Балалар гигиенасы туралы оқулық
1. БАЛА ТӘРБИЕСІ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ГИГИЕНАЛЫҚ ШАРТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2. КҮН РЕЖИМІ
3. РЕЖИМ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
4. БӨБЕКТЕР РЕЖИМІ
5. Тамақтандыруды ұйымдастыру
6. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНП БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМІ
7. ТАМАҢТАНУ ГИГИЕН АСЫ
8. ДҰРЫС ТАМАҚТАНУ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
9. БІР ЖАСҢА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ТАМАҚТАНДЫРУ
10. БІР ЖАСТАН АСҚАН БАЛАЛАР ТАМАҒЫ
11. ӨНІМДЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ
12. БАЛАЛАР КИІМІНІҢ ГИГИЕНАСЫ
13. БАЛАЛАР КИІМІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ГИГИЕНАЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИҚАЛЫҚ ТАЛАПТАР
14. ЖЕКЕ БАС ГИГИЕНАСЫ ДАҒДЫЛАРЫНА ТӘРБИЕЛЕУ
15. ГИГИЕНАЛЫҚ ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ШАРТТАРЫ
16. БАЛАЛЛРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН ҢОРҒАУ
17. БАЛА ОРГАНИЗМІН ШЫНЫҢТЫРУ
18. БАЛА ДЕНСАУЛЫҒЫ ҮШІН ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ
19. АУАМЕН ШЫНЫҚТЫРУ
20. БАЛАЛАР АУРУЛАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ
21. БАЛАЛАРҒА ДӘРІГЕРЛІК.САНИТАРЛЫҢ ҢЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
22. МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРІНІҢ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ
23. і МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ МАУСЫМДЫҚ ; МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ МЕДИЦИНАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ
24. ҰЙЫМДАСТЫРУ
25. ҮЙДІҢ ІШІНДЕГІ АУАНЫҢ АУЫСУЫ
2. КҮН РЕЖИМІ
3. РЕЖИМ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
4. БӨБЕКТЕР РЕЖИМІ
5. Тамақтандыруды ұйымдастыру
6. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНП БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМІ
7. ТАМАҢТАНУ ГИГИЕН АСЫ
8. ДҰРЫС ТАМАҚТАНУ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
9. БІР ЖАСҢА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ТАМАҚТАНДЫРУ
10. БІР ЖАСТАН АСҚАН БАЛАЛАР ТАМАҒЫ
11. ӨНІМДЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ
12. БАЛАЛАР КИІМІНІҢ ГИГИЕНАСЫ
13. БАЛАЛАР КИІМІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ГИГИЕНАЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИҚАЛЫҚ ТАЛАПТАР
14. ЖЕКЕ БАС ГИГИЕНАСЫ ДАҒДЫЛАРЫНА ТӘРБИЕЛЕУ
15. ГИГИЕНАЛЫҚ ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ШАРТТАРЫ
16. БАЛАЛЛРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН ҢОРҒАУ
17. БАЛА ОРГАНИЗМІН ШЫНЫҢТЫРУ
18. БАЛА ДЕНСАУЛЫҒЫ ҮШІН ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ
19. АУАМЕН ШЫНЫҚТЫРУ
20. БАЛАЛАР АУРУЛАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ
21. БАЛАЛАРҒА ДӘРІГЕРЛІК.САНИТАРЛЫҢ ҢЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
22. МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТКЕРІНІҢ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ
23. і МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ МАУСЫМДЫҚ ; МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ МЕДИЦИНАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ
24. ҰЙЫМДАСТЫРУ
25. ҮЙДІҢ ІШІНДЕГІ АУАНЫҢ АУЫСУЫ
Режим — баланың дене құрылысы мен психикасының дұрыс дамуының маңызды шарты. Режим қызбалық және енжарлық процестерін қалыпқа түсіруге, нерв жүйесін шаршаудан қорғауға жәрдемдеседі. «Белгілі бір сағатқа» үйренген балалар өмірлік маңызы бар әдет пен дағдыларға ие болады, оларда жігерлілік сапалары қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі балалар режимін жасағанда алдымен әрбір жастағы топтарға арналған білім» тәрбие берудің барлық түрлерін (мезгілінде тамақтандыру, серуендету, сабақ еткізу және т. т.) жоспарлау, сондай-ақ режимге енетін әрбір процестің уақыты, ұзақтығы және кезектілігі тұрақты болуын қамтамасыз ету қажет.
Түрлі жастағы балаларға арналған күн режимін жасағанда 1 бала организмінің белсенді іс-әрекет жағдайында ғана дамитыны негізге алынады. Бірақ бұл іс-әрекетті мөлшерлеп отыру қажет, бұл орайда баланың дамуы белгілі бір қиыншылықтарды жеңуді де қажет ететінін ескерген жөн. Бұл киыншылықтарға балалардың шамасы келетін және оларды онша күш жұмсамай-ақ орындай алатын болуға тиіс екендігі түсінікті. Күні бойы баланың бойындағы күш-жігер сияқты қасиеттер бірде артып, бірде төмендеп отыратынын да естен шығармау керек. Неғұрлым көп күш жұмсауды және белсенділік көрсетуді қажет ететін, яғни ұйымдастырылған сабақтар немесе түрлі ойындар сияқты процестер баланың тың кезінде — ертеңгілікте, түнгі ұйқыдан кейін және күндізгі тынығудан кейін өткізілуге тиіс екендігі белгілі. Оларды күш азырақ жұмсалатын істермен және ойындармен кезектестіріп отыру керек.
Баланың іс-әрекеті мен оның айналадағы ортаға бейімделуінің негізі дағдылануға байланысты, ал дағдыланудың басты физилогиялық механизмі шартты рефлекс болып табылады. Бала¬ларды тәрбиелеу мен үйретуде олардың дұрыс дағдылар алуын қамтамасыз етудіқ маңызы зор, өйткені балаларда шартты рефлекстер тез қалыптасады және өте берік болады.
Бала туғаннан кейінгі алғашқы айларда балалардың режимді меңгеруі мен оны физиологиялық жағынан бұлжытпай сақтауы
Әр түрлі жастағы балалар топтарына арналған күн режимініц үлгісі мына кітапта берілген: «Балалар бақшасындағы тәрбие ісінің программасы». М.,. 1978
динамиқалық стереотип арқылы қамтамасыз етіледі. Күн сайын біркелкі, белгілі бір тәртіппен қайталанып отыратын бірқатар шартты әсерлердің дәйектілігі нерв жүйесінің нығайту қасиеті осылай көрінеді. Стереотип қалыптасқанда, үйрену процесінде организм ортаға оп-оңай ерекше күш жұмсап жатпай-ақ дағдыланып алады.
Сондықтан балалар мекемесіне бірінші рет келген баланың өзі үшін жаңа ортаға үйренуіне—адаптацияға — тиісті жағдайлар жасалуын қамтамасыз ету қажет. Балалар мекемесінің жағдайына үйренгенше, ясли-бақшаға көптен келіп жүрген балаларға қарағанда «жаңадан келгендердің» салмақты мейлінше аз қосатынын, жиі ауыратынын байқаулар көрсетіп жүр. Балалардың дағдылануы әр түрлі. Мұның өзі әрбір баланың жас шамасына, оның денсаулығына, үйдегі жағдайына едәуір дәрежеде байланысты болады. Бірақ жалпы заңдылықтар да бар. 5—6 айға дейінгі балалар, әдетте, 5—6 ай толған (және 1 жыл 7—8 айға де-йінгі) балаларға қарағанда тезірек үйреніп кетеді.
Бөбектерді балалар мекемесіне апаруға біртіндеп әзірлейді. "Мысалы, үйдегі режим яслидегі режимнің үлгісімен үйлестіріледі. Топқа бір жолы көп дегенде 2—3 бала (арасына 2—'3 күн салып) қабылдау керек. Мұның өзі «жаңадан келгендерге» көбірек көңіл, бөліп, олармен танысуға, олардың бабын табуға мүмкіндік береді. Сәбидің ясли жағдайына мейлінше тез үйренуін қамтамасыз ету үшін балалар мекемесінің қызметкері сәбидің дағдылы өмір жағдайын мүмкіндігінше күрт өзгертпеу мақсатында баланың үйдегі тірйіілік жағдайларымен, оның бұрыннан қандай дағды алып, қандай әдетке қалыптасқанымен, оның қандай тамақтармен және қалай тамақтанатынымен, қалай ұйықтайтынымен және т.т. алдын ала танысуға тиіс. Баланың белгілі бір процеске жақсы көніл қоюының зор маңызы бар. Балаларды жаңа дағдыға табандылыкпен, ынталандыра, қызықтыра, еркелете отырып тәрбиелеу керек.
Режимді ұйымдастырғанда баланың жеке ерекшеліктері мен денсаулық жағдайын ескеру өте маңызды.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі балалар режимін жасағанда алдымен әрбір жастағы топтарға арналған білім» тәрбие берудің барлық түрлерін (мезгілінде тамақтандыру, серуендету, сабақ еткізу және т. т.) жоспарлау, сондай-ақ режимге енетін әрбір процестің уақыты, ұзақтығы және кезектілігі тұрақты болуын қамтамасыз ету қажет.
Түрлі жастағы балаларға арналған күн режимін жасағанда 1 бала организмінің белсенді іс-әрекет жағдайында ғана дамитыны негізге алынады. Бірақ бұл іс-әрекетті мөлшерлеп отыру қажет, бұл орайда баланың дамуы белгілі бір қиыншылықтарды жеңуді де қажет ететінін ескерген жөн. Бұл киыншылықтарға балалардың шамасы келетін және оларды онша күш жұмсамай-ақ орындай алатын болуға тиіс екендігі түсінікті. Күні бойы баланың бойындағы күш-жігер сияқты қасиеттер бірде артып, бірде төмендеп отыратынын да естен шығармау керек. Неғұрлым көп күш жұмсауды және белсенділік көрсетуді қажет ететін, яғни ұйымдастырылған сабақтар немесе түрлі ойындар сияқты процестер баланың тың кезінде — ертеңгілікте, түнгі ұйқыдан кейін және күндізгі тынығудан кейін өткізілуге тиіс екендігі белгілі. Оларды күш азырақ жұмсалатын істермен және ойындармен кезектестіріп отыру керек.
Баланың іс-әрекеті мен оның айналадағы ортаға бейімделуінің негізі дағдылануға байланысты, ал дағдыланудың басты физилогиялық механизмі шартты рефлекс болып табылады. Бала¬ларды тәрбиелеу мен үйретуде олардың дұрыс дағдылар алуын қамтамасыз етудіқ маңызы зор, өйткені балаларда шартты рефлекстер тез қалыптасады және өте берік болады.
Бала туғаннан кейінгі алғашқы айларда балалардың режимді меңгеруі мен оны физиологиялық жағынан бұлжытпай сақтауы
Әр түрлі жастағы балалар топтарына арналған күн режимініц үлгісі мына кітапта берілген: «Балалар бақшасындағы тәрбие ісінің программасы». М.,. 1978
динамиқалық стереотип арқылы қамтамасыз етіледі. Күн сайын біркелкі, белгілі бір тәртіппен қайталанып отыратын бірқатар шартты әсерлердің дәйектілігі нерв жүйесінің нығайту қасиеті осылай көрінеді. Стереотип қалыптасқанда, үйрену процесінде организм ортаға оп-оңай ерекше күш жұмсап жатпай-ақ дағдыланып алады.
Сондықтан балалар мекемесіне бірінші рет келген баланың өзі үшін жаңа ортаға үйренуіне—адаптацияға — тиісті жағдайлар жасалуын қамтамасыз ету қажет. Балалар мекемесінің жағдайына үйренгенше, ясли-бақшаға көптен келіп жүрген балаларға қарағанда «жаңадан келгендердің» салмақты мейлінше аз қосатынын, жиі ауыратынын байқаулар көрсетіп жүр. Балалардың дағдылануы әр түрлі. Мұның өзі әрбір баланың жас шамасына, оның денсаулығына, үйдегі жағдайына едәуір дәрежеде байланысты болады. Бірақ жалпы заңдылықтар да бар. 5—6 айға дейінгі балалар, әдетте, 5—6 ай толған (және 1 жыл 7—8 айға де-йінгі) балаларға қарағанда тезірек үйреніп кетеді.
Бөбектерді балалар мекемесіне апаруға біртіндеп әзірлейді. "Мысалы, үйдегі режим яслидегі режимнің үлгісімен үйлестіріледі. Топқа бір жолы көп дегенде 2—3 бала (арасына 2—'3 күн салып) қабылдау керек. Мұның өзі «жаңадан келгендерге» көбірек көңіл, бөліп, олармен танысуға, олардың бабын табуға мүмкіндік береді. Сәбидің ясли жағдайына мейлінше тез үйренуін қамтамасыз ету үшін балалар мекемесінің қызметкері сәбидің дағдылы өмір жағдайын мүмкіндігінше күрт өзгертпеу мақсатында баланың үйдегі тірйіілік жағдайларымен, оның бұрыннан қандай дағды алып, қандай әдетке қалыптасқанымен, оның қандай тамақтармен және қалай тамақтанатынымен, қалай ұйықтайтынымен және т.т. алдын ала танысуға тиіс. Баланың белгілі бір процеске жақсы көніл қоюының зор маңызы бар. Балаларды жаңа дағдыға табандылыкпен, ынталандыра, қызықтыра, еркелете отырып тәрбиелеу керек.
Режимді ұйымдастырғанда баланың жеке ерекшеліктері мен денсаулық жағдайын ескеру өте маңызды.
РСФСР Оқу министрлігінің Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі жөніндегі
басқармасы ұсынған
Автор осы құралдың мазмұнының жақсаруы жөнінде құнды пікірлер айтқан
рецензенттер Н. С. Галшиникова мен В. Руссковаға алғысын білдіреді.
Кітапта селодағы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде балаларды
тәрбиелеу мен олардың дамуына гигиеналық жағдайлар жасау жөнінде және білім-
тәрбие беру процесін гигиеналық жағынан ұйымдастыру, бөбектердің
денсаулығын сақтау мен нығайту, сыртқы ортаны ұйымдастыру туралы ұсыныстар,
тәрбиешінің ата-аналармен жұмыс істеуіне арналған материалдар берілген.
4305000000—164 С 404(05)-84 181 83
(g) Издательство Просвещение, 1980 г.
© Перевод на казахский язык, Мектеп 1984 г
ОҚЫРМАНҒА
Елімізде совет адамының денсаулығына қамқорлық жасау Советтік
Социалистік Республиқалар Одағының Конституциясында (Негізгі Заңында)
былайша баяндалған: СССР азаматтары денсаулығын сақтауға праволы.
Бұл право мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінің тегін көрсететін
білікті медициналық көмегі арқылы, азаматтарды емдеуге және денсаулығын
нығайтуға арналған мекемелер жүйесін ұлғайту арқылы кең көлемді
профилактиқалық шаралар жүргізу арқылы, айналадағы ортаны сауықтыру
жөніндегі шаралар арқылы, жеткіншек ұрпақтың денсаулығына айрықша қамқорлық
жасау арқылы қамтамасыз етіледі.
Болашақ ұрпақтың денсаулығын мықты етіп тәрбиелеу міндеттерін шешуде
балалар мекемелері ерекше роль атқарады. Бүгінгі таңда мектеп жасына
дейінгі миллиондаған балаларға қоғамдық тәрбие беру қамтылып отыр.
Бала нәресте кезінен бастап, мектепке барғанға дейін яслилер мен
бақшаларда тәрбиеленеді, сондықтан мектепке дейінгі мекемелерде баланың жан-
жақты дамуын қамтамасыз ететіндей жағдайлар жасау қажет.
Гигиеналық және педагогиқалық тұрғыдан алғанда сыртқы ортаны дұрыс
ұйымдастыру, балалардың күтімін жақсарту, режимді қатаң сақтау —
бөбектердің денсаулығын сақтау мен нығайтудың, олардың денесі мен
психикасын дамытудың міндетті шарты.
Бұл құралда балаларды селоның мектеп жасына дейінгі балалар
мекемелерінде тәрбиелеудің гигиеналық шарттары туралы білім-тәрбие беру
процесінің гигиеналық жағынан ұйымдастырылуы
Советтік Социалистік Республиқалар Одағының Конституциясы (Негізгі
Заңы). Алматы, Қазақстан баспасы, 1977, 17-бет. туралы, еліміздің ең
кішкене азаматтарының денсаулығын қорғау туралы материал беріледі, әрбір-
баланың дұрыс жетілуін қамтамасыз ететін сыртқы ортаны гигиеналық жағынан
ұйымдастыру жөніндегі талаптар айқын көрсетіледі.
Селоның мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері жоғары санитарлық
мәдениеттің үлгісі болуға және ата-аналармен тиісінше жұмыс жүргізуге,
оларды баланың денсаулығын қорғау мен нығайту туралы біліммен қаруландыруға
тиіс.
Кітапта ата-аналармен әңгімелесу үшін келтірілген материалдар
педагогтың мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу жөнінде ересектер ден
қоятын мынадай сұрақтарға жауап беруіне көмектеседі: семьяда балдырған
режимін қалай дұрыс ұйымдастыру керек? Баланы ашуланшақ болудан қайтіп
сақтау керек? Балада денсаулыққа зиянды әдеттердің бел алып кетпеуі үшін не
істеу керек? Және басқалар.
Ұсынылып отырған нұсқаулар мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің
қызметкерлеріне жас ұрпақты үйлесімді дамыту міндеттерін шешуде көмек
көрсетеді деп үміттенеміз.
БАЛА ТӘРБИЕСІ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ГИГИЕНАЛЫҚ ШАРТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
КҮН РЕЖИМІ
РЕЖИМ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
Режим — баланың дене құрылысы мен психикасының дұрыс дамуының маңызды
шарты. Режим қызбалық және енжарлық процестерін қалыпқа түсіруге, нерв
жүйесін шаршаудан қорғауға жәрдемдеседі. Белгілі бір сағатқа үйренген
балалар өмірлік маңызы бар әдет пен дағдыларға ие болады, оларда жігерлілік
сапалары қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі балалар режимін жасағанда
алдымен әрбір жастағы топтарға арналған білім тәрбие берудің барлық
түрлерін (мезгілінде тамақтандыру, серуендету, сабақ еткізу және т. т.)
жоспарлау, сондай-ақ режимге енетін әрбір процестің уақыты, ұзақтығы және
кезектілігі тұрақты болуын қамтамасыз ету қажет.
Түрлі жастағы балаларға арналған күн режимін жасағанда 1 бала
организмінің белсенді іс-әрекет жағдайында ғана дамитыны негізге алынады.
Бірақ бұл іс-әрекетті мөлшерлеп отыру қажет, бұл орайда баланың дамуы
белгілі бір қиыншылықтарды жеңуді де қажет ететінін ескерген жөн. Бұл
киыншылықтарға балалардың шамасы келетін және оларды онша күш жұмсамай-ақ
орындай алатын болуға тиіс екендігі түсінікті. Күні бойы баланың бойындағы
күш-жігер сияқты қасиеттер бірде артып, бірде төмендеп отыратынын да естен
шығармау керек. Неғұрлым көп күш жұмсауды және белсенділік көрсетуді қажет
ететін, яғни ұйымдастырылған сабақтар немесе түрлі ойындар сияқты процестер
баланың тың кезінде — ертеңгілікте, түнгі ұйқыдан кейін және күндізгі
тынығудан кейін өткізілуге тиіс екендігі белгілі. Оларды күш азырақ
жұмсалатын істермен және ойындармен кезектестіріп отыру керек.
Баланың іс-әрекеті мен оның айналадағы ортаға бейімделуінің негізі
дағдылануға байланысты, ал дағдыланудың басты физилогиялық механизмі шартты
рефлекс болып табылады. Балаларды тәрбиелеу мен үйретуде олардың дұрыс
дағдылар алуын қамтамасыз етудіқ маңызы зор, өйткені балаларда шартты
рефлекстер тез қалыптасады және өте берік болады.
Бала туғаннан кейінгі алғашқы айларда балалардың режимді меңгеруі мен
оны физиологиялық жағынан бұлжытпай сақтауы
Әр түрлі жастағы балалар топтарына арналған күн режимініц үлгісі мына
кітапта берілген: Балалар бақшасындағы тәрбие ісінің программасы. М.,.
1978
динамиқалық стереотип арқылы қамтамасыз етіледі. Күн сайын біркелкі,
белгілі бір тәртіппен қайталанып отыратын бірқатар шартты әсерлердің
дәйектілігі нерв жүйесінің нығайту қасиеті осылай көрінеді. Стереотип
қалыптасқанда, үйрену процесінде организм ортаға оп-оңай ерекше күш жұмсап
жатпай-ақ дағдыланып алады.
Сондықтан балалар мекемесіне бірінші рет келген баланың өзі үшін жаңа
ортаға үйренуіне—адаптацияға — тиісті жағдайлар жасалуын қамтамасыз ету
қажет. Балалар мекемесінің жағдайына үйренгенше, ясли-бақшаға көптен келіп
жүрген балаларға қарағанда жаңадан келгендердің салмақты мейлінше аз
қосатынын, жиі ауыратынын байқаулар көрсетіп жүр. Балалардың дағдылануы әр
түрлі. Мұның өзі әрбір баланың жас шамасына, оның денсаулығына, үйдегі
жағдайына едәуір дәрежеде байланысты болады. Бірақ жалпы заңдылықтар да
бар. 5—6 айға дейінгі балалар, әдетте, 5—6 ай толған (және 1 жыл 7—8 айға
де-йінгі) балаларға қарағанда тезірек үйреніп кетеді.
Бөбектерді балалар мекемесіне апаруға біртіндеп әзірлейді. "Мысалы,
үйдегі режим яслидегі режимнің үлгісімен үйлестіріледі. Топқа бір жолы көп
дегенде 2—3 бала (арасына 2—'3 күн салып) қабылдау керек. Мұның өзі
жаңадан келгендерге көбірек көңіл, бөліп, олармен танысуға, олардың бабын
табуға мүмкіндік береді. Сәбидің ясли жағдайына мейлінше тез үйренуін
қамтамасыз ету үшін балалар мекемесінің қызметкері сәбидің дағдылы өмір
жағдайын мүмкіндігінше күрт өзгертпеу мақсатында баланың үйдегі тірйіілік
жағдайларымен, оның бұрыннан қандай дағды алып, қандай әдетке
қалыптасқанымен, оның қандай тамақтармен және қалай тамақтанатынымен, қалай
ұйықтайтынымен және т.т. алдын ала танысуға тиіс. Баланың белгілі бір
процеске жақсы көніл қоюының зор маңызы бар. Балаларды жаңа дағдыға
табандылыкпен, ынталандыра, қызықтыра, еркелете отырып тәрбиелеу керек.
Режимді ұйымдастырғанда баланың жеке ерекшеліктері мен денсаулық
жағдайын ескеру өте маңызды.
БӨБЕКТЕР РЕЖИМІ
Бір жасқа дейінгі балалар режимінің басты элементтері — тамақтандыру,
ұйықтату, сергіту. Бұл элементтердің мөлшері мен ұзақтығы бөбектердің
дүниеге келген уақытына байланысты. 2,5 — 3 айдан бір жасқа дейінгі балалар
үш кіші топқа: 2,5—3 айдан 5— айға дейінгі, 5—6 айдан 9 айға дейінгі, 9
айдан бір жасқа дейінгі топтарға бөлінеді.
Балалар аз комплектілі мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде,
маусымдық ясли-бақшаларда, колхоздардағы балалар алаңдарында бір топқа әр
түрлі жастағы балалардың біріктірілуі жиі кездеседі. Мұндай жағдайлардың
өзінде де топтағы режим балалардың жас ерекшеліктері ескеріле отырылып
жасалуға тиіс.
Сәбилердің туған айлары әр түрлі (2—3 айдан 5—6 айға дейінгі, 5—6 айдан
9 айға дейінгі және 9 айдан бір жасқа дейінгі балалар) топтарында режимді
бір кіші топтағы балаларды сергітетін уақытта екінші кіші топтағы балалар
ұйықтап жататындай етіп жасау керек. Бөбектерді тамақтандыруды қоса
алғанның өзінде, аталған процестер уақыты жағынан сәйкес келмеуге тиіс.
Басқаша айтқанда, жас мөлшері жағынан қанша топ болса, сонша режим болуы
керек. Мұның өзі балаларды жақсы күтуге, әрбір нәрестеге көбірек көңіл
белуге мүмкіндік береді. Бір құралыптас балаларды сергітуге жақсы жағдай
жасап, басқа балалардың жақсы ұйықтауын қамтамасыз ету үшің, әр түрлі режим
сақталатын топқа екі бөлме немесе бір бөлме мен веранда болуы қажет.
Егер режим дұрыс жасалып, уақытында орындалатын болса, жас мөлшері
жағынан бірнеше кіші топ кіретін ясли топтарында барлық балалар бірден
емес, олардың бір бөлігі ғана бip мезгілде, сейілдейді, демек, бір бөлігі
ғана бақылау мен күтіп-баптауды қажет етеді. Мұның өзі қызметкердің жұмысын
белгілі бір дәрежеде жеңілдетеді және балалардың шамадан тыс қызбалануын
болдырмайды. Мысалы, таңертеңгілікте емшектегі балалар өмірін қалай
ұйымдастыруға болады? 3 айға дейінгі және 3 айдан 5—6 айға дейінгі балалар
ертеңгісін ясли-бақшаға әкелінгеннен кейін ұйықтауға жатқызылады, 6 айдан 9
айға дейінгілері қоршау ішіне орналастырылады, ал 9 айдан бір жасқа дейінгі
балаларға бірден таңертеңгі тамақ беріледі.
Тамақтандыруды ұйымдастыру
Ясли-бақшада емшектегі балалар жеке-дара тамақтандырылады және баланың
қанша айлық екені мен режиміне байланысты болады.
Балалар белгілі бір уақыт аралығында тамақтандырылуға тиіс. Балалар
алғашқы айларында түнде алты сағат үзіліс жасап әрбір 3 сағаттан кейін,
яғни тәулігіне жеті рет емізіледі. 3 айдан, 5 айға дейінгі бала ана сүтін
көбірек мөлшерде еміп алатындықтан, әрбір 3,5 сағаттан кейін алты рет
емізуге көшіріледі. 5 айдан кейін бір жасқа толғанға дейін бес рет (түнде 8
сағаттық үзіліс жасап, әрбір 4 сағат сайын) емізілетін болады.
Аналар балаларын емізу үшін белгілі бір сағатта, балалар күндізгі
ұйқыдан оянғаннан кейін ясли-бақшаға келеді. Ясли қызметкерінің міндеті —
емізерден бұрын әрбір ананың қолын щеткамен мұқият сабындап жууын, халат
киіп, орамал тартуын, емшек ұшы мен емшегінің маңын қайнаған суға немесе
бор қышқылы ерітіндісіне малынған таза мақтамен (немесе дәкемен) сүртуін
қадағалау. Стол үстінде құтыдан мақта алуға арналған қысқыш және
пайдаланылған мақта тасталатын ыдыс болуға тиіс.
Ана әрбір емізгенде балаға тек бір емшегін ғана емізеді, екіншісін
келесі жолы емізеді. Емізудің ұзақтығы әдетте 20-25 минут болады. Көптеген
балалар бұдан да тезірек, 10-l5 минуттың ішінде еміп тойып алады. Баланы
емізіп болғаннан кейін ана емшегін қайтадан жуып, оны таза матамен мұқият
сүртіп кептіруге және матаның қиындысымен немесе дәкемен жауып қоюға тиіс.
Егер ясли-бақшада емшек сүтін жинау ұйымдастырылса, бұған арналған орын
болуы керек, онда ақ клеенка жабылған стол қойылып, стол үстінде бор
қышқылының 2%-тік ерітіндісі, сүт саууға арналған стерилденген ыдыс және
сүті құйылған шөлмекті тығындайтын мақта тампон болуға тиіс.
Тамақтандырушы қолы мен емшегін емізер алдында қалай жуып, тазаласа,
сүтін сауар алдында да солай тазалауға тиіс.
Егер сауып жиналған сүт бірден пайдаланылмаса, оған термиялық өңдеу
жасалады. Бұл үшін сүт құйылып, мақта тампонмен тығындалған шөлмек су
стерилизаторына немесе ыстық су (70—80°) құйылған әдеттегі кастрюльге
салынады. Стерилизатордағы судың деңгейі шөлмектегі сүттің деңгейінен
жоғары болуға тиіс. Су қайнатылады да, сүт құйылған шөлмек онда су қайнай
бастағаннан кейін 3—5 минут ұсталады, сонан соң одан алынып, салқындатылады
да, тоңазытқышта сақталады.
Сүтін сауып өткізетін аналар емханада алдын ала тексеріліп, одан әрі
айына кем дегенде бір рет дәрігердің бақылауынан өткізіліп отыруға тиіс.
Балалардың аралас және қолдан жасалған тамақ берген кездегі
тамақтандыру режимі де шамамен алғанда емшек емізгендегі сияқты.
Аралас немесе қолдан жасалған тамақ бергенде дайын сүт қоспасы құйылған
шөлмек 35—40°-қа дейін жылытылады. Бұл үшін қоспа құйылған шөлмекті ыстық
(50—60°) суға салып, ара-тұра шайқап отырады. Бұл орайда сүт қоспасы
біркелкі температурада (35—40°) болады және өзінің бағалы қасиетін
жоғалтпайды. Балаға ыстық немесе онша жылытылмаған тамақ беpiп қоймау
жағына өте мұқият болу керек. Баланың денсаулығына мұның екеуі де зиянды.
Қоспа тікелей баланы тамақтандырардың алдында ғана жылытылады.
Шөлмектен емізу кем дегенде 8 минутқа созылады. Сүт емізілетін
емізіктің тесігі тар, ботқа емізілетін емізіктікі кеңірек болуы керек.
Тамақтандыру кезінде емшектегі баланы ана алдына алып отыру керек. Оны
кереуетте немесе қоршау ішінде де емізуге болады, бірақ қайткенде де оның
жанында болып, шөлмектің ауыз жағы сүт қоспасына үнемі толып тұратындай
етіп ұстап тұру керек. Бұлай етпеген жағдайда бала ауа жұтып, лоқсуы немесе
тіпті құсып та тастауы мүмкін. Сондықтан тамақтанып жатқан кезде баланы
жалғыз қалдыруға болмайды.
5 айдан бастап бөбек шалқайтыңқыраған күйде қасықпен тамақтандырылады.
Бала шашалып қалмау үшін ара-арасында дем алдырып отырады.
Өз бетімен қасықпен тамақ іше алатын бала биік орындыққа отырғызылады.
Мұндай жағдайда қатарынан екі баланы тамақтандыруға, алдымен біреуіне 1—2
қасық, сонан кейін екіншісіне солай беріп отыратын мүмкіндік туады. Әр
баланың қасығы да, ыдысы, да бөлек болу керектігі өзінен-өзі белгілі. Жүре
алатын (11—12 айлық) балалар жанында жақтаулы орындығы бар аласа столда
тамақтандырылады.
Сәбиге 7—8 ай толғанда оны сүт немесе су құйылған шыны ыдысты ұстауға
үйретуге болады. Бір жасқа аяқ басқан бала аздап сұйық тамақ құйылған
ыдысты өз бетімен ұстауға тиіс. Сәбиді тамақты шайнап жеуге үйрету үшін
оған тамақ ішкен кезде бір тілім кептірілген нан береді, ал овощ пюресімен
немесе ботқамен тамақтандырғанда қолына қасық ұстатады. Қасықпен өз бетімен
жеуге бір жасқа толғаннан кейін үйретіле бастайды. Егер бала тамақты өз
бетімен жеуге дер кезінде үйретілмесе, ол ұзақ уақыт бойы сұйық тамақ
ішкенді ұнататын болады, ал мұның өзі денесінің дамуына зиянды әсер етеді.
Бір жасқа жақындағанда гигиеналық дағдыларды қалыптас-тыра бастауға:
тамақ алдында қолын жуғызып, столда отырып тамақтануға, тамақты баяу,
асықпай шайнап жүтуға үйрете бас-тауға болады.
Асты жақсы қорытуда режиммен және алуан түрлІ тамақ бе румен қатар,
столды әдемілеп жасаудың да маңызы бар. Сәбидін алдына салфетка қоюға
болады. Столға барлық тамақты: бірін-ші, екінші, үшінші тағамды — бірден-
.қоймау керек. Бірінші тағам ішілгеннен кейін тәрелке алынып, сонан кейін
ғана екінші, одан соң үшінші тағам беріледі.
Сергіту
Ұйықтату мен тамақтандыру аралығындағы уақытта сәбилер-ді ойнату керек.
Бала неғүрлым ересектеу болса, оны сергітетін уақыт та соғұрлым үзағырақ,
ойынының мазмұны да күрделірек боЛады. Сондықтан бұл уақытты дұрыс
ұйымдастырудың маңызы зор. Ең кішкентайларды сергіту уақыты онша ұзақ еме£
— не бары 30—40 минут болса да, оны режимде керсетілген уақыттан ұзартудың
қажеті жоқ, ейткені баланың шаршап қалуы мүмкін.
Ең кішкентай балаларды сергіту кезінде тамақтандырылған-нан кейін
қоршау ішіне салады, онда олар ойыншықтармен — ілі-ніп қойылған
шығыршықтармен, доптармен, әр түрлі ашық бояу-лы немесе жарқырауық
ойыншықтармен — ойнайды.
Отыра алатын балаларға ойыншықтар қолына беріледі немесе қоршау ішіне
қойылады: бала доптарды, резеңкеден жасалған ойыншықтарды, сылдырайтын
ойыншықтарды оңай алады.
Балалар мекемелеріне ойыншықтар таңдағанда педагогиқалык талаптармен
қатар гигиеналық талаптарды да: ойыншықтың қан-дай материалдан істелгенін,
оның формасы, бояуы, көлемі гигие-налық талаптарға қаншалықты сай келетінін
ескеру қажет. Ойын* шық баланың шамасы келетіндей, шағын келемді болуға
тиіс. Сонымен қатар ол тым үсақ (30 мм-ден кем) болмауы керек. Бв-бектерге
үсақ ойыншықтар беру қауіпті. Олардың ойыншықты ау-зына салуы, мүрнына,
қүлағына тығуы мүмкін.
Ойыншықтың бейнесі де, боялуы да баланың жас ерекшелік-теріне сәйкес
болуға тиіс. Туғаннан кейінгі үш айда сәби т(келей ойыншықпен әлі де ойнай
алмайды. Ол ойыншықтарды қолымен ұстамайды, бар болғаны көзімен көріп
жатады. Оны, мысалы, сылдырмақтардың бояуының ашықтығы немесе дыбысы
еліктіре-
ді. Ең кішкентайлардың кереуетіне немесе қоршауына көлемді, ашық түсті
бояумен боялған шығыршықтар, шарлар, сылдырмақ-тар, құстардың, жануарлардың
ала-құла сүлбалары ілінеді. Ойын-шықтарды оларға баланың қарауына ыңғайлы
(көзінің қыли бол-мдуы үшін кеуде тұсынан кем дегенде 50—60 см қашық) етіп
ілу ерек.
3—5 айда бала еріксіз де, өз еркімен де қимылдай бас-тайды. Бұл кезеңде
онын қимылын дамыту үшін ойыншықтар ба-ланың қолы жететіндей қашықтыққа
ілінеді, сонда ол ойынщық-тарды қалай да ұстайтын болады. Ойыншықтарды
аздап алып, дүркін-дүркін алмастырып отыру керек. Олар бала қолымен ұстай
алатындай ойыншықтар болуға тиіс.
Бұл мөлшердегі бала ойыншықты енді аузына салуға талпына-ды, сондықтан
балалар мекемелерінің бояуы кетпейтін ойыншық-тарды ғана алуы керек. Бала
сындырып немесе үзіп алатын үсақ бөлшектері бар ойыншықтар сәбилерге
жарамайды. Егер бала кор-шау ішінде етпеттеп жатқызылса, ойыншықтар оның
қолы жете-тіндей жерге қойылады.
. 7—8 айлық балаларды сергіту кезінде еденге отырғызу керек. Олар
бөлменің неғүрлым жылы, жарық жеріне қойылған қор-шау ішіне
орналастырылады. Алаң биіктігі 40—45 сантиметр бо-латын қоршаумен
қоршалады; қажет болған жағдайда еденнен 5—10 см жоғары тұратындай етіліп
фанер төселеді. Фанерге (немесе еденге) киіз немесе жүн одеял төселіп,
астарлы клеенка қап-пеіі тысталады.
Қоршаудағы (манеж) ойыншықтар мен құралдар: басқышты және сырғанағы бар
кішкене төбе, жәшіктері мен сөрелері бар күранды стол, аласа шағын диван,
биіктігі 15—20 см жәшік, үл-кен доп, шағын арба және басқалар қойылады.
Еденге кұрылған қоршау баланы белсенді қимылға: еңбектеуге, түруға, шағын
ар-баны итеріп жүруге, ецбектеп жүруге, өрмелеуге және т. б. ынта-
яандырады. Бұл уақытта бебек өзін және басқа балаларды жа-рақаттап алмауы
үшін оның іс-әрекетін мүқият қадағалап отыру кажет.
9—10 айданбір-екі жасқа дейінгі балаға белсене-кимылдай алатын
ойыншықтар беріледі. Мысалы, бебек жұмырт-қаны екіге бөліп ашады, қораптың
қақпағын алады, матрешканы ашып, одан көлемі кіші басқа бірнешеуін шығарып
алады (мұны ең кішкентайларға бермеу керек). Бір жастан асқан балаларға
бүдан да гөрі алуан түрлі ойыншықтар — доптар, құрастыратын кубиктер, алуан
түрлі кішкене арбалар, итерілетін дөңгелектер жЬне басқа да доңғалақты
ойыншықтар, қуыршактар — қажет.
Біржастан асқан балалар әлі де ездері ойнай білмейді, оларды ойнауға
үйрету — ойыншықпен не істеу керек екендігін түсіндіру, корсету керек. Бұл
шамадағы бала ширақ қимылдайды, білуге қүмар болады, бірақ бір нәрсемен әлі
де ұзақ айңалыса алмайды, ұзаққа созылатын ойындар жалыктырып жібереді.л.Ба-
лаларды үйрету мен ойнатуды ұйымдастырғанда мұны ескеру керек. ' •.
10
Ұйықтату
Бала іс-әрекетпен ұзақ уақыт немесе ынталана айналысқай кезде оның ми
қабығының клетқалары шаршап, қажиды. Шаршау тіпті жаңа туған нәрестеге де
тән қасиет. Сыртқы ортаның сан-сыз кеп қоздырғыштары (дыбыстар, түс, эр
алуан заттар және т. т.) ересек адамға қарағанда балаға әлдеқайда күшті
эсер етеді, мұның өзі оның нерв клетқаларының шаршауына әкеп соғады. Еіі
жақсы демалыс — ұйқы. Ересектерге қарағанда бала ұйқыны едәуір көп қажет
етеді.
Баланың нерв жүйесінің қатты ширығуын және оның шаршау-ың болдырмау
үшін, балаларды тәрбиелегенде, ұйқы мен сергітуді дұрыс кезектестіріп
отыруды қатаң ұстану қажет. Бала неғүрлым жас болса, ол соғұрлым тез
шаршайды және оның организм! мей-лінше ұзақ уақыт тынығуды талап етеді.
Ұйықтаған кезде нерв клетқаларының жұмыс қабілеті қалпына келеді. Бала ясли-
бақша-да жеткілікті дәрежеде ұзақ ұйықтауға тиіс. Ұйқының ұзақтығы баланың
жас шамасына сәйкес белгіленеді.
Нәресте алғашқы жылы көп ұйықтайды. Сондыктан тәулік бой-ғы ұйкысының
уақыты өзгеріп отырады: 2—3 айлық балалар 18—16,5 сағат ұйықтайды, оның
10—11 сағаты түнде, күндіз б— 7 сағат (3—4 рет), арасына 1 —1,5 сағаттан
салып, 1,5—2 сағат-тан үйыктайды.
Әдетте, бала ұйқыдан оянғаннан кейін тамақ ішуге, ал эр тамақ ішкеннен
кейін бой сергітуге тиіс.
3 айдан 5—6 айға дейінгі балалар 16—16,5 сағат (күндіз 2— 1,5 сағаттан
3—4 рет) ұйықтайды, әрбір бой сергіту кезеңінін. ұзақтығы 1,5 сағаттан 2
сағатқа дейін ауытқып отырады.
5—6 айдан 9—10 айға дейінгі бала кебірек сергітіледі, сонда да ол
2—^2,5 сағат бойы ояу бола алады, ал бұл кезеңде оның ұйқыға кететін
сағаттарының жалпы мөлшері 15—16 сағат-ка жетеді, оның 5 сағатын (2—1,5
сағаттан 3 рет) күндізгі ұйқы алады. " . ' .
9—10 айдан бастап балалар күндіз 2,5—3,5 сағат сергі-тіліп, екі реттен
(ұйқының жалпы ұзақтығы 15—14,5 сағат), 1,5 жастан 2 жасқа дейін күндіз бір
рет ұйықтатылады.
Жас шамасына қарай бөлінген әрбір топта ұйқыны неғұрлым кебірек қажет
ететін әлжуаз балалар болады. Топтың жалпы ре-жимін бүзбай-ақ, ондай
балалардың ұйықтайтын уақытын үзарту қажет. Егер баланың ұйқысы бәрібір
қанбаса, оны ертерек тамақ-тандырып, ұйықтату керек.
Балалар тыныш, катты ұйықтауға жағдай жасаудың маңъі-зы өте зор.
Баланың әбден тынығуы үшін оның қандай жағдайда, ұйықтайтындығы, оның қалай
ұйықтатылып, қалай оятылатынды-ғы және т. т. тіпті де бәрібір емес.
Балалар күндіз ұйқы бөлмесінде, верандада немесе топ бел* месінде
ұйықтайды. Бұл орындардың қай-қайсысында да ұййқтау үшін гигиеналық
жағдайларды, ең алдымен таза ауаның мол Мі
ліп тұруын қамтамасыз ету қажет. Баланың жеке өзінің ыңғайлы, таза,
онша жұмсақ емес төсегі, ұйықтағанда киетін киімі болуға ти-іс. Балаларға
тым салқын немесе тым ыетық болмауы үшін ке-реуеттерді терезеге немесе
жылытқыш аспаптарға жақын қойма-сан жен. Тәрбиеші әрбір балаға еркін
жақындай алатын болуы ушін кереуеттер бір-бірінен кем дегенде 50 см қашық
қойылады.
Балаларды ұйықтатуға бір мезгілде жатқызу қажет. Бұл ретте тиісті
рефлекс қалыптасады, демек, бала тез ұйықтап кететін болады.
Ұйықтатар алдында сәбилердің мазасын алуға болмайды, әйт-песе олар
кепке дейін ұйықтай алмайды. Баланың ұйқысы ты-ныштықты қалайды. Дыбыс
жәнежарық, үй ішіндегі шу, шамжа-рығынңн, көзге түсуі және т. т.— баланың
ұйқысын бұзуы мүмкін немесе ол кепке дейін ұйықтамайды, ұйқы тәтті
болмайды, нерв жүйесі тынықпайды, сондықтан да оны сергіту кезінде
мазасызда-нуы (кінәмшіл болып, тез шаршауы) мүмкін. Сондай-ақ балаңы
тербетпеу керек, ол бұл тәсілге дағдыланып алады да, өз бетімен тез ұйықтап
кетуге үйрене алмайды.
Топта балалардың бәрі бірдей бірден ұйықтамайды, оның үсті-не олардың
ұйықтау режимдері де әр түрлі. Бірінші болып оянған бала жылап, қалғандарын
оятып жібермеуі үшін оны жұбату керек. Сәбиді дәрігердің тексеруі үшін
немесе медициналық ем колдану үшін оятуға-болмайды.
Ауаға шығарып ұйықтату (серуендету). Жылдың салқын ке-зінде балалар
мекемелерінде 1,5 жасқа дейінгі балаларды серуендету! белгілі бір
қиыншылықтар туғызады. Сондықтан олар үшін жыл бойы ауаға шығарып
ұйықтатудың ерекше маңызы бар. Таза ауа мол келіп тұратын верандада, серуен
бөлмесінде, ұйықтай-тын бөлмеде, ал жазда учаскеде (келеңкеде, жаппа
астында) ұйық-тату белгілі бір дәрежеде серуендетуді алмастыра алады,
сондық-тан да міндетті болып табылады.
. Алғашқы 2—3 айда нәресте күніне 20—30 минуттан (неғұр-лым жылы
күндері — 45—60 минуттан) 2 рет (алғашқыда аз уа-қытқа) серуендеуге
шығарылады.
Россияның орта еңірінде күн желсіз болғанда бір жасқа дейін-гі
балаларды температура 10°-тан темен болмаса, ашық ауада ұйықтатуға болады.
Сабақ
і Балдырғандармен сабақ еткізу оларды білім мен шеберлік-ке үйрету
формаларының бірі ғана емес, сонымен қатар олардыц lc-әрекетін алмастыру
болып та табылады, ол балалардың кеңіл куйін кетеруге жәрдемдеседі.
Сабақты түске дейін, балалар шаршамаған кезде жүргІзген ч жен. Кешке
карай шаршайтын болады. Балалар сабақта онша шаршамай, сертек болуы үшін
сабақ кеңілді өткізілуге тиіс, ал балдырғандар тек тықдап қана қоймай,
сонымен қатар іс-әрекет-ке қатыстырылып отырғаны жөн.
12
Сәбилерге жеке-жеке гимнастика жасату.
Гимнастика және массаж. Балалардың дұрыс дамуы үшін кіш-кене кезінде
гимнастика мен массаж жасаудың маңызы зор. Массаж организмде заттардың
алмасуын жақсартады, қан айналысын күшейтеді, терінің тыныс алу және беліп
шығару функциясын жандандыра түседі, баланың тіреу-қозғалу аппаратын
жетілдіре-ді. Әсіресе массаж баяу қозғалатын балаларға, тәбеті нашар, бұл-
шық еті бос, рахит ауруы белгілері бар балаларға қажет. Қішкене балаларға
гимнастика мен массажды дәрігер тағайындайды.
1,5—2 ай толған дені сау балалардың бәріне массаж және гимнастика
жасауға болады. Организмді тынышсыздандыратын жағ-даймен қабаттаса асқынған
аурулардың бәрінде, тері, тері астын-дағы майлы клетқалар, лимфатиқалық
түйіндер іріңдеп, сондай-ақ буын мен сүйектер ісіп ауырғанда, массаж
жасауға болмайды.
Неше айлығына қарай балалардың әрбір тобына: 1,5 айдан 3 айға дейінгі,
3 айдан 6 айға дейінгі, 6 айдан 9 айға дейінгі, 9 айдан 12 айға дейінгі
топтарға арналған жаттығулар комплексі үсы-нылады.
Сабақ басталардың алдында үй іші әбден желдетіледі. Сабақ фрамуга
(немесе желдеткіш) ашық жағдайда еткізіледі, үй ішін-дегі ауаның
температурасы 20°-тан темен болмауға тиіс. Жазды-гүні терезені ашып
тастауға немесе жел жоқта және келеңкедегі температура 22°-тан темен
болмаса, ашық ауада, келеңкеде массаж жасауға болады.
Массаж жасау үшін биіктігі 72—75 см, ені 80 см, үзындығы
13
$0—100 см стол 'керек, о л жұқалап мақта, киіз немесе жұмсақ одеял
жабылып, үс-тіңгі жағынан клеенкамен қапталуға тиіс. Массаж кезінде столға
ақ жайма немесе жаялық жайылып, ол әрбір балаға арналып ал-мастырылып
отырады. Егер мұндай стол болмаса, ені 75—80 см, үзындығы 90— 100 см ағаш
немесе фанер тақтайды иайдалануға болады- Ол баланың бос тур-ран кереуетіне
бүйір жақ-таулары жоғары көтеріліп, жақсылап бекітіліп көлде-неңінен
орнатылады.
. Сабақтың алдында бал-дырғандарды шешіндіреді. Сестра әрбір баланы
жеке-жеке сылауға кіріспес бү-рын қолын жылы сумен са-бындап мүқият жуады.
Ба-ланың нәзік терісін жара-қаттап алмау үшін аса катан сақтық шараларын
жасау қажет. Сестраның қо-
лында сағат та, сақина да болмауға, тырнақтары алынып тасталу-ға тиіс.
Тері саңылауларының бітеліп қалмауы үшін, массаж жа-саған кезде тальк
немесе вазелин қолданбаған жөн.
Сылардың нақ алдында баланы жақсылап жуындырып алу керек. Сылап жатқан
кезде сестра балалардың белсенділігін артты-ру үшін, күлдіруге тырысып,
олармен сөйлесіп тұрады. Бөбектер-дің шаршаған, мазасызданған белгілері
(баланың сезіну тонусы айқын төмендейді, бала есінейді, саусағын сор
бастайды, жылай-ды) алғаш байқалысымен-ақ, сылауды дереу тоқтату керек.
$ Дене жаттығулары және қимылды ойындар. Адам қызметінің физиологиялық
негізі — қимыл. Ол әсіресе өсіп келе жатқан орга-ниЬмге қажет. Қозғалыстың
жеткіліксіздігі, болмаса аз қозғалу баланың дамуына теріс эсер етеді.
Бір жастан асқан балалардың қимыл-қозғалысын жетілдіру жұмысын
жүргізгенде, бөбектер жоғары (төбешікке, сатыларға, басқышқа) шыкқанда,
ылдилап қойылған тақтаймен жүргенде тәрбиеші мейлінше сақ болуы қажет,
сондықтан да жабдықтар мейлінше сенімді, балалардың қауіпсіздігш қамтамасыз
ететін болуға тиіс.
Арнаулы жаттығулар табанның дұрыс дамуына көмектеседі.
\
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНП БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМІ
Мектеп\касына дейінгі баладардың күндік режимі алуан түр-лі болады және
іс-әрекеттің әр алуанын қамтиды. Бұл, бір жағы-нан, мектеп жасына дейінгі
балаларды тәрбиелеу мен үйрету жү- • йесінің талаптарына және екінщі
жағынан, жас \ерекшеліктерІ талап ететін қажеттерге байланысты болады,
Балаларды қабылдау
Балалар бакшасының қызметкері балаларды таңертеңгісін ка-былдап алуға
әзір болуға, таңертеңгі асқа дейін балалардық бос уақытын қалай
ұйымдастыруды білуге тиіс. Егер ертеңгілік балалар учаскеге жиналса,
балалармен бірге учаскені айнала жүріп, хайуанаттарды, өсімдіктерді
қадағалауға болады. Қыста жолды, дөңестерді, сырғанақ тебетін жерді
тазалау, жазда өсім-діктерге су қүюды ұйымдастырады. Бұл ретте балалардың
өте шаршамауын қадағалау керек. Егер балалар үй ішіне жиналса, оларға бұл
уақытта тыныш отырып стол ойындарын немесе құрылыс материалдарымен ойнауды,
сурет көруді ұсынады. Ол уақытта балалардың көп күш жұмсауын талап ететін
ойындар ойнату мен жұмыс істетудің қажеті жоқ. Әр балаға бірВеше секунд
болса да көңіл бөлу қажет.
Балалар бір-біріне шама-шарқына қарай көмектеседі, арнау-лы шешінетін
бөлмеге өз бетімен шешінеді (және киінеді). Эр бала өз шкафын есте сақтап,
заттарын тәртіптеп, белгілі бір орынға ілуге және қоюға тиіс. Бәрінен де
балалардың әуелі биялайын, шарфын және бас киімін шешіп, скамейкаға немесе
орындыққз қойғаны, содан соң пальтосын шешіп, оны шкафқа ілгені ыңғайлы
болады. Шарфын, биялайын (егер биялайы ылғал болмаса) және бас киімін
сөреге (өз пальтосының үстіндегі) қояды. Аяқ киімін шешу үшін бала
скамейкаға немесе орындыққа отырады. Балалар аяқ киімдерін шкафқа (төменгі
жағына, пальтосының астына) қояды, егер аяқ киімдері ылғал болса, кептіруге
береді. Рейтузын шкаф ішіндегі ілгішке іледі.
Тамақ ішуді ұйымдастыру
Балаларды тамақтандыруда рацион ғана емес, сонымен қатар әрбір тамақ
ішудің арасындағы белгілі бір уақыт мөлшерін қатаң сақтаудың, тамақ ішу мен
басқа да режимдік процестердің ара-сындағы уақытты сақтаудың маңызы бар.
Балалар тамақты белгілі бір сағатта ішуге дағдыланады. Біріншіден,
мұның өзі баланың тәбетін ашады, бұл өте маңызды (егер бала тамақты тәбеті
тартып ішсе,_ тамақ жақсы сіңеді), екіншіден, тамақты үнемі бір мезгілде
ішу балаларды тәртіпке үйретеді. Балалар мекемесінде белгіленген
таңертедгі, түскі, кешкі ас ішу мерзімі қатаң сақталуға тиіс. Балалар
тамақішетің
15
14
бөлме алдын ала желдетіледі, столдар қойылады, нанжұқалап туралады,
қасық, шанышқы, пышақтар қойылады. Ac қасығы мен пышақ ыдыстың оқ жағына,
қасық шалқасынан пышақтың жүзі ыдысқа қаратылып қойылады. Шанышқының ұшы
жоғары қаратылып, ыдыстың сол жағына қойылады. Қағаз салфетка-ларды арнаулы
ыдысқа (немесе стақанға) салып, ртолдың орта-сына қою керек. Балалар оны
қажетіне қарай алады. Естияр, балалар топтарында столды кезекшілер жасайды.
Әрбір баланын, столдағы орны белгілі болуға тиіс. Балалар бір-біріне
кедергі жасамауы үшін оларды мүмкіндігінше алшақ отыр-ғызу керек. Тамақ ішу
— балалар өміріндегі маңызды кезең.сон-дықтан оны тәрбиелік мақсатта дұрыс
пайдалану: балаларды стол бадында тәртіп сақтауға дағдылануға, тамақты
жақсылап және мұқият ішуге, ас ішетін құралдарды дұрыс пайдалануға, тамақты
қасықтың бүйірінен емес, үшынан ішуге, кесек тамақты шанышқыны ауызға тығып
жібермей, үшынан тістеп алуға, ша-нышқымен жеуге болатын тамақты (гарнирді,
котлетті, омлетті және басқаларын) қасықпен жемеуге, тамақты асықпай ішуге,
тамақты қолымен алмауға үйрету қажет. Баланы нанды стол үстіңде қиқымдамай,
еденге түсірмей жеуге үйрету керек.
Балалар тамаққа әзірленуі тиіс. Ойыннан кейінгі дабырдың .
басылмауынан, ыстық күні алысқа серуен жасаудан қайтқаннан кейінгі шаршау,
жолдастарымен талас-тартысқа келу, тамақтан-ған кездегі айқай-шу,
әбігерленушілік, үлкендердің кездейсоқ әңгямелері— осының бәрі тамақ ішуден
балаларды алаңдатады, ■' тәбетін бұзады.
Тамақ ішкен кезде балалардың өздерін еркін сезінуі үшін, трп-таіолардың
бәрінің көңіл күйінін. бір қалыптылығының маңызы зор. Мұндай жағдайдың
болуы тамақты жақсы сіңіруге жәрдемде-седі. Қатар отырған балалардың тамақ
таратқан кезде немесе та-мақ әзір болғанда сыбырласып сейлесулеріне болады.
Дауыстап немесе аузын тамаққа толтырып алып сөйлесуге рұқсат етпеу керек.
Мұндай талап қою дұрыс, орындауға болады, әдетте балалар да оцай көнеді.
Балаларды тамақты әбден шайнап жеуге үйрету керек. Бұл ау-ыз қуысының
тазаруына ғана емес, сонымен қатар жак сүйекте-рінің жақсы жетілуіне,
тістерінің дұрыс шығуына, бет әлпетінің, үйлесімді қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Тамақ ішкен кезде балаларды асыктыруға болмайды. Оларды тамақты дұрыс
ішуге үйретуге, яғни тамақты асықпай, жақсылап шаинап жұтуға, тамақ ішкен
кезде алаңдамайтындай уақытжет-кілікті болуға тиіс, ейткені асығыс ішкен
тамақ нашар қорыты-лады.
Баланы тамақ ішуге мәжбүр етуге болмайды. Тамақ ішу керек-тігі
ескертіліп, балаға жайлап, байсалды айтылуға тиіс. Тамақты нашар ішетін
баланы тәбеті жақсы балалардың жанына отыр-ғызған жақсы. Егер бала тамақты
өте баяу ішсе, ішіп болғанша-күте тұру керек.
Тамақтандырғаң кезде тәрбиеші балаларға тарелкедегі -тамақ-.
16
\ - -
тың қалХығын байқаусызда киіміне төгіп алмауы үшін, тәрелкені өзінен
әрі ,арай қисайту керек екенін түсіндіреді. Компот сүйекте-рін стол үстіне
тастай салмай, арнайы қойылған ыдысқа салу керек. Тамақ Ішіп болғаннан
кейін қасық пен айырды бос тәрелкеле-ріне салады. Баланың столдан қолына
тамақ ұстап тұруына рұк-сат етуге болмайды. Тамақ ішіп болған соң бала
аузын шайып^ басқа да гигиеналык процедураларды орындауға тиіс.
ҰЙҢЫ
Күндізгі ұйқыға түскі астан кейін бірден жатқызады. Балалар-бір жарым
сағат бойы ұйықтайды. Егер балалар ұйықтайтын арнаулы орын (ұйықтайтын
бөлме) болса, әрқайсысының тұрақты кішкене кереуеті болуға тиіс.
Ұйықтайтын бөлмелер немесе верандалар болмаған жағдайда^ балалар күндіз
топтың бөлмесінде жиналмалы төсектерде (раск-ладушқаларда) ұйықтайды.
Жиналмалы төсекке бала түзу жата' алатындай матрац теселуге тиіс. Жиналмалы
төсек жеңіл, орнық-ты болуға, қиындықсыз жиналып, жайылуға, жиналған
күйінде аз орын алуға тиіс. Бірақ балалар мекемелерінде жиналмалы кереу-
еттерді тек күндіз тынығуға ғана пайдалануға болады.
Тәулік бойы істейтін топтарда балаларды кешкі асты ішісімен бірден
ұйықтатпайды. Олар тыныш отырып ойнауға және гигиеналык талаптарды
орындауға тиіс. Егер баланы кешкі тамақтан-кейін бірден жатқызса, ол кепке
дейін ұйықтамайды, ұйқысы* ашылып кетеді, сөйтіп, түнгі тынығу өзінің игі
ықпалын едәуір-дәрежеде жоғалтады.
Түнде ұйықтау үшін әрбір баланың өзіне арналған тұрақты ке-реуеті болуы
кажет, оның төсеніші қатты, мүмкіндігінше тегіс, бас жағы көтеріқкісі жөн.
Кереуеттер бір-бірінен 50 см қашық қойыла-ды. Кереуеттердің көлемі әр
балаға лайықты болсын. 3 жасқа де-йінгі балаларға арналған кереуеттер
қоршаулы және төсегінің би-іктігі әр түрлі болуы керек. Кереуеттің үзындығы
120 см, ені 60 см,. төсегінің еденнен биіктігі 30 және 50 см. 3 жастан 7
жасқа дейінгі балаларға арналған кереуеттің үзындығы 140 см, ені 60 см,
тесегі-нін. еденнен биіктігі 30 см болуға тиіс1.
Әрбір кереуеттің жанына баланың киіміне кішкене орындық. қояды. Егер
бөлме тар болса, жеке-жеке ілгіші бар жылжымальг киім ілгіш қоюға болады.
Балалар оянғаннан кейін еденге жалан; аяқ тұрмауы үшін әрбір кереуеттің
жанына ұзыңша кілемше те-сеген жен.
Ұйықтайтын бөлмеге таза ауа ауа райы жылы болғанда тере-зеден, ал ауа
райы салқын кезде фрамугадан немесе желкөзден енеді. Желкөздер мен
фрамугалар балалардың бәрі төсекке жатқызылғаннан кейін ашылады. Ауа
неғұрлым таза және қоңыр-
1 Қараңыз: ГОСТ 19301.3—73 Мектеп жасына дейінгі балалар мебелі. Мін-
детті көлемі.
1Г
. ■ ■
салқын болса, балалар соғұрлым катты ұйықтайтын бола'ды, ол —
балалардын. денсаулығына пайдалы.
Ұйықтаған кезде бөлмеде тыныштық сақталуға тиіс Бұл кезде радионы
қосуға, орындықтарды қозғауға, қатты дауыстап сөйлесу-re болмайды. Балалар
ұйықтарда және ұйықтап жатқан кезде ^әрбиеші міндетті түрде орнында болуға
тиіс. Тәрбиеші балалар жақсы қымтаулы ма (ұйықтап жатқанда олар
тоңазымауға^ да, ыстықтамауға да тиіс), дұрыс та ынғайлы жатыр ма, бәрі де
ұйық-тады ма, бір-бірінің ұйықтауына кедергі жасап жатқан жок па, тыныш
ұйықтап жатыр ма, басын бүркеп алған жоқ па — осының бәрін қадағалап
отырады. Балаларды тұрғызуға 30 минут қалған-да желкөздер мен фрамуга ларды
жабады.
Сабақ
Әр түрлі істермен шұғылдану үшін сәбилерге 15—20 минут, мектеп жасына
дейінгі ересек балаларға 30—35 минут бәлінеді.
Оқу жұмыстары процесінде өлеңнің тексін жадында сақтап, оны дауыстап
қайталау және т. б. үшін балалардың күш жұмсауына тура келеді. Мұндай жұмыс
балаларды шаріііатпай қоймайды. Шаршау — әрбір жұмыстың заңды және болмай
қоймайтын нәти-жесі (жұмыс істемейтін орган жетілмейді), сондықтан одан
қорық-пау керек. Бірақ тәрбиеші сабақ үстінде баланың жұмыс қабілеті-нен
асып түсетін тым ұзақ немесе бір сарынды істің нәтижесінде бал*лардын
шаршап қалмауын қадағалап отырады. Ақыл-ой немесе қимыл арқылы ұзақ уақыт
бір сарынды жұмыс істегенде қашан-да ми қабының бір ғана клеткасына эсер
ете отырып, бір пунктте шоғырланатын қозудың ұзақ жинақталатыны анықталған.
Мұның озі шаршауға, тежелудің күшеюіне әкеліп соғады, ал одан соң клетқалар
тітіркендіргішті сезінуден мүлдем қалады. Сабақ не-ғүрлым ұзақ және бір
сарынды, әсіресе ми мен көзге күш жұмсау-ға байланысты болса, соғұрлым тез
шаршайды. Тынығу өте қажет. Бірак тынығу үшін үнемі толық тыныштық болуы,
ұйқы талап етілмейді. Белсенді демалыс деп аталатын жұмыс сипатын ауысты-
рып отыру керек.
Егер оқу-тәрбие процесі гигиеналық жақтан дұрыс ұйымдас-тырылса,
шаршамауға болады. Программада белгіленген тапсыр-маны орындағанда сабақтың
уақытын немесе .олардың бір күн, апта, жыл ішіндегі санын арттыруға
болмайды. Жұмыс жоспарын жасағанда сабақтардың бір сарынды болуынан қашу
өте маңызды, балаларды жұмыстың бір түрінен басқа түрлерін атқаруға ауыс-
тырып отыру қажет.
Сабақ кездерінде сырттай тежеу көзіндей есептелетін кездеисоқ
қоздырғыштарды болдырмайтындай жағдай жасалуға және, ең алдымен, тыныштық
сақталуға тиіс. Ер.есек адамдардық бөгде әңгімелеріне, музыка ойнауға, у-
шуға (үй ішін жинастырудан, ыдыс-аяқ жуудан шығатын) жол беруге болмайды,
өйткені жаңа қоздырғыштың қандайы да балаларды жұмыстан алаңдатады.
Сабақтыңаяғында балалардың іс нәтижесі темен болатынын
18
ескерген ,жөн. Ынтасын сала ойланып, ұзақ уақыт стол жаныида отыру
жұмыс қабілетін күрт темендетеді. Балалардың шаршага-ны баяу жауап
қайыруынан, босаң тартуынан, тәртіптің нашар-лауынан, қозғалып
мазасыздануынан аңғарылуы мүмкін, балалар ұзақ уақыт алаңдайтын болады,
кейбіреулері еркелікке салынады. Шаршаудан сергіту үшін тәрбиеші д е н е ш
ы н ы қ т ы р у мину-тын жоспарлайды. Сонымен катар баланың сабақтан бір
сәт ой бөлгеніне байсалдылықпен қарау керек. Бұл — шамалы тынығу сияқты
нәрсе, одан кейін бала қайтадан жұмысқа кіріседі. Екі сабақ арасындағы
үзілісте балаларға терезе жанына барып, 2— 3 минут алысқа көз жіберіп
қарауды үсыңу да пайдалы. Мұныңөзі сабақтың аяғына қарай уақытша
төмендейтін көру функциясын қалпына келтіруге жәрдемдеседі.
Сабақ өткізуге арналған орынға жарық беру. Көздің көруі алуан түрлі
себептерден, атап айтқанда, көру жұмысымен байланысты сабақтар кезінде
жарықтың жеткіліксіз болуынан нашарлауы мүм-кін. Көзге күш түсірмеуге,
демек, балалардың алыстан көрмеушілі-гінің пайда болу қаупін азайтуға
жарықтың жеткілікті болуы жәр-демдеседі. Жарықтың жеткіліксіздігі адамның
керу функциясына ғана емес, сонымен қатар жалпы жұмыс қабілетіне де эсер
етеді. Жарық жақсы түссе, соғұрлым жұмыс нәтижелі болмақ. Балалар столда
отырып жұмыс істеген кезде, олар жұмые істеп отырған барлық столдарға
жарыктың жеткілікті және біркелкі түсіп түру-ын қамтамасыз ету қажет. Бұл
үшін столдарды бөлменің еқ жарық жеріне, терезелерге жақынырақ орналастыру
керек:
Сабақтардың кепшілігінде дерлік көзге күш түсетіні белгілі. Сондықтан
жұмыс кезінде бала көзі мен столдың қашықтығы 30— 35 см болуын қадағалау
керек.
Балалар белмелерінің жарығы терезелерге ұзын, қалың перде-лер
ұсталудан, терезе шыныларына аппликациялар жапсырудан, терезе алдына
койылған биік өсімдіктерден, терезе тұсындағы.биік ағаштардың көлеңкесінен
кемиді. Барлық жарық бөлмеге түспейді, сонымен қатар жол-женекей жарықты
шаң да ұстайды. Терезеге болар-болмас шаң тұруы тікелей түсетін күн
сәулесінің 25%-іне дейінін түтып қалатыны, ал егер әйнек сирек сүртіліп,
жуылатын болса, жарық 40—50%-ке дейін кемитіні анықталған.
Терезе әйнегінің жарық еткізгіштігі булану мен мұз қатудан да' кемиді,
бүған кейде бөлме ішінің тым ылғалдылығы себеп болады.
Күзгі-қысқы кезеңде күндіз жарық жеткіліксіз болса, жасанды жарықты
қосу қажет. Жасанды жарық жеткілікті, біркелкі болуы, көзге шағылыспауы
керек. Жасанды жарық үшін қызуы күшті немесе люминесцентті лампалар
қолданылады.
Арматурамен көлегейленбеген лампа көзге шағылысып, жаркырап тұрады,
мұның өзі көзге зиянды. Лампаны тиісті арматурамен көлегейлеу керек. Жарық
беретін арматура сәулені біркелкі шашыратып түсіруге тиіс. Жарык беретін
арматурамен қапталған жарық көзі шырақ деп аталады. Жарық бөлу сипатына
қарай шырақтар мынадай үш топқа бөлінеді:
жарықты тура түсіретін шырақтар, олар жарық ағысының ке-ңінде 90%-ін
бөлменің төменгі жағына бағыттайды, түсетін көленке айқын болады;
19
Фильмоскоігтың экранная кашыктығы мен орындықтардың бірінші к.атарынан
экранға дейінгі кашықтығын 164-беттегі кестеге сәйкес етіп алу ұсынылады.
Балалардың көзін үнемі медициналық тексеруден өткізіп' отыру қажет.
Дене шынықтыру. Дене тәрбиесінің аса маңызды міндеті — баланың
моторикасын (қимылын) дер кезінде дамыту. Белсенді қимылдаудың арқасында
баланың аса маңызды ішкі органдары-ның: жүректің, қан тамырларының,
өкпесінің, орталық нерв жүйе-сінің қызметі жетілдіріледі, организмдегі
физиологиялық процес-тердің жақсы жүруі қамтамасыз етіледі. Денені унемі
шыныкты-рып отыру өмірлік қажетті қимылдар жасай білу мен оған дағдыланудың
қалыптасуына, қимылдағанда тірек болатын аппаратный дамуы мен нығаюына,
мүсіннің бұзылуын болдырмауға жәрдемдеседі.
Таңертеңгілік гимнастика. Балалардың денсаулығы үшін таңер-теңгі
гигиеналық гимнастиканың зор маңызы бар. Ол дене шынык;-тырумен айналысудың
міндетті формасы болып табылады. Оны қыста желдеткіш ашылып тасталған,
ауасы жақсылап тазартылған бөлмеде, жылдың жылы шақтарында көк балаусалы
учаскеде (алаңда) еткізеді. Таңертеңгі гимнастика сабақтарын өткізу үшін
балалардың киімі жеңіл болуға тиіс: трусы, майка, спорт тапочка-сын (чешка)
киюлері керек.
Гимнастикада жүру, жүгіру, жекелеген бұлшық еттерді дамыту-ғаэдрналған
алуан түрлі жаттығулар қамтылады.
Дене шынықтыру сабақтары. Іс жүзінде дені сау балалардың бәрі дене
шынықтырумен айналысуға міндетті. Ол сабақтар жыл бойы барлық топтарда бір
мезгілде аптасына 2 рет өткізіледі. Дәрі-гер (немесе медициналык сестра)
дене шынықтыру сабақтарының, таңертеңгі гимнастиканың өткізілуін, қимылды
ойындарды, спорт ойындарын дәрігерлік-педагогиқалық жағынан бақылауды
жүзеге асыра отырып, олардың еткізілу жоспарларымен танысып шығуға,
сабақтардың жоспары мен мазмұны белгілі бір жас топтарындағы балаларға
арналған программаның талаптарына, олардың даярлық дәрежесіне сәйкес
келетін-келмейтіндігін атап көрсетуге тиіс. Дәрі-гер (немесе медициналык,
сестра) ара-тұра сабақтарға қатысып, сабақтардың мазмұнына, сабақтардың
балалар организмінің жас шамасына және функциоңалдык мүмкіндікте_ріне сай
болуына бақылау жасайды, сондай-ақ тәрбиеші балалардың мүсінін жәие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
басқармасы ұсынған
Автор осы құралдың мазмұнының жақсаруы жөнінде құнды пікірлер айтқан
рецензенттер Н. С. Галшиникова мен В. Руссковаға алғысын білдіреді.
Кітапта селодағы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде балаларды
тәрбиелеу мен олардың дамуына гигиеналық жағдайлар жасау жөнінде және білім-
тәрбие беру процесін гигиеналық жағынан ұйымдастыру, бөбектердің
денсаулығын сақтау мен нығайту, сыртқы ортаны ұйымдастыру туралы ұсыныстар,
тәрбиешінің ата-аналармен жұмыс істеуіне арналған материалдар берілген.
4305000000—164 С 404(05)-84 181 83
(g) Издательство Просвещение, 1980 г.
© Перевод на казахский язык, Мектеп 1984 г
ОҚЫРМАНҒА
Елімізде совет адамының денсаулығына қамқорлық жасау Советтік
Социалистік Республиқалар Одағының Конституциясында (Негізгі Заңында)
былайша баяндалған: СССР азаматтары денсаулығын сақтауға праволы.
Бұл право мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінің тегін көрсететін
білікті медициналық көмегі арқылы, азаматтарды емдеуге және денсаулығын
нығайтуға арналған мекемелер жүйесін ұлғайту арқылы кең көлемді
профилактиқалық шаралар жүргізу арқылы, айналадағы ортаны сауықтыру
жөніндегі шаралар арқылы, жеткіншек ұрпақтың денсаулығына айрықша қамқорлық
жасау арқылы қамтамасыз етіледі.
Болашақ ұрпақтың денсаулығын мықты етіп тәрбиелеу міндеттерін шешуде
балалар мекемелері ерекше роль атқарады. Бүгінгі таңда мектеп жасына
дейінгі миллиондаған балаларға қоғамдық тәрбие беру қамтылып отыр.
Бала нәресте кезінен бастап, мектепке барғанға дейін яслилер мен
бақшаларда тәрбиеленеді, сондықтан мектепке дейінгі мекемелерде баланың жан-
жақты дамуын қамтамасыз ететіндей жағдайлар жасау қажет.
Гигиеналық және педагогиқалық тұрғыдан алғанда сыртқы ортаны дұрыс
ұйымдастыру, балалардың күтімін жақсарту, режимді қатаң сақтау —
бөбектердің денсаулығын сақтау мен нығайтудың, олардың денесі мен
психикасын дамытудың міндетті шарты.
Бұл құралда балаларды селоның мектеп жасына дейінгі балалар
мекемелерінде тәрбиелеудің гигиеналық шарттары туралы білім-тәрбие беру
процесінің гигиеналық жағынан ұйымдастырылуы
Советтік Социалистік Республиқалар Одағының Конституциясы (Негізгі
Заңы). Алматы, Қазақстан баспасы, 1977, 17-бет. туралы, еліміздің ең
кішкене азаматтарының денсаулығын қорғау туралы материал беріледі, әрбір-
баланың дұрыс жетілуін қамтамасыз ететін сыртқы ортаны гигиеналық жағынан
ұйымдастыру жөніндегі талаптар айқын көрсетіледі.
Селоның мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері жоғары санитарлық
мәдениеттің үлгісі болуға және ата-аналармен тиісінше жұмыс жүргізуге,
оларды баланың денсаулығын қорғау мен нығайту туралы біліммен қаруландыруға
тиіс.
Кітапта ата-аналармен әңгімелесу үшін келтірілген материалдар
педагогтың мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу жөнінде ересектер ден
қоятын мынадай сұрақтарға жауап беруіне көмектеседі: семьяда балдырған
режимін қалай дұрыс ұйымдастыру керек? Баланы ашуланшақ болудан қайтіп
сақтау керек? Балада денсаулыққа зиянды әдеттердің бел алып кетпеуі үшін не
істеу керек? Және басқалар.
Ұсынылып отырған нұсқаулар мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің
қызметкерлеріне жас ұрпақты үйлесімді дамыту міндеттерін шешуде көмек
көрсетеді деп үміттенеміз.
БАЛА ТӘРБИЕСІ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ГИГИЕНАЛЫҚ ШАРТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
КҮН РЕЖИМІ
РЕЖИМ ЖӘНЕ БАЛАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ
Режим — баланың дене құрылысы мен психикасының дұрыс дамуының маңызды
шарты. Режим қызбалық және енжарлық процестерін қалыпқа түсіруге, нерв
жүйесін шаршаудан қорғауға жәрдемдеседі. Белгілі бір сағатқа үйренген
балалар өмірлік маңызы бар әдет пен дағдыларға ие болады, оларда жігерлілік
сапалары қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі балалар режимін жасағанда
алдымен әрбір жастағы топтарға арналған білім тәрбие берудің барлық
түрлерін (мезгілінде тамақтандыру, серуендету, сабақ еткізу және т. т.)
жоспарлау, сондай-ақ режимге енетін әрбір процестің уақыты, ұзақтығы және
кезектілігі тұрақты болуын қамтамасыз ету қажет.
Түрлі жастағы балаларға арналған күн режимін жасағанда 1 бала
организмінің белсенді іс-әрекет жағдайында ғана дамитыны негізге алынады.
Бірақ бұл іс-әрекетті мөлшерлеп отыру қажет, бұл орайда баланың дамуы
белгілі бір қиыншылықтарды жеңуді де қажет ететінін ескерген жөн. Бұл
киыншылықтарға балалардың шамасы келетін және оларды онша күш жұмсамай-ақ
орындай алатын болуға тиіс екендігі түсінікті. Күні бойы баланың бойындағы
күш-жігер сияқты қасиеттер бірде артып, бірде төмендеп отыратынын да естен
шығармау керек. Неғұрлым көп күш жұмсауды және белсенділік көрсетуді қажет
ететін, яғни ұйымдастырылған сабақтар немесе түрлі ойындар сияқты процестер
баланың тың кезінде — ертеңгілікте, түнгі ұйқыдан кейін және күндізгі
тынығудан кейін өткізілуге тиіс екендігі белгілі. Оларды күш азырақ
жұмсалатын істермен және ойындармен кезектестіріп отыру керек.
Баланың іс-әрекеті мен оның айналадағы ортаға бейімделуінің негізі
дағдылануға байланысты, ал дағдыланудың басты физилогиялық механизмі шартты
рефлекс болып табылады. Балаларды тәрбиелеу мен үйретуде олардың дұрыс
дағдылар алуын қамтамасыз етудіқ маңызы зор, өйткені балаларда шартты
рефлекстер тез қалыптасады және өте берік болады.
Бала туғаннан кейінгі алғашқы айларда балалардың режимді меңгеруі мен
оны физиологиялық жағынан бұлжытпай сақтауы
Әр түрлі жастағы балалар топтарына арналған күн режимініц үлгісі мына
кітапта берілген: Балалар бақшасындағы тәрбие ісінің программасы. М.,.
1978
динамиқалық стереотип арқылы қамтамасыз етіледі. Күн сайын біркелкі,
белгілі бір тәртіппен қайталанып отыратын бірқатар шартты әсерлердің
дәйектілігі нерв жүйесінің нығайту қасиеті осылай көрінеді. Стереотип
қалыптасқанда, үйрену процесінде организм ортаға оп-оңай ерекше күш жұмсап
жатпай-ақ дағдыланып алады.
Сондықтан балалар мекемесіне бірінші рет келген баланың өзі үшін жаңа
ортаға үйренуіне—адаптацияға — тиісті жағдайлар жасалуын қамтамасыз ету
қажет. Балалар мекемесінің жағдайына үйренгенше, ясли-бақшаға көптен келіп
жүрген балаларға қарағанда жаңадан келгендердің салмақты мейлінше аз
қосатынын, жиі ауыратынын байқаулар көрсетіп жүр. Балалардың дағдылануы әр
түрлі. Мұның өзі әрбір баланың жас шамасына, оның денсаулығына, үйдегі
жағдайына едәуір дәрежеде байланысты болады. Бірақ жалпы заңдылықтар да
бар. 5—6 айға дейінгі балалар, әдетте, 5—6 ай толған (және 1 жыл 7—8 айға
де-йінгі) балаларға қарағанда тезірек үйреніп кетеді.
Бөбектерді балалар мекемесіне апаруға біртіндеп әзірлейді. "Мысалы,
үйдегі режим яслидегі режимнің үлгісімен үйлестіріледі. Топқа бір жолы көп
дегенде 2—3 бала (арасына 2—'3 күн салып) қабылдау керек. Мұның өзі
жаңадан келгендерге көбірек көңіл, бөліп, олармен танысуға, олардың бабын
табуға мүмкіндік береді. Сәбидің ясли жағдайына мейлінше тез үйренуін
қамтамасыз ету үшін балалар мекемесінің қызметкері сәбидің дағдылы өмір
жағдайын мүмкіндігінше күрт өзгертпеу мақсатында баланың үйдегі тірйіілік
жағдайларымен, оның бұрыннан қандай дағды алып, қандай әдетке
қалыптасқанымен, оның қандай тамақтармен және қалай тамақтанатынымен, қалай
ұйықтайтынымен және т.т. алдын ала танысуға тиіс. Баланың белгілі бір
процеске жақсы көніл қоюының зор маңызы бар. Балаларды жаңа дағдыға
табандылыкпен, ынталандыра, қызықтыра, еркелете отырып тәрбиелеу керек.
Режимді ұйымдастырғанда баланың жеке ерекшеліктері мен денсаулық
жағдайын ескеру өте маңызды.
БӨБЕКТЕР РЕЖИМІ
Бір жасқа дейінгі балалар режимінің басты элементтері — тамақтандыру,
ұйықтату, сергіту. Бұл элементтердің мөлшері мен ұзақтығы бөбектердің
дүниеге келген уақытына байланысты. 2,5 — 3 айдан бір жасқа дейінгі балалар
үш кіші топқа: 2,5—3 айдан 5— айға дейінгі, 5—6 айдан 9 айға дейінгі, 9
айдан бір жасқа дейінгі топтарға бөлінеді.
Балалар аз комплектілі мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде,
маусымдық ясли-бақшаларда, колхоздардағы балалар алаңдарында бір топқа әр
түрлі жастағы балалардың біріктірілуі жиі кездеседі. Мұндай жағдайлардың
өзінде де топтағы режим балалардың жас ерекшеліктері ескеріле отырылып
жасалуға тиіс.
Сәбилердің туған айлары әр түрлі (2—3 айдан 5—6 айға дейінгі, 5—6 айдан
9 айға дейінгі және 9 айдан бір жасқа дейінгі балалар) топтарында режимді
бір кіші топтағы балаларды сергітетін уақытта екінші кіші топтағы балалар
ұйықтап жататындай етіп жасау керек. Бөбектерді тамақтандыруды қоса
алғанның өзінде, аталған процестер уақыты жағынан сәйкес келмеуге тиіс.
Басқаша айтқанда, жас мөлшері жағынан қанша топ болса, сонша режим болуы
керек. Мұның өзі балаларды жақсы күтуге, әрбір нәрестеге көбірек көңіл
белуге мүмкіндік береді. Бір құралыптас балаларды сергітуге жақсы жағдай
жасап, басқа балалардың жақсы ұйықтауын қамтамасыз ету үшің, әр түрлі режим
сақталатын топқа екі бөлме немесе бір бөлме мен веранда болуы қажет.
Егер режим дұрыс жасалып, уақытында орындалатын болса, жас мөлшері
жағынан бірнеше кіші топ кіретін ясли топтарында барлық балалар бірден
емес, олардың бір бөлігі ғана бip мезгілде, сейілдейді, демек, бір бөлігі
ғана бақылау мен күтіп-баптауды қажет етеді. Мұның өзі қызметкердің жұмысын
белгілі бір дәрежеде жеңілдетеді және балалардың шамадан тыс қызбалануын
болдырмайды. Мысалы, таңертеңгілікте емшектегі балалар өмірін қалай
ұйымдастыруға болады? 3 айға дейінгі және 3 айдан 5—6 айға дейінгі балалар
ертеңгісін ясли-бақшаға әкелінгеннен кейін ұйықтауға жатқызылады, 6 айдан 9
айға дейінгілері қоршау ішіне орналастырылады, ал 9 айдан бір жасқа дейінгі
балаларға бірден таңертеңгі тамақ беріледі.
Тамақтандыруды ұйымдастыру
Ясли-бақшада емшектегі балалар жеке-дара тамақтандырылады және баланың
қанша айлық екені мен режиміне байланысты болады.
Балалар белгілі бір уақыт аралығында тамақтандырылуға тиіс. Балалар
алғашқы айларында түнде алты сағат үзіліс жасап әрбір 3 сағаттан кейін,
яғни тәулігіне жеті рет емізіледі. 3 айдан, 5 айға дейінгі бала ана сүтін
көбірек мөлшерде еміп алатындықтан, әрбір 3,5 сағаттан кейін алты рет
емізуге көшіріледі. 5 айдан кейін бір жасқа толғанға дейін бес рет (түнде 8
сағаттық үзіліс жасап, әрбір 4 сағат сайын) емізілетін болады.
Аналар балаларын емізу үшін белгілі бір сағатта, балалар күндізгі
ұйқыдан оянғаннан кейін ясли-бақшаға келеді. Ясли қызметкерінің міндеті —
емізерден бұрын әрбір ананың қолын щеткамен мұқият сабындап жууын, халат
киіп, орамал тартуын, емшек ұшы мен емшегінің маңын қайнаған суға немесе
бор қышқылы ерітіндісіне малынған таза мақтамен (немесе дәкемен) сүртуін
қадағалау. Стол үстінде құтыдан мақта алуға арналған қысқыш және
пайдаланылған мақта тасталатын ыдыс болуға тиіс.
Ана әрбір емізгенде балаға тек бір емшегін ғана емізеді, екіншісін
келесі жолы емізеді. Емізудің ұзақтығы әдетте 20-25 минут болады. Көптеген
балалар бұдан да тезірек, 10-l5 минуттың ішінде еміп тойып алады. Баланы
емізіп болғаннан кейін ана емшегін қайтадан жуып, оны таза матамен мұқият
сүртіп кептіруге және матаның қиындысымен немесе дәкемен жауып қоюға тиіс.
Егер ясли-бақшада емшек сүтін жинау ұйымдастырылса, бұған арналған орын
болуы керек, онда ақ клеенка жабылған стол қойылып, стол үстінде бор
қышқылының 2%-тік ерітіндісі, сүт саууға арналған стерилденген ыдыс және
сүті құйылған шөлмекті тығындайтын мақта тампон болуға тиіс.
Тамақтандырушы қолы мен емшегін емізер алдында қалай жуып, тазаласа,
сүтін сауар алдында да солай тазалауға тиіс.
Егер сауып жиналған сүт бірден пайдаланылмаса, оған термиялық өңдеу
жасалады. Бұл үшін сүт құйылып, мақта тампонмен тығындалған шөлмек су
стерилизаторына немесе ыстық су (70—80°) құйылған әдеттегі кастрюльге
салынады. Стерилизатордағы судың деңгейі шөлмектегі сүттің деңгейінен
жоғары болуға тиіс. Су қайнатылады да, сүт құйылған шөлмек онда су қайнай
бастағаннан кейін 3—5 минут ұсталады, сонан соң одан алынып, салқындатылады
да, тоңазытқышта сақталады.
Сүтін сауып өткізетін аналар емханада алдын ала тексеріліп, одан әрі
айына кем дегенде бір рет дәрігердің бақылауынан өткізіліп отыруға тиіс.
Балалардың аралас және қолдан жасалған тамақ берген кездегі
тамақтандыру режимі де шамамен алғанда емшек емізгендегі сияқты.
Аралас немесе қолдан жасалған тамақ бергенде дайын сүт қоспасы құйылған
шөлмек 35—40°-қа дейін жылытылады. Бұл үшін қоспа құйылған шөлмекті ыстық
(50—60°) суға салып, ара-тұра шайқап отырады. Бұл орайда сүт қоспасы
біркелкі температурада (35—40°) болады және өзінің бағалы қасиетін
жоғалтпайды. Балаға ыстық немесе онша жылытылмаған тамақ беpiп қоймау
жағына өте мұқият болу керек. Баланың денсаулығына мұның екеуі де зиянды.
Қоспа тікелей баланы тамақтандырардың алдында ғана жылытылады.
Шөлмектен емізу кем дегенде 8 минутқа созылады. Сүт емізілетін
емізіктің тесігі тар, ботқа емізілетін емізіктікі кеңірек болуы керек.
Тамақтандыру кезінде емшектегі баланы ана алдына алып отыру керек. Оны
кереуетте немесе қоршау ішінде де емізуге болады, бірақ қайткенде де оның
жанында болып, шөлмектің ауыз жағы сүт қоспасына үнемі толып тұратындай
етіп ұстап тұру керек. Бұлай етпеген жағдайда бала ауа жұтып, лоқсуы немесе
тіпті құсып та тастауы мүмкін. Сондықтан тамақтанып жатқан кезде баланы
жалғыз қалдыруға болмайды.
5 айдан бастап бөбек шалқайтыңқыраған күйде қасықпен тамақтандырылады.
Бала шашалып қалмау үшін ара-арасында дем алдырып отырады.
Өз бетімен қасықпен тамақ іше алатын бала биік орындыққа отырғызылады.
Мұндай жағдайда қатарынан екі баланы тамақтандыруға, алдымен біреуіне 1—2
қасық, сонан кейін екіншісіне солай беріп отыратын мүмкіндік туады. Әр
баланың қасығы да, ыдысы, да бөлек болу керектігі өзінен-өзі белгілі. Жүре
алатын (11—12 айлық) балалар жанында жақтаулы орындығы бар аласа столда
тамақтандырылады.
Сәбиге 7—8 ай толғанда оны сүт немесе су құйылған шыны ыдысты ұстауға
үйретуге болады. Бір жасқа аяқ басқан бала аздап сұйық тамақ құйылған
ыдысты өз бетімен ұстауға тиіс. Сәбиді тамақты шайнап жеуге үйрету үшін
оған тамақ ішкен кезде бір тілім кептірілген нан береді, ал овощ пюресімен
немесе ботқамен тамақтандырғанда қолына қасық ұстатады. Қасықпен өз бетімен
жеуге бір жасқа толғаннан кейін үйретіле бастайды. Егер бала тамақты өз
бетімен жеуге дер кезінде үйретілмесе, ол ұзақ уақыт бойы сұйық тамақ
ішкенді ұнататын болады, ал мұның өзі денесінің дамуына зиянды әсер етеді.
Бір жасқа жақындағанда гигиеналық дағдыларды қалыптас-тыра бастауға:
тамақ алдында қолын жуғызып, столда отырып тамақтануға, тамақты баяу,
асықпай шайнап жүтуға үйрете бас-тауға болады.
Асты жақсы қорытуда режиммен және алуан түрлІ тамақ бе румен қатар,
столды әдемілеп жасаудың да маңызы бар. Сәбидін алдына салфетка қоюға
болады. Столға барлық тамақты: бірін-ші, екінші, үшінші тағамды — бірден-
.қоймау керек. Бірінші тағам ішілгеннен кейін тәрелке алынып, сонан кейін
ғана екінші, одан соң үшінші тағам беріледі.
Сергіту
Ұйықтату мен тамақтандыру аралығындағы уақытта сәбилер-ді ойнату керек.
Бала неғүрлым ересектеу болса, оны сергітетін уақыт та соғұрлым үзағырақ,
ойынының мазмұны да күрделірек боЛады. Сондықтан бұл уақытты дұрыс
ұйымдастырудың маңызы зор. Ең кішкентайларды сергіту уақыты онша ұзақ еме£
— не бары 30—40 минут болса да, оны режимде керсетілген уақыттан ұзартудың
қажеті жоқ, ейткені баланың шаршап қалуы мүмкін.
Ең кішкентай балаларды сергіту кезінде тамақтандырылған-нан кейін
қоршау ішіне салады, онда олар ойыншықтармен — ілі-ніп қойылған
шығыршықтармен, доптармен, әр түрлі ашық бояу-лы немесе жарқырауық
ойыншықтармен — ойнайды.
Отыра алатын балаларға ойыншықтар қолына беріледі немесе қоршау ішіне
қойылады: бала доптарды, резеңкеден жасалған ойыншықтарды, сылдырайтын
ойыншықтарды оңай алады.
Балалар мекемелеріне ойыншықтар таңдағанда педагогиқалык талаптармен
қатар гигиеналық талаптарды да: ойыншықтың қан-дай материалдан істелгенін,
оның формасы, бояуы, көлемі гигие-налық талаптарға қаншалықты сай келетінін
ескеру қажет. Ойын* шық баланың шамасы келетіндей, шағын келемді болуға
тиіс. Сонымен қатар ол тым үсақ (30 мм-ден кем) болмауы керек. Бв-бектерге
үсақ ойыншықтар беру қауіпті. Олардың ойыншықты ау-зына салуы, мүрнына,
қүлағына тығуы мүмкін.
Ойыншықтың бейнесі де, боялуы да баланың жас ерекшелік-теріне сәйкес
болуға тиіс. Туғаннан кейінгі үш айда сәби т(келей ойыншықпен әлі де ойнай
алмайды. Ол ойыншықтарды қолымен ұстамайды, бар болғаны көзімен көріп
жатады. Оны, мысалы, сылдырмақтардың бояуының ашықтығы немесе дыбысы
еліктіре-
ді. Ең кішкентайлардың кереуетіне немесе қоршауына көлемді, ашық түсті
бояумен боялған шығыршықтар, шарлар, сылдырмақ-тар, құстардың, жануарлардың
ала-құла сүлбалары ілінеді. Ойын-шықтарды оларға баланың қарауына ыңғайлы
(көзінің қыли бол-мдуы үшін кеуде тұсынан кем дегенде 50—60 см қашық) етіп
ілу ерек.
3—5 айда бала еріксіз де, өз еркімен де қимылдай бас-тайды. Бұл кезеңде
онын қимылын дамыту үшін ойыншықтар ба-ланың қолы жететіндей қашықтыққа
ілінеді, сонда ол ойынщық-тарды қалай да ұстайтын болады. Ойыншықтарды
аздап алып, дүркін-дүркін алмастырып отыру керек. Олар бала қолымен ұстай
алатындай ойыншықтар болуға тиіс.
Бұл мөлшердегі бала ойыншықты енді аузына салуға талпына-ды, сондықтан
балалар мекемелерінің бояуы кетпейтін ойыншық-тарды ғана алуы керек. Бала
сындырып немесе үзіп алатын үсақ бөлшектері бар ойыншықтар сәбилерге
жарамайды. Егер бала кор-шау ішінде етпеттеп жатқызылса, ойыншықтар оның
қолы жете-тіндей жерге қойылады.
. 7—8 айлық балаларды сергіту кезінде еденге отырғызу керек. Олар
бөлменің неғүрлым жылы, жарық жеріне қойылған қор-шау ішіне
орналастырылады. Алаң биіктігі 40—45 сантиметр бо-латын қоршаумен
қоршалады; қажет болған жағдайда еденнен 5—10 см жоғары тұратындай етіліп
фанер төселеді. Фанерге (немесе еденге) киіз немесе жүн одеял төселіп,
астарлы клеенка қап-пеіі тысталады.
Қоршаудағы (манеж) ойыншықтар мен құралдар: басқышты және сырғанағы бар
кішкене төбе, жәшіктері мен сөрелері бар күранды стол, аласа шағын диван,
биіктігі 15—20 см жәшік, үл-кен доп, шағын арба және басқалар қойылады.
Еденге кұрылған қоршау баланы белсенді қимылға: еңбектеуге, түруға, шағын
ар-баны итеріп жүруге, ецбектеп жүруге, өрмелеуге және т. б. ынта-
яандырады. Бұл уақытта бебек өзін және басқа балаларды жа-рақаттап алмауы
үшін оның іс-әрекетін мүқият қадағалап отыру кажет.
9—10 айданбір-екі жасқа дейінгі балаға белсене-кимылдай алатын
ойыншықтар беріледі. Мысалы, бебек жұмырт-қаны екіге бөліп ашады, қораптың
қақпағын алады, матрешканы ашып, одан көлемі кіші басқа бірнешеуін шығарып
алады (мұны ең кішкентайларға бермеу керек). Бір жастан асқан балаларға
бүдан да гөрі алуан түрлі ойыншықтар — доптар, құрастыратын кубиктер, алуан
түрлі кішкене арбалар, итерілетін дөңгелектер жЬне басқа да доңғалақты
ойыншықтар, қуыршактар — қажет.
Біржастан асқан балалар әлі де ездері ойнай білмейді, оларды ойнауға
үйрету — ойыншықпен не істеу керек екендігін түсіндіру, корсету керек. Бұл
шамадағы бала ширақ қимылдайды, білуге қүмар болады, бірақ бір нәрсемен әлі
де ұзақ айңалыса алмайды, ұзаққа созылатын ойындар жалыктырып жібереді.л.Ба-
лаларды үйрету мен ойнатуды ұйымдастырғанда мұны ескеру керек. ' •.
10
Ұйықтату
Бала іс-әрекетпен ұзақ уақыт немесе ынталана айналысқай кезде оның ми
қабығының клетқалары шаршап, қажиды. Шаршау тіпті жаңа туған нәрестеге де
тән қасиет. Сыртқы ортаның сан-сыз кеп қоздырғыштары (дыбыстар, түс, эр
алуан заттар және т. т.) ересек адамға қарағанда балаға әлдеқайда күшті
эсер етеді, мұның өзі оның нерв клетқаларының шаршауына әкеп соғады. Еіі
жақсы демалыс — ұйқы. Ересектерге қарағанда бала ұйқыны едәуір көп қажет
етеді.
Баланың нерв жүйесінің қатты ширығуын және оның шаршау-ың болдырмау
үшін, балаларды тәрбиелегенде, ұйқы мен сергітуді дұрыс кезектестіріп
отыруды қатаң ұстану қажет. Бала неғүрлым жас болса, ол соғұрлым тез
шаршайды және оның организм! мей-лінше ұзақ уақыт тынығуды талап етеді.
Ұйықтаған кезде нерв клетқаларының жұмыс қабілеті қалпына келеді. Бала ясли-
бақша-да жеткілікті дәрежеде ұзақ ұйықтауға тиіс. Ұйқының ұзақтығы баланың
жас шамасына сәйкес белгіленеді.
Нәресте алғашқы жылы көп ұйықтайды. Сондыктан тәулік бой-ғы ұйкысының
уақыты өзгеріп отырады: 2—3 айлық балалар 18—16,5 сағат ұйықтайды, оның
10—11 сағаты түнде, күндіз б— 7 сағат (3—4 рет), арасына 1 —1,5 сағаттан
салып, 1,5—2 сағат-тан үйыктайды.
Әдетте, бала ұйқыдан оянғаннан кейін тамақ ішуге, ал эр тамақ ішкеннен
кейін бой сергітуге тиіс.
3 айдан 5—6 айға дейінгі балалар 16—16,5 сағат (күндіз 2— 1,5 сағаттан
3—4 рет) ұйықтайды, әрбір бой сергіту кезеңінін. ұзақтығы 1,5 сағаттан 2
сағатқа дейін ауытқып отырады.
5—6 айдан 9—10 айға дейінгі бала кебірек сергітіледі, сонда да ол
2—^2,5 сағат бойы ояу бола алады, ал бұл кезеңде оның ұйқыға кететін
сағаттарының жалпы мөлшері 15—16 сағат-ка жетеді, оның 5 сағатын (2—1,5
сағаттан 3 рет) күндізгі ұйқы алады. " . ' .
9—10 айдан бастап балалар күндіз 2,5—3,5 сағат сергі-тіліп, екі реттен
(ұйқының жалпы ұзақтығы 15—14,5 сағат), 1,5 жастан 2 жасқа дейін күндіз бір
рет ұйықтатылады.
Жас шамасына қарай бөлінген әрбір топта ұйқыны неғұрлым кебірек қажет
ететін әлжуаз балалар болады. Топтың жалпы ре-жимін бүзбай-ақ, ондай
балалардың ұйықтайтын уақытын үзарту қажет. Егер баланың ұйқысы бәрібір
қанбаса, оны ертерек тамақ-тандырып, ұйықтату керек.
Балалар тыныш, катты ұйықтауға жағдай жасаудың маңъі-зы өте зор.
Баланың әбден тынығуы үшін оның қандай жағдайда, ұйықтайтындығы, оның қалай
ұйықтатылып, қалай оятылатынды-ғы және т. т. тіпті де бәрібір емес.
Балалар күндіз ұйқы бөлмесінде, верандада немесе топ бел* месінде
ұйықтайды. Бұл орындардың қай-қайсысында да ұййқтау үшін гигиеналық
жағдайларды, ең алдымен таза ауаның мол Мі
ліп тұруын қамтамасыз ету қажет. Баланың жеке өзінің ыңғайлы, таза,
онша жұмсақ емес төсегі, ұйықтағанда киетін киімі болуға ти-іс. Балаларға
тым салқын немесе тым ыетық болмауы үшін ке-реуеттерді терезеге немесе
жылытқыш аспаптарға жақын қойма-сан жен. Тәрбиеші әрбір балаға еркін
жақындай алатын болуы ушін кереуеттер бір-бірінен кем дегенде 50 см қашық
қойылады.
Балаларды ұйықтатуға бір мезгілде жатқызу қажет. Бұл ретте тиісті
рефлекс қалыптасады, демек, бала тез ұйықтап кететін болады.
Ұйықтатар алдында сәбилердің мазасын алуға болмайды, әйт-песе олар
кепке дейін ұйықтай алмайды. Баланың ұйқысы ты-ныштықты қалайды. Дыбыс
жәнежарық, үй ішіндегі шу, шамжа-рығынңн, көзге түсуі және т. т.— баланың
ұйқысын бұзуы мүмкін немесе ол кепке дейін ұйықтамайды, ұйқы тәтті
болмайды, нерв жүйесі тынықпайды, сондықтан да оны сергіту кезінде
мазасызда-нуы (кінәмшіл болып, тез шаршауы) мүмкін. Сондай-ақ балаңы
тербетпеу керек, ол бұл тәсілге дағдыланып алады да, өз бетімен тез ұйықтап
кетуге үйрене алмайды.
Топта балалардың бәрі бірдей бірден ұйықтамайды, оның үсті-не олардың
ұйықтау режимдері де әр түрлі. Бірінші болып оянған бала жылап, қалғандарын
оятып жібермеуі үшін оны жұбату керек. Сәбиді дәрігердің тексеруі үшін
немесе медициналық ем колдану үшін оятуға-болмайды.
Ауаға шығарып ұйықтату (серуендету). Жылдың салқын ке-зінде балалар
мекемелерінде 1,5 жасқа дейінгі балаларды серуендету! белгілі бір
қиыншылықтар туғызады. Сондықтан олар үшін жыл бойы ауаға шығарып
ұйықтатудың ерекше маңызы бар. Таза ауа мол келіп тұратын верандада, серуен
бөлмесінде, ұйықтай-тын бөлмеде, ал жазда учаскеде (келеңкеде, жаппа
астында) ұйық-тату белгілі бір дәрежеде серуендетуді алмастыра алады,
сондық-тан да міндетті болып табылады.
. Алғашқы 2—3 айда нәресте күніне 20—30 минуттан (неғұр-лым жылы
күндері — 45—60 минуттан) 2 рет (алғашқыда аз уа-қытқа) серуендеуге
шығарылады.
Россияның орта еңірінде күн желсіз болғанда бір жасқа дейін-гі
балаларды температура 10°-тан темен болмаса, ашық ауада ұйықтатуға болады.
Сабақ
і Балдырғандармен сабақ еткізу оларды білім мен шеберлік-ке үйрету
формаларының бірі ғана емес, сонымен қатар олардыц lc-әрекетін алмастыру
болып та табылады, ол балалардың кеңіл куйін кетеруге жәрдемдеседі.
Сабақты түске дейін, балалар шаршамаған кезде жүргІзген ч жен. Кешке
карай шаршайтын болады. Балалар сабақта онша шаршамай, сертек болуы үшін
сабақ кеңілді өткізілуге тиіс, ал балдырғандар тек тықдап қана қоймай,
сонымен қатар іс-әрекет-ке қатыстырылып отырғаны жөн.
12
Сәбилерге жеке-жеке гимнастика жасату.
Гимнастика және массаж. Балалардың дұрыс дамуы үшін кіш-кене кезінде
гимнастика мен массаж жасаудың маңызы зор. Массаж организмде заттардың
алмасуын жақсартады, қан айналысын күшейтеді, терінің тыныс алу және беліп
шығару функциясын жандандыра түседі, баланың тіреу-қозғалу аппаратын
жетілдіре-ді. Әсіресе массаж баяу қозғалатын балаларға, тәбеті нашар, бұл-
шық еті бос, рахит ауруы белгілері бар балаларға қажет. Қішкене балаларға
гимнастика мен массажды дәрігер тағайындайды.
1,5—2 ай толған дені сау балалардың бәріне массаж және гимнастика
жасауға болады. Организмді тынышсыздандыратын жағ-даймен қабаттаса асқынған
аурулардың бәрінде, тері, тері астын-дағы майлы клетқалар, лимфатиқалық
түйіндер іріңдеп, сондай-ақ буын мен сүйектер ісіп ауырғанда, массаж
жасауға болмайды.
Неше айлығына қарай балалардың әрбір тобына: 1,5 айдан 3 айға дейінгі,
3 айдан 6 айға дейінгі, 6 айдан 9 айға дейінгі, 9 айдан 12 айға дейінгі
топтарға арналған жаттығулар комплексі үсы-нылады.
Сабақ басталардың алдында үй іші әбден желдетіледі. Сабақ фрамуга
(немесе желдеткіш) ашық жағдайда еткізіледі, үй ішін-дегі ауаның
температурасы 20°-тан темен болмауға тиіс. Жазды-гүні терезені ашып
тастауға немесе жел жоқта және келеңкедегі температура 22°-тан темен
болмаса, ашық ауада, келеңкеде массаж жасауға болады.
Массаж жасау үшін биіктігі 72—75 см, ені 80 см, үзындығы
13
$0—100 см стол 'керек, о л жұқалап мақта, киіз немесе жұмсақ одеял
жабылып, үс-тіңгі жағынан клеенкамен қапталуға тиіс. Массаж кезінде столға
ақ жайма немесе жаялық жайылып, ол әрбір балаға арналып ал-мастырылып
отырады. Егер мұндай стол болмаса, ені 75—80 см, үзындығы 90— 100 см ағаш
немесе фанер тақтайды иайдалануға болады- Ол баланың бос тур-ран кереуетіне
бүйір жақ-таулары жоғары көтеріліп, жақсылап бекітіліп көлде-неңінен
орнатылады.
. Сабақтың алдында бал-дырғандарды шешіндіреді. Сестра әрбір баланы
жеке-жеке сылауға кіріспес бү-рын қолын жылы сумен са-бындап мүқият жуады.
Ба-ланың нәзік терісін жара-қаттап алмау үшін аса катан сақтық шараларын
жасау қажет. Сестраның қо-
лында сағат та, сақина да болмауға, тырнақтары алынып тасталу-ға тиіс.
Тері саңылауларының бітеліп қалмауы үшін, массаж жа-саған кезде тальк
немесе вазелин қолданбаған жөн.
Сылардың нақ алдында баланы жақсылап жуындырып алу керек. Сылап жатқан
кезде сестра балалардың белсенділігін артты-ру үшін, күлдіруге тырысып,
олармен сөйлесіп тұрады. Бөбектер-дің шаршаған, мазасызданған белгілері
(баланың сезіну тонусы айқын төмендейді, бала есінейді, саусағын сор
бастайды, жылай-ды) алғаш байқалысымен-ақ, сылауды дереу тоқтату керек.
$ Дене жаттығулары және қимылды ойындар. Адам қызметінің физиологиялық
негізі — қимыл. Ол әсіресе өсіп келе жатқан орга-ниЬмге қажет. Қозғалыстың
жеткіліксіздігі, болмаса аз қозғалу баланың дамуына теріс эсер етеді.
Бір жастан асқан балалардың қимыл-қозғалысын жетілдіру жұмысын
жүргізгенде, бөбектер жоғары (төбешікке, сатыларға, басқышқа) шыкқанда,
ылдилап қойылған тақтаймен жүргенде тәрбиеші мейлінше сақ болуы қажет,
сондықтан да жабдықтар мейлінше сенімді, балалардың қауіпсіздігш қамтамасыз
ететін болуға тиіс.
Арнаулы жаттығулар табанның дұрыс дамуына көмектеседі.
\
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНП БАЛАЛАРДЫҢ РЕЖИМІ
Мектеп\касына дейінгі баладардың күндік режимі алуан түр-лі болады және
іс-әрекеттің әр алуанын қамтиды. Бұл, бір жағы-нан, мектеп жасына дейінгі
балаларды тәрбиелеу мен үйрету жү- • йесінің талаптарына және екінщі
жағынан, жас \ерекшеліктерІ талап ететін қажеттерге байланысты болады,
Балаларды қабылдау
Балалар бакшасының қызметкері балаларды таңертеңгісін ка-былдап алуға
әзір болуға, таңертеңгі асқа дейін балалардық бос уақытын қалай
ұйымдастыруды білуге тиіс. Егер ертеңгілік балалар учаскеге жиналса,
балалармен бірге учаскені айнала жүріп, хайуанаттарды, өсімдіктерді
қадағалауға болады. Қыста жолды, дөңестерді, сырғанақ тебетін жерді
тазалау, жазда өсім-діктерге су қүюды ұйымдастырады. Бұл ретте балалардың
өте шаршамауын қадағалау керек. Егер балалар үй ішіне жиналса, оларға бұл
уақытта тыныш отырып стол ойындарын немесе құрылыс материалдарымен ойнауды,
сурет көруді ұсынады. Ол уақытта балалардың көп күш жұмсауын талап ететін
ойындар ойнату мен жұмыс істетудің қажеті жоқ. Әр балаға бірВеше секунд
болса да көңіл бөлу қажет.
Балалар бір-біріне шама-шарқына қарай көмектеседі, арнау-лы шешінетін
бөлмеге өз бетімен шешінеді (және киінеді). Эр бала өз шкафын есте сақтап,
заттарын тәртіптеп, белгілі бір орынға ілуге және қоюға тиіс. Бәрінен де
балалардың әуелі биялайын, шарфын және бас киімін шешіп, скамейкаға немесе
орындыққз қойғаны, содан соң пальтосын шешіп, оны шкафқа ілгені ыңғайлы
болады. Шарфын, биялайын (егер биялайы ылғал болмаса) және бас киімін
сөреге (өз пальтосының үстіндегі) қояды. Аяқ киімін шешу үшін бала
скамейкаға немесе орындыққа отырады. Балалар аяқ киімдерін шкафқа (төменгі
жағына, пальтосының астына) қояды, егер аяқ киімдері ылғал болса, кептіруге
береді. Рейтузын шкаф ішіндегі ілгішке іледі.
Тамақ ішуді ұйымдастыру
Балаларды тамақтандыруда рацион ғана емес, сонымен қатар әрбір тамақ
ішудің арасындағы белгілі бір уақыт мөлшерін қатаң сақтаудың, тамақ ішу мен
басқа да режимдік процестердің ара-сындағы уақытты сақтаудың маңызы бар.
Балалар тамақты белгілі бір сағатта ішуге дағдыланады. Біріншіден,
мұның өзі баланың тәбетін ашады, бұл өте маңызды (егер бала тамақты тәбеті
тартып ішсе,_ тамақ жақсы сіңеді), екіншіден, тамақты үнемі бір мезгілде
ішу балаларды тәртіпке үйретеді. Балалар мекемесінде белгіленген
таңертедгі, түскі, кешкі ас ішу мерзімі қатаң сақталуға тиіс. Балалар
тамақішетің
15
14
бөлме алдын ала желдетіледі, столдар қойылады, нанжұқалап туралады,
қасық, шанышқы, пышақтар қойылады. Ac қасығы мен пышақ ыдыстың оқ жағына,
қасық шалқасынан пышақтың жүзі ыдысқа қаратылып қойылады. Шанышқының ұшы
жоғары қаратылып, ыдыстың сол жағына қойылады. Қағаз салфетка-ларды арнаулы
ыдысқа (немесе стақанға) салып, ртолдың орта-сына қою керек. Балалар оны
қажетіне қарай алады. Естияр, балалар топтарында столды кезекшілер жасайды.
Әрбір баланын, столдағы орны белгілі болуға тиіс. Балалар бір-біріне
кедергі жасамауы үшін оларды мүмкіндігінше алшақ отыр-ғызу керек. Тамақ ішу
— балалар өміріндегі маңызды кезең.сон-дықтан оны тәрбиелік мақсатта дұрыс
пайдалану: балаларды стол бадында тәртіп сақтауға дағдылануға, тамақты
жақсылап және мұқият ішуге, ас ішетін құралдарды дұрыс пайдалануға, тамақты
қасықтың бүйірінен емес, үшынан ішуге, кесек тамақты шанышқыны ауызға тығып
жібермей, үшынан тістеп алуға, ша-нышқымен жеуге болатын тамақты (гарнирді,
котлетті, омлетті және басқаларын) қасықпен жемеуге, тамақты асықпай ішуге,
тамақты қолымен алмауға үйрету қажет. Баланы нанды стол үстіңде қиқымдамай,
еденге түсірмей жеуге үйрету керек.
Балалар тамаққа әзірленуі тиіс. Ойыннан кейінгі дабырдың .
басылмауынан, ыстық күні алысқа серуен жасаудан қайтқаннан кейінгі шаршау,
жолдастарымен талас-тартысқа келу, тамақтан-ған кездегі айқай-шу,
әбігерленушілік, үлкендердің кездейсоқ әңгямелері— осының бәрі тамақ ішуден
балаларды алаңдатады, ■' тәбетін бұзады.
Тамақ ішкен кезде балалардың өздерін еркін сезінуі үшін, трп-таіолардың
бәрінің көңіл күйінін. бір қалыптылығының маңызы зор. Мұндай жағдайдың
болуы тамақты жақсы сіңіруге жәрдемде-седі. Қатар отырған балалардың тамақ
таратқан кезде немесе та-мақ әзір болғанда сыбырласып сейлесулеріне болады.
Дауыстап немесе аузын тамаққа толтырып алып сөйлесуге рұқсат етпеу керек.
Мұндай талап қою дұрыс, орындауға болады, әдетте балалар да оцай көнеді.
Балаларды тамақты әбден шайнап жеуге үйрету керек. Бұл ау-ыз қуысының
тазаруына ғана емес, сонымен қатар жак сүйекте-рінің жақсы жетілуіне,
тістерінің дұрыс шығуына, бет әлпетінің, үйлесімді қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Тамақ ішкен кезде балаларды асыктыруға болмайды. Оларды тамақты дұрыс
ішуге үйретуге, яғни тамақты асықпай, жақсылап шаинап жұтуға, тамақ ішкен
кезде алаңдамайтындай уақытжет-кілікті болуға тиіс, ейткені асығыс ішкен
тамақ нашар қорыты-лады.
Баланы тамақ ішуге мәжбүр етуге болмайды. Тамақ ішу керек-тігі
ескертіліп, балаға жайлап, байсалды айтылуға тиіс. Тамақты нашар ішетін
баланы тәбеті жақсы балалардың жанына отыр-ғызған жақсы. Егер бала тамақты
өте баяу ішсе, ішіп болғанша-күте тұру керек.
Тамақтандырғаң кезде тәрбиеші балаларға тарелкедегі -тамақ-.
16
\ - -
тың қалХығын байқаусызда киіміне төгіп алмауы үшін, тәрелкені өзінен
әрі ,арай қисайту керек екенін түсіндіреді. Компот сүйекте-рін стол үстіне
тастай салмай, арнайы қойылған ыдысқа салу керек. Тамақ Ішіп болғаннан
кейін қасық пен айырды бос тәрелкеле-ріне салады. Баланың столдан қолына
тамақ ұстап тұруына рұк-сат етуге болмайды. Тамақ ішіп болған соң бала
аузын шайып^ басқа да гигиеналык процедураларды орындауға тиіс.
ҰЙҢЫ
Күндізгі ұйқыға түскі астан кейін бірден жатқызады. Балалар-бір жарым
сағат бойы ұйықтайды. Егер балалар ұйықтайтын арнаулы орын (ұйықтайтын
бөлме) болса, әрқайсысының тұрақты кішкене кереуеті болуға тиіс.
Ұйықтайтын бөлмелер немесе верандалар болмаған жағдайда^ балалар күндіз
топтың бөлмесінде жиналмалы төсектерде (раск-ладушқаларда) ұйықтайды.
Жиналмалы төсекке бала түзу жата' алатындай матрац теселуге тиіс. Жиналмалы
төсек жеңіл, орнық-ты болуға, қиындықсыз жиналып, жайылуға, жиналған
күйінде аз орын алуға тиіс. Бірақ балалар мекемелерінде жиналмалы кереу-
еттерді тек күндіз тынығуға ғана пайдалануға болады.
Тәулік бойы істейтін топтарда балаларды кешкі асты ішісімен бірден
ұйықтатпайды. Олар тыныш отырып ойнауға және гигиеналык талаптарды
орындауға тиіс. Егер баланы кешкі тамақтан-кейін бірден жатқызса, ол кепке
дейін ұйықтамайды, ұйқысы* ашылып кетеді, сөйтіп, түнгі тынығу өзінің игі
ықпалын едәуір-дәрежеде жоғалтады.
Түнде ұйықтау үшін әрбір баланың өзіне арналған тұрақты ке-реуеті болуы
кажет, оның төсеніші қатты, мүмкіндігінше тегіс, бас жағы көтеріқкісі жөн.
Кереуеттер бір-бірінен 50 см қашық қойыла-ды. Кереуеттердің көлемі әр
балаға лайықты болсын. 3 жасқа де-йінгі балаларға арналған кереуеттер
қоршаулы және төсегінің би-іктігі әр түрлі болуы керек. Кереуеттің үзындығы
120 см, ені 60 см,. төсегінің еденнен биіктігі 30 және 50 см. 3 жастан 7
жасқа дейінгі балаларға арналған кереуеттің үзындығы 140 см, ені 60 см,
тесегі-нін. еденнен биіктігі 30 см болуға тиіс1.
Әрбір кереуеттің жанына баланың киіміне кішкене орындық. қояды. Егер
бөлме тар болса, жеке-жеке ілгіші бар жылжымальг киім ілгіш қоюға болады.
Балалар оянғаннан кейін еденге жалан; аяқ тұрмауы үшін әрбір кереуеттің
жанына ұзыңша кілемше те-сеген жен.
Ұйықтайтын бөлмеге таза ауа ауа райы жылы болғанда тере-зеден, ал ауа
райы салқын кезде фрамугадан немесе желкөзден енеді. Желкөздер мен
фрамугалар балалардың бәрі төсекке жатқызылғаннан кейін ашылады. Ауа
неғұрлым таза және қоңыр-
1 Қараңыз: ГОСТ 19301.3—73 Мектеп жасына дейінгі балалар мебелі. Мін-
детті көлемі.
1Г
. ■ ■
салқын болса, балалар соғұрлым катты ұйықтайтын бола'ды, ол —
балалардын. денсаулығына пайдалы.
Ұйықтаған кезде бөлмеде тыныштық сақталуға тиіс Бұл кезде радионы
қосуға, орындықтарды қозғауға, қатты дауыстап сөйлесу-re болмайды. Балалар
ұйықтарда және ұйықтап жатқан кезде ^әрбиеші міндетті түрде орнында болуға
тиіс. Тәрбиеші балалар жақсы қымтаулы ма (ұйықтап жатқанда олар
тоңазымауға^ да, ыстықтамауға да тиіс), дұрыс та ынғайлы жатыр ма, бәрі де
ұйық-тады ма, бір-бірінің ұйықтауына кедергі жасап жатқан жок па, тыныш
ұйықтап жатыр ма, басын бүркеп алған жоқ па — осының бәрін қадағалап
отырады. Балаларды тұрғызуға 30 минут қалған-да желкөздер мен фрамуга ларды
жабады.
Сабақ
Әр түрлі істермен шұғылдану үшін сәбилерге 15—20 минут, мектеп жасына
дейінгі ересек балаларға 30—35 минут бәлінеді.
Оқу жұмыстары процесінде өлеңнің тексін жадында сақтап, оны дауыстап
қайталау және т. б. үшін балалардың күш жұмсауына тура келеді. Мұндай жұмыс
балаларды шаріііатпай қоймайды. Шаршау — әрбір жұмыстың заңды және болмай
қоймайтын нәти-жесі (жұмыс істемейтін орган жетілмейді), сондықтан одан
қорық-пау керек. Бірақ тәрбиеші сабақ үстінде баланың жұмыс қабілеті-нен
асып түсетін тым ұзақ немесе бір сарынды істің нәтижесінде бал*лардын
шаршап қалмауын қадағалап отырады. Ақыл-ой немесе қимыл арқылы ұзақ уақыт
бір сарынды жұмыс істегенде қашан-да ми қабының бір ғана клеткасына эсер
ете отырып, бір пунктте шоғырланатын қозудың ұзақ жинақталатыны анықталған.
Мұның озі шаршауға, тежелудің күшеюіне әкеліп соғады, ал одан соң клетқалар
тітіркендіргішті сезінуден мүлдем қалады. Сабақ не-ғүрлым ұзақ және бір
сарынды, әсіресе ми мен көзге күш жұмсау-ға байланысты болса, соғұрлым тез
шаршайды. Тынығу өте қажет. Бірак тынығу үшін үнемі толық тыныштық болуы,
ұйқы талап етілмейді. Белсенді демалыс деп аталатын жұмыс сипатын ауысты-
рып отыру керек.
Егер оқу-тәрбие процесі гигиеналық жақтан дұрыс ұйымдас-тырылса,
шаршамауға болады. Программада белгіленген тапсыр-маны орындағанда сабақтың
уақытын немесе .олардың бір күн, апта, жыл ішіндегі санын арттыруға
болмайды. Жұмыс жоспарын жасағанда сабақтардың бір сарынды болуынан қашу
өте маңызды, балаларды жұмыстың бір түрінен басқа түрлерін атқаруға ауыс-
тырып отыру қажет.
Сабақ кездерінде сырттай тежеу көзіндей есептелетін кездеисоқ
қоздырғыштарды болдырмайтындай жағдай жасалуға және, ең алдымен, тыныштық
сақталуға тиіс. Ер.есек адамдардық бөгде әңгімелеріне, музыка ойнауға, у-
шуға (үй ішін жинастырудан, ыдыс-аяқ жуудан шығатын) жол беруге болмайды,
өйткені жаңа қоздырғыштың қандайы да балаларды жұмыстан алаңдатады.
Сабақтыңаяғында балалардың іс нәтижесі темен болатынын
18
ескерген ,жөн. Ынтасын сала ойланып, ұзақ уақыт стол жаныида отыру
жұмыс қабілетін күрт темендетеді. Балалардың шаршага-ны баяу жауап
қайыруынан, босаң тартуынан, тәртіптің нашар-лауынан, қозғалып
мазасыздануынан аңғарылуы мүмкін, балалар ұзақ уақыт алаңдайтын болады,
кейбіреулері еркелікке салынады. Шаршаудан сергіту үшін тәрбиеші д е н е ш
ы н ы қ т ы р у мину-тын жоспарлайды. Сонымен катар баланың сабақтан бір
сәт ой бөлгеніне байсалдылықпен қарау керек. Бұл — шамалы тынығу сияқты
нәрсе, одан кейін бала қайтадан жұмысқа кіріседі. Екі сабақ арасындағы
үзілісте балаларға терезе жанына барып, 2— 3 минут алысқа көз жіберіп
қарауды үсыңу да пайдалы. Мұныңөзі сабақтың аяғына қарай уақытша
төмендейтін көру функциясын қалпына келтіруге жәрдемдеседі.
Сабақ өткізуге арналған орынға жарық беру. Көздің көруі алуан түрлі
себептерден, атап айтқанда, көру жұмысымен байланысты сабақтар кезінде
жарықтың жеткіліксіз болуынан нашарлауы мүм-кін. Көзге күш түсірмеуге,
демек, балалардың алыстан көрмеушілі-гінің пайда болу қаупін азайтуға
жарықтың жеткілікті болуы жәр-демдеседі. Жарықтың жеткіліксіздігі адамның
керу функциясына ғана емес, сонымен қатар жалпы жұмыс қабілетіне де эсер
етеді. Жарық жақсы түссе, соғұрлым жұмыс нәтижелі болмақ. Балалар столда
отырып жұмыс істеген кезде, олар жұмые істеп отырған барлық столдарға
жарыктың жеткілікті және біркелкі түсіп түру-ын қамтамасыз ету қажет. Бұл
үшін столдарды бөлменің еқ жарық жеріне, терезелерге жақынырақ орналастыру
керек:
Сабақтардың кепшілігінде дерлік көзге күш түсетіні белгілі. Сондықтан
жұмыс кезінде бала көзі мен столдың қашықтығы 30— 35 см болуын қадағалау
керек.
Балалар белмелерінің жарығы терезелерге ұзын, қалың перде-лер
ұсталудан, терезе шыныларына аппликациялар жапсырудан, терезе алдына
койылған биік өсімдіктерден, терезе тұсындағы.биік ағаштардың көлеңкесінен
кемиді. Барлық жарық бөлмеге түспейді, сонымен қатар жол-женекей жарықты
шаң да ұстайды. Терезеге болар-болмас шаң тұруы тікелей түсетін күн
сәулесінің 25%-іне дейінін түтып қалатыны, ал егер әйнек сирек сүртіліп,
жуылатын болса, жарық 40—50%-ке дейін кемитіні анықталған.
Терезе әйнегінің жарық еткізгіштігі булану мен мұз қатудан да' кемиді,
бүған кейде бөлме ішінің тым ылғалдылығы себеп болады.
Күзгі-қысқы кезеңде күндіз жарық жеткіліксіз болса, жасанды жарықты
қосу қажет. Жасанды жарық жеткілікті, біркелкі болуы, көзге шағылыспауы
керек. Жасанды жарық үшін қызуы күшті немесе люминесцентті лампалар
қолданылады.
Арматурамен көлегейленбеген лампа көзге шағылысып, жаркырап тұрады,
мұның өзі көзге зиянды. Лампаны тиісті арматурамен көлегейлеу керек. Жарық
беретін арматура сәулені біркелкі шашыратып түсіруге тиіс. Жарык беретін
арматурамен қапталған жарық көзі шырақ деп аталады. Жарық бөлу сипатына
қарай шырақтар мынадай үш топқа бөлінеді:
жарықты тура түсіретін шырақтар, олар жарық ағысының ке-ңінде 90%-ін
бөлменің төменгі жағына бағыттайды, түсетін көленке айқын болады;
19
Фильмоскоігтың экранная кашыктығы мен орындықтардың бірінші к.атарынан
экранға дейінгі кашықтығын 164-беттегі кестеге сәйкес етіп алу ұсынылады.
Балалардың көзін үнемі медициналық тексеруден өткізіп' отыру қажет.
Дене шынықтыру. Дене тәрбиесінің аса маңызды міндеті — баланың
моторикасын (қимылын) дер кезінде дамыту. Белсенді қимылдаудың арқасында
баланың аса маңызды ішкі органдары-ның: жүректің, қан тамырларының,
өкпесінің, орталық нерв жүйе-сінің қызметі жетілдіріледі, организмдегі
физиологиялық процес-тердің жақсы жүруі қамтамасыз етіледі. Денені унемі
шыныкты-рып отыру өмірлік қажетті қимылдар жасай білу мен оған дағдыланудың
қалыптасуына, қимылдағанда тірек болатын аппаратный дамуы мен нығаюына,
мүсіннің бұзылуын болдырмауға жәрдемдеседі.
Таңертеңгілік гимнастика. Балалардың денсаулығы үшін таңер-теңгі
гигиеналық гимнастиканың зор маңызы бар. Ол дене шынык;-тырумен айналысудың
міндетті формасы болып табылады. Оны қыста желдеткіш ашылып тасталған,
ауасы жақсылап тазартылған бөлмеде, жылдың жылы шақтарында көк балаусалы
учаскеде (алаңда) еткізеді. Таңертеңгі гимнастика сабақтарын өткізу үшін
балалардың киімі жеңіл болуға тиіс: трусы, майка, спорт тапочка-сын (чешка)
киюлері керек.
Гимнастикада жүру, жүгіру, жекелеген бұлшық еттерді дамыту-ғаэдрналған
алуан түрлі жаттығулар қамтылады.
Дене шынықтыру сабақтары. Іс жүзінде дені сау балалардың бәрі дене
шынықтырумен айналысуға міндетті. Ол сабақтар жыл бойы барлық топтарда бір
мезгілде аптасына 2 рет өткізіледі. Дәрі-гер (немесе медициналык сестра)
дене шынықтыру сабақтарының, таңертеңгі гимнастиканың өткізілуін, қимылды
ойындарды, спорт ойындарын дәрігерлік-педагогиқалық жағынан бақылауды
жүзеге асыра отырып, олардың еткізілу жоспарларымен танысып шығуға,
сабақтардың жоспары мен мазмұны белгілі бір жас топтарындағы балаларға
арналған программаның талаптарына, олардың даярлық дәрежесіне сәйкес
келетін-келмейтіндігін атап көрсетуге тиіс. Дәрі-гер (немесе медициналык,
сестра) ара-тұра сабақтарға қатысып, сабақтардың мазмұнына, сабақтардың
балалар организмінің жас шамасына және функциоңалдык мүмкіндікте_ріне сай
болуына бақылау жасайды, сондай-ақ тәрбиеші балалардың мүсінін жәие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz