушы жетілген, әліде тереңдетілген ұғыну бойынша жұмыстар
жүргізуіне тура келеді. Мәселен, кейде жаңа (қиындау) сабақты оқытушы бір
рет түсіндіре сала, оқушыларға сұрақ қоя бастайды. Күтілгендей, оқушылар
мұғалім талаптарына жауап бере алмайды. Осылай болу да керек еді. Себебі
олар жаңа тақырыпты қабылдау мен ұғудың бастапқы кезеңінде қалып, өз
саналарында материал бойынша әлі толық қалыптаспаған бұлдыр елестер мен
үстүрт түсініктер топтаған.
Материалды ұғу дегеніміз оны тек түсініп қана шектелу емес. Бұл процесс
барысында оқушылар оқылып жатқан құбылыстарды салыстыру және талдау
ептіліктерін қалыптастырады, мәнді және екінші дәрежелі белгілерді айырады.
Сонымен қатар ой толғауларын жүргізу, болжамдар және теориялық қорытындылар
ұсыну қабілеттерін арттырады.
Есте қалдыру процесі үшін маңызды мәселенің бірі – игеріліп жатқан
материалды білу түсінігінің мәнін ашып алу.
Игеріліп жатқан материалды білу дегеніміз – оны толық және саналы қайта
жаңғырта алу; оны қысқартылған түрде жаңғырта алу; материалдың басты
тұжырымдарын бөле қарастыру; игерілген ережелер, ұғымдар, басқа да
теориялық қорытындылардың мәнін түсіндіре алу; игерілген теориялық
тұжырымдардың дұрыстығы мен негіздемесін дәлелдей алу; игерілген материал
бойынша тура және жанама сұрақтарға жауап бере алу; материалды мағыналы
бөлімдерге жіктеп, оның ауызша және жазба жоспарын түзе алу; қабылданған
теориялық ережелерді мысал және деректерімен көрсете алу; игерілген
материал бойынша сұрақтарға жазбаша жауап бере алу; игерілген білімді
тәжірибеде қолдана алу; игерілген материалды бұрыңғы өтілгендермен
байланыстыра алу; игерілген білімді басқа құбылыстарға байланысты қолданып
түсіндіре алу; игерілген материалдағы дүние-танымдық және инабат-
эстетикалық идеяларды түсіне отырып, оған өз қатынас көзқарасын білдіре
алу.
Келтірілген тұжырымдар есте қалдырудың механикалық жаттау әрекетімен
ешқандай байланысы жоқ екенін айқындап тұр. Керісінше, ол игерілген
материалды терең және жан-жақты ұғып, түсінумен оқушылардың ақыл-ой дамуына
негізделуі қажет.
Есте қалдырудың екі түрін айыра білген жөн. Енжар есте қалдыру – оқушы
қабылдағанын сол күйінде жаңғыртуға әрекет қылады. Белсенді есте қалдыру –
бұрынғы қабылдағанын сыртқы ықпалдармен байланыстырмай, өз ойында
тұрақтанған елестер негізінде өзінше қайта жаңалап, жаңғыртуға тырысу.
Әдетте, қабілетті оқушылар сабағын кітап бойынша дайындай сала, оны жауып
қойып, материалды жадынан, өз сөзімен қайталағанды ұнатады.
Бастауыш мектепте бейнелеу өнері пәнін оқыту – оқушыларға эстетикалық
тәрбие бере отырып, олардың кеңістікте ойлау қабілетін дамытуға тікелей
әсер етуші педагогикалық процесс. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері
сабақтарының бала дамуына зор ықпалы бар. Бейнелеу өнері сабақтарында
оқушылардың еркін болуы, дербестік ерекшеліктері – оқушының ойлау іс-
әрекетін ұйымдастыруға таптырмайтын құрал деп тануға болады. Себебі,
адамның (мейлі, ол кіші немесе үлкен болсын) барлығы бостандықты,
еркіндікті жақсы көреді. Осындай ерекшеліктерді оқытушылар ұтымды
пайдаланғаны жөн. Яғни, оқушының өзіндік ойлау қабілетін дамыту әдістерін
пайдалану – бейнелеу өнері сабақтарында оқушының оқу іс-әрекетін бағыттаушы
күш.
Атақты орыс суретшісі К.Юон бояумен жұмыс істеудің сурет салу
ерекшеліктері туралы былай деген: Музыканың 12 дыбысқа сүйенетіні сияқты,
кескіндеме де (живопись) өзіндік 5 элементтен құралады:
1. Заттардың формасы;
2. Олардың түрлері;
3. Оларды жарықтандыратын жарықтар;
4. Заттар жасалынған материалдар;
5. Олардың тұрған кеңістіктері.
Бастауыш мектеп оқушыларының қиялы мен фантазиясы, елестетуі қандай
жоғары болса, соншалықты олардың кеңістікте ойлау қабілетін дамыту
қажеттілігі де басым болады.
Оқушылардың кеңістікте ойлауын дамыту деңгейі олардың бейнелі әрі
графикалық білімдерді игеруіне тікелей байланысты. Психолог
И.С.Якиманскаяның айтуы бойынша, бұл жағдайда негізгі көрсеткіштер ретінде
бейнелерге кеңдікке және толықтыққа байланысты түрлендірулер анықталған.
Бейнелерге тірек жасаудың үш типі бар:
1. Бейнелердің кеңістіктегі жағдайына қарай өзгеріп отыруымен
сипатталады.
2. Жасалатын бейне пінінің өзгеруімен байланысты болып келеді.
3. Бейненің түрленуі кеңістіктегі жағдайына әрі құрылымы бойынша
көптеген өзгерістер жасауы арқылы орындалады.
Бейнені кеңдігі арқылы түрлендіруде бір көріністің екінші көрініске өту
еркіндігі негізгі мәнге ие болады.
Бейненің толықтығы заттың барлық элеметтерін көрсете білу дәрежесімен
сипатталады.Бұған сурет салудағы заттың көрінбейтін, білінбейтін кейбір
бөлшектерін ойша толықтыру әрекетін мысал ретінде келтіруге болады.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекетіндегі ең негізгі бірліктің бірі –
салыстыру. Орыс педагогі К.Д.Ушинский Салыстыру – бұл барлық түсіну мен
барлық ойлардың негізі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz