Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы
1. Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы . оқу пәні
Жоспары:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
3. Әдіс туралы ұғым.
№ 2. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың теориялық негіздері
Жоспары:
1. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу.әдістемелік топтама.
3. Қазақ тілінен берілген білім,білік, дағдылар туралы.
№ 3. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық ерекшеліктері
2. Дыбыстық талдау.жинақтау әдісі.
3. Сауат ашуды оқыту процесі.
№ 4. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері.
2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
3. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс.тәсілдері.
Жоспары:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
3. Әдіс туралы ұғым.
№ 2. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың теориялық негіздері
Жоспары:
1. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу.әдістемелік топтама.
3. Қазақ тілінен берілген білім,білік, дағдылар туралы.
№ 3. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық ерекшеліктері
2. Дыбыстық талдау.жинақтау әдісі.
3. Сауат ашуды оқыту процесі.
№ 4. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері.
2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
3. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс.тәсілдері.
Қазақ тілін оқу, білу не үшін керек? Себебі қазақ тілі – қазақ республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын қамтып көрсететін бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік тармақтарымен сипатталады.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы орындарда арнайы пән ретінде оқытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді,ойын анық, дәл жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сонымен, 050102 - мамандығы бойынша оқитын студенттеріне бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудағы мақсат - бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақатарының, бір жағынан білімдік мәні, екінші жағынан тәрбиелік мәні, үшіншіден баланың жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай түсуде орасан зор үлес қосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруден және оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа, алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай келетін, анық та дәл, көркем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне әсер етіп, совет адамына қажетті моралъдық қасиеттер, адамгершілік мінез – құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін себептілікті, байланыстылықты, бір-біріне тәуелділікті, даму жолдарын нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді. Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымына, ал қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды тілдің синтаксистік жүйесінен көруге болады.
Мектепте қазақ тілін оқыту барысында оқушының ауызша және жазбаша тіліне көп көңіл бөлінеді. Мұның өзі тілдің фонетика, орфография және орфоэпия бөлімдерін саналы меңгеруге байланысты. Бұл тақырыптарды дұрыс меңгерген оқушы жазба жұмыстарында қате жібермей, сауатты жазатын болады. Бұлардың бәрі де оқыту процесінде байланыстырып сөйлеуге дағды бере отырып, ойын жүйелі, дұрыс айта білуге жаттықтырады.
Қазақ тілі біліміндегі сөз тудыру мәселесі біршама зерттеледі. Мұның мектепке қазақ тілін оқыту әдістемесінде үлкен әсері болды. Әсіресе, қазақ тілі бағдарламасы мен оқулығына бұл тақырып енгізіліп, сөздің құрамына, сөз тудыру жұмыстарына баса көңіл бөлінді. Ол оқушылардың сөздік қорының баюына, орфографиялық дағдыларды меңгеруіне жағдай жасады.
Қорыта келгенде, қазақ тілін оқыту әдістемесі тіл ғылымының осындай дамуына, оның қойып отырған талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте оқытылатын қазақ тілі материалдарының қандай саласы болмасын, атап айтқанда, қазақ тілінің фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы, орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сөздердің өзгеруі мен сөздердің сөйлемдегі тіркесі, сөйлем түрлері мен оның белгілері және қазақ тілінің жалпы заңдылықтарымен таныстыру-қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі объектісі болып табылады және оның әшқайсысы әдістемелік амал – тәсілдерсіз оқытылмайды. Сондықтан қазақ тілі мектепке арналған бағдарлама бойынша белгілі бір пән ретінде танылса, қазақ тілін оқыту әдістемесі оның оқыту әдістері мен тәсілдерін белгілейтін ғылым демекпіз.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы орындарда арнайы пән ретінде оқытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді,ойын анық, дәл жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сонымен, 050102 - мамандығы бойынша оқитын студенттеріне бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудағы мақсат - бастауыш сынып оқушыларын сан алуан грамматикалық формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге төселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақатарының, бір жағынан білімдік мәні, екінші жағынан тәрбиелік мәні, үшіншіден баланың жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай түсуде орасан зор үлес қосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруден және оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа, алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай келетін, анық та дәл, көркем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып, қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне әсер етіп, совет адамына қажетті моралъдық қасиеттер, адамгершілік мінез – құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін себептілікті, байланыстылықты, бір-біріне тәуелділікті, даму жолдарын нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді. Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымына, ал қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды тілдің синтаксистік жүйесінен көруге болады.
Мектепте қазақ тілін оқыту барысында оқушының ауызша және жазбаша тіліне көп көңіл бөлінеді. Мұның өзі тілдің фонетика, орфография және орфоэпия бөлімдерін саналы меңгеруге байланысты. Бұл тақырыптарды дұрыс меңгерген оқушы жазба жұмыстарында қате жібермей, сауатты жазатын болады. Бұлардың бәрі де оқыту процесінде байланыстырып сөйлеуге дағды бере отырып, ойын жүйелі, дұрыс айта білуге жаттықтырады.
Қазақ тілі біліміндегі сөз тудыру мәселесі біршама зерттеледі. Мұның мектепке қазақ тілін оқыту әдістемесінде үлкен әсері болды. Әсіресе, қазақ тілі бағдарламасы мен оқулығына бұл тақырып енгізіліп, сөздің құрамына, сөз тудыру жұмыстарына баса көңіл бөлінді. Ол оқушылардың сөздік қорының баюына, орфографиялық дағдыларды меңгеруіне жағдай жасады.
Қорыта келгенде, қазақ тілін оқыту әдістемесі тіл ғылымының осындай дамуына, оның қойып отырған талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте оқытылатын қазақ тілі материалдарының қандай саласы болмасын, атап айтқанда, қазақ тілінің фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы, орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сөздердің өзгеруі мен сөздердің сөйлемдегі тіркесі, сөйлем түрлері мен оның белгілері және қазақ тілінің жалпы заңдылықтарымен таныстыру-қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі объектісі болып табылады және оның әшқайсысы әдістемелік амал – тәсілдерсіз оқытылмайды. Сондықтан қазақ тілі мектепке арналған бағдарлама бойынша белгілі бір пән ретінде танылса, қазақ тілін оқыту әдістемесі оның оқыту әдістері мен тәсілдерін белгілейтін ғылым демекпіз.
1. С. Рахметова «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы 2005
2. Ж. Б. Шарипходжаева «Бастауыш мектеп»
№ 2 , 2007 ж
2. Ж. Б. Шарипходжаева «Бастауыш мектеп»
№ 2 , 2007 ж
1. Ќазаќ тілін оќыту теориясы мен технологиясы - оќу пєні
Жоспары:
1. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ маќсаты мен міндеттері.
2. Пєнніњ басќа ѓылымдармен байланысы.
3. Єдіс туралы ±ѓым.
1. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ маќсаты мен міндеттері
Ќазаќ тілін оќу, білу не ‰шін керек? Себебі ќазаќ тілі – ќазаќ
республикасыныњ мемлекеттік тілі, ол µнеркєсіп пен техниканыњ, ѓылым мен
мєдениеттіњ жєне ќоѓамдыќ-саяси µмірдіњ барлыќ саласын ќамтып кµрсететін
бай лексикасымен, ќалыптасќан жазу ж‰йесімен жєне єр т‰рлі стильдік
тармаќтарымен сипатталады.
Ќазаќ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоѓары жєне арнаулы орындарда
арнайы пєн ретінде оќытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар ќазаќ тілі сабаќтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оќуѓа, жазуѓа ‰йренеді,ойын аныќ, дєл
жеткізе алатындай даѓдыѓа, яѓни д±рыс сµйлеуге ‰йренеді.
Сонымен, 050102 - мамандыѓы бойынша оќитын студенттеріне бастауыш
сыныптарда ќазаќ тілін оќытудаѓы маќсат - бастауыш сынып оќушыларын сан
алуан грамматикалыќ формаларды ќолдана білуге ‰йрету жєне соныњ негізінде
олардыњ тілдерін ±старту, сондай-аќ жазу даѓдыларын бекітіп, сµйлей білуге
тµселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оќытылатын грамматика, оќу, тіл дамыту
сабаќатарыныњ, бір жаѓынан білімдік мєні, екінші жаѓынан тєрбиелік мєні,
‰шіншіден баланыњ жеке басындаѓы ќасиеттерді дамытып, олардыњ єлеуметтік
баѓдарларын айќындай т‰суде орасан зор ‰лес ќосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оќушыларѓа білім, тєрбие беруден жєне
оларды дамытуда мынадай ќаѓидалар басшылыќќа, алынады:
1. М±ѓалім білімдік, тєрбиелік, дамыту жаѓынан ќ±нды, шєкірт ±ѓымына
сай келетін, аныќ та дєл, кµркем тілмен жазылѓан материалдарды
іріктеп алып, ќазаќ тілі сабаќтарында пайдаланып отыруѓа міндетті;
2. Балаларды дєл, аныќ, бейнелі сµйлеуге ж‰йелі т‰рде, ‰немі
даѓдыландырады;
3. Кµркем шыѓармалар арќылы білім бере отырып, балалардыњ сезімдеріне
єсер етіп, совет адамына ќажетті моралъдыќ ќасиеттер, адамгершілік
мінез – ќ±лыќтардыњ ќалыптасуына жаѓдай туѓызады.
2. Пєнніњ басќа ѓылымдармен байланысы.
Біздіњ ќоѓамымыз ілгері дамыѓан сайын, оќыту процестерініњ де мазм±ны
жањарып, єдістері жетілдіріліп келеді. Оќыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылыќты, бір-біріне тєуелділікті, даму жолдарын наќты
ажырату ‰шін таным зањдылыќтарын жете білудіњ мањызы зор.
Єрбір пєнніњ оќыту єдістемесі белгілі бір ѓылымѓа негізделеді.
Мысалы, єдебиетті оќыту єдебиеттану ѓылымына, тарихты оќыту тарих ѓылымына,
ал ќазаќ тілін оќыту єдістемесі ќазаќ тіл біліміне тыѓыз байланысты
ќаралады. Тілде дамымай, µзгеріске ±шырамай, бір ќалыпта ќалып ќоятын
мєњгілік еш нєрсе жоќ, бєрі де µзгереді, дамиды. Сондай µзгеру мен дамуды
тілдіњ синтаксистік ж‰йесінен кµруге болады.
Мектепте ќазаќ тілін оќыту барысында оќушыныњ ауызша жєне жазбаша
тіліне кµп кµњіл бµлінеді. М±ныњ µзі тілдіњ фонетика, орфография жєне
орфоэпия бµлімдерін саналы мењгеруге байланысты. Б±л таќырыптарды д±рыс
мењгерген оќушы жазба ж±мыстарында ќате жібермей, сауатты жазатын болады.
Б±лардыњ бєрі де оќыту процесінде байланыстырып сµйлеуге даѓды бере отырып,
ойын ж‰йелі, д±рыс айта білуге жаттыќтырады.
Ќазаќ тілі біліміндегі сµз тудыру мєселесі біршама зерттеледі. М±ныњ
мектепке ќазаќ тілін оќыту єдістемесінде ‰лкен єсері болды. Єсіресе, ќазаќ
тілі баѓдарламасы мен оќулыѓына б±л таќырып енгізіліп, сµздіњ ќ±рамына, сµз
тудыру ж±мыстарына баса кµњіл бµлінді. Ол оќушылардыњ сµздік ќорыныњ
баюына, орфографиялыќ даѓдыларды мењгеруіне жаѓдай жасады.
Ќорыта келгенде, ќазаќ тілін оќыту єдістемесі тіл ѓылымыныњ осындай
дамуына, оныњ ќойып отырѓан талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте
оќытылатын ќазаќ тілі материалдарыныњ ќандай саласы болмасын, атап
айтќанда, ќазаќ тілініњ фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы,
орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сµздердіњ µзгеруі мен сµздердіњ
сµйлемдегі тіркесі, сµйлем т‰рлері мен оныњ белгілері жєне ќазаќ тілініњ
жалпы зањдылыќтарымен таныстыру-ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ негізгі
объектісі болып табылады жєне оныњ єшќайсысы єдістемелік амал – тєсілдерсіз
оќытылмайды. Сондыќтан ќазаќ тілі мектепке арналѓан баѓдарлама бойынша
белгілі бір пєн ретінде танылса, ќазаќ тілін оќыту єдістемесі оныњ оќыту
єдістері мен тєсілдерін белгілейтін ѓылым демекпіз.
Педагогика ѓылымы соњѓы жылдары бірсыпыра табыстарѓа жетті. Єсіресе,
адамныњ психикасыныњ ќоѓамдыќ-тарихи даму табиѓатын танып білуде, ой-
санасыныњ жетілуін зерттеу проблемасыныњ айналасында ‰лкен ѓылыми
зерттеулер ж‰ргізілуде.
Психологияныњ жеке пєндер єдістемесін наќтылап т‰сіндіруде алатын
орны ерекше. Мысалы, психология грамматикалыќ ережелерді оќушылардыњ ќалай
мењгеретінін, оны к‰нделікті практикада ќалай ж‰зеге асыратынын зерттеп,
ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ дамуына ыќпалын тигізіп отырады.
Оќу жоспарын жасаѓанда да, ќазаќ тілініњ баѓдарламасы мен
оќулыќтарындаѓы оќу материалдарын іріктеуде де оќушылардыњ жас ерекшелігі
мен психологиялыќ ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Оќу–тєрбие ісіндегі ењ ќажетті мєселе – м±ѓалімніњ психологиялыќ
жаѓынан дайындыѓы. Єсіресе, ќазаќ тіліг оќытуда мынадай психологиялыќ
ерекшелієктерді мењгеру ќажет болады: біріншіден, сµйлеу процесіндегі
ерекшелік, екіншіден, жеке оќушыныњ ана тілін мењгеру ќабілеті ескерілуі
тиіс. Сондыќтан ќазаќ тілін оќытатын м±ѓалім µз пєнініњ ерекшелігіне ќарай
психологияны жаќсы білуі ќажет.
Оќушылардыњ материалды мењгере алуыныњ психологиялыќ негізі сабаќтыњ
єрі єсерлі, єрі ќызыќты µткізілуіне байланысты. Сабаќ психологиялыќ жаѓынан
неѓ±рлым єсерлі болса, оќу материалын олар соѓ±рлым терењ т‰сінеді. Б±л –
м±ѓалімніњ шеберлігіне де ќатысты мєселе. Сабаќты психологиялыќ жаѓынан µте
тартымды етіп ќ±ру ‰шін, негізгі ‰ш жаѓдайдыњ болуы шарт: бірінші жаѓдай –
сабаќтыњ педагогикалыќ т±рѓыдан ойдаѓыдай болуы. Оѓан ќатысты мєселелер
шартты т‰рде: м±ѓалім мен оќушылардыњ сабаќ кезіндегі ќарым-ќатынасы,
м±ѓалімніњ µзін-µзі ±стау мєнері, оныњ µнегелі µнегесі, сыртќы келбет-
пішіні, сµйлеу мєдениеті, оќушыларѓа ќатањ талап ќоюмен бірге, олардысыйлай
да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыќќа баулу т.б. М±ѓалімніњ
сабаќта жеке оќушыны µзіне ќарата, зейінін аудара білуі сынып ±жымын тегіс
мењгере алуын ќамтамасыз етеді. Сабаќтыњ теориялыќ жаѓы негізгі тактілермен
дєлелденіп, оныњ ѓылыми мєні кµњілге ќонымды болса, ол оќушылардыњ
логикалыќ ойлау ынтасын арттырады жєне сабаќ оќушыларѓа єсерлі болады.
‡шінші жаѓдай – сабаќтыњ єдістемелік жаѓынан тиімді болуы. Б±л м±ѓалімніњ
материалды баяндау єдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалыќ зањды
принциптерді орынды ќолдануына, ќажетті кµрнекі ќ±ралдар мен тєжірибе
ж±мыстарын тиісті кезінде кµрсете білуіне байланысты.
3. Єдіс туралы ±ѓым.
Єдіс – грекше зерттеу жолы деген сµз.Басќаша айтќанда адамныњ аќыл-
ойыныњ жєне практикалыќ ќызметініњ тєсілі деген маѓынаны білдіреді. Єдіс
мынадай т‰рлерге бµлінеді: 1-єдіс, 2-оќу єдісі, 3-м±лалімніњ оќыту єдісі, 4-
оќушылардыњ білімді ‰йрену єдісі.
Оќу єдісі – оќушылардыњ д‰ниетанымын ќалыптастыру, ќабілетін дамыту,
оларѓа білім, білік жєне даѓдыны мењгерту жолындаѓы м±ѓалім мен оќушылардыњ
µзара біліктегі атќаратын ж±мыстарыныњ тєсілі.
Оќу – екі жаќты процесс, оѓан бір жаѓынан – м±ѓалім, екніші жаѓынан –
оќушылар ќатысады. М±ѓалім оќу ж±мысын ±йымдастырып, оѓан тікелей басшылыќ
етеді. Ол оќушыларѓа жања білімді т‰сіндіреді, танымдыќ ќызметін
жандандырады, тапсырма беріп, оныњ орындалуын ќадаѓалайды. Оќушы ењбегініњ
ќаншалыќты тиімді болып отырѓанын ескеріп, білімін баѓалайды. Оќу
процесініњ табысты болуында м±ѓалімніњ теориялыќ дайындыѓы, методикалыќ
шеберлігі, педагогикалыќ єдептілігі шешуші роль атќарады.
М±ѓалімніњ оќыту єдісі деп оќу процесінде оќушылардыњ аќыл-ой
процесіне басшылыќ ету жєне білім беру тєсілдері айтылады, ал, оќушылардыњ
‰йрену методы дегеніміз – олардыњ білім, білік, даѓдыларды мењгеру
тєсілдері. Оќу процесін ж‰ргізу ж±мысында басшылыќ рольді м±ѓалім атќарады.
Сол себепті м±ѓалімнен білімділік жєне методикаѓа тµселген шеберлік талап
теіледі. Ал, оќушылар болса оќу ењбегіне саналы єрі белсенді т‰рде ќатысу
даѓдысына жаттыѓып, оѓан єбден машыќтанѓан болуы ќажет. Осындай екі жаќты
белсенді єрекеттіњ нєтижесінде ѓана оќыту процесі кµздеген педагогикалыќ
маќсаттарѓа жете алады.
Оќыту єдісініњ негіздері. Ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ
методологиялыќ негізі д‰ниетаным теориясы болып табылады.
Оќыту єдісініњ педагогикалыќ жєне психологиялыќ негіздері де бар.
Біріншіден, оќыту єдісіоќудыњ маќсаттары мен міндеттеріне негізделеді. Оныњ
µзі оќушыларды тєрбиелеу маќсаттарынан туындайды.
Екіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі дидактика принциптерін µз
табиѓатына лайыќтап ќолданады. Мєселен, теория мен практиканыњ
байланыстылыќ принципі ќазаќ тілін оќытуда кењінен орын алады.
‡шіншіден, бастауыш сыныптарда ќазаќ тілін оќыту єдісі психология
ѓылымына с‰йенеді, оныњ жањалыќтарын негізге алады. Осыѓан орай балалардыњ
абстракциялы ойлау ќызметініњ даму дењгейіне сєйкестіріліп, грамматикалыќ,
абстракция элементтері енгізіліп келеді. Б±л ретте оќыту методы оќушылардыњ
жас ерекшелігіне, аќыл-ой дамуына, ќабілеті мен талѓамына сєйкес
ќолданылады.
Тµртіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі оќу мазм±нына шарттас ќ±ралыдаы.
Оќу мазм±ныныњ µзгеруіне байланысты оќыту єдісі де µзгеріп отырады. Мысалы,
сынып сайын оќу материалыныњ бірте-бірте к‰рделене т‰сетіндігіне сєйкес
оќыту єдісі де оќушылардыњ баќылау, ойлау ќабілетін дамыта т‰сетін µздік
ж±мыс єдістеріне кµбірек орын беріледі.
Бесіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі тіл білімі ѓылымыныњ зерттеу
єдістеріне тыѓыз байланысты єрі біршама оѓан баѓынышты келеді. Біраќ ѓылыми-
зерттеу єдістері мен оќыту єдісі бірдей емес. Оќыту негізінде, ѓылымда аныќ
танылѓан білімді баяндау, т‰сіндіру логикасын кµрсетеді, оќушылар ондай
білімді ±ѓынып мењгереді. Дегенмен оќыту єдісі зерттеу жолын да ќолданады.
Оќыту єдісініњ жалпы т‰рлері. Мектептегі оќыту ж±мысыныњ алдына
ќойылатын т‰пкі маќсат – тєрбиемен ќатар саналы білім, берік практикалыќ
даѓды беру жєне оларѓа білімді µздігінен мењгеру жолын, сол білімді
практикада кєдеге асыра алатындай іскерлікті дарыту. Б±л игі маќсат оќыту
тєсілдерін, білімді мењгеру процесінде оќушыныњ µздігінен ж±мыс жасауына
себін тигізетін тиімді єдістерді ќолдану жолымен ж‰зеге асады. Осыѓан
байланысты бастауыш сыныптарда ќазаќ тілін оќыту ісінде µзін практикада
аќтаѓан – жинаќтау, индукция-дедукция, баќылау жєне эврикалыќ єдістер
пайдаланылып келеді. М±ѓалім сабаќта белгілі бір єдіске жетекшелік роль
бергенімен, оны мыњда бір дауа єдіске айналдырып алмауды ойластырады, демек
бір сабаќта бірнеше єдістіњ элементін ендіріп, оќу ж‰йесін тиімді, тартымды
±йымдастыру тєсілін іздестіреді.
Талдау-жинаќтау – оќытудыњ жалпы єдісі. Ал оныњ жеке бµліктері –
салыстыру, таптау, саралау, абстракциялау, т±жырымдау, наќтылау, ж‰йелеу.
Талдау (анализ) єдісі ќазаќ тілініњ табиѓатына лайыќ келеді.
Оќыту єдісініњ индукция жєне дедукция т‰рлері оќу материалдарын µту
кезіндегі оќушыныњ ойлау жолдарына ќарай ќолданылады. Индукция – жеке
оќиѓадан, наќты заттардан жалпы ережеге келетін ойлау формасы.
Дедукция – єдісін ќолданѓанда, жалпы ±ѓым аныќтама зањдылыќтарды
танудан жеке ережеге келетін ойлау ќызметі орын алады. Бастауыш сынып
оќушыларыныњ психологиялыќ ерекшеліктеріне ќарай жања материал кµбіне и н
ду к ц и я єдісімен т‰сіндіріледі.
Эврикалыќ немесе с±раќ-жауап єдісі. Дидактиктер б±л єдістіњ µзін ‰ш
т‰рге бµліп ќарастырады. Олар: проблемалыќ єдіс, ізденісті немесе ішінара
ізденісті єдіс жєне зерттеу єдісі.
Бастауыш сыныптарда ана тілін оќытуда тіл дамыту єдісі кењінен
ќолданылады. Б±л єдіс оќушыларѓа ана тілініњ сµздік ќорын, сµз ќ±рамын,
орфоэпиялыќ, орфографиялыќ ерекшеліктерін мењгертуді маќсат етіп ќояды.
Сонымен бірге баланы д±рыс сµйлеуге, жазуѓа, µз ойын айтып беруге ‰йрету
жолын ќарастырады.
С±раќтар мен тапсырмалар:
1. Бастауыш сыныптарда ќазаќ тілі не ‰шін оќытылады.
2. Бастауыш сыныптарѓа арналѓан Ќазаќ тілі, жєне Ана тілі оќулыќтарымен
танысыњыздар.
3. Єдіс ±ѓымына аныќтама беріп, оныњ єр т‰рін сипаттањыз.
4. Ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ єдістемелік, лингвистикалыќ негізі
дегенді ќалай т‰сінесіз?
№ 2. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ теориялыќ негіздері
Жоспары:
1. Ќазаќ тілін бастауыш мектепте оќыту єдістері.
2. Ќазаќ тілінен бастауыш сыныптар ‰шін жасалѓан оќу-єдістемелік топтама.
3. Ќазаќ тілінен берілген білім,білік, даѓдылар туралы.
1. Ќазаќ тілін бастауыш мектепте оќыту єдістері.
Баѓдарлама балаларѓа нені оќыту керектігін кµрсетеді, баѓдарлама
бойынша оќулыќтар жасалады.
Ал б±л материалдар оќушыларѓа ќалай ‰йретіледі? Белгелі бір пєнді
‰йрету барысында оќушылардыњ єрекетін ±йымдастыруды оќытудыњ єдісі дейміз.
Оќыту єдістерініњ ќайсысы болмасын, оќушы мен м±ѓалімніњ ара ќатынасын
білдіреді. Б±л олардыњ бірлесіп єрекет ету тєсілдері болып табылады.
Оќыту єдістерініњ дидактикалыќ ж‰йесі оќыту жолдарыныњ жалпы
зањдылыќтарын кµрсетеді.
Оќыту єдістерін зерттеуші ѓалымдар, жалпы алѓанда, былайша топтайды:
1) балалардыњ оќу-таным єрекетін ±йымдастыру жєне оны іске асыру єдістері;
2) оќу-таным єрекетіне т‰рткі (мотивация) жасау, єсер ету єдістері; 3) оќу-
таным єрекеттерініњ тиімділігін тексеру єдістері.
Б±лардыњ єрќайсысына бірнеше жекелеген єдіс енеді. Мысалы, 1 топќа
сµздік, кµрнекілік жєне практикалыќ єдістер (олар ќабылдау мен есте
саќтауѓа негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік єдістер (логикалыќ ойлауѓа
негізделеді), µздігінен орындау, м±ѓалімніњ басшылыѓымен орындау єдістері
(ќиялѓа, ерікке негізделеді). Ал ІІ топќа баллардыњ ќызыѓу м‰ддесін туѓызу,
зейініні жинаќтау жєне оќуда борыш, жауапкершілік туѓызу єдістері; ІІІ
топќа ауызша тексеру, жазбаша тексеру, лабораториялыќ-практикалыќ тексеру
жєне µзін-µзі тексеру єдістері енеді.
Ќазаќ тілін оќыту барысында б±л єдістердіњ ќайсысыныњ ќай кезде тиімді
екенін м±ѓалімніњ µзі айќындап, іріктеп ќолданады.
2. Ќазаќ тілінен бастауыш сыныптар ‰шін жасалѓан оќу-єдістемелік топтама.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен мынадай оқу-әдістемелік топтамалар
жасақталған:
Әліппе оқулығы - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі
бар, дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық. “Әліппе” оқулығы Ш.Әуелбаевтың
жетекшілігімен ғылыми қызметкер Р.Ізғұтынова, Ә. Наурызбаева және А.
Құлжановалар жазып, 1997 жылы “Атамұра” корпорациясынан басылып шықты.
“Әліппеде” психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
“Әліппені” оқыту мынадай кезеңдерден тұрады.
1-кезең: “Әліппеге” дейінгі кезең – 2 апта, 14 сағат.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі – 98 сағат.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Ана тілі оқулығы – 1-сынып Ана тілі - интеграциялық оқулық. Оқулықта
оқу материалдардың мазмұны маусымдық-тақырыптық принципке құрылған. Жалпы
сағат саны 126, аптасына 7 сағаттан оқытылады. Оқу-жазу – тіл дамыту
жұмыстарын өзара байланыстыра күнбе-күн ретіне қарай орнын ауыстыра отырып
жүргізу қажет. Оқулықтағы ақын-жазушылардың туындылары соңғы талаптарға
сәйкес, педагогика-психология және әдістемелік ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне қарай іріктелген. Оқулықты негізінен 3 топқа бөліп
қарастырамыз, тақырыптары мынадай;
1. Біздің Отанымыз
2. Адам және табиғат
3. Отбасы және балалар
2-сынып Ана тілі 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 2- сыныптқа арналған
оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті
үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері,
сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен үзінділер,
мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған.
3-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. Әр бөлім сайын
сұрақтар мен тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген.
Әңгімелер 400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген. Тарих,
ауыз әдебиеті, халық педагогикасымен тәлім-тәрбие, адамгершілік, табиғат
атақты адамдар туралыәңгімелер Абай жолынан үзінділер бар. Сөздік
жұмыстары да қамтылған Жыл аяғында 7-8 мыңдай сөзді меңгеріп, 10-15 өлең
жаттау талап етіледі.
4-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 4-сынып оқулығының
материалдар көлемі жағынан күрделірек. Жоғары сыныпта әдебиеттік оқу
курсына үлкен дайындық істелінеді.
2– сынып қазақ тілі оқулықтарының мазмұны мен құрылымы. Еліміз
егеменді мемлекет болып танылғаннан бері мектептерде ана
тілін оқыту ісін жаңа талаптарға сай жетілдіру
оқушыларлың ана тілінде сөйлеп өз ойын жеткізу дағдыларын
жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді
ескеру қажеттігіне баса назар аударыла бастады. Соған
орай Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің
тұжырымдамалары жасалып, білім берудің ұлттық –
этнопсихологиялық мәселелері зерттелуде. Қазіргі заман талабына
лайық жаңа бағдарламалар әзірленіп , соның алғашқы
нәтижесі – бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың жарық
көруі. Солардың бірі – 2-сыныпқа арналған Қазақ тілі
оқулығы.
Қазақ тілі (2- сынып) бұрынғы оқулықтармен салыстырғанда
мүлде жаңа. Оның жаңалығы – біріншіден , бағдарлама талабына
орай оқулықта материалдардың орналасу тәртібі өзгерді.
Екінішіден, тілден берілетін пәндік білім мазмұны жаңартылып,
толықтырылды. Ең бастысы , тілді қоғамдағы қарым-қатынас жасау
құралы , қоршаған ортаны танып – білу құралы ретінде үйрету
көзделді. Бұрын балалардың орфографиялық білім дағдысын
қалыптастыру, грамматикалық ұғымдарды меңгертуге байланыстырып
сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссз жүргізілсе,
немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық
және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса , енді
осының бәрі де мақсатқа–оқушылардың өз ойларын мазмұнды,
грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан жатық, дәл
бейнелеп айта және жаза білу дағдыларына бағындырылады.
Үшіншіден, оқушылардың сөздік қорын молайту, сөз
мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу
дағдысын қалыптастыруға айрықша назар аударылады. Басқаша
айтқанда, Сөз тарауы жаңа мазмұнда оқушыларды алғашқы
лексикалық ұғымдармен таныстыру мақсатында қарастырылады. Сөз мағынасына
қатысты жүргізілетін жұмыс оқулықтың ол бойында үздіксіз беріліп
отырды.
Төртіншіден , байланыстырып сөйлеуді дамытуға , ойлау қабілетін
жетілдіруге бағытталған Мәтін тарауы оқулыққа жаңадан
қосылды. Мәтінмен жұмыс оқушылардың сөйлеу дағдысы мен
машығын қалыптастырудың негізі бола отырып, өтілген тілдік
объектінің лексикалық және грамматикалық жақтарын тереңірек
түсіндіріп , талдай, жинақтай білуіне, олардың өзара бірлікте
болатынын аңғартуға мүмкіндік береді.
Оқулықтың құрылымы мынадай: 1- сыныпта өтілген білім
негіздері еске түсіріліп , жаңғыртылғаннан кейін, 2 - сыныпта
оқытылатын Тіл және сөйлеу тақырыбы басталады. Одан әрі
Дыбыс пен әріп , Мәтін , Сөйлем, Сөз және оның құрамы , Сөз
таптары тараулары бағдарламада көрсетілген ретпен орналасқан.
Ең соңында Жыл бойы өткенді қайталау тақырыбы берілген.
3.Ќазаќ тілінен берілген білім,білік, даѓдылар туралы.
№ 3. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
2. Дыбыстыќ талдау-жинаќтау єдісі.
3. Сауат ашуды оќыту процесі.
1 Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен , оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүниетануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулагуы, жылауы,
сөйлеуі-осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі
дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өстін
ортасындағы тәлім-тәрбиенің апқасында және қаййшылықтарды жеңу үстінде
қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету
жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады
(мысалы, ми қабатыда болатын қозу мен тежелу, механикалық ес епн логикалық
ес, ескі білім мен жаңа білім т.б.).
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті – баланың саналы
қызметінің формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі
бағытта мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі білімнің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы,белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Мектепке алғаш келген, бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір
ғана рәп тұрады, көбінесе қайта-қпйта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп
отырады, әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының
салдарынан олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану
дағдысының қалыптасып жетілуімен қабат балының көру, оқу аумағы кеңейіп,
ол бірте-бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана
бастайды. Мұндай дағдыға ие болу балаға оп-оңпйға түспейді, ол көп күш
жігерен жұмсайды, мұнде әсіресе зейіні мен еркі үлкен рольатқарады. Осының
барысында зейін мен еріктің төзімділік қаситері жаттыға тұседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, біуындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байаныстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық келтіреді. Ондай
қиындықтан практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю, сары ала
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар жаттығудың арқасында біраздан кейін
дағдыланады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: 1) Оқушы
оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең негізгі процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру. Егер мұғалім малдау-жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала әр ріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының мәніне
көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды, жаза
да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды бір-бірімен салыстырып,
талдап-жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау процесін
дамытуға септігі тиеді. 2) Сауат аша бастаған бала оқу-жазуға үйрену
барысында көптеген қиындықтарға кездеседі (бір әріпті немесе бір сөзді жазу
үшін нерв жүйесінен бірнеше толқын жасалады). Осы кездегі кедергілер мен
қиындықтардан баланың нәзік табиғатына нұсқан келтірмей, күш-жігерін
мұқалтпай алып шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты
талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін, мектепке дейінгі баланың ақыл-
ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшліктерінің қалыптасуы жөнінде мұғалім
толық сауатты болуы керек, сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті
жұмыстарды шеберлікпен ұштастырып, іске асыра алады.
2. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
Сауат ашудың негізгі объектісі – сөз. Сөзбен жүргізілетін жұмыс түрлері
мыналар: сөзді ауызша айту, сөзді жазу және оқу.
Сөзді ауызша айту әдетте естуге негізделеді. Жаңа сөз біреуден
естілген күйінде қабылданып, есте сақталады, сөйлеу кезінде пайдаланылады.
Сөйлеу практикасында сөз жеке дыбыстарға бөлініп айтылмайды, тұтас
дыбысталып пйтылады. Бірақ сөздегі әрбір дыбысты қалдырып кетпей, түгел
және дұрыс дыбыстауды, сондай-ақ сөздегі басқа дыбыстармен байланысты
қолдануды керек етеді.
Сөзді жазу мен оқу көру арқылы орындалады. Басқаша айтқанда, сөз
әріптер арқылы жазылып, әріптер арқылы оқылады. Сөз дыбыстары әріптермен
таңбаланбаса, сөзді оқу да, жазу жда мүмкін болмас еді. Демек, әріптерді
таныту – сауат ашудың өзекті мәселесі. Алайда, әріптер өздігінен жалаң
таныла қоймпйды, сөздегі дыбыстардың негізінде меңгеріледі. Ол үшін сөз
құрамындағы дыбыстарды даралап, бөліп алу қажет болады. Жеке дыбысты сөзден
бөліп алған соң ғана, оны әріппен белгілеуге болады. Өйткені сөз дыбысы өз
алдына жеке-дара, бөлек-бөлек дыбысталмайды, ондағы басқа дыбысты ғана
таңбалайды. Осыған орай, сауат ашу жұмысы сөздегі жеке дыбыстарды бөліп
алып қарыстырудан басталады. Солндықтан сауат ашу әдісі дыбыстық әдіс
болып есептеледі.
Сөзді оқу мен жазу жұмысы (мұның өзі – сауат ашудың негізгі мақсаты)
сөзге дыбыстық талдау жасаумен тоқталмайды, талданған дыбыстарды жинақтау
арқылы қайтадан тұтас сөз жасауға әкеледі. Сондықтан да бұл әдіс дыбыстық
талдау-жинақтау әдісі деп аталады.
Талдау тәсілі бойынша сөйлеуден - сөйлемді, сөйлемнен - сөзді, сөзден
– буынды, буыннан – дыбыстыбөліп алуға, жеке дыбыстарды әріптермен
таңбалауға мүмкіндік жасалып, оқуға негіз қаланады.
Жинақтау тәсілі бойынша дыбыстардан – буын, буындардан – сөз,
сөздерден – сөйлем, сөйлемдерден – сөйлеу құрастырылып, оқу машығы
қалыптастырылады; оқушылар сөзді алдымен – буындап, соңынан тұтас оқуға
үйренеді, сол сияқты, әуелі – жеке бөлшектерден әріптерді шығарып, одан
кейін тұтас сөздерді жаза білуге машықтанады; соның нәтижесінде, сөйлемді,
тексті оқуға, көшіріп не тыңдап жазуға, сондай-ақ өз ойын байланыстырып
сөйлеуге, жазуға біртіндеп төселеді.
Талау тәсілінің негізгі түріне сөзді дыбысқа ажырату, яғни дыбыстық
талдау жатады.
Сауат ашу тәжірибесінде жиі қолданылатын дыбыстық талдау тәсілдері
мыналар:
1) Сөздегі өздігінен жеке буын жасайтын дауысты дыбыстарды бөліп алу (а-та,
ә-же, о-рақ, ө-рік, е-мен, ұ-зақ, ү-кі, ы-дыс, і-ні, и-не).
2) Сөздің ең соңғы дыбысын бөлу (алғашқы дыбыстарын мұғалімнің өзі айтып,
соңғы дыбысын оқушыларға тапқызу). Мұндай талдау жұмыстарында заттар,
дидактикалық ойыншықтар, суреттер пайдаланылуға тиіс Мысалы: нан, тарақ,
өрік сияқты сөздердің на..., тара..., өрі..., деген бөліктерін мұғалім өзі
айтады да, қалған дыбысты оқушыларға айтқызады.
3) Бір дыбыстан басталатын сөздерді тізіп айтып, әр сөздегі бірінші дыбысты
оқушылардың өздеріне таптыру; ол дыбысты көтеріңғкі дауыспен ерекшелеп
айтк арқылы бекіту (қаз, қарға, қалам, қағаз).
4) Сөздегі дыбыстардың саны мен орын ретін анықтау. Бұл үшін сөз схемасы
пайдаланылады. Алдымен сөз схемасына дыбыстар буын жүйесінемен түрлі-
түсті дөңгелекшелер арқылы (дауысты дыбыс-қызыл, дауыссыз дыбыс-көк
бояумен беріледі) сөздегі орын ретімен орналасады: ара, о оо
соңынан дөңгелекшелер әріптермен алмастырылып оқылады: ара.
Талдау: Бұл сөзде үш дыбыс (әріп) бар: біріншісі – а (дауысты дыбыс),
екіншісі – р (дауыссыз дыбыс), үшіншісі – а (дауысты дыбыс) деген сияқты
тұрғыда өтіледі.
5) Бір дыбысты ғана өзгеше, басқа дыбыстары бірдей сөздерді өзара
салыстырып талдайды (ата, апа, ала, қала, дала, бала; он, ол, ор; май,
шай, тай).
Дыбыстық жинақтау тәсілімен жүргізілетен жұмыс нәтижесінде сөзді алдымен -
буындап, соңынан тұтас оқуға мүмкіндік жасалады. Басқаша айтқанда, сөзді
оқу дегеніміздің өзі – жинақтау.
Сауат ашу тәжірибесінде жиі қолданылатын дыбыстық жинақтау тәсілдері
мыналар:
1) Бір дауыстыға аяқталған буындар мен сөздерді оқу:
А) а-та, а-па, а-на, а-ға, а-ра, а-уа, а-ла;
Ә) ба-ла, да-ла, қа-ла, ке-ме, ке-се, ше-ге.
2) Әр түрлі дауыстыға аяқталған буындар мен сөздерді оқу: ә-же, ә-ке, о-ра,
қо-ра, до-ға, бо-та, ба-ру, ке-лу.
3) Бір дыбысты бөлек сөздерді салыстырып оқу: ол, он, ор, қол, жол, көл,
төл, шар, жар, жел, бел.
4) Басқа дыбыс қосып не алып, сөзді өзгертіп оқу: ат-хат, тон-он, ара-
шара, ала-дала.
5) Талданған сөздегі буындарды көтеріңкі дауыспен ерекшелеп айту арқылы
есте сақтап, одан сөз құрастырып оқу.
Дыбыстық талдау мен дыбыстық жинақтау бір-бірінен ажыратылмай, өзара
тығыз бірлікте жүргізіледі (алдымен – талдау, соңынан – жинақтау).
Дыбыстық-талдау жинақтау әдісі бойынша сауат ашудың мынадай негізгі
оқыту принциптері жүзеге асырылады:
1) баланың жас ерекшелігіне және тәпбие талабына сай іріктелген оқу
материалдарының негізінде оқушылардың көзқарасын қалыптастыру;
2) оқушылардың жалпы ой-өрісі мен тілін дамыту, оқуға деген саналылығы мен
белсенділігін арттыру;
3) әрбір оқушылының өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жеке-дара жұмыс
жүргізу;
4) оқу мен жазуды бір-бірінен ажыратпай, өзара ұштастырып, қатарластыра
жүргізу (оқу-жазу-оқу).
5) Сауат ашу негізі – дыбысты меңгерту үшін сөзге дыбыстық талдау-жинақтау
жасауға үйрету; оқушылардың есту, дыбыстау қабілетін жетілдіру;
6) Сөз дыбыстарын әріптермен дұрыс таңбалай білуге дағдыландыру; жазудың
оқудан кешеуілдейтінін ескере отырып, алғашқы жазуды кеспе әріптермен
сөз құрастырумен алмастыруға және басқа әріптерімен жазуға үйрету;
7) Сөз оқу өлшемі буын болғандықтан, сөзді жек әріптермен оқытпай, бірден
буындап оқуға дағдыландыру; одан біртіндеп тұтас сөзбен оқуға әкелу;
8) Сауат ашу барысында перспективтік оқу (кейбір алғашқы грамматикалық,
орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық мағлұматтардың алдын-ала
пракимкалық жолмен таныстырыла берілуі).
3. Сауат ашуды оќыту процесі.
Сауат ашу жұмысының негізі міндеті – балаға хат таныты, яғни оған оқу
менжазуды үйрету. Сонымен қатар сауат ашу барысында оқушылардың тілі мен ой
өрісін жетілдіруге де баса назар аударылады. Соның нәтижесінде жас ұрпаққа
жалпы білім негіздерін меңгертіп, адамгершілік тәрбие беруге негіз
қаланады. Демек, сауат ашу білім мен тәрбие алудың кілті іспеттес.
Сауат ашу жұмысы оқушылардан оқуға, ой еңбегіне қажет белгілі бір
қабілет, бейімділікті талап етеді. Осыған орай, алты жастан бастап
оқитындардың өзіндік ерекшіліктері бар. Олар мынадай:
1) 1-сынып тұтасымен сауат ашуға беріледі;
2) Сабақ уақыты 35-минут болады;
3) Сабақ үстінді әрбір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінді сергіту
минуттары өткізіліп тұрады;
4) Оқушылардың үлгеріміне баға қойылмайды; баланың оқуға деген ынтасы
мадақтау, мақтау, көңілдендіру сияқты әдіс-тәсілдер арқылы
арттырылады;
5) Үйге тапсырма берілмейді; алайда сабақтан тыс уақытта тәрбиеші-
мұғалімнің көмегімен сурет салу, графмкалық ойындар өткізу, қима
әріпті кубиктерден сөзқұрату тәрізді сызу жұмыстарына жаттықтыру
арқылы оқушылардың қолын жазуға дағдыландыруға арнайы көңіл бөлінеді;
6) Апта ортасында бір күн жеңілдітілген сабақтарға арналады;
7) Ақпан айында бір апталық қосымша каникул беріледі;
8) Мектепке алты жастан бастап оқитын балаларға балабақшадағы негізгі
жағдайлар жасалады; белгіленген күн режимі бойынша, сабақтан тыс
уақытта, алты жастағыдалмен жұмысты тәрбиеші жүргізеді; асханада ыстық
тағамдар даярланады; ойнайтын және демалатын бөлмелері болады; сынып
алты жастағы балаларға арналған арнайы жиһаздармен, ойыншықтармен,
т.б. оқу-дидактикалық материалдармен жабдықталады.
Сауат ашу – аса күрделі де жауапты жұмыс. Оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
мұғалімдер атқаратын міндеттер көп те сан алуан. Олардың негізгілерінен
мыналарды айтуға болады:
1) балаларды мектептегі оқу жұмысына – сауат ашуға даярлау;
2) сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуді) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3) оқушылардың жалпы ой-өрісін дамыту; ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;
4) балалардың сөйлеу тілін жетілдіру; сөздігін байыту; сөйлемдерді дұрыс
құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізе белуге үйрету;
5) сөзді жеке дыбыстардан құрап ежіктеп отырмай, түсініп, дұрыс әрі
біркелкі буындап оқуға, одан әрі біртіндеп тұтас оқуға дағдыландыру;
6) дыбыстарды әріптермен дұрыс таңбалауды жете меңгерту арқылы жазудың
каллиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету; жеке
сөздерді, сөйлемдерді уөшіріп және есту бойынша жаза білуді жетілдіру;
7) сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазылуы ережелерін меңгерту; сөйлемді
оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы; сөйлемнің
бірінші сөзі сөйлемдегі бас әріппен жазылатын сөздер (кісі, жер-су аттары
бас әріппен басталып, сөйлем соңына нүкте қойылуы; аттары).
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Баланың психикалық дамуы дегеніміз не?
2. Жаңа сауаттана бастаған баланың сауат ашу барысындағы ерекшелігі
қандай?
3. Оқу мен жазу процестерін талдаудан шығатын қортынды.
4. Талдау, жинақтау әдістерінің ерекшелігіне тоқталу.
№ 4. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері.
2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
3. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс-тәсілдері.
Сауат ашу кезіндегі тіл дамыту жұмыстары.
Сауат аашуға даярлық кезінде тіл дамыту жұмыстарының
алатын орны ерекше. Баланың дамуы әрекеттерімен (ойын, оқу,
еңбек ) оқу- тәрбие үрдісінің нәтижесінде жүзеге асады. Мектепте
баланың қарым – қатынас шеңбері кеңейе түседі. Қарым – қатынас
жасайтын адамдардың көбеюі баладан қарым – қатынас жасауды толық
меңгеруді талап етеді.
Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары
талаптар қояды, тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: 1) басқа
адамдармен араласу кезінде жетіледі, 2) психологиялық процестерді
қайта қараудың негізі, 3) тіл – ойлау құралы. Оқу үрдісінде
тілді дамытудың негізгі 4 кезеңін жүзеге асыру көзделеді: 1)
баланың сөдік қорын молайту, 2) грамматикалық тұрғыда жүйелі
сөйлеуге үйрету, 3) байланыстырып сөйлеуге ұйрету, 4) сөйлеу
мәдениетін қалыптастыру. әліппеге дейінгі кезеңде баланың тілін
дамытуға оқулықтағы тақырыптық сюжетті иллюстративті жеке
суреттердің атауларын білу, сол сөздердің мағынасын түсіну
арқылы сөдік қоры байиды, ал тақырп бойынша көргендерін
жетекші сұрақтар арқылы әңгімелеу, құралған сөйлемдердің мағынасы
сол тақырпқа сай болуы керек, құрылымы үйлесімді болуы
керек. Ондағы сөөздердің өзара байланысының үйлесуі әр баланың
қабылдау қабілетіне , алған әсеріне байланысты. Көбіне тілден ой
жүйрік болғандықтан, ойға тіл ілесе алмайды. Бұл мүмкін сөдік
қордың жеткіліксіз болуынан, ойын жеткілікті түсінікті
тілмен, оқиғаға ене отырып, көңіл – күй ырқына жеткізе
мәдениетін қалыптастырудың ең тиімді жолы коммуникативтік
әрекет үстінде ұстамдылық кезеңінде басталады. Бала сөйлеуінің
мынадай типтері осы даярлық кезеңінде жүзеге асады.
1) ситуациялық сөйлеу (жағдайаттық сөйлеу)
2) диалогтық сөйлеу ( сұхбаттық)
3) сызбаға сәйкес сөз ойлап таптырту.
4) сол сөзге ұқсас сөз таптырту.
5) сөзге мағынасы қарама – қарсы сөз таптырту.
6) түбірге сөздер ойлап таптырту.
7) берілген бір сұраққа бірнеше сөзбен жауап қайтаратындай
жағдай туғызу.
8) сөздің тобын жалпылама сөзбен айта білуге үйрету.
9) жалпы атауға кіретін сөздер.
10) сөздің жекеше, көпше мағынасын білдіретін сөздерді
таптырту.
11) заттың түрін, түсін, пішінін, сапасын таптырту.
12) заттың санын, ретін білдіретін сөздерді таптырту.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: Бастауыш мектепте
қазақ тілін оқытудың мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға
үйрету негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, өз ойымен
пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу, - деп
атап көрсеткен.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа
технологиясын педагог - ғалымдар мен Республика мұғалімдері жан-
жақты ізденіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда
білім берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа
технологияларын таңдай білу мүмкіндігіне ие болады.
Педегогикалық технологияға белгілі ғалым В.П. Беспалько:
Практикада іске асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба, -деп
анықтама береді. Мұнда ғалым педагогикалық жүйені тұлғаны
қалыптастыруға ықпал ететін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты,
бір-бірімен өзара байланысты әдіс-тәсілдер жиынтығы ретінде
қарастырылады.
Сонғы психолгиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып
балаларының өзін теориялық ойлауға – жалпыдан жекеге көшу, заттар
мен құбылыстардың арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге
болатыны анықталады. Егер мектепке оқуға түскен бала әлі
заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін анықтай алмайтын
болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің аздығынан, білімнің
жеткіліксіздігі мен шашыраңқылығынан деп түсінген жөн.
Осыған орай, 1 сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы
елестерін анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі
әліппеде дерілген сөздер арқылы жүргізіледі. Сөздік қорды
байыту заттар мен құбылыстар және олардың арасындағы байланыстар
жөніндегі елестерді анықтаумен қатар жүріп отыруы тиіс.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері
оқығандары жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері
нашар, жүйесіз құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды.
Ойы негізгі нәрседен басқаға тез ауып кетеді. Мысалы, ойынның
түрлері жөнінде әңгімелегенде, шешесімен барып, дүкеннен ойыншық
сатып алғанына ауысады т.с.с. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға
бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін.
Мұндағы негізгі міндеттің өзі – балаларды белгілі бір жүйемен
сөйлеуге үйрету ғой.
1 сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде де ұсақ
нәрселерге көбірек тоқталады. Мұның өзі де олардың ойының
жинақы еместігін көрсетеді. Ал мәтін бойынша сөйлегенде көбіне
сөзбе- сөз айтуға, яғни мәтінді сөзбен баяндауға тырысады. Бұл
құбылыс олардың көбінесе естің жұмысына сүйенетінін байқатады.
Сондықтан балаларды ойлауға, сөздерді көре білуге оның
мағынасын ұғынуға үйрету жағына баса назар аудару қажет.
Оқуды меңгеру барысында да оқушылар әрбір жеке дыбысты,
оның әрпін естерінде ұстау ғана емес, дауысты, дауыссыз
дыбыстардың да негізгі қасиеттерін үйренеді. Мұнда балалардың
көрнекі – бейнелік ойлауы ( көрнекі түрде салыстыру , қайта
құрастыру) пайдаланылады.
Оқушылардың тілін дамыту үшін әліппедегі мәтіндер мен
берілген сөдер өмірдің әр саласын қамтиды: балалар мен үлкендер
өмірі, табиғат құбылыстары, баланы қоршаған сан алуан заттар,
өсімдіктер, жануарлар дүниесі т.б.
Оқушылар әр топтағы заттармен, олардың қызметімен, неден
жасалғанымен танысады. Соңында оларды топтастырады, негізгі
белгілеріне қарай ажыратады. Мысалы, шеті иректелген жапырақты
ағаштарды бір топқа, қылқан жапырақты ағаштарды екінші топқа
шырша, үйеңкі т.б жіктей алады.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы. 1 сынып оқушылары сөйлеу
сөйлемнен тұратынын біледі. Олар сөйлемді сөзге бөледі. Бір
сөйлемде қанша сөз бар екенін анықтайды, өздері екі – үш
сөздерден сөйлем құрайды. Ертегіні қайталап айтқанда,
әңгімелескенде олар сөйлеммен сөйлейді. Әрине, бұлар сөйлем
туралы тек алғашқы мәліметтері, бұл мағлұматтары кейін
грамматика сабақтарында нақтылана түседі.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ – жауап түрінде
жүргізіледі. Ол әңгіменің жоспары іспеттес болуы керек.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін деформациялық
мәтіндер алған жақсы.
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде диафильм, мультфилм немесе
балалардың ойыны, сондай – ақ мектептегі қандай да болмасын
бір оқиға жөнінде де әңгімелесу тиімді нәтиже береді.
Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл
қабылдаудың маңызы зор. 1 сынып оқушыларының бірқатары дыбысты
дұрыс айта
алмайды. (р, л, с, ш, з, ж, щ, ц)
Дыбысты бұзып айтып бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай
алмағандықтан болуы мүмкін. Мысалы, ұяң дауыссыздарды қаттылау
айту, айтылуы ұқсас дауыссыздарды ажыратпай, түсініксіз айту (с-ш,
з-ж,
ч-ш, щ, т.б.) Мұндай жағдайды балаға осы дыбыстардан қос буын
құратып, айтқызса, ( па – ба-па-ба, ка-га га-ка т.б.) оңай білуге
болады.
Дыбыстарды бұзып айту сөзді дыбыстық талдау прцесінде де
көрінеді.
(Мысалы, шаша, сана сөздерінен ш дыбысын бөліп көрсеткенде т.б.)
Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әрбір баламен жеке жұмыс
жүргізуді талап етеді.
Егер баланың сөйлеуі анық болмаса және ол түзеле қоймаса,
мұндай жағдайда оны маман мұғалімге – логопедке жіберу керек.
Фонетикалық материалдарды сатылай комплексті талдау
сабақтарында жүргізілетін жұмыс түрлері
Жуан, жіңішке аралас
буынды сөздерді толық
сатылай комплексті
талдау
Фонетикалық талдау
Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды талдау
Дыбыстарға математикалық
тәсілмен мінездеме беру
Фонологиялық талдауды
қысқа түрде сатылап
комплексті талдау
Дыбыстарды математикалық
тәсілмен өрнектеу мінездеме
беру
Фонологиялық талдауды
ықшамдау принціпімен
өрнектеу
Дыбыстарды белгісіздікпен
өрнектеу, теңдеуді шешу,
мәнін орнына қойып дыбыстық
мінездеме беру.
Жатжазу
Шығармашылық жұмыстар
СКТ тесттік жұмыстар жүргізу
Ауызша командалық олимпиада
Фонетикалық талдауды ауызша
уақытқа талдау
Сауат ашу әдістерінің ғылыми негіздері.
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негізі мен олардың жасалуы
тіл білімінің басты бір саласы – фонетика болып табылады.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің
өмір сүруінің тәсілі. Егер сөдер – дыбыстардың тіркесі ретінде
айтылмаса, онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы; 2) пікір алысу
құралы; 3) танымдық құрал; 4) ойлау құралы болмас еді.
Тілдің дыбыстық жағы огың замандар бойы өмір сүруіне,
ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруына мүмкіндік жасады. Тілдің
дыбысталу жағы- сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің
формасы болып табылады. Сөздік пен грамматикалық құрылыс
тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның материалдық
жамылғышын, оның физикалық формасын құрайды деуге болады.
Тіл дыбыстары сөз ішінде айтылады. Бірақ белгілі дыбыс
арнаулы бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қалмай, одан
белгілі дәрежеде оңашаланып, абстракцияланады. Бұған дәлел –
дыбыстардың барлық сөздерде кездесетіндігі.
Тілдегі лексикалық, грамматикалық құбылыстар тілдің дыбыстық
жүйесіндегі, фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым –
қатынаста, яғни бір дыбыс тіркесімен айтылады.
Сонымен тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін
дыбыстық құрамдары мен тәсілдерін және тілдің дыбысталу түрімен
жазба түрінің арасындағы байланыстарды фонетика зерттейді.
Фонетика лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен
байланысты болады.
Мектепте дұрыс оқыту, дұрыс жаздыру әдістемесінің көптеген
мәселелері фонетикаға негізделеді.
Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей
ескереген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен
орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру –
ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың
табиғаты мен фонетика заңдарын жете білуді қажет етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтырдың алфавиті мен графикасын
жасау, сондай- ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың жазуын өңдеп
жетілдіру мәселелері фонетикаға негізделе отырып шешіледі.
Тілдің орфографиялық нормасы да фонетиканың басты мәселелерінің
бірі болып табылады.
Фонетика ғылым ретінде жалпы және жеке фонетика болып
бөлінеді. Жалпы фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде
адамдардың сөйлеу аппаратының дыбыстық мүмкіндігін айқындайды,
тіл дыбыстарының классификациясын, принциптерін белгілейді.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбытарды дұыс айтып үйрену – сауат ашу
кезіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен
дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл
дыбыстардың қ
алай айтылатынын әрі аңғарады әрі өздері айтып үйренеді.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен
бірге оларыдңы қалай таңбаланатынымен де танысады. Буындардан
қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа сөздер үйреніп,
сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге
дағдылана бастайды.
Жалпы білім беретін бастауыш сатысындағы оқыту процессі
сауат ашудан басталатыны белгілі. Сауат ашу бойынша білім
мазмұны Қазақ тілі пәнінің білім стандартында (1998ж) бірге
қарастырылып келген. Шын мәнінде, сауат ашу бастауыш сатыда
білім негізін қалайтын, өзіндік мақсаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ маќсаты мен міндеттері.
2. Пєнніњ басќа ѓылымдармен байланысы.
3. Єдіс туралы ±ѓым.
1. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ маќсаты мен міндеттері
Ќазаќ тілін оќу, білу не ‰шін керек? Себебі ќазаќ тілі – ќазаќ
республикасыныњ мемлекеттік тілі, ол µнеркєсіп пен техниканыњ, ѓылым мен
мєдениеттіњ жєне ќоѓамдыќ-саяси µмірдіњ барлыќ саласын ќамтып кµрсететін
бай лексикасымен, ќалыптасќан жазу ж‰йесімен жєне єр т‰рлі стильдік
тармаќтарымен сипатталады.
Ќазаќ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоѓары жєне арнаулы орындарда
арнайы пєн ретінде оќытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар ќазаќ тілі сабаќтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оќуѓа, жазуѓа ‰йренеді,ойын аныќ, дєл
жеткізе алатындай даѓдыѓа, яѓни д±рыс сµйлеуге ‰йренеді.
Сонымен, 050102 - мамандыѓы бойынша оќитын студенттеріне бастауыш
сыныптарда ќазаќ тілін оќытудаѓы маќсат - бастауыш сынып оќушыларын сан
алуан грамматикалыќ формаларды ќолдана білуге ‰йрету жєне соныњ негізінде
олардыњ тілдерін ±старту, сондай-аќ жазу даѓдыларын бекітіп, сµйлей білуге
тµселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оќытылатын грамматика, оќу, тіл дамыту
сабаќатарыныњ, бір жаѓынан білімдік мєні, екінші жаѓынан тєрбиелік мєні,
‰шіншіден баланыњ жеке басындаѓы ќасиеттерді дамытып, олардыњ єлеуметтік
баѓдарларын айќындай т‰суде орасан зор ‰лес ќосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оќушыларѓа білім, тєрбие беруден жєне
оларды дамытуда мынадай ќаѓидалар басшылыќќа, алынады:
1. М±ѓалім білімдік, тєрбиелік, дамыту жаѓынан ќ±нды, шєкірт ±ѓымына
сай келетін, аныќ та дєл, кµркем тілмен жазылѓан материалдарды
іріктеп алып, ќазаќ тілі сабаќтарында пайдаланып отыруѓа міндетті;
2. Балаларды дєл, аныќ, бейнелі сµйлеуге ж‰йелі т‰рде, ‰немі
даѓдыландырады;
3. Кµркем шыѓармалар арќылы білім бере отырып, балалардыњ сезімдеріне
єсер етіп, совет адамына ќажетті моралъдыќ ќасиеттер, адамгершілік
мінез – ќ±лыќтардыњ ќалыптасуына жаѓдай туѓызады.
2. Пєнніњ басќа ѓылымдармен байланысы.
Біздіњ ќоѓамымыз ілгері дамыѓан сайын, оќыту процестерініњ де мазм±ны
жањарып, єдістері жетілдіріліп келеді. Оќыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылыќты, бір-біріне тєуелділікті, даму жолдарын наќты
ажырату ‰шін таным зањдылыќтарын жете білудіњ мањызы зор.
Єрбір пєнніњ оќыту єдістемесі белгілі бір ѓылымѓа негізделеді.
Мысалы, єдебиетті оќыту єдебиеттану ѓылымына, тарихты оќыту тарих ѓылымына,
ал ќазаќ тілін оќыту єдістемесі ќазаќ тіл біліміне тыѓыз байланысты
ќаралады. Тілде дамымай, µзгеріске ±шырамай, бір ќалыпта ќалып ќоятын
мєњгілік еш нєрсе жоќ, бєрі де µзгереді, дамиды. Сондай µзгеру мен дамуды
тілдіњ синтаксистік ж‰йесінен кµруге болады.
Мектепте ќазаќ тілін оќыту барысында оќушыныњ ауызша жєне жазбаша
тіліне кµп кµњіл бµлінеді. М±ныњ µзі тілдіњ фонетика, орфография жєне
орфоэпия бµлімдерін саналы мењгеруге байланысты. Б±л таќырыптарды д±рыс
мењгерген оќушы жазба ж±мыстарында ќате жібермей, сауатты жазатын болады.
Б±лардыњ бєрі де оќыту процесінде байланыстырып сµйлеуге даѓды бере отырып,
ойын ж‰йелі, д±рыс айта білуге жаттыќтырады.
Ќазаќ тілі біліміндегі сµз тудыру мєселесі біршама зерттеледі. М±ныњ
мектепке ќазаќ тілін оќыту єдістемесінде ‰лкен єсері болды. Єсіресе, ќазаќ
тілі баѓдарламасы мен оќулыѓына б±л таќырып енгізіліп, сµздіњ ќ±рамына, сµз
тудыру ж±мыстарына баса кµњіл бµлінді. Ол оќушылардыњ сµздік ќорыныњ
баюына, орфографиялыќ даѓдыларды мењгеруіне жаѓдай жасады.
Ќорыта келгенде, ќазаќ тілін оќыту єдістемесі тіл ѓылымыныњ осындай
дамуына, оныњ ќойып отырѓан талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте
оќытылатын ќазаќ тілі материалдарыныњ ќандай саласы болмасын, атап
айтќанда, ќазаќ тілініњ фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы,
орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сµздердіњ µзгеруі мен сµздердіњ
сµйлемдегі тіркесі, сµйлем т‰рлері мен оныњ белгілері жєне ќазаќ тілініњ
жалпы зањдылыќтарымен таныстыру-ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ негізгі
объектісі болып табылады жєне оныњ єшќайсысы єдістемелік амал – тєсілдерсіз
оќытылмайды. Сондыќтан ќазаќ тілі мектепке арналѓан баѓдарлама бойынша
белгілі бір пєн ретінде танылса, ќазаќ тілін оќыту єдістемесі оныњ оќыту
єдістері мен тєсілдерін белгілейтін ѓылым демекпіз.
Педагогика ѓылымы соњѓы жылдары бірсыпыра табыстарѓа жетті. Єсіресе,
адамныњ психикасыныњ ќоѓамдыќ-тарихи даму табиѓатын танып білуде, ой-
санасыныњ жетілуін зерттеу проблемасыныњ айналасында ‰лкен ѓылыми
зерттеулер ж‰ргізілуде.
Психологияныњ жеке пєндер єдістемесін наќтылап т‰сіндіруде алатын
орны ерекше. Мысалы, психология грамматикалыќ ережелерді оќушылардыњ ќалай
мењгеретінін, оны к‰нделікті практикада ќалай ж‰зеге асыратынын зерттеп,
ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ дамуына ыќпалын тигізіп отырады.
Оќу жоспарын жасаѓанда да, ќазаќ тілініњ баѓдарламасы мен
оќулыќтарындаѓы оќу материалдарын іріктеуде де оќушылардыњ жас ерекшелігі
мен психологиялыќ ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Оќу–тєрбие ісіндегі ењ ќажетті мєселе – м±ѓалімніњ психологиялыќ
жаѓынан дайындыѓы. Єсіресе, ќазаќ тіліг оќытуда мынадай психологиялыќ
ерекшелієктерді мењгеру ќажет болады: біріншіден, сµйлеу процесіндегі
ерекшелік, екіншіден, жеке оќушыныњ ана тілін мењгеру ќабілеті ескерілуі
тиіс. Сондыќтан ќазаќ тілін оќытатын м±ѓалім µз пєнініњ ерекшелігіне ќарай
психологияны жаќсы білуі ќажет.
Оќушылардыњ материалды мењгере алуыныњ психологиялыќ негізі сабаќтыњ
єрі єсерлі, єрі ќызыќты µткізілуіне байланысты. Сабаќ психологиялыќ жаѓынан
неѓ±рлым єсерлі болса, оќу материалын олар соѓ±рлым терењ т‰сінеді. Б±л –
м±ѓалімніњ шеберлігіне де ќатысты мєселе. Сабаќты психологиялыќ жаѓынан µте
тартымды етіп ќ±ру ‰шін, негізгі ‰ш жаѓдайдыњ болуы шарт: бірінші жаѓдай –
сабаќтыњ педагогикалыќ т±рѓыдан ойдаѓыдай болуы. Оѓан ќатысты мєселелер
шартты т‰рде: м±ѓалім мен оќушылардыњ сабаќ кезіндегі ќарым-ќатынасы,
м±ѓалімніњ µзін-µзі ±стау мєнері, оныњ µнегелі µнегесі, сыртќы келбет-
пішіні, сµйлеу мєдениеті, оќушыларѓа ќатањ талап ќоюмен бірге, олардысыйлай
да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыќќа баулу т.б. М±ѓалімніњ
сабаќта жеке оќушыны µзіне ќарата, зейінін аудара білуі сынып ±жымын тегіс
мењгере алуын ќамтамасыз етеді. Сабаќтыњ теориялыќ жаѓы негізгі тактілермен
дєлелденіп, оныњ ѓылыми мєні кµњілге ќонымды болса, ол оќушылардыњ
логикалыќ ойлау ынтасын арттырады жєне сабаќ оќушыларѓа єсерлі болады.
‡шінші жаѓдай – сабаќтыњ єдістемелік жаѓынан тиімді болуы. Б±л м±ѓалімніњ
материалды баяндау єдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалыќ зањды
принциптерді орынды ќолдануына, ќажетті кµрнекі ќ±ралдар мен тєжірибе
ж±мыстарын тиісті кезінде кµрсете білуіне байланысты.
3. Єдіс туралы ±ѓым.
Єдіс – грекше зерттеу жолы деген сµз.Басќаша айтќанда адамныњ аќыл-
ойыныњ жєне практикалыќ ќызметініњ тєсілі деген маѓынаны білдіреді. Єдіс
мынадай т‰рлерге бµлінеді: 1-єдіс, 2-оќу єдісі, 3-м±лалімніњ оќыту єдісі, 4-
оќушылардыњ білімді ‰йрену єдісі.
Оќу єдісі – оќушылардыњ д‰ниетанымын ќалыптастыру, ќабілетін дамыту,
оларѓа білім, білік жєне даѓдыны мењгерту жолындаѓы м±ѓалім мен оќушылардыњ
µзара біліктегі атќаратын ж±мыстарыныњ тєсілі.
Оќу – екі жаќты процесс, оѓан бір жаѓынан – м±ѓалім, екніші жаѓынан –
оќушылар ќатысады. М±ѓалім оќу ж±мысын ±йымдастырып, оѓан тікелей басшылыќ
етеді. Ол оќушыларѓа жања білімді т‰сіндіреді, танымдыќ ќызметін
жандандырады, тапсырма беріп, оныњ орындалуын ќадаѓалайды. Оќушы ењбегініњ
ќаншалыќты тиімді болып отырѓанын ескеріп, білімін баѓалайды. Оќу
процесініњ табысты болуында м±ѓалімніњ теориялыќ дайындыѓы, методикалыќ
шеберлігі, педагогикалыќ єдептілігі шешуші роль атќарады.
М±ѓалімніњ оќыту єдісі деп оќу процесінде оќушылардыњ аќыл-ой
процесіне басшылыќ ету жєне білім беру тєсілдері айтылады, ал, оќушылардыњ
‰йрену методы дегеніміз – олардыњ білім, білік, даѓдыларды мењгеру
тєсілдері. Оќу процесін ж‰ргізу ж±мысында басшылыќ рольді м±ѓалім атќарады.
Сол себепті м±ѓалімнен білімділік жєне методикаѓа тµселген шеберлік талап
теіледі. Ал, оќушылар болса оќу ењбегіне саналы єрі белсенді т‰рде ќатысу
даѓдысына жаттыѓып, оѓан єбден машыќтанѓан болуы ќажет. Осындай екі жаќты
белсенді єрекеттіњ нєтижесінде ѓана оќыту процесі кµздеген педагогикалыќ
маќсаттарѓа жете алады.
Оќыту єдісініњ негіздері. Ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ
методологиялыќ негізі д‰ниетаным теориясы болып табылады.
Оќыту єдісініњ педагогикалыќ жєне психологиялыќ негіздері де бар.
Біріншіден, оќыту єдісіоќудыњ маќсаттары мен міндеттеріне негізделеді. Оныњ
µзі оќушыларды тєрбиелеу маќсаттарынан туындайды.
Екіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі дидактика принциптерін µз
табиѓатына лайыќтап ќолданады. Мєселен, теория мен практиканыњ
байланыстылыќ принципі ќазаќ тілін оќытуда кењінен орын алады.
‡шіншіден, бастауыш сыныптарда ќазаќ тілін оќыту єдісі психология
ѓылымына с‰йенеді, оныњ жањалыќтарын негізге алады. Осыѓан орай балалардыњ
абстракциялы ойлау ќызметініњ даму дењгейіне сєйкестіріліп, грамматикалыќ,
абстракция элементтері енгізіліп келеді. Б±л ретте оќыту методы оќушылардыњ
жас ерекшелігіне, аќыл-ой дамуына, ќабілеті мен талѓамына сєйкес
ќолданылады.
Тµртіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі оќу мазм±нына шарттас ќ±ралыдаы.
Оќу мазм±ныныњ µзгеруіне байланысты оќыту єдісі де µзгеріп отырады. Мысалы,
сынып сайын оќу материалыныњ бірте-бірте к‰рделене т‰сетіндігіне сєйкес
оќыту єдісі де оќушылардыњ баќылау, ойлау ќабілетін дамыта т‰сетін µздік
ж±мыс єдістеріне кµбірек орын беріледі.
Бесіншіден, ќазаќ тілін оќыту єдісі тіл білімі ѓылымыныњ зерттеу
єдістеріне тыѓыз байланысты єрі біршама оѓан баѓынышты келеді. Біраќ ѓылыми-
зерттеу єдістері мен оќыту єдісі бірдей емес. Оќыту негізінде, ѓылымда аныќ
танылѓан білімді баяндау, т‰сіндіру логикасын кµрсетеді, оќушылар ондай
білімді ±ѓынып мењгереді. Дегенмен оќыту єдісі зерттеу жолын да ќолданады.
Оќыту єдісініњ жалпы т‰рлері. Мектептегі оќыту ж±мысыныњ алдына
ќойылатын т‰пкі маќсат – тєрбиемен ќатар саналы білім, берік практикалыќ
даѓды беру жєне оларѓа білімді µздігінен мењгеру жолын, сол білімді
практикада кєдеге асыра алатындай іскерлікті дарыту. Б±л игі маќсат оќыту
тєсілдерін, білімді мењгеру процесінде оќушыныњ µздігінен ж±мыс жасауына
себін тигізетін тиімді єдістерді ќолдану жолымен ж‰зеге асады. Осыѓан
байланысты бастауыш сыныптарда ќазаќ тілін оќыту ісінде µзін практикада
аќтаѓан – жинаќтау, индукция-дедукция, баќылау жєне эврикалыќ єдістер
пайдаланылып келеді. М±ѓалім сабаќта белгілі бір єдіске жетекшелік роль
бергенімен, оны мыњда бір дауа єдіске айналдырып алмауды ойластырады, демек
бір сабаќта бірнеше єдістіњ элементін ендіріп, оќу ж‰йесін тиімді, тартымды
±йымдастыру тєсілін іздестіреді.
Талдау-жинаќтау – оќытудыњ жалпы єдісі. Ал оныњ жеке бµліктері –
салыстыру, таптау, саралау, абстракциялау, т±жырымдау, наќтылау, ж‰йелеу.
Талдау (анализ) єдісі ќазаќ тілініњ табиѓатына лайыќ келеді.
Оќыту єдісініњ индукция жєне дедукция т‰рлері оќу материалдарын µту
кезіндегі оќушыныњ ойлау жолдарына ќарай ќолданылады. Индукция – жеке
оќиѓадан, наќты заттардан жалпы ережеге келетін ойлау формасы.
Дедукция – єдісін ќолданѓанда, жалпы ±ѓым аныќтама зањдылыќтарды
танудан жеке ережеге келетін ойлау ќызметі орын алады. Бастауыш сынып
оќушыларыныњ психологиялыќ ерекшеліктеріне ќарай жања материал кµбіне и н
ду к ц и я єдісімен т‰сіндіріледі.
Эврикалыќ немесе с±раќ-жауап єдісі. Дидактиктер б±л єдістіњ µзін ‰ш
т‰рге бµліп ќарастырады. Олар: проблемалыќ єдіс, ізденісті немесе ішінара
ізденісті єдіс жєне зерттеу єдісі.
Бастауыш сыныптарда ана тілін оќытуда тіл дамыту єдісі кењінен
ќолданылады. Б±л єдіс оќушыларѓа ана тілініњ сµздік ќорын, сµз ќ±рамын,
орфоэпиялыќ, орфографиялыќ ерекшеліктерін мењгертуді маќсат етіп ќояды.
Сонымен бірге баланы д±рыс сµйлеуге, жазуѓа, µз ойын айтып беруге ‰йрету
жолын ќарастырады.
С±раќтар мен тапсырмалар:
1. Бастауыш сыныптарда ќазаќ тілі не ‰шін оќытылады.
2. Бастауыш сыныптарѓа арналѓан Ќазаќ тілі, жєне Ана тілі оќулыќтарымен
танысыњыздар.
3. Єдіс ±ѓымына аныќтама беріп, оныњ єр т‰рін сипаттањыз.
4. Ќазаќ тілін оќыту єдістемесініњ єдістемелік, лингвистикалыќ негізі
дегенді ќалай т‰сінесіз?
№ 2. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќытудыњ теориялыќ негіздері
Жоспары:
1. Ќазаќ тілін бастауыш мектепте оќыту єдістері.
2. Ќазаќ тілінен бастауыш сыныптар ‰шін жасалѓан оќу-єдістемелік топтама.
3. Ќазаќ тілінен берілген білім,білік, даѓдылар туралы.
1. Ќазаќ тілін бастауыш мектепте оќыту єдістері.
Баѓдарлама балаларѓа нені оќыту керектігін кµрсетеді, баѓдарлама
бойынша оќулыќтар жасалады.
Ал б±л материалдар оќушыларѓа ќалай ‰йретіледі? Белгелі бір пєнді
‰йрету барысында оќушылардыњ єрекетін ±йымдастыруды оќытудыњ єдісі дейміз.
Оќыту єдістерініњ ќайсысы болмасын, оќушы мен м±ѓалімніњ ара ќатынасын
білдіреді. Б±л олардыњ бірлесіп єрекет ету тєсілдері болып табылады.
Оќыту єдістерініњ дидактикалыќ ж‰йесі оќыту жолдарыныњ жалпы
зањдылыќтарын кµрсетеді.
Оќыту єдістерін зерттеуші ѓалымдар, жалпы алѓанда, былайша топтайды:
1) балалардыњ оќу-таным єрекетін ±йымдастыру жєне оны іске асыру єдістері;
2) оќу-таным єрекетіне т‰рткі (мотивация) жасау, єсер ету єдістері; 3) оќу-
таным єрекеттерініњ тиімділігін тексеру єдістері.
Б±лардыњ єрќайсысына бірнеше жекелеген єдіс енеді. Мысалы, 1 топќа
сµздік, кµрнекілік жєне практикалыќ єдістер (олар ќабылдау мен есте
саќтауѓа негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік єдістер (логикалыќ ойлауѓа
негізделеді), µздігінен орындау, м±ѓалімніњ басшылыѓымен орындау єдістері
(ќиялѓа, ерікке негізделеді). Ал ІІ топќа баллардыњ ќызыѓу м‰ддесін туѓызу,
зейініні жинаќтау жєне оќуда борыш, жауапкершілік туѓызу єдістері; ІІІ
топќа ауызша тексеру, жазбаша тексеру, лабораториялыќ-практикалыќ тексеру
жєне µзін-µзі тексеру єдістері енеді.
Ќазаќ тілін оќыту барысында б±л єдістердіњ ќайсысыныњ ќай кезде тиімді
екенін м±ѓалімніњ µзі айќындап, іріктеп ќолданады.
2. Ќазаќ тілінен бастауыш сыныптар ‰шін жасалѓан оќу-єдістемелік топтама.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен мынадай оқу-әдістемелік топтамалар
жасақталған:
Әліппе оқулығы - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі
бар, дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық. “Әліппе” оқулығы Ш.Әуелбаевтың
жетекшілігімен ғылыми қызметкер Р.Ізғұтынова, Ә. Наурызбаева және А.
Құлжановалар жазып, 1997 жылы “Атамұра” корпорациясынан басылып шықты.
“Әліппеде” психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
“Әліппені” оқыту мынадай кезеңдерден тұрады.
1-кезең: “Әліппеге” дейінгі кезең – 2 апта, 14 сағат.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі – 98 сағат.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Ана тілі оқулығы – 1-сынып Ана тілі - интеграциялық оқулық. Оқулықта
оқу материалдардың мазмұны маусымдық-тақырыптық принципке құрылған. Жалпы
сағат саны 126, аптасына 7 сағаттан оқытылады. Оқу-жазу – тіл дамыту
жұмыстарын өзара байланыстыра күнбе-күн ретіне қарай орнын ауыстыра отырып
жүргізу қажет. Оқулықтағы ақын-жазушылардың туындылары соңғы талаптарға
сәйкес, педагогика-психология және әдістемелік ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне қарай іріктелген. Оқулықты негізінен 3 топқа бөліп
қарастырамыз, тақырыптары мынадай;
1. Біздің Отанымыз
2. Адам және табиғат
3. Отбасы және балалар
2-сынып Ана тілі 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 2- сыныптқа арналған
оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті
үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері,
сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен үзінділер,
мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған.
3-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. Әр бөлім сайын
сұрақтар мен тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген.
Әңгімелер 400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген. Тарих,
ауыз әдебиеті, халық педагогикасымен тәлім-тәрбие, адамгершілік, табиғат
атақты адамдар туралыәңгімелер Абай жолынан үзінділер бар. Сөздік
жұмыстары да қамтылған Жыл аяғында 7-8 мыңдай сөзді меңгеріп, 10-15 өлең
жаттау талап етіледі.
4-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 4-сынып оқулығының
материалдар көлемі жағынан күрделірек. Жоғары сыныпта әдебиеттік оқу
курсына үлкен дайындық істелінеді.
2– сынып қазақ тілі оқулықтарының мазмұны мен құрылымы. Еліміз
егеменді мемлекет болып танылғаннан бері мектептерде ана
тілін оқыту ісін жаңа талаптарға сай жетілдіру
оқушыларлың ана тілінде сөйлеп өз ойын жеткізу дағдыларын
жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді
ескеру қажеттігіне баса назар аударыла бастады. Соған
орай Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің
тұжырымдамалары жасалып, білім берудің ұлттық –
этнопсихологиялық мәселелері зерттелуде. Қазіргі заман талабына
лайық жаңа бағдарламалар әзірленіп , соның алғашқы
нәтижесі – бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың жарық
көруі. Солардың бірі – 2-сыныпқа арналған Қазақ тілі
оқулығы.
Қазақ тілі (2- сынып) бұрынғы оқулықтармен салыстырғанда
мүлде жаңа. Оның жаңалығы – біріншіден , бағдарлама талабына
орай оқулықта материалдардың орналасу тәртібі өзгерді.
Екінішіден, тілден берілетін пәндік білім мазмұны жаңартылып,
толықтырылды. Ең бастысы , тілді қоғамдағы қарым-қатынас жасау
құралы , қоршаған ортаны танып – білу құралы ретінде үйрету
көзделді. Бұрын балалардың орфографиялық білім дағдысын
қалыптастыру, грамматикалық ұғымдарды меңгертуге байланыстырып
сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссз жүргізілсе,
немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық
және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса , енді
осының бәрі де мақсатқа–оқушылардың өз ойларын мазмұнды,
грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан жатық, дәл
бейнелеп айта және жаза білу дағдыларына бағындырылады.
Үшіншіден, оқушылардың сөздік қорын молайту, сөз
мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу
дағдысын қалыптастыруға айрықша назар аударылады. Басқаша
айтқанда, Сөз тарауы жаңа мазмұнда оқушыларды алғашқы
лексикалық ұғымдармен таныстыру мақсатында қарастырылады. Сөз мағынасына
қатысты жүргізілетін жұмыс оқулықтың ол бойында үздіксіз беріліп
отырды.
Төртіншіден , байланыстырып сөйлеуді дамытуға , ойлау қабілетін
жетілдіруге бағытталған Мәтін тарауы оқулыққа жаңадан
қосылды. Мәтінмен жұмыс оқушылардың сөйлеу дағдысы мен
машығын қалыптастырудың негізі бола отырып, өтілген тілдік
объектінің лексикалық және грамматикалық жақтарын тереңірек
түсіндіріп , талдай, жинақтай білуіне, олардың өзара бірлікте
болатынын аңғартуға мүмкіндік береді.
Оқулықтың құрылымы мынадай: 1- сыныпта өтілген білім
негіздері еске түсіріліп , жаңғыртылғаннан кейін, 2 - сыныпта
оқытылатын Тіл және сөйлеу тақырыбы басталады. Одан әрі
Дыбыс пен әріп , Мәтін , Сөйлем, Сөз және оның құрамы , Сөз
таптары тараулары бағдарламада көрсетілген ретпен орналасқан.
Ең соңында Жыл бойы өткенді қайталау тақырыбы берілген.
3.Ќазаќ тілінен берілген білім,білік, даѓдылар туралы.
№ 3. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
2. Дыбыстыќ талдау-жинаќтау єдісі.
3. Сауат ашуды оќыту процесі.
1 Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен , оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүниетануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулагуы, жылауы,
сөйлеуі-осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі
дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өстін
ортасындағы тәлім-тәрбиенің апқасында және қаййшылықтарды жеңу үстінде
қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету
жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады
(мысалы, ми қабатыда болатын қозу мен тежелу, механикалық ес епн логикалық
ес, ескі білім мен жаңа білім т.б.).
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті – баланың саналы
қызметінің формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі
бағытта мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі білімнің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы,белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Мектепке алғаш келген, бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір
ғана рәп тұрады, көбінесе қайта-қпйта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп
отырады, әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, оқу аумағы тар болады. Осының
салдарынан олардың оқығанды түсіну дәрежесі де төмен. Ал әріпті тану
дағдысының қалыптасып жетілуімен қабат балының көру, оқу аумағы кеңейіп,
ол бірте-бірте буындап оқуға, онан әрі тұтас сөзді оқуға дағдылана
бастайды. Мұндай дағдыға ие болу балаға оп-оңпйға түспейді, ол көп күш
жігерен жұмсайды, мұнде әсіресе зейіні мен еркі үлкен рольатқарады. Осының
барысында зейін мен еріктің төзімділік қаситері жаттыға тұседі.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, біуындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байаныстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалануы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық келтіреді. Ондай
қиындықтан практикалық жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю, сары ала
сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі ескертіп,
дұрысын оқытып отырса, балалар жаттығудың арқасында біраздан кейін
дағдыланады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: 1) Оқушы
оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең негізгі процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру. Егер мұғалім малдау-жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала әр ріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының мәніне
көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды, жаза
да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды бір-бірімен салыстырып,
талдап-жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау процесін
дамытуға септігі тиеді. 2) Сауат аша бастаған бала оқу-жазуға үйрену
барысында көптеген қиындықтарға кездеседі (бір әріпті немесе бір сөзді жазу
үшін нерв жүйесінен бірнеше толқын жасалады). Осы кездегі кедергілер мен
қиындықтардан баланың нәзік табиғатына нұсқан келтірмей, күш-жігерін
мұқалтпай алып шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты
талапқа сай ұйымдастырып жүргізу үшін, мектепке дейінгі баланың ақыл-
ойының, тілінің дамуы, жеке ерекшліктерінің қалыптасуы жөнінде мұғалім
толық сауатты болуы керек, сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті
жұмыстарды шеберлікпен ұштастырып, іске асыра алады.
2. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі
Сауат ашудың негізгі объектісі – сөз. Сөзбен жүргізілетін жұмыс түрлері
мыналар: сөзді ауызша айту, сөзді жазу және оқу.
Сөзді ауызша айту әдетте естуге негізделеді. Жаңа сөз біреуден
естілген күйінде қабылданып, есте сақталады, сөйлеу кезінде пайдаланылады.
Сөйлеу практикасында сөз жеке дыбыстарға бөлініп айтылмайды, тұтас
дыбысталып пйтылады. Бірақ сөздегі әрбір дыбысты қалдырып кетпей, түгел
және дұрыс дыбыстауды, сондай-ақ сөздегі басқа дыбыстармен байланысты
қолдануды керек етеді.
Сөзді жазу мен оқу көру арқылы орындалады. Басқаша айтқанда, сөз
әріптер арқылы жазылып, әріптер арқылы оқылады. Сөз дыбыстары әріптермен
таңбаланбаса, сөзді оқу да, жазу жда мүмкін болмас еді. Демек, әріптерді
таныту – сауат ашудың өзекті мәселесі. Алайда, әріптер өздігінен жалаң
таныла қоймпйды, сөздегі дыбыстардың негізінде меңгеріледі. Ол үшін сөз
құрамындағы дыбыстарды даралап, бөліп алу қажет болады. Жеке дыбысты сөзден
бөліп алған соң ғана, оны әріппен белгілеуге болады. Өйткені сөз дыбысы өз
алдына жеке-дара, бөлек-бөлек дыбысталмайды, ондағы басқа дыбысты ғана
таңбалайды. Осыған орай, сауат ашу жұмысы сөздегі жеке дыбыстарды бөліп
алып қарыстырудан басталады. Солндықтан сауат ашу әдісі дыбыстық әдіс
болып есептеледі.
Сөзді оқу мен жазу жұмысы (мұның өзі – сауат ашудың негізгі мақсаты)
сөзге дыбыстық талдау жасаумен тоқталмайды, талданған дыбыстарды жинақтау
арқылы қайтадан тұтас сөз жасауға әкеледі. Сондықтан да бұл әдіс дыбыстық
талдау-жинақтау әдісі деп аталады.
Талдау тәсілі бойынша сөйлеуден - сөйлемді, сөйлемнен - сөзді, сөзден
– буынды, буыннан – дыбыстыбөліп алуға, жеке дыбыстарды әріптермен
таңбалауға мүмкіндік жасалып, оқуға негіз қаланады.
Жинақтау тәсілі бойынша дыбыстардан – буын, буындардан – сөз,
сөздерден – сөйлем, сөйлемдерден – сөйлеу құрастырылып, оқу машығы
қалыптастырылады; оқушылар сөзді алдымен – буындап, соңынан тұтас оқуға
үйренеді, сол сияқты, әуелі – жеке бөлшектерден әріптерді шығарып, одан
кейін тұтас сөздерді жаза білуге машықтанады; соның нәтижесінде, сөйлемді,
тексті оқуға, көшіріп не тыңдап жазуға, сондай-ақ өз ойын байланыстырып
сөйлеуге, жазуға біртіндеп төселеді.
Талау тәсілінің негізгі түріне сөзді дыбысқа ажырату, яғни дыбыстық
талдау жатады.
Сауат ашу тәжірибесінде жиі қолданылатын дыбыстық талдау тәсілдері
мыналар:
1) Сөздегі өздігінен жеке буын жасайтын дауысты дыбыстарды бөліп алу (а-та,
ә-же, о-рақ, ө-рік, е-мен, ұ-зақ, ү-кі, ы-дыс, і-ні, и-не).
2) Сөздің ең соңғы дыбысын бөлу (алғашқы дыбыстарын мұғалімнің өзі айтып,
соңғы дыбысын оқушыларға тапқызу). Мұндай талдау жұмыстарында заттар,
дидактикалық ойыншықтар, суреттер пайдаланылуға тиіс Мысалы: нан, тарақ,
өрік сияқты сөздердің на..., тара..., өрі..., деген бөліктерін мұғалім өзі
айтады да, қалған дыбысты оқушыларға айтқызады.
3) Бір дыбыстан басталатын сөздерді тізіп айтып, әр сөздегі бірінші дыбысты
оқушылардың өздеріне таптыру; ол дыбысты көтеріңғкі дауыспен ерекшелеп
айтк арқылы бекіту (қаз, қарға, қалам, қағаз).
4) Сөздегі дыбыстардың саны мен орын ретін анықтау. Бұл үшін сөз схемасы
пайдаланылады. Алдымен сөз схемасына дыбыстар буын жүйесінемен түрлі-
түсті дөңгелекшелер арқылы (дауысты дыбыс-қызыл, дауыссыз дыбыс-көк
бояумен беріледі) сөздегі орын ретімен орналасады: ара, о оо
соңынан дөңгелекшелер әріптермен алмастырылып оқылады: ара.
Талдау: Бұл сөзде үш дыбыс (әріп) бар: біріншісі – а (дауысты дыбыс),
екіншісі – р (дауыссыз дыбыс), үшіншісі – а (дауысты дыбыс) деген сияқты
тұрғыда өтіледі.
5) Бір дыбысты ғана өзгеше, басқа дыбыстары бірдей сөздерді өзара
салыстырып талдайды (ата, апа, ала, қала, дала, бала; он, ол, ор; май,
шай, тай).
Дыбыстық жинақтау тәсілімен жүргізілетен жұмыс нәтижесінде сөзді алдымен -
буындап, соңынан тұтас оқуға мүмкіндік жасалады. Басқаша айтқанда, сөзді
оқу дегеніміздің өзі – жинақтау.
Сауат ашу тәжірибесінде жиі қолданылатын дыбыстық жинақтау тәсілдері
мыналар:
1) Бір дауыстыға аяқталған буындар мен сөздерді оқу:
А) а-та, а-па, а-на, а-ға, а-ра, а-уа, а-ла;
Ә) ба-ла, да-ла, қа-ла, ке-ме, ке-се, ше-ге.
2) Әр түрлі дауыстыға аяқталған буындар мен сөздерді оқу: ә-же, ә-ке, о-ра,
қо-ра, до-ға, бо-та, ба-ру, ке-лу.
3) Бір дыбысты бөлек сөздерді салыстырып оқу: ол, он, ор, қол, жол, көл,
төл, шар, жар, жел, бел.
4) Басқа дыбыс қосып не алып, сөзді өзгертіп оқу: ат-хат, тон-он, ара-
шара, ала-дала.
5) Талданған сөздегі буындарды көтеріңкі дауыспен ерекшелеп айту арқылы
есте сақтап, одан сөз құрастырып оқу.
Дыбыстық талдау мен дыбыстық жинақтау бір-бірінен ажыратылмай, өзара
тығыз бірлікте жүргізіледі (алдымен – талдау, соңынан – жинақтау).
Дыбыстық-талдау жинақтау әдісі бойынша сауат ашудың мынадай негізгі
оқыту принциптері жүзеге асырылады:
1) баланың жас ерекшелігіне және тәпбие талабына сай іріктелген оқу
материалдарының негізінде оқушылардың көзқарасын қалыптастыру;
2) оқушылардың жалпы ой-өрісі мен тілін дамыту, оқуға деген саналылығы мен
белсенділігін арттыру;
3) әрбір оқушылының өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жеке-дара жұмыс
жүргізу;
4) оқу мен жазуды бір-бірінен ажыратпай, өзара ұштастырып, қатарластыра
жүргізу (оқу-жазу-оқу).
5) Сауат ашу негізі – дыбысты меңгерту үшін сөзге дыбыстық талдау-жинақтау
жасауға үйрету; оқушылардың есту, дыбыстау қабілетін жетілдіру;
6) Сөз дыбыстарын әріптермен дұрыс таңбалай білуге дағдыландыру; жазудың
оқудан кешеуілдейтінін ескере отырып, алғашқы жазуды кеспе әріптермен
сөз құрастырумен алмастыруға және басқа әріптерімен жазуға үйрету;
7) Сөз оқу өлшемі буын болғандықтан, сөзді жек әріптермен оқытпай, бірден
буындап оқуға дағдыландыру; одан біртіндеп тұтас сөзбен оқуға әкелу;
8) Сауат ашу барысында перспективтік оқу (кейбір алғашқы грамматикалық,
орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық мағлұматтардың алдын-ала
пракимкалық жолмен таныстырыла берілуі).
3. Сауат ашуды оќыту процесі.
Сауат ашу жұмысының негізі міндеті – балаға хат таныты, яғни оған оқу
менжазуды үйрету. Сонымен қатар сауат ашу барысында оқушылардың тілі мен ой
өрісін жетілдіруге де баса назар аударылады. Соның нәтижесінде жас ұрпаққа
жалпы білім негіздерін меңгертіп, адамгершілік тәрбие беруге негіз
қаланады. Демек, сауат ашу білім мен тәрбие алудың кілті іспеттес.
Сауат ашу жұмысы оқушылардан оқуға, ой еңбегіне қажет белгілі бір
қабілет, бейімділікті талап етеді. Осыған орай, алты жастан бастап
оқитындардың өзіндік ерекшіліктері бар. Олар мынадай:
1) 1-сынып тұтасымен сауат ашуға беріледі;
2) Сабақ уақыты 35-минут болады;
3) Сабақ үстінді әрбір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінді сергіту
минуттары өткізіліп тұрады;
4) Оқушылардың үлгеріміне баға қойылмайды; баланың оқуға деген ынтасы
мадақтау, мақтау, көңілдендіру сияқты әдіс-тәсілдер арқылы
арттырылады;
5) Үйге тапсырма берілмейді; алайда сабақтан тыс уақытта тәрбиеші-
мұғалімнің көмегімен сурет салу, графмкалық ойындар өткізу, қима
әріпті кубиктерден сөзқұрату тәрізді сызу жұмыстарына жаттықтыру
арқылы оқушылардың қолын жазуға дағдыландыруға арнайы көңіл бөлінеді;
6) Апта ортасында бір күн жеңілдітілген сабақтарға арналады;
7) Ақпан айында бір апталық қосымша каникул беріледі;
8) Мектепке алты жастан бастап оқитын балаларға балабақшадағы негізгі
жағдайлар жасалады; белгіленген күн режимі бойынша, сабақтан тыс
уақытта, алты жастағыдалмен жұмысты тәрбиеші жүргізеді; асханада ыстық
тағамдар даярланады; ойнайтын және демалатын бөлмелері болады; сынып
алты жастағы балаларға арналған арнайы жиһаздармен, ойыншықтармен,
т.б. оқу-дидактикалық материалдармен жабдықталады.
Сауат ашу – аса күрделі де жауапты жұмыс. Оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
мұғалімдер атқаратын міндеттер көп те сан алуан. Олардың негізгілерінен
мыналарды айтуға болады:
1) балаларды мектептегі оқу жұмысына – сауат ашуға даярлау;
2) сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуді) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3) оқушылардың жалпы ой-өрісін дамыту; ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;
4) балалардың сөйлеу тілін жетілдіру; сөздігін байыту; сөйлемдерді дұрыс
құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізе белуге үйрету;
5) сөзді жеке дыбыстардан құрап ежіктеп отырмай, түсініп, дұрыс әрі
біркелкі буындап оқуға, одан әрі біртіндеп тұтас оқуға дағдыландыру;
6) дыбыстарды әріптермен дұрыс таңбалауды жете меңгерту арқылы жазудың
каллиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету; жеке
сөздерді, сөйлемдерді уөшіріп және есту бойынша жаза білуді жетілдіру;
7) сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазылуы ережелерін меңгерту; сөйлемді
оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы; сөйлемнің
бірінші сөзі сөйлемдегі бас әріппен жазылатын сөздер (кісі, жер-су аттары
бас әріппен басталып, сөйлем соңына нүкте қойылуы; аттары).
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Баланың психикалық дамуы дегеніміз не?
2. Жаңа сауаттана бастаған баланың сауат ашу барысындағы ерекшелігі
қандай?
3. Оқу мен жазу процестерін талдаудан шығатын қортынды.
4. Талдау, жинақтау әдістерінің ерекшелігіне тоқталу.
№ 4. Сауат ашу технологиясы
Жоспары:
1. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері.
2. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар.
3. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс-тәсілдері.
Сауат ашу кезіндегі тіл дамыту жұмыстары.
Сауат аашуға даярлық кезінде тіл дамыту жұмыстарының
алатын орны ерекше. Баланың дамуы әрекеттерімен (ойын, оқу,
еңбек ) оқу- тәрбие үрдісінің нәтижесінде жүзеге асады. Мектепте
баланың қарым – қатынас шеңбері кеңейе түседі. Қарым – қатынас
жасайтын адамдардың көбеюі баладан қарым – қатынас жасауды толық
меңгеруді талап етеді.
Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары
талаптар қояды, тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: 1) басқа
адамдармен араласу кезінде жетіледі, 2) психологиялық процестерді
қайта қараудың негізі, 3) тіл – ойлау құралы. Оқу үрдісінде
тілді дамытудың негізгі 4 кезеңін жүзеге асыру көзделеді: 1)
баланың сөдік қорын молайту, 2) грамматикалық тұрғыда жүйелі
сөйлеуге үйрету, 3) байланыстырып сөйлеуге ұйрету, 4) сөйлеу
мәдениетін қалыптастыру. әліппеге дейінгі кезеңде баланың тілін
дамытуға оқулықтағы тақырыптық сюжетті иллюстративті жеке
суреттердің атауларын білу, сол сөздердің мағынасын түсіну
арқылы сөдік қоры байиды, ал тақырп бойынша көргендерін
жетекші сұрақтар арқылы әңгімелеу, құралған сөйлемдердің мағынасы
сол тақырпқа сай болуы керек, құрылымы үйлесімді болуы
керек. Ондағы сөөздердің өзара байланысының үйлесуі әр баланың
қабылдау қабілетіне , алған әсеріне байланысты. Көбіне тілден ой
жүйрік болғандықтан, ойға тіл ілесе алмайды. Бұл мүмкін сөдік
қордың жеткіліксіз болуынан, ойын жеткілікті түсінікті
тілмен, оқиғаға ене отырып, көңіл – күй ырқына жеткізе
мәдениетін қалыптастырудың ең тиімді жолы коммуникативтік
әрекет үстінде ұстамдылық кезеңінде басталады. Бала сөйлеуінің
мынадай типтері осы даярлық кезеңінде жүзеге асады.
1) ситуациялық сөйлеу (жағдайаттық сөйлеу)
2) диалогтық сөйлеу ( сұхбаттық)
3) сызбаға сәйкес сөз ойлап таптырту.
4) сол сөзге ұқсас сөз таптырту.
5) сөзге мағынасы қарама – қарсы сөз таптырту.
6) түбірге сөздер ойлап таптырту.
7) берілген бір сұраққа бірнеше сөзбен жауап қайтаратындай
жағдай туғызу.
8) сөздің тобын жалпылама сөзбен айта білуге үйрету.
9) жалпы атауға кіретін сөздер.
10) сөздің жекеше, көпше мағынасын білдіретін сөздерді
таптырту.
11) заттың түрін, түсін, пішінін, сапасын таптырту.
12) заттың санын, ретін білдіретін сөздерді таптырту.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: Бастауыш мектепте
қазақ тілін оқытудың мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға
үйрету негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, өз ойымен
пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу, - деп
атап көрсеткен.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа
технологиясын педагог - ғалымдар мен Республика мұғалімдері жан-
жақты ізденіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда
білім берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа
технологияларын таңдай білу мүмкіндігіне ие болады.
Педегогикалық технологияға белгілі ғалым В.П. Беспалько:
Практикада іске асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба, -деп
анықтама береді. Мұнда ғалым педагогикалық жүйені тұлғаны
қалыптастыруға ықпал ететін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты,
бір-бірімен өзара байланысты әдіс-тәсілдер жиынтығы ретінде
қарастырылады.
Сонғы психолгиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып
балаларының өзін теориялық ойлауға – жалпыдан жекеге көшу, заттар
мен құбылыстардың арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге
болатыны анықталады. Егер мектепке оқуға түскен бала әлі
заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін анықтай алмайтын
болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің аздығынан, білімнің
жеткіліксіздігі мен шашыраңқылығынан деп түсінген жөн.
Осыған орай, 1 сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы
елестерін анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі
әліппеде дерілген сөздер арқылы жүргізіледі. Сөздік қорды
байыту заттар мен құбылыстар және олардың арасындағы байланыстар
жөніндегі елестерді анықтаумен қатар жүріп отыруы тиіс.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері
оқығандары жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері
нашар, жүйесіз құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды.
Ойы негізгі нәрседен басқаға тез ауып кетеді. Мысалы, ойынның
түрлері жөнінде әңгімелегенде, шешесімен барып, дүкеннен ойыншық
сатып алғанына ауысады т.с.с. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға
бағыттап отырмаса, тіл дамыту құр мылжың болып кетуі мүмкін.
Мұндағы негізгі міндеттің өзі – балаларды белгілі бір жүйемен
сөйлеуге үйрету ғой.
1 сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде де ұсақ
нәрселерге көбірек тоқталады. Мұның өзі де олардың ойының
жинақы еместігін көрсетеді. Ал мәтін бойынша сөйлегенде көбіне
сөзбе- сөз айтуға, яғни мәтінді сөзбен баяндауға тырысады. Бұл
құбылыс олардың көбінесе естің жұмысына сүйенетінін байқатады.
Сондықтан балаларды ойлауға, сөздерді көре білуге оның
мағынасын ұғынуға үйрету жағына баса назар аудару қажет.
Оқуды меңгеру барысында да оқушылар әрбір жеке дыбысты,
оның әрпін естерінде ұстау ғана емес, дауысты, дауыссыз
дыбыстардың да негізгі қасиеттерін үйренеді. Мұнда балалардың
көрнекі – бейнелік ойлауы ( көрнекі түрде салыстыру , қайта
құрастыру) пайдаланылады.
Оқушылардың тілін дамыту үшін әліппедегі мәтіндер мен
берілген сөдер өмірдің әр саласын қамтиды: балалар мен үлкендер
өмірі, табиғат құбылыстары, баланы қоршаған сан алуан заттар,
өсімдіктер, жануарлар дүниесі т.б.
Оқушылар әр топтағы заттармен, олардың қызметімен, неден
жасалғанымен танысады. Соңында оларды топтастырады, негізгі
белгілеріне қарай ажыратады. Мысалы, шеті иректелген жапырақты
ағаштарды бір топқа, қылқан жапырақты ағаштарды екінші топқа
шырша, үйеңкі т.б жіктей алады.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы. 1 сынып оқушылары сөйлеу
сөйлемнен тұратынын біледі. Олар сөйлемді сөзге бөледі. Бір
сөйлемде қанша сөз бар екенін анықтайды, өздері екі – үш
сөздерден сөйлем құрайды. Ертегіні қайталап айтқанда,
әңгімелескенде олар сөйлеммен сөйлейді. Әрине, бұлар сөйлем
туралы тек алғашқы мәліметтері, бұл мағлұматтары кейін
грамматика сабақтарында нақтылана түседі.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ – жауап түрінде
жүргізіледі. Ол әңгіменің жоспары іспеттес болуы керек.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін деформациялық
мәтіндер алған жақсы.
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде диафильм, мультфилм немесе
балалардың ойыны, сондай – ақ мектептегі қандай да болмасын
бір оқиға жөнінде де әңгімелесу тиімді нәтиже береді.
Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл
қабылдаудың маңызы зор. 1 сынып оқушыларының бірқатары дыбысты
дұрыс айта
алмайды. (р, л, с, ш, з, ж, щ, ц)
Дыбысты бұзып айтып бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай
алмағандықтан болуы мүмкін. Мысалы, ұяң дауыссыздарды қаттылау
айту, айтылуы ұқсас дауыссыздарды ажыратпай, түсініксіз айту (с-ш,
з-ж,
ч-ш, щ, т.б.) Мұндай жағдайды балаға осы дыбыстардан қос буын
құратып, айтқызса, ( па – ба-па-ба, ка-га га-ка т.б.) оңай білуге
болады.
Дыбыстарды бұзып айту сөзді дыбыстық талдау прцесінде де
көрінеді.
(Мысалы, шаша, сана сөздерінен ш дыбысын бөліп көрсеткенде т.б.)
Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әрбір баламен жеке жұмыс
жүргізуді талап етеді.
Егер баланың сөйлеуі анық болмаса және ол түзеле қоймаса,
мұндай жағдайда оны маман мұғалімге – логопедке жіберу керек.
Фонетикалық материалдарды сатылай комплексті талдау
сабақтарында жүргізілетін жұмыс түрлері
Жуан, жіңішке аралас
буынды сөздерді толық
сатылай комплексті
талдау
Фонетикалық талдау
Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды талдау
Дыбыстарға математикалық
тәсілмен мінездеме беру
Фонологиялық талдауды
қысқа түрде сатылап
комплексті талдау
Дыбыстарды математикалық
тәсілмен өрнектеу мінездеме
беру
Фонологиялық талдауды
ықшамдау принціпімен
өрнектеу
Дыбыстарды белгісіздікпен
өрнектеу, теңдеуді шешу,
мәнін орнына қойып дыбыстық
мінездеме беру.
Жатжазу
Шығармашылық жұмыстар
СКТ тесттік жұмыстар жүргізу
Ауызша командалық олимпиада
Фонетикалық талдауды ауызша
уақытқа талдау
Сауат ашу әдістерінің ғылыми негіздері.
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негізі мен олардың жасалуы
тіл білімінің басты бір саласы – фонетика болып табылады.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің
өмір сүруінің тәсілі. Егер сөдер – дыбыстардың тіркесі ретінде
айтылмаса, онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы; 2) пікір алысу
құралы; 3) танымдық құрал; 4) ойлау құралы болмас еді.
Тілдің дыбыстық жағы огың замандар бойы өмір сүруіне,
ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруына мүмкіндік жасады. Тілдің
дыбысталу жағы- сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің
формасы болып табылады. Сөздік пен грамматикалық құрылыс
тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның материалдық
жамылғышын, оның физикалық формасын құрайды деуге болады.
Тіл дыбыстары сөз ішінде айтылады. Бірақ белгілі дыбыс
арнаулы бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қалмай, одан
белгілі дәрежеде оңашаланып, абстракцияланады. Бұған дәлел –
дыбыстардың барлық сөздерде кездесетіндігі.
Тілдегі лексикалық, грамматикалық құбылыстар тілдің дыбыстық
жүйесіндегі, фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым –
қатынаста, яғни бір дыбыс тіркесімен айтылады.
Сонымен тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін
дыбыстық құрамдары мен тәсілдерін және тілдің дыбысталу түрімен
жазба түрінің арасындағы байланыстарды фонетика зерттейді.
Фонетика лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен
байланысты болады.
Мектепте дұрыс оқыту, дұрыс жаздыру әдістемесінің көптеген
мәселелері фонетикаға негізделеді.
Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей
ескереген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен
орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру –
ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың
табиғаты мен фонетика заңдарын жете білуді қажет етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтырдың алфавиті мен графикасын
жасау, сондай- ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың жазуын өңдеп
жетілдіру мәселелері фонетикаға негізделе отырып шешіледі.
Тілдің орфографиялық нормасы да фонетиканың басты мәселелерінің
бірі болып табылады.
Фонетика ғылым ретінде жалпы және жеке фонетика болып
бөлінеді. Жалпы фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде
адамдардың сөйлеу аппаратының дыбыстық мүмкіндігін айқындайды,
тіл дыбыстарының классификациясын, принциптерін белгілейді.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбытарды дұыс айтып үйрену – сауат ашу
кезіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен
дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл
дыбыстардың қ
алай айтылатынын әрі аңғарады әрі өздері айтып үйренеді.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен
бірге оларыдңы қалай таңбаланатынымен де танысады. Буындардан
қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа сөздер үйреніп,
сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге
дағдылана бастайды.
Жалпы білім беретін бастауыш сатысындағы оқыту процессі
сауат ашудан басталатыны белгілі. Сауат ашу бойынша білім
мазмұны Қазақ тілі пәнінің білім стандартында (1998ж) бірге
қарастырылып келген. Шын мәнінде, сауат ашу бастауыш сатыда
білім негізін қалайтын, өзіндік мақсаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz