Тіс протезін жасаудың технологиясы бойынша дәрістер курсы
Қысқартулар тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 . ші. Дәріс : Тістердің функциональды анатомиясы
және олардың сауыт бөліктерінің құрылымдық
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2 . ші. Дәріс : Сауыт құрылымының
геометриялық пішініне қарап тіс сауытының
кескінін келтірудің анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...10
3 . ші. Дәріс : Протез бен аппарат
жасалатын негізгі конструкциялық
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
4 . ші. Дәріс : Протездердің әр түрлі
кезеңдерінде қолданылатын қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
5 . ші. Дәріс : Салма тістердің
дайындау технологиясы, қолданылуы,
клиникалық . зертханалық кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
6 . ші. Дәріс : Асыл емес құймалардан
штампталған жасанды сауыттардың
жасалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
7 . ші. Дәріс : Асыл құймалардан штампталған
жасанды сауыттардың жасалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
8 . ші. Дәріс : Пластмассадан жасанды
сауыт және әрленген сауыт жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қолданылған оқулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1 . ші. Дәріс : Тістердің функциональды анатомиясы
және олардың сауыт бөліктерінің құрылымдық
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2 . ші. Дәріс : Сауыт құрылымының
геометриялық пішініне қарап тіс сауытының
кескінін келтірудің анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...10
3 . ші. Дәріс : Протез бен аппарат
жасалатын негізгі конструкциялық
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
4 . ші. Дәріс : Протездердің әр түрлі
кезеңдерінде қолданылатын қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
5 . ші. Дәріс : Салма тістердің
дайындау технологиясы, қолданылуы,
клиникалық . зертханалық кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
6 . ші. Дәріс : Асыл емес құймалардан
штампталған жасанды сауыттардың
жасалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
7 . ші. Дәріс : Асыл құймалардан штампталған
жасанды сауыттардың жасалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
8 . ші. Дәріс : Пластмассадан жасанды
сауыт және әрленген сауыт жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қолданылған оқулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1. Тіс топтарының функциональды бағытталған 3 түрі болады: фронтальды (тістеуші), екі топ бүйір тіс топтары (шайнаушы). Тістердің пішіндері олардың қызметіне сәйкес келеді. Тістердің тістеуші топтарын күрек және ит тіс құрайды. Тістеуші тістер 12, олар 6 тістен әрбір жақта, үш - үштен ортаңғы сызықтан оңға және солға қарай орналасады.
Шайнаушы тістер топтарын кіші азу тістер және үлкен азу тістер құрайды. Кіші азу тістер саны 8, әрбіреуінде төртеу, ит тістен кейін екі – екіден орналасады; үлкен азу тістердің саны 12, әрбір жақта алтаудан, үш – үштен кіші азу тістен кейін орналасады. Шайнаушы тістер көп бұдырлы және шайнау беткейлері бар: жоғарғы жақ үлкен азу тісінде 4 бұдыр, төменгі жақ үлкен азу тісінде 5 және 4 бұдыр; кіші азу тістерде 2 бұдырдан болады.
Тіс үш бөліктен тұрады: сауыт, мойын, түбір. Сауыт қызыл иек жиегінен шығып тұрады. Түбір жақтық альвеолаға енгізілген, сыртқы қабаты цементпен жабылған.
Тісте бірнеше беткей бар :
1. Шайнау немесе окклюзиялық.
2. Бүйір немесе апроксимальды.
3. Вестибулярлы (сыртқы беті).
4. Оральды (ішкі беті).
2. Тістер- шырышты қабықшаның тағамды механикалық өңдеуге арналған сүйектенген өсінділері болып табылады. Филогенез жағынан тістер сүиектердің жиегінде өсіп, бұл жерде жаңа қызметке ие болған қабыршақтарынан пайда болған. Тозу салдарынан олар әлденеше рет жаңарып алмасып отырады: Қарапайым омыртқалыларда өмір бойы көп рет жаңарады да, ал адамда екі рет алмасады. Кейде үш рет ауысады.
Акула қабыршығы қуысында тістің ең басты бөліктері – тіс кіреукесі мен дентин көрінеді, содықтан акула тәрізді балықтардан адамға дейінгі эвалюция процессінде тістердің гомологиясы туралы айтуға болады. Эвалюция барысында жорғалаушылардың тістері жақсүйектерінде беріктеу орнығып, соның нәтижесінде жақтың ұяшықтарында орналасқан түбір бөлігі мен тағамды механикалық өндейтін сыртқы бөлігін - тіс сауытын ажыратады. Соның өзінде құрлықта тіршілік етуге, қоректің түріне байланысты көптеген тістер дамып, жетіле бастайды. Соның нәтижесінде балықтардағы тек қоректі ұстауға арналған біріңғай сүйір тістердің орнына сүтқоректілерде әр алуан қорек түрін ұстап, өндеуге арналған түрлі пішінді тістер пайда болады, атап айтқанда: айырып-үзу , кесу , ұсақтау және ұстау үшін.
Шайнаушы тістер топтарын кіші азу тістер және үлкен азу тістер құрайды. Кіші азу тістер саны 8, әрбіреуінде төртеу, ит тістен кейін екі – екіден орналасады; үлкен азу тістердің саны 12, әрбір жақта алтаудан, үш – үштен кіші азу тістен кейін орналасады. Шайнаушы тістер көп бұдырлы және шайнау беткейлері бар: жоғарғы жақ үлкен азу тісінде 4 бұдыр, төменгі жақ үлкен азу тісінде 5 және 4 бұдыр; кіші азу тістерде 2 бұдырдан болады.
Тіс үш бөліктен тұрады: сауыт, мойын, түбір. Сауыт қызыл иек жиегінен шығып тұрады. Түбір жақтық альвеолаға енгізілген, сыртқы қабаты цементпен жабылған.
Тісте бірнеше беткей бар :
1. Шайнау немесе окклюзиялық.
2. Бүйір немесе апроксимальды.
3. Вестибулярлы (сыртқы беті).
4. Оральды (ішкі беті).
2. Тістер- шырышты қабықшаның тағамды механикалық өңдеуге арналған сүйектенген өсінділері болып табылады. Филогенез жағынан тістер сүиектердің жиегінде өсіп, бұл жерде жаңа қызметке ие болған қабыршақтарынан пайда болған. Тозу салдарынан олар әлденеше рет жаңарып алмасып отырады: Қарапайым омыртқалыларда өмір бойы көп рет жаңарады да, ал адамда екі рет алмасады. Кейде үш рет ауысады.
Акула қабыршығы қуысында тістің ең басты бөліктері – тіс кіреукесі мен дентин көрінеді, содықтан акула тәрізді балықтардан адамға дейінгі эвалюция процессінде тістердің гомологиясы туралы айтуға болады. Эвалюция барысында жорғалаушылардың тістері жақсүйектерінде беріктеу орнығып, соның нәтижесінде жақтың ұяшықтарында орналасқан түбір бөлігі мен тағамды механикалық өндейтін сыртқы бөлігін - тіс сауытын ажыратады. Соның өзінде құрлықта тіршілік етуге, қоректің түріне байланысты көптеген тістер дамып, жетіле бастайды. Соның нәтижесінде балықтардағы тек қоректі ұстауға арналған біріңғай сүйір тістердің орнына сүтқоректілерде әр алуан қорек түрін ұстап, өндеуге арналған түрлі пішінді тістер пайда болады, атап айтқанда: айырып-үзу , кесу , ұсақтау және ұстау үшін.
1. Бердімбетов Е.А. „Ортопедиялық стоматологиядағы материалтану“ оқулық құрал. – Қарағанды, 1993. – 63 б.
2. Копейкин В.Н., Кнубовец Я.С., Курляндский В.Ю., Оксман И.М. Зубопротезная техника. – М.:Москва,1978 – 425 с.
3. Рузуддинов С.Р., Морчик Н.В., Жақсыбаев Б.И. Техника изготовления несъемных зубных протезов. – Алматы, 2000. – 97с.
4. Трезубов В.Н., Щербаков А.С., Мишнёв Л.М. Ортопедическая стоматология. Пропедевтика и основы частного курса: Учебник для медицинских вузов. Под ред.проф. В.Н.Трезубова. – СП б.:СпецЛит, 2003. – 480с.
2. Копейкин В.Н., Кнубовец Я.С., Курляндский В.Ю., Оксман И.М. Зубопротезная техника. – М.:Москва,1978 – 425 с.
3. Рузуддинов С.Р., Морчик Н.В., Жақсыбаев Б.И. Техника изготовления несъемных зубных протезов. – Алматы, 2000. – 97с.
4. Трезубов В.Н., Щербаков А.С., Мишнёв Л.М. Ортопедическая стоматология. Пропедевтика и основы частного курса: Учебник для медицинских вузов. Под ред.проф. В.Н.Трезубова. – СП б.:СпецЛит, 2003. – 480с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Аубакиров С.Е.
Ахмадишин И.М.
Кубжасарова Г.У.
ТІС ПРОТЕЗІН ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
(Оқу - әдістемелік құрал)
Қарағанды 2007 ж.
ӘОТ 616.314-089.21..22
КБТ 56.6 я 7
А 91
Тіс протезін жасаудың технологиясы бойынша дәрістер курсы (оқу -
әдістемелік құрал) Қарағанды: ҚММА, 2007ж 73 б.
Авторлары: Аубакиров С.Е., Ахмадишин И.М., Кубжасарова Г.У.
Пікір берушілер:
1. Рузуддинов Сауырбек Рузуддинович – м.ғ.д. профессор, Асфендияров
атындағы ҚазҰМУ-нің ортопедиялық стоматология кафедрасының меңгерушісі.
2. Жұмабекова Аманжан Мұхамеджановна – ҚММА-ның хирургиялық стоматология
кафедрасының ассистенті.
3. Закишева Сауле Мусагалиевна – ҚММА-ның хирургиялық стоматология
кафедрасының доценті.
Жұмыстың қысқаша сипаттамасы
Оқу - әдістемелік құралы стоматологияның өзекті мәселелеріне арналған.
Медицина жоғарғы оқу орындарының студенттеріне, тіс-техникалық колледждер
студенттеріне, дәрігер – интерндерге, дәрігер стоматологтарға арналған.
ҚММА Әдістемелік Кеңесі
№8 Хаттамасынан көшірме
11.04.07ж
ҚММА Ғылыми Кеңесі
№10 Хаттамасынан көшірме
26.04.07ж
Қысқартулар тізімі
ҚММА – Қарағанды Мемлекеттік Медицина Академиясы
МОИ сықпасы - Мемлекеттік Оптикалы Институт
ММСИ – Москвалық Медициналық Стоматологиялық Институт
КХҚ – Кобальт хром құймасы
1- ші Дәріс: Тістердің функциональды анатомиясы және олардың сауыт
бөліктерінің құрылымдық жалпы сипаттамасы
1. Студенттерге тістердің функциональды анатомиясымен таныстыру .
2. Сауыт бөліктерінің құрылымы.
1. Тіс топтарының функциональды бағытталған 3 түрі болады: фронтальды
(тістеуші), екі топ бүйір тіс топтары (шайнаушы). Тістердің пішіндері
олардың қызметіне сәйкес келеді. Тістердің тістеуші топтарын күрек және
ит тіс құрайды. Тістеуші тістер 12, олар 6 тістен әрбір жақта, үш - үштен
ортаңғы сызықтан оңға және солға қарай орналасады.
Шайнаушы тістер топтарын кіші азу тістер және үлкен азу тістер
құрайды. Кіші азу тістер саны 8, әрбіреуінде төртеу, ит тістен кейін екі
– екіден орналасады; үлкен азу тістердің саны 12, әрбір жақта алтаудан,
үш – үштен кіші азу тістен кейін орналасады. Шайнаушы тістер көп бұдырлы
және шайнау беткейлері бар: жоғарғы жақ үлкен азу тісінде 4 бұдыр,
төменгі жақ үлкен азу тісінде 5 және 4 бұдыр; кіші азу тістерде 2
бұдырдан болады.
Тіс үш бөліктен тұрады: сауыт, мойын, түбір. Сауыт қызыл иек жиегінен
шығып тұрады. Түбір жақтық альвеолаға енгізілген, сыртқы қабаты цементпен
жабылған.
Тісте бірнеше беткей бар :
1. Шайнау немесе окклюзиялық.
2. Бүйір немесе апроксимальды.
3. Вестибулярлы (сыртқы беті).
4. Оральды (ішкі беті).
2. Тістер- шырышты қабықшаның тағамды механикалық өңдеуге арналған
сүйектенген өсінділері болып табылады. Филогенез жағынан тістер
сүиектердің жиегінде өсіп, бұл жерде жаңа қызметке ие болған
қабыршақтарынан пайда болған. Тозу салдарынан олар әлденеше рет жаңарып
алмасып отырады: Қарапайым омыртқалыларда өмір бойы көп рет жаңарады да, ал
адамда екі рет алмасады. Кейде үш рет ауысады.
Акула қабыршығы қуысында тістің ең басты бөліктері – тіс кіреукесі
мен дентин көрінеді, содықтан акула тәрізді балықтардан адамға дейінгі
эвалюция процессінде тістердің гомологиясы туралы айтуға болады. Эвалюция
барысында жорғалаушылардың тістері жақсүйектерінде беріктеу орнығып, соның
нәтижесінде жақтың ұяшықтарында орналасқан түбір бөлігі мен тағамды
механикалық өндейтін сыртқы бөлігін - тіс сауытын ажыратады. Соның өзінде
құрлықта тіршілік етуге, қоректің түріне байланысты көптеген тістер дамып,
жетіле бастайды. Соның нәтижесінде балықтардағы тек қоректі ұстауға
арналған біріңғай сүйір тістердің орнына сүтқоректілерде әр алуан қорек
түрін ұстап, өндеуге арналған түрлі пішінді тістер пайда болады, атап
айтқанда: айырып-үзу , кесу , ұсақтау және ұстау үшін.
Талғаусыз қоректенгенге жататын адамда осы тістердің барлық түрлері
сақталған. Алайда ұстап алу қызметінің сүиектердің қолға ауысуына
байланысты оның жақ сүйектері кішірейіп, тістерінің саны азайған. Мәселен,
плацентті сүтқоректілерде тіс саны 44-ке жетеді. Жаңа Дүниенің кентану
маймылдарының тістері аздау, ал Ескі Дүниенің тартанау маймылдарында және
адамда тіс саны оданда аздау: 2·1·2·3= 32, соның өзінде адамда 3-азу тіс
(ақыл тіс) өте кеш шығады, бұл тістердің регрестену бағытын көрсетеді.
Ауытқу ретінде тісі шықпаған адамдар сипатталып жазылған. Тістер өте
ертедегі омыртқалардың денесінде қаңқаның басқа бөліктерінен пайда болған
бірінші қатты құрлымдар болып табылады. Палеонтологтар палеозойдтың аяқ
кезінде омыртқалылардың пайда болғаннан осы кезге дейін сақталып қалған
тістерінен ғана білген. Олардың пішіні қоректену тәсілі мен тіршілік
бейнесіне сәйкес келетіндіктен, палеонтологтар тістеріне қарап жануарлар
мен адамның қазба қаңқаларын анықтай алған.
Тістердің дамуы. Адам тістері шамамен ұрықтық дамудың жетінші
аптасында құрыла бастайды. Осы кезде болашақ жоғарғы және төменгі жақ
сүиегінің альвеолярлы өсінділері аймағында ауыз қуысын қаптайтын эпителийің
қалындаған жері пайда болып, ол доға тәрізді табақша түрінде астыңғы
жақтан мезенхимаға бітісе өсе бастайды. Көп ұзамай бұл эпителий табақшасы
тереңге бойлай өсуін жалғастыра, ұзына бойына бір-бірімен тік бұрыш жасай
орналасқан екі табақшаға бөлінеді.
Алдынғы, немесе жақ – ерін, табақшасы одан әрі ажырап, ерін мен
жақтардың қызыл иектерін бөлетін және сөйтіп, ауыз қуысының түзеуге
әкелетін ашық эпителий қатпарына айналады.
Артқы тіс табақшасы тіркеу орналасқан. Осы табақшанын жиегінде
тостаған тәрізді томпайған эпителий өсіп, ұлғайып, болашақ сүттістердің
бастамасын қалайды. Бұл томпақтар тіс тостағандары, немесе кіреукелі
мүшелер түзілгеннен кейін тіс табақшасына тереңдей өсіп, кіреукелі мүшелер
оның алдыңғы (яғни ерін немесе жақ сүйектеріне қарай) жағында орналасқан.
Дамып келе жатқан кіреукелі мүше пайда болғаннан кейін көп ұзамай
тостаған немесе қоңырау пішінге келеді, соның өзінде сәйкесті шұқыр - ойыс
тіс бастамасын түзетін мезенхимамен толады.
Кіреукелі мүшелер біртіндеп тіс табақшамен байланысын жоғалтып, тіс
бұдыр бастамалары мүлде оқшауланады.
Оқшауланған тіс бастамаларында тістің құрам бөліктері пайда болады,
бұл кезде эпителий жасаушалары кіреукеге бастама береді, сүйірлі
бұдырдың мезенхима тінінен дентин мен ұлпа түзеліп, ал алғашқы кезде
кіреукелі мүшені тіс қапшығы түрінде қоршап тұрған мезенхимадан цемент пен
түбір қабықшасы пайда болады.
Тіс бастамасы өскен сайын тіс ұяшықтарының сүйекті қабырғалары да
биіктей береді.
Альвеолярлы өсінділерді жабатын тін қызыл иек деп аталады. Бұл жерде
шырышты қабықша фиброзды тін арқылы сүйек қабығымен тығыз тұтасып - өседі;
қызыл иек тіні қантамырларға бай да, ал нервтерге жарлы болады.
Тіс пен қызыл иектің бос жиегі арасындағы науа тәрізді батыңқы ойыс
орналасып қызыл иек қалтасы деп аталады.
Әрбір тіс мына біліктерден тұрады:
1) тіс сауытынан
2) тіс мойнынан
3) тіс түбірінен
Тіс сауыты қызыл иектен шығып тұрады, мойыны қызыл иекпен
қауысырылады, ал түбір тіс ұяшығында орналасып, тіс ұшымен аяқталады, онда
жай көзбен – түбір ұшында кішкене тесігі көрініп тұрады. Осы тесік арқылы
тіске қантамырлар мен нервтер келеді. Тіс сауытының ішінде қуыс болады, ол
қуыстың ең көлемді бөлігі - сауыт бөлігі мен қуыстан тарылатын бөлігі –
түбір өзегі деп аталатын түбір бөлімнен тұрады. Өзек тіс төбесінде жоғарыда
аталған төбе тесігімен ашылады. Тіс қуысын қантамырлар мен нервтерге бай
тіс ұлпасы толтырып тұрады. Тіс түбірлері қантамырларына бай альвеолярлы
сүйек қабығы, тіс ұяшықтары бетімен тығыз тұтасып өседі. Тіс, периодонт,
альвеола қабырғасы мен қызыл иек тіс мүшесін құрайды. Тістің қатты заты
мыналардан тұрады: 1) дентин, 2) кіреуке, 3) цемент. Тіс қуысын құрайтын
заттың көбісі – дентин. Кіреуке сыртынан тіс сауытын жауып, ал цемент тіс
түбірін қаптайды.
Сүттістердің бірқатар ерекшелігі бір: олардың көлемі кішілеу,
төмпешіктері мен ажырасатын түбірлері аздау. Сүттістер мен тұрақты
тістердің түбірлері саны бірдей.
Сүттістердің шығуы яғни қызыл иектің жұқарып, ауыз қуысында тіс
сауытының пайда болуы туғаннан кейін 7 айда басталып, 3 жасқа қарай
аяқталады. Барлығы 20 сүттіс шығады. Олардың тіс формуласы былай болады:
2·1·2.
Цифрлар әрбір жақ сүйегінің жартысындағы тіс санын көрсетеді: екі күрек
тіс, бір иттіс, екі үлкен азу тіс. Алты жыл өткеннен кейін сүттістер
тұрақты тістермен ауыса бастайды: жиырма сүттіске қосымша жаңа тістер
шығып, әрбір сүттіс тұрақты тіспен ауысады. Тұрақты тістердің шығуы бірінші
үл-кен азу тістен басталып, үшінші азу тістен басқа тістер 12-13 жаста
шығып болады. Үшінші үлкен азу тіс 18 бен 30 жас арасында шығады. Адам
жақсүйегінің тұрақты тістер формуласы былай болады: 2·1·2·3, барлығы 32.
Стоматологиялық тәжірибеде бірінші күрек тістен бастап соңғы үлкен азу
тіспен аяқтап реттік саны ыңғайлы формуланы пайдаланады: 1,2 (күректістер),
3 (иттіс), 4,5 (кіші азу тістер), 6,7,8 (үлкен азу тістер).
Сүттістер мен тұрақты тістердің шығу реті мен уақыты
Сүттістер.
Медиальды күрек тістер: 6-8 айда
Бүйір күрек тістер: 7–9 айда
Бірінші азу тістер: 12-15 айда
Иттістер: 16-20 айда
Екінші азу тістер: 20 – 24 айда
Тұрақты тістер.
Бірінші үлкен азу тіс: 6-7 жас
Медиальды күрек тістер: 8 жас
Бүйір күрек тістер: 9 жас
Бірінші кіші азу тістер: 10 жас
Иттістер: 11-13 жас
Екінші үлкен азу тістер: 13-16 жас
Үшінші үлкен азу тістер: 18-30 жас
Тістер қабысқанда жоғарғы күрек тістер төменгі жақтағы сәйкес тіс-
тердің үстінен келіп, ішінара оларды жауып тұрады. Бұлай болу себебі мы-
надан: жоғарғы тіс доғасы төменгі тіс доғасынан біршама үлкендеу де жә-не
оның үстіне жоғарғы тістер еріндер жағына қарай, ал төменгі тіл жағы-на
қарай бағытталған. Осының себебінен жоғарғы азу тістердің тілдік төм-
пешіктері төменгі азу тістердің тілдік және жақ төмпешіктері арасында
жүлгеде жатады; жоғарғы және төменгі тістердің арасында сәйкестік бол-
майды: әрбір тіс басқа қатардың бір емес, екі тісімен жанасады.Жанасат-ын
тістер антоганистер деп аталады, соның өзінде медиальды төменгі күр-ек
тіспен жоғарғы үшінші үлкен азу тістің тек біреуден ғана антоганисі болады.
Физиологиялық тістесудің вариантары мыналар болып табылады: прогнатия
(жоғарыда сипатталады), прогения – бұл жағдайда төменгі күрек тістер
жоғарғылардың алдында орналасады және ортогнатия – жоғарғы және төменгі
күрек тістер ұштары мен қабысады.
Тістер орналасуының ауытқулары. Көрші тістер орындарын ауыстыру
мүмкін; тіс жақ доғасы шегінен тысқары қатты тандайға немесе ауыз алдында
жақындау орналасуы мүмкін. Кейде тістер мұрын қуысынан, қатты таңдайдан
жарып шығады.
Тіс санының ауытқулары: жоғарғы латериалды күректістер, екінші
кіші азу тістер болмауы мүмкін. Тіс сауыты мен түбірі пішінінің ауытқулары:
ұзарған түбірлер және түрлі бұрыш жасай майысқан түбірлер кездеседі. Азу
тістерде әдеттегіден көбірек түрлері кездеседі. Тіс сауытында қабысу
бетіндегі төмпешіктер саны өзгеріп отыруы мүмкін.
Тістердің ренгендік зерттеу негізінен интраоральдық жолмен
жүргізіледі, яғни таспа ауыз қуысында енгізіліп, саусақпен тіске қараған
бетіне жапсырылады немесе тістетіледі. Суретте тістердің барлық анатомиялық
бөлшектері айқын көрінеді, тіс қуысы бар жер ақшыл болып түседі. Тістің
альвеолярға батып тұрған бөлігінің шетінде периодонтқа сәйкес келетін
жіңішке ақшыл құрсау байқалады.
Жаңа туған нәрестенің бет пішінінде жақ ішінде орналасқан
сүттістердің бастамалары көрінеді.
Одан кейінгі жастағыларда сүттістердің дамуы, жарып шығуы және
түсуінің, тұрақты тістердің бастамаларының пайда болып, дамуының және
қартаюға байланысты өзгеруінің рентгендік суретін бақылауға болады.
2- ші . Дәріс : Сауыт құрылысының геометриялық пішініне қарап тіс сауытының
кескінін келтірудің, анатомиялық ерекшеліктері
Тістер жақ сүйектеріне тіс сауттары сыртына жайғасып, жоғарғы және
төменгі тіс доғасы түрінде орналасқан. 16 - дан тіс болады.
Әрбір тістің 4 беті болады:
1) Ауыз алдында қараған бет, ол алдынғы тістерде еріннің шырышты
қабықшасымен, ал артқы тістерде жақтың шырышты қабықшасымен жанасады.
2) Ауыз қуысында, тілге қараған бет.
3) Өз қатарындағы көршілес тістермен жанасатын бет. Тістердің тіс доғасы
орталығына бағытталған жанасқыш беттері деп белгіленеді. Алдынғы тістерде
мұндай бет - медиальды, ал артқы тістерде дистальды болып табылады.
Алдынғы тістерде бұл бет латеральды, ал артқы тістерде – артқы болып
табылады.
4) Шайнау беті, немесе қарама – қарсы тістермен қабысу беті.
Тістегі патологиялық процестердің болған жерін анықтау үшін
стоматологтар аталған беттерге сәйкес терминдерді пайдаланады:
вестибулярлы, оральды медиальды, мезиальды, дистальды, окклюзиялы,
апикальды. Тістің оң немесе сол жаққа жататынын анықтау үшін үш белгіні
пайдаланады:
1) Түбір белгісі.
2) Тіс сауыты бұрышты белгісі және.
3) Тіс сауыты қисығы белгісі.
Түбір белгісі мынада: түбірдің бойлық осі тіс сауыты ортасымен өтетін
сызықпен бұрыш түзе дистальды жаққа қарай қисайған. Тіс сауыты бұрыштының
белгісі мынада: тіс сауытының вестибулярлы жақ бойынша тістің шайнау жиегі
сызығы мезиальды бетке ауысқанда дистальды бетке ауысқандағыға қарағанда
кішілеу бұрыш түзеді.
Тіс сауыты қисықтығы белгісі мынада: тіс сауытын вестибулярлы беті
дистальды бетке ауысқандағыға қарағанда мизальды бетке тіктеу ауысады.
Демек вестибулярлы беттің медиальды кесіндісі көлденең бағытта дистальды
кесіндіге қарағанда дөнестеу болады. Бұл тіс сауытының медиальды бөлігінің
дистальды бөлігіне қарағанда мықтылау дамығандығына байланысты. Тіс
сауытының вестибулярлы бетінің медио – дистальды еңісі түзіледі.
Жеке тістің жоғарғы немесе төменгі жақ сүйекке қатысты екенің тіс
сауыты пішіні, сондай-ақ түбірлердің пішіні мен саны арқылы анықтауға
болады. Сондықтан тістердің белгілі бір тобының тіс сауыты пішіні мен
түбірі санын ғана емес, сол топтың әрбір тісінің тіс сауыты пішіні мен
түбірінің санын білу керек.
Әрбір жақ сүйекте төртеуден болатын күрек тістердің, пішіні қомақты
тамақты кесіп - бөлетін қашау тәрізді келеді. Жоғарғы күрек тістер сауыты
көлемділеу, ал төменгілерінікі екі есе енсіздеу. Түбірі біреу, төменгі
күрек тістердікі бүйір жақтарынан қысыңқы. Түбір төбесі аздап латеральды
қисайған.
Жоғарғы медиальды күрек тіс – күрек тістер тобындағы ең ірісі. Оның
сауытының ерін беті көлденең және бойлық бағыттарда дөңес. Оның үш кішкене
бойлық бөлігі бар, олардың әрқайсысы шайнау бетінде бедерімен аяқталады.
Ортаңғы біліктің екі жағында біреуден бойлық ойыс жатады. Тіс сауытының
тілге қараған беті көлденең және бойлық бағыттарда ойыс келеді. Мойын
бөлмінде төмпешік болады, одан тілге қараған бөлімінде төмпешік болады одан
тілге қараған беттің дистальды және мезиальды жиегімен тістің шайнау
жиегіне қарай кететін біліктер шығады. Тістің үш белгісінің тіс сауытының
қисықтығы барынша айқын бөлінеді. Түбірі конус пішінді және сауытынан
ұзындау; бүйір жүлгелері онша байқалмайды. Оның үш беті бар: ерін беті
және екі апроксимальды беттер.
Жоғарғы латеральды күрек тіс. Медиальды күрек тістен кішілеу және
одан мынадай өзгешеліктері бар: тіс сауытының ерін бетінде ортағы бойлық
жүлге орналасады ал оның екі жағында мұқалмаған тістердің кесетін жиегінде
бір-бірден кішкене төмпешікті қырат жатады. Медиальды күрек тістерге
қарағанда бұлардың тілге қараған бетінде бүйір біліктері жақсы байқалады.
Көбіне осы бетінде тіс төмпешігінің окклюзиялды орналасқан ойыс – шұңқыр
болады.
Медиальды беті дистальды бетіне қарағанда ұзындау және тік бұрыш
жасай кесетін жиекке айналады, ал дистальды беті едәуір дөнгелектенеді. Тіс
сауыты бұрышты белгісі жақсы байқалады. Медиальды күректістікіне қарағанда
түбір қысқалау, мезодистальды бағытта қысыңқы: көп жағдайда ол түзу, бүйір
жүлгелері болады. Дистальды беті медиальды бетіне қарағанда дөңестеу.
Медиальды және латеральды төменгі күректістер. Төменгі күрек тістер
екі жақсүйекте де ең кішкене тістер. Соның өзінде медиальды күректіске
қарағанда кішілеу. Екі тістің де барлық күректістерге тән белгілері бар.
Олардың тіс сауыттары нағыз қашау пішінді. Ол алдынғы бетінде бойлық
бағытта сәл дөнестеу де, көлденең бағытта жайпақтанған, артқы бетінде
бойлық бағытта ойыстанып, көлденең бағытта жайпақтанған. Біліктер онша
дамымаған, кейде болмайды. Түбірі едәуір жайпақтанған. Медиальды
күректісте бұрыш пен түбірдің қисықтық белгілері болмайды. Оң жақтағы
медиальды күректісті сол жақтағыдан айыру үшін түбірдегі айқын байқалатын
латериалды бойлық жүлгенің маңызы бар.
Медиальдыға қарағанда латериальды күректістің сауыты кендеу де,
түбірі қомақтылу. Соның өзінде бұл тісте бұрыш пен түбір белгілері айқын,
ал қисқтық белгісі нашар білінеді.
Иттістер әрбір жақ сүйегінде екеуден болады, бүйірленген қисынқы және
бүйір жүлгелері бар ұзын жалғыз түбірі бар. Тіс сауытының бұрыш жасай
түйісетін екі кескіш жиегі бар; оның тілге қараған бетінде мойнында
төмпешік орналасады. Ол тіл және ерін беттері кескіш жиегінде түйісетіндей
болып жайпақтанған. Оның вестибулярлық беті көлденең және бойлық бағыттарда
дөнес. Онда әр уақытта, әсіресе кескіш жиегінде бетті кіші медиальды
бөлікке және үлкен-дистальды бөлікке бөлтін жақсы байқалатын бойлық бөлік
болады. Тілге қараған бетінде мойынға қарай тістің төмпешігінде түйісетін
бүйір біліктері айын байқалады. Тіс сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан
тұрады: кішілеу – медиальды жарты және үлкендеу - дистальды жарты, бұлар
жиектің төбесіне тоғысады. Жиектің дистальды жартысы медиальды жартыға
қарағанда сәйкесті апроксимальды бетке қарай тіктету түседі. Иттістерге
барлық тіс белгілері тән бетке қарай тіктеу түседі. Иттестерге барлық тіс
белгілері тән (түбірінің, бұрышының, тіс сауыты қисықтығының).
Жоғарғы иттіс. Сауыты қомақты. Оның жанасатын беттері кескіш жиекке
қарай едәуір ажырайды. Тіс сауытының тілге қараған бетінде қомақты орта
білік етеді, ол тіс төмпешігінен басталып, едәуір қалындап, кескіш жиекке
қарай кеңейеді. Жанасу беттері табанына кеңдеу де, бірақ қысқалау. Түбірі
қомақты және барлық тістер түбірлері ішіндегі ең ұзыны. Оның апроксимальды
беттері кең. Ерін жиегі тіл жиегімен салыстырғанда доғал әрі кең.
Төменгі иттіс жоғарғыдан кішілеу. Сауытының вестибулярлы бетінде де
сондай-ақ тілге қараған бетінде бойлық біліктер нашар байқалады. Тіс
сауытының вестибулярлы беті сәл дөнес, тілге қараған беті ойыс; жанасу
беттері параллель келеді, соның өзінде медиальды беті мойынға мүлде
ұқсастанбайды, ал дистальды беті беті оған шамалы қисайған. Сауытының
кескіш жиегі жоғарғы иттістікіне қарағанда қысқалау да және оның медиальды
бөлігінің ұзындығы жағынан дистальды бөлігінен айырмасы шамалы.
Иттістердің алдында орналасқан тістер бір бағытта өзгеріске ұшыраған-
оларда тіс сауыты жайпақтанып, кескіш жиек - тіс ұщы, ал олардың арт
жағында орналасқан тістер басқа бағытта өзгерген: тамақты ұсақтап, ұнтауға
арналған тіс сауыты жақсы дамыған, ал иттістер бейтарап аймақта қалғандай
бастапқы конус пішінін және тістің өте ертедегі қызметін – тамақты жару
және жұлып – бөлу қызметін сақтап қалған. Сондықтан олар алдыңғы және артқы
тістердің шекарасында орналасқан.
Кіші азу тістер, әрбір жақ сүйегінде төртеуден іле-шала иттістерден
кейін орналасқан. Бірінші медиальды, ал екінші дистальды орналасады. Тіс
сауытарының түйісу бетінде екі тіс төмпешігінің болуы тән. Сондықтан бұл
тістер екі төмпешікті деп аталады. Төмпешіктердің біреуі – вестибулярлы,
екіншісі тілдік бетінде. Түбірі жалғыз бірақ көбіне бірінші жоғарғы
премолярға екіге бөлінеді; ол арғы-артқы бағытта жайпақталған.
Бірінші жоғарғы кіші азу тіс. Сауытының вестибулярлы беті иттістің
осындай бетіне ұқсайды. Оның шайнау беті жақ төмпешігінің түйісетін
медиальды және дистальды бөліктерден тұрады. Медиальды бөлік көбінесе
ұзындау және әдетте, горизонталь дерлік өтеді; дистальды бөлігі тіктеу
түседі. Төмпешіктен жақ бетіне бойлық жүлгелермен шектелген білік келеді.
Тіс сауыты қисықтық белгісі керісінше. Тіс сауытының тілге қараған беті жақ
жақ бетіне қарағанда енсіздеу, дөнестеу және дөңгелектене тіс төмпешігіне
ауысады. Оның жанасу беттері төртбұрыш және сәл дөңестеу. Ең дөңес жері
беттің жаққа қараған жартысында арналады.
Екінші жоғарғы кіші азу тіс, әдетте, біріншіден кішілеу. Пішіндері
жағынан олардың арасындағы айырмашылық болмашы ғана. Жақ төмпешігі екінші
премолярда біріншіге қарағанда нашар дамыған. Түбірі конус тәрізді көбінесе
жалғыс. Жанасу беттерінде терең жүлгелер көрінеді. Түбір өзегі айырланған.
Бірінші жоғарғы кіші азу тісті екіншіден ажырату үшін бірнеше
белгілерді пайдаланады; бірінші тістің жақ төмпешігіне қарағанда биіктеу;
түбірі едәуір қысыңқы және көбінесе айырылған; екінші тістің түбірі конус
пішінді және тек төбесінде ғана ажырауы мүмкін; тіс бірі конус пішінді
және тек төбесінде ғана ажырауы мүмкін; тіс сауыты төмпешіктері бір
деңгейде дерлік орналасқан. Бірінші тіс сауытының вестибулярлы беті
үшбұрышты кіші азу тіске қарағанда көбінесе иттістің сәйкес бетіне ұқсайды.
Бірінші төменгі кіші азу тіс. Төменгі кіші азу тістер жоғарғыларға
қарағанда кішілеу, көлденең кесіндісіне шеңбер пішінді шар тәрізді сауыты
бар. Бірінші премолярда сауытының вестибулярлы беті тілдік жағына қарай
қисайған; тілдік беті вестибулярлық бетке қарағанда енсіздеу және төмендеу;
жанасу беттері дөңес те, мойын жағына қарай онша жақындамайды. Ең дөнес
жерлері көрші тістерімен жанасу аймағында жатады. Тіс сауытының қабысук
бетінде тіл төмпешігі жақ төмпешігінен едәуір кішілеу де, сондықтан бұл бет
тілідк жағына қарай еніс. Түбірі тік, өте сирек қисаяды, шенбері тегіс,
соның нәтижесінде тісті жұлғанда ротационы қолдануға болады. Тістердің
белгілерінен түбірі белгісі айқын байқалады.
Екінші төменгі кіші азу тіс. Оның сауыты алдыңғы тіске қарағанда
біршама үлкендеу. Тіс сауыты осі түбірінің осімен ауыз қуысы түбіне қарай
ашылатын бұрыш түзеді. Тіс сауытының қабысу беті төртбұрышты әрі ауыз
қуысының түбіне қарай сәл еңістеу. Жақ және тілдік төмпешіктердің бөлетін
жүлгеден қосымша жүлгелер шығуы мүмкін, ондай жағдайда 3- төмпешікті тіс
пайда болады. Тіс сауытының осындай пішіні арқасында кіші азу тістері
тамақты ұсақтап, ұнтайды. Түбірі бірінші төменгі кіші азу тістікіне
қарағанда конус пішінделу керек. Сонымен қатар ол қомақтылау әрі ұзындау.
Тіс жанының барлық белгілері айқын байқалады.
Үлкен азу тістер, әрбір жақ сүйегінде алтаудан орналасқан және алдынан арт
жағына қарай кішірейеді: - біріншісі – ең үлкені, үшіншісі-ең кішкенесі.
Үшіншісі тіс кеш шығады және ақыл тіс деп аталады. Сауытының пішіні куб
тәрізді, қабысу беті шаршыға жақындау келеді. Жоғарғы азу тістердің үш
түбірі бар: екеуі жақ түбірі, біреуі тілдік түбір; төменгі үлкен азу
тістердің түбірі екеу: алдыңғы және артқы. Ақыл тістің үш түбірі конус
пішінді бір түбірге айналып қосылып кетуі мүмкін. Тістердің бұл тобы үшін
тіс сауыты қисықтығы тән.
Бірінші жорғарғы үлкен азу тіс. Сауыты қомақты, оның қабысу беті ромб
пішінді, ұзын диоганальды тіл пункіне қиғаш өтеді. Тістің үш түбірі бар:
екеуі жақ түбірі және біреуі тілдік түбір. Екінші жоғарғы үлкен азу тіс
біріншіден кішілеу. Тіс сауытының сыртқы түбі мен қабысу бетінің сипатына
қарай бұл тістің бірнеше нұсқаларын ажыратады.
Ең жиі кездесетін бірінші нұсқа: сауыттың жанасу бетінде үш төмпешік бар:
екеуі жақ төмпешігі және біреуі тілдік төмпешік. Қабысу беті төбесіне тіл
жағына қараған үшбұрыш пішінді.
Екінші нұсқа – қабысу бетінде төрт төмпешіік бар да, тіс бірінші үлкен азу
тіске ұқсайды. Мұндай жағдайда екінші жоғарғы үлкен азу тісті бірінші
тістің түбірлеріне қарай ажыратады: бірінші тіске тілдік түбір екі жақ
түбірі аралығында қарсы орналасады; екінші тістің тілдік түбірі материальды
жақ түбіріне қарсы орналасады және тіпті онымен қосылып-тұтасып кетуі
мүмкін.
Үшінші нұсқа (сирек) –сауыты үш төмпешікті пішіндес, соның өзіндеде
төмпешіктер тіс доғасын қиғаш қиып өтетін бір қатарға орналасады. Бүкіл
сауыт енсіз, қысыңқы.
Екінші жоғарғы үлкен азу тіс. Жоғарғы жақтың екінші үлкен азу тісі
бірінші үлкен азу тістен кішірек. Сауытының пішіні шайнау бетінің пішіні
сияқты әртүрлі. Кесте бойынша оның 4 нұсқасын ажыратады.
1 – нұсқа. Сауытының пішін және шайнау беті бірінші үлкен азу тіске
ұқсас.
2 – нұсқа. Сауыты медио – дистальды бағытта ұзарған, вестибула –
оральды бағытта қысқарған және созылған призмаға ұқсас.
3 – нұсқа. Сауыты айтарлықтай ұзын, шайнау бетінде үш төмпешік бар,
олар тік сызықта орналасқан.
4 – нұсқа. Шайнау бетінде 3 үшбұрыш пішінді төмпешік бар: екі
төмпешік вестибулярлы, біреуі оральды.
Ең көп кездесетіні бірініші және үшінші нұсқаудағы сауыттар. Екінші
үлкен азу тістің сауытын пішіндеу бірінші азу тісті пішіндеуге ұқсас.
Үшінші жоғарғы үлкен азу тіс. Азу тістер тобындағы ең кішісі, оның
сауытының пішіні тым өзгергіш келеді. Көбіне оның үш шайнау төмпешігі
болады – екі жақ төмпешігі және бір тілдік төмпешік. Төмпешіктер саны аздау
немесе көптеу болуы мүмкін. Тістің үш түбірі болады, бірақ олар көбінесе
бірге қосылып-тұтасып, қосылған жерлеріне бойлай өтетін жүлгелері бар доғал
конус тәрізді стержень түзеді. Көбіне бұл не мүлде дамымайды, не жарып
шықпайды.
Бірінші төменгі үлкен азу тіс. Сауыты куб пішінді. Қабысу беті шаршы,
онда 2 тілдік және бір дистальды – барлығы 5 төмпешік орналасқан. Жақ
төмпешіктері қомақталау және тілдік төмпешіктерден төмендеу, дистальды –
төмпешік кішкентай. Тістің екі түрі бар: медиальды (кендеу) және дистальды
түбірлер. Тіс белгілерінен екеуі айқын білінеді: тіс сауыты қисықтық
белгісі мен түбірінің белгісі.
Екінші төменгі үлкен азу тіс біріншіге ұқсас. Ол шамасы жағынан
кішілеу, сауыты дұрыс куб пішінді. Оның қабысу бетінде төрт төмпешік
болады. Түбірлері бірінші үлкен азу тістікіндей. Тіс жақтарының барлық
белгілері айқын білінеді.
Үшінші төменгі үлкен азу тіс едәуір өзгермелі келеді. Ол екінші
төменгі азу тістен кішілеу, сауытының қабысу бетінде 3 немесе 5 төмпешік
бар. Түрлері көбінесе екеу, бірақ олар біраз жерінде қосылып бір конус
түріндегі түбір түзеді. Көбіне негізінен дистальды жағына қарай түбірдің
қисаюы байқалады.
Жоғарғы медиальді күректіс – күректістер табындағы ең ірісі. Оның сауытының
ерін беті көлденен, және байлық бағыттарда дөңес. Оның үш кішкене байлық
білігі бар, олардың әрқайсысы шайнау бетінде бедерімен аяқталады. Ортаңғы
әйліктің екі жағында біреуден байлық ойыс жатады. Тіс сауытының тілге
қараған беті көлденең және байлық бағыттарда ойыс келеді. Мойын бөлімінде
төмпешік, tuberculm olentale жатады, одан тілге қараған беттің дистальді
және мезиальды жиегімен тістің шайнау жиегіне қарай келетін бөліктер
шығады. Тістің үш белгісінен тіс сауытының қисықтығы барынша айқын
білінеді. Түбірі конус пішінді және сауытынан ұзындау: бүйір жүлгелері онша
байқалмайды оның 3 беті бар: ерін және 2 апроксимальды беттер.
3- ші . Дәріс: Протез бен аппараттар жасалатын, негізгі конструкциялық
материалдар
1. Металдар және металл құймалары
2. Тот баспайтын болаттар
3. Хром-кобальт құймасы
4. Бағалы металдар және олардың құймасы
Ортопедиялық стоматологияда протездерді дайындау үшін әр түрлі металл
құймалары қолданылады. Металдар таза күйінде қолданылмайды, өйткені олардың
қасиеттері негізгі материалдарға қойылатын талаптарға сай емес.
Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын барлық металдар көп компанентті
құймалар болып табылады.
Металдардың химиялық қасиеттері құрамындағы атоммен әлсіз байланысқан
қозғалғыш электрондардың санына байланысты.
Металдардың құрылысы. Металдар қатты күйінде анық байқалатын
кристалдық құрылыста болады. Металдың бет қабатын мұқият жалтыратып содан
соң белсенді химиялық заттармен улай отырып микроскоппен қарағанда оның
құрылысының кристалды екенің көруге болады. Кристалды дененің негізгі
ерекшеліктері атомдардың молекулалардың немесе иондардың кеңістікте белгілі
бір орында орналасуы болып табылады.
Металдардың көпшілігіне тән кристалдық тордың үш түрі бар:
1. кубтық қабырғаларынан орталықтандырылған , бұдан кристалдық тор
темірде 910-1390º С температура аралығында алюминийде, алтында, мыста,
қорғасында болады.
2. Кубтық көлемді – орталық таңдырылған, бұндай кристалдық тор темірде
910 ºС төмен болғанда және 1390ºжоғары болғанда хромда, ванадида
болады
3. Гексагональды бұндай кристалдық тор мырышта, магнийде, кадмийде
болады. Кристалдық тордың байдамдарында оң зарядталған иондар
орналасады.
Атомдардың валентілігін анықтайтын электрондар кристалдық торда бос
қозғалыста болып, электрондық газдар түзеді. Олардың белсенділігінен
металдың электр және жылу өткізілетін қасиеті өзгеріп отырады.
Кристалдық құрылыстың кемшіліктерінің бірі - атомдар арасындағы
қуыстардың болуы, басқаша вакансия. Торлардың бұл кемістіктері
құймалардың балқу кезінде бір-біріне енуі үшін өте маңызды және термиялық
өндеуге байланысты. Кристалдық құрылыстың екінші бір кемшілігі дислокация
деп аталады. Бұл жағдайда кристалдардың шоғырлануына байланысты жартылай
жазықтық түзіп, бір сызықтың бойына орналасқан кемістікке әкеліп соғады
басқаша айтқанда жиектік дислокация. Бұл дислокация түзу болуы болмаса
бұралып спираль тәрізді болуы да мүмкін. Соңғысы “бұрандалы дислокация“
деп аталады.
Құймалардың кристалдық құрылысы: Құймалар сұйық күйден қатты күйге көшкен
кезде кристалдық тор түзеді. Осы қату кезінде құйма құрамындағы
компоненттерінен бір-бірімен әрекеттесуін негізгі үш түрге бөледі
механикалық қосылыс, қатты ерітінді және химиялық қосылыс.
Механикалық қосылыс. Құйманың бұл түріне бір-бірінде ерімейтін металл
қосылыстарын жатқызады. Бұндай қосылыс ретінде, мысалы қорғасын, висмут
және кадмий қосылыстарын жатқызуға болады. Құйманың әрбір компоненті өзіне
тән кристалдық торын сақтайды және қасиеттері негізінен құрамдық
бөліктерінің қатынастарына байланысты. Компоненттерінің өзара әлсіз
байланысы бұл құймаларды тез балқығыш жасағанымен қолдану үшін олардың
беріктігі жеткілікті.
Қатты ерітінді. Бұл топқа жататын құймалардың элементтері өзара сұйық
күйде де қатты күйде де бір бірінде ерігіштік көрсетеді. Қатты ерітінді деп
негізгі еріткіштің металл торларына еріген заттың атомдары кірген біркелкі
кристалдардын тұратын денені айтамыз. Рентгеналогиялық тексерулердің
нәтижесі қатты ерітіндінің бір ғана торы болатындығын анықтап отыр. Қатты
ерітіндіде бір заттың атомы екінші бір заттың кристалдық торындағы
атомдардың орнын басуы мүмкін, ал атом аралық кеңістіктерде металл емес
заттар орналасады. Осы қосылыстарға мысал ретінде ортопедиялық
стоматолгияда кеңінен қолданылып жүрген хром – никель, хром – кобальт
құймаларын жатқызуға болады.
Метал коррозиясы Коррозия деп металдардың сыртқы ортамен химиялық және
электрохимиялық әрекеттесулерінің нәтижесінде болатын бұзылуын айтамыз.
Коррозиялар біркелкі, жергілікті және интеркристаллитті болып бөлінеді.
Біркелкі коррозия басқа коррозияларға қарағанда қауіпсіздеу. Бұйымның
қалыңдығы жергілікті болғанда оның механикалық қаттылығы шамалы ғана
өзгереді. Өйткені коррозияға ұшыраған бөлігін тазартатын болса, онда
ұйыиның беткі қабаты бұдыр лайып тұрады.
Жергілікті коррозия металдардың кейбір бөліктерін қамтиды және оюды дақ
немесе нүкте сияқты әр түрлі тереңдіктегі бүліністер ретінде көруге болады.
Интеркристалиттік коррозия металдық кристалдарының арасындағы болған
бұзылыс.
Тот баспайтын болат.
Негізгі 2 топқа бөлуге болады: хромды және хромникельді. Құрамындағы
никель болаттың жұмсақтығын артырып, кристалиттік құрылысын майда түйірлі
жасап, оны қысыммен өңдеуді жеңілдетеді. Құйманың қаттылығын арттыру үшін
оның құрамындағы көміртегіні көбейтеді, бірақ құрамындағы көміртегінің
көбеюі коррозияның болуына әкеп соғады.
Тот баспайтын болаттын механикалық қасиеттері оны суық күйінде
соққылап өңдеген кезде күрт төмендейді. Болаттың магниттік қасиеті
болмайды, бірақ оны суық күнінде өндеген кезінде аздап магниттелінеді және
қатаяды. Соққылап суық күнінде өндеген кезде қатты, ерітінді бөлініп хром
карбидің түзеді. Оны жұмсарту үщін 1100°С-дейін қыздырып, тез суға салып
шынықтырады. Қыздыру ұзақтығы 6-8 минтут. Жайлап суыту болаттын қаттылығын
төмендетудің орнына, онда керісінше хром карбиді түзілуіне байланысты
жоғарылатады да кристаллит аралық коррозия пайда болатын жағдай жасалынады.
Қыздырып өңдеу. Тот баспайтын болаттын, механикалық және химиялық
қасиеттерін жақсарту үщін қыздырып өңдеу қолданылады. Болатты қыздырып
өңдеудің мәні металды ұстап тұрып және соңына жайлап немесе тез сутуынады.
Шынықтыру деген термин болаттың, қаттылығын жоғарлату деген емес, ол 1100°С-
1200°С тудырылған затты тез суытып тұрақты аустиниттік құрлым алу.
Егер болатты қайтадан қыздырып болсақ, оның құрылысындағы өзгерістер кері
бағытта сол тәртіппен өзгереді. Бұл металдық 2 рет кристалданды деп аталды.
Тот баспайтын болаттын аустениттік құрылысы ең тиімді болғандықтан, оны сол
қалпында сақтап кою керек. Ол үшін тот баспайтын болатты 1100°С-1200°С
қыздырып тез суға сала қою қажет. Бұл жағдайда кристалдық құрылысы
бұзылмастан аустениттік құрылысы сақталады.
Хром - колбальт құймасы.
Салмағы жағынан 85% кобальт хром және никельден тұрады. ХКҚ қасиетің
молибден никель, темір, ваннадий, кремний, магний, мыс берилий қосып
жақсартуға болады. Құйманың тұрақтылығы оның құрамындағы хромның
көптілігіне байланысты, ол металл бетінде әрекетке түспейтін қабат түзеді.
Кобальт құймаға жоғары температурада қаттылық береді. Металл құрылысының
ұсақ кристалды болуы және байланыстарының бекімділігі оның құрамына кіретін
молибденге байланысты. Құймада көміртегі мөлшері өте аз. Металдың қасиетін
сақтау үшін көміртегінің бір тұрақты саны қажет. Карбит түзгіш зат ретінде
вольфрам қосады. Мырыш, кремний және темір қоспаның құйылғыштығын
арттырады.
ХКҚ балқу температурана байланысты 2-ге бөлінеді
1. Балқу температурасы 1316°С-ге дейінгі
2. Балқу температурасы 1316°С жоғары
ХКҚ сүйек ткандеріне енгізіп тіс протездеріне тірек ретінде қолданады.
Себебі оның коррозияға тұрақтылығы жоғары және аустостотикалық қасиеті жоқ
ХҚҚ көлемі күйғаннан кейін 1,8-2 % дейін кішірейеді. Алынған заттың
құрылысы ұсақ түйіршікті болу үшін балқу температурасына жақын
температурада құю керек.
4- ші . Дәріс: Протездердің әр түрлі кезеңдеріне қолданылатын қосымша
материалдар
1. Түрпілік материалдар, олардың қолданылуы.
2. Қалыптағыш материалдар, түрлері.
3. Пішіндеуші материалдар, түрлері.
Протездерді және апараттарды дайындап болған соң барлық бөліктерін
жақсылап жонып жалтырату керек. Бұл өңдеудің мақсаты тіс протездерінің
сыртқы қабаттарын кедір – бұдырлардан тазартып тегістеу. Протез беті өте
таза болса, материалдың коррозияға тұрақтылығы артады. Ал егер тегіс
болмаса, онда ол жерлерге тамақ қалдықтары жиналып, микроорганизмдерге
қорек болады, бұл металдың коррозияға тұрақтылығын кемітеді және тістің
бұзылыстарына әкеліп соғады.
Тіс протездерімен конструкциясы қаншалықты дұрыс болғанымен, егер ол
нашар өңделген болса, онда науқастың протезге үйренуін қиындатып, тамақ
шайнауын ауырлатады. Жақсы өңделген протездер материалдың мықтылығын
арттырады. Протезді өңдеу және жалтырату үшін әр түрлі ұсақ түйіршікті
қаттылығы өңделетін материалдардан жоғары заттар қолданылады. Бұндай
материалдар түрпілік материалдар деп аталады.
Материалдарды түрпілермен өңдеу, оның құрамындағы әр түрлі орналасқан
түйіршіктердің қарама – қарсы қозғалыс кезінде кесуіне байланысты.
Түрпілік түйіршіктердің әрекеті олардың майдалығына, қалыбына, құрамына
және қасиетіне байланысты.
Өнеркәсіпте қолданылатын түрпілік материалдар табиғи және жасанды деп
екіге бөлінеді. Табиғи түрпілік материалдарға ұсақталған минералдар
жатады. Олар алмаз, корунд, зімпара, гранат, пемза, бор және басқалар.
Жасанды түрпілік материалдарды өнеркәсіпте химиялық жолмен алады . Ең көп
қолданылатын жасанды корунд (электрокорунд) кейбір элементтердің
көміртекті қосылыстары – кремнидің , бордың, вольфрамның карбидтері және
солардың нитраттары жатады.
Табиғи түрпілік материалдар.
Алмаз – табиғатта кездесетін ең қатты минерал. Ол көміртегінің бір
түрі бола тұрып, одан кристалдық торының ерекше орналасуы арқылы
ажыратылады. Алмаз қаттылықтың эталоны болып табылады. Моостың деңгей
көрсеткіші бойынша ең қатты материал – 10.
Алмаздан жасалған перамидалар мен конустар приборларда әр түрлі
материалдардың қаттылығын анықтау үшін қолданылады. Алмаз түйіршіктерінен
өңдегіш дөңгелектер, делегейлер жасайды. Стоматологияда алмаз
түйіршіктерінен тістерді егейтін өңдегіш құралдар жасайды.
Корунд – кристалдарының құрамында 90 % алюминий тотығы бар табиғи
минерал. Табиғатта таза күйінде өте сирек кездеседі. Ең жиі кездесетіні –
темір және кремний тотықтарымен қосылыстары. Корунд қаттылығы жағынан
алмазға қарағанда төмен. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша ол – 9.
Зімпара қағазы – құрамында 97 % корунд, темір қоспалары және басқа
бірнеше минералдар бар. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша қаттылығы 7-8.
қаттылығының әр түрлі болуы олардың құрамындағы қоспаларға бойланысты.
Жоғарғы сапалы зімпара алу үшін оның құрамындағы қоспаларды 1-2% - ке
азайту қажет.
Ұсақталған зімпара ұнтағын илектен өткізіп қағаз бетіне немесе маталар
бетіне желім арқылы жабыстырады. Оны пластмассадан жасалған тіс
протездерінің ойық беттерін өңдегенде қолданылады.
Пемза – вулкан атқылаған кезде пайда болатын зат. Бұл тез қатқан газ
тәріздес заттармен қаныққан лава. Пемзаның құрамы тұрақсыз. Оның негізгі
компоненттері кремнезен (60-70%). Пемза – ішкі құрылысында қуыстары көп,
қатты және морт сынғыш материал. Сынған беттерінде көптеген өткір ұшты
бұдырлар болады. Ұсақталған пемзаның осы ерекшеліктерін материалдарды
өңдеу үшін қолданады.
Жасанды түрпілік материалдар.
Карборунд. Кремний мен көміртегінің қосылысынан тұрады SiC. Карборундты
электр пештерінде негізінен кок пен кварц құмдарын 2000 С температурада
балқыту арқылы алады. Көміртегі мен кремнийдің арасындағы химиялық қосылыс
нәтижесінде кремний карбиді алынады. Оның құрылысы кристалды. Таза
карборунд өте қатты. Мосс көрсеткіші бойынша ол 9,5-9,75 – ке тең таза
кремнийкарбиді түссіз, бірақ техникалық карборундтың құрамында 3% тен 5%
дейін тұс беретін қоспалары болады.
Карборундтың екі түрі алынады. Қара карборундтың құрамында 95% SiC бар. Ол
негізінен түсті металдардан, металл емес заттардан және т.б. мықтылығы
төмен заттардан жасалған бұйымдарды өндеу үшін қолданылады, жасыл
карборундтың құрамында 97% SiC бар. Оның қаттылығы өте жоғары, сондықтан
қатты балқығыш заттарды өңдеуге өндеуге аспаптарды қайрауға жарамды.
Стоматологиялық егегіш аспап ретінде карборундтың екі түрі де қолданылады.
Карборундтан жасалған аспаптардың егеуіш қабілеті жоғары. Бұндай аспаптар
әр түрлі дәрежедегі ұнтақтардан жасалынады. Карборунд түйіршіктерінің өткір
қырлары көп әр түрлі болғандықтан, оның кескіш бөліктері де көп, бұл оның –
тиімділігінің көрсеткішін танытады. Кремний карбиді жоғары температурада
тұрақты қалпын сақтайды.
Электрокорунд – кристалды алюминий тотығы AI O өңдірісте құрамында 50 % жер
лайы бар бокситтен жасанды түрде алынады. Электр пешінде кокспен бокситті
балқытқанда негізгі массадан қоспалары ажыратылады. Электрокорундтың
құрамында 85-98% дейін алюминий тотығы болады. Алюминий тотығының мөлшеріне
байланысты электрокорунд үш түрге бөлінеді. Қалыпты электрокорундта (алунд)
87 % алюминий тотығы болады. Түр түсі-қоюқызылдан қоңыр сұрға дейін. Ақ
электрокорундта (корракс) 97% алюминий тотығы болады. Ол ақшыл, кейде
қызғылтым. Қалыпты электрокорундқа қарағанда кескіш қасиеті 30-40% жоғары.
Монокорундтың құрамында 99% алюминий тотығы және 0,9% темір тотығы бар.
Монокорунд мықты және желінуге төзімді. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша
электрокорундтың қаттылығы 9 шамасында. Тығыздығы 3,2 ден 4 гсм дейін.
Материал жоғарғы температураға төзімді (2000°С дейін қыздырғанға төтеп
береді).
Бордың және вольфрамның карбиді. Бұл материалдардың қаттылығы алмаздың
қаттылығына жақын. Техникалық бор карбиджінің құрамында 8595 % дейін таза
кристалды В С бар. Бор карбиді өте қатты және морт сыңғыш өндірісте қиын
балқитын аспаптарды өңдеу үшін қолданады.
Вольфрам карбиді ұсақ дисперстік күйде алмастың түйіршіктерімен бірге тіс
бұрғыларын (борларды) және егегіш аспаптар жасау үшін қолданады. Соңғы
жылдары жаңадан синтетикалық деген түрпілік материал алынады. Ол кубтық бор
нитратының бір түрі. Қаттылығы жағынан алмазбен бірдей, бірақ жылу
тұрақтылығы жоғары.
Қалыптағыш материалдар.
Ғанышты қалыптағыш материалдардың - негізі болып ғаныш және кремний
тотығының кейбір түрлері жатады. Ғаныштың, кремний тотығының сапасына
байланысты қалыптағыш заттардың құрамында 25-45% ғаныш болады. Ғаныш
байланыстырғыш зат. Кремний тотығы қалыптағыш массаға жылуға тұрақтылық
пен қалыбының шөгу шамасын анықтайды. Қатаю жылдамдығын және
температуралық ұлғаю коэффицентін реттеу үшін 2-3% натрийхлоридін немесе
бор қышқылын қолданады. Бұл массадан жасалған қалыптар балқу
температурасы 1200-1600 Сº болатын тот баспайтын болатты құюға жарамды.
Қалыптық массада оның құрамы 55-75%. Табиғатта ғаныш сулы калций сульфаты
ретінде кездеседі. Ғаныштың құрылысы кристалды болады. Ғаныш – арзан әрі
оңай табылатын материал, протездің орнынан дәл үлгі алуға болады,
зиянсыз, иісі және дәмі жоқ, көлемі кішіреймейді, сілекейде ерімейді, су
тигенде ісінбейді, мүсіннен оңай ажыратылады. Кемшіліктері: морт сынғыш,
ауыздан шығарар кезде үлгі сынып қалуы мүмкін, тез қатуына байланысты
тіссіз жақтардан функциональды үлгі алуға болмайды.
Силикаттық қалыптық материалдар - тот баспайтын және хром-коллбальт
құймаларынан сапалы құйма алу үшін қойылатын барлық талаптарға сай.
Қалыптық материалдардың негізінен келесі қасиеттері болу қажет:
1. қатаю уақыты 7-10 минут
2. құймамен әрекетке (фасфор, күкірт және т.б.) түсіп, сапасын
төмендетпеуі
3. құймаға жабыспауы
4. жоғары дисперсті ұнтақтан тұрып құйылған заттың беткі қабатының тегіс
болуы
5. қуысты қабат түзіп, қалыпқа балқыған металл құйған кездегі түзетін
газдарды сіңіріп алуы
6. қыздырғанда шатынамауы
7. құйылған құйманың көлемінің ұлғаюы
8. құйылатын температурада жеткілікті мықтылығының болуы
9. адам жұмыс істегенде зиянсыз болуы.
Силикатты қалыптық материалдар. Кварц құмдарының химиялық негізі – кремний
тотығы SiO болып табылады. Құрамында 2 % саз қоспалары бар кварц құмдары
жоғарғы температурада балқитын құймалар үшін қалыптық материалдар
дайындауға қолданылады (1000º С жоғары).
Кремний тотығы – қоспалардың негізгі компаненті. Ол қалыптық материалға
отқа төзімділік қасиет береді және белгілі бір температура аралығында
құйылатын металдың шегуіне сай қалыптық көлемін ұлғайтады. Кремний
тотығының белгілі үш аллотропиялық түрінен (кварц, үш димит және
кристобаллит) қыздырғанда көлемінің ұлғаюы тек кварц пен кристобаллитте
болады. Кремний тотығының осы екі түрі қалыптық қоспалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ
Аубакиров С.Е.
Ахмадишин И.М.
Кубжасарова Г.У.
ТІС ПРОТЕЗІН ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
(Оқу - әдістемелік құрал)
Қарағанды 2007 ж.
ӘОТ 616.314-089.21..22
КБТ 56.6 я 7
А 91
Тіс протезін жасаудың технологиясы бойынша дәрістер курсы (оқу -
әдістемелік құрал) Қарағанды: ҚММА, 2007ж 73 б.
Авторлары: Аубакиров С.Е., Ахмадишин И.М., Кубжасарова Г.У.
Пікір берушілер:
1. Рузуддинов Сауырбек Рузуддинович – м.ғ.д. профессор, Асфендияров
атындағы ҚазҰМУ-нің ортопедиялық стоматология кафедрасының меңгерушісі.
2. Жұмабекова Аманжан Мұхамеджановна – ҚММА-ның хирургиялық стоматология
кафедрасының ассистенті.
3. Закишева Сауле Мусагалиевна – ҚММА-ның хирургиялық стоматология
кафедрасының доценті.
Жұмыстың қысқаша сипаттамасы
Оқу - әдістемелік құралы стоматологияның өзекті мәселелеріне арналған.
Медицина жоғарғы оқу орындарының студенттеріне, тіс-техникалық колледждер
студенттеріне, дәрігер – интерндерге, дәрігер стоматологтарға арналған.
ҚММА Әдістемелік Кеңесі
№8 Хаттамасынан көшірме
11.04.07ж
ҚММА Ғылыми Кеңесі
№10 Хаттамасынан көшірме
26.04.07ж
Қысқартулар тізімі
ҚММА – Қарағанды Мемлекеттік Медицина Академиясы
МОИ сықпасы - Мемлекеттік Оптикалы Институт
ММСИ – Москвалық Медициналық Стоматологиялық Институт
КХҚ – Кобальт хром құймасы
1- ші Дәріс: Тістердің функциональды анатомиясы және олардың сауыт
бөліктерінің құрылымдық жалпы сипаттамасы
1. Студенттерге тістердің функциональды анатомиясымен таныстыру .
2. Сауыт бөліктерінің құрылымы.
1. Тіс топтарының функциональды бағытталған 3 түрі болады: фронтальды
(тістеуші), екі топ бүйір тіс топтары (шайнаушы). Тістердің пішіндері
олардың қызметіне сәйкес келеді. Тістердің тістеуші топтарын күрек және
ит тіс құрайды. Тістеуші тістер 12, олар 6 тістен әрбір жақта, үш - үштен
ортаңғы сызықтан оңға және солға қарай орналасады.
Шайнаушы тістер топтарын кіші азу тістер және үлкен азу тістер
құрайды. Кіші азу тістер саны 8, әрбіреуінде төртеу, ит тістен кейін екі
– екіден орналасады; үлкен азу тістердің саны 12, әрбір жақта алтаудан,
үш – үштен кіші азу тістен кейін орналасады. Шайнаушы тістер көп бұдырлы
және шайнау беткейлері бар: жоғарғы жақ үлкен азу тісінде 4 бұдыр,
төменгі жақ үлкен азу тісінде 5 және 4 бұдыр; кіші азу тістерде 2
бұдырдан болады.
Тіс үш бөліктен тұрады: сауыт, мойын, түбір. Сауыт қызыл иек жиегінен
шығып тұрады. Түбір жақтық альвеолаға енгізілген, сыртқы қабаты цементпен
жабылған.
Тісте бірнеше беткей бар :
1. Шайнау немесе окклюзиялық.
2. Бүйір немесе апроксимальды.
3. Вестибулярлы (сыртқы беті).
4. Оральды (ішкі беті).
2. Тістер- шырышты қабықшаның тағамды механикалық өңдеуге арналған
сүйектенген өсінділері болып табылады. Филогенез жағынан тістер
сүиектердің жиегінде өсіп, бұл жерде жаңа қызметке ие болған
қабыршақтарынан пайда болған. Тозу салдарынан олар әлденеше рет жаңарып
алмасып отырады: Қарапайым омыртқалыларда өмір бойы көп рет жаңарады да, ал
адамда екі рет алмасады. Кейде үш рет ауысады.
Акула қабыршығы қуысында тістің ең басты бөліктері – тіс кіреукесі
мен дентин көрінеді, содықтан акула тәрізді балықтардан адамға дейінгі
эвалюция процессінде тістердің гомологиясы туралы айтуға болады. Эвалюция
барысында жорғалаушылардың тістері жақсүйектерінде беріктеу орнығып, соның
нәтижесінде жақтың ұяшықтарында орналасқан түбір бөлігі мен тағамды
механикалық өндейтін сыртқы бөлігін - тіс сауытын ажыратады. Соның өзінде
құрлықта тіршілік етуге, қоректің түріне байланысты көптеген тістер дамып,
жетіле бастайды. Соның нәтижесінде балықтардағы тек қоректі ұстауға
арналған біріңғай сүйір тістердің орнына сүтқоректілерде әр алуан қорек
түрін ұстап, өндеуге арналған түрлі пішінді тістер пайда болады, атап
айтқанда: айырып-үзу , кесу , ұсақтау және ұстау үшін.
Талғаусыз қоректенгенге жататын адамда осы тістердің барлық түрлері
сақталған. Алайда ұстап алу қызметінің сүиектердің қолға ауысуына
байланысты оның жақ сүйектері кішірейіп, тістерінің саны азайған. Мәселен,
плацентті сүтқоректілерде тіс саны 44-ке жетеді. Жаңа Дүниенің кентану
маймылдарының тістері аздау, ал Ескі Дүниенің тартанау маймылдарында және
адамда тіс саны оданда аздау: 2·1·2·3= 32, соның өзінде адамда 3-азу тіс
(ақыл тіс) өте кеш шығады, бұл тістердің регрестену бағытын көрсетеді.
Ауытқу ретінде тісі шықпаған адамдар сипатталып жазылған. Тістер өте
ертедегі омыртқалардың денесінде қаңқаның басқа бөліктерінен пайда болған
бірінші қатты құрлымдар болып табылады. Палеонтологтар палеозойдтың аяқ
кезінде омыртқалылардың пайда болғаннан осы кезге дейін сақталып қалған
тістерінен ғана білген. Олардың пішіні қоректену тәсілі мен тіршілік
бейнесіне сәйкес келетіндіктен, палеонтологтар тістеріне қарап жануарлар
мен адамның қазба қаңқаларын анықтай алған.
Тістердің дамуы. Адам тістері шамамен ұрықтық дамудың жетінші
аптасында құрыла бастайды. Осы кезде болашақ жоғарғы және төменгі жақ
сүиегінің альвеолярлы өсінділері аймағында ауыз қуысын қаптайтын эпителийің
қалындаған жері пайда болып, ол доға тәрізді табақша түрінде астыңғы
жақтан мезенхимаға бітісе өсе бастайды. Көп ұзамай бұл эпителий табақшасы
тереңге бойлай өсуін жалғастыра, ұзына бойына бір-бірімен тік бұрыш жасай
орналасқан екі табақшаға бөлінеді.
Алдынғы, немесе жақ – ерін, табақшасы одан әрі ажырап, ерін мен
жақтардың қызыл иектерін бөлетін және сөйтіп, ауыз қуысының түзеуге
әкелетін ашық эпителий қатпарына айналады.
Артқы тіс табақшасы тіркеу орналасқан. Осы табақшанын жиегінде
тостаған тәрізді томпайған эпителий өсіп, ұлғайып, болашақ сүттістердің
бастамасын қалайды. Бұл томпақтар тіс тостағандары, немесе кіреукелі
мүшелер түзілгеннен кейін тіс табақшасына тереңдей өсіп, кіреукелі мүшелер
оның алдыңғы (яғни ерін немесе жақ сүйектеріне қарай) жағында орналасқан.
Дамып келе жатқан кіреукелі мүше пайда болғаннан кейін көп ұзамай
тостаған немесе қоңырау пішінге келеді, соның өзінде сәйкесті шұқыр - ойыс
тіс бастамасын түзетін мезенхимамен толады.
Кіреукелі мүшелер біртіндеп тіс табақшамен байланысын жоғалтып, тіс
бұдыр бастамалары мүлде оқшауланады.
Оқшауланған тіс бастамаларында тістің құрам бөліктері пайда болады,
бұл кезде эпителий жасаушалары кіреукеге бастама береді, сүйірлі
бұдырдың мезенхима тінінен дентин мен ұлпа түзеліп, ал алғашқы кезде
кіреукелі мүшені тіс қапшығы түрінде қоршап тұрған мезенхимадан цемент пен
түбір қабықшасы пайда болады.
Тіс бастамасы өскен сайын тіс ұяшықтарының сүйекті қабырғалары да
биіктей береді.
Альвеолярлы өсінділерді жабатын тін қызыл иек деп аталады. Бұл жерде
шырышты қабықша фиброзды тін арқылы сүйек қабығымен тығыз тұтасып - өседі;
қызыл иек тіні қантамырларға бай да, ал нервтерге жарлы болады.
Тіс пен қызыл иектің бос жиегі арасындағы науа тәрізді батыңқы ойыс
орналасып қызыл иек қалтасы деп аталады.
Әрбір тіс мына біліктерден тұрады:
1) тіс сауытынан
2) тіс мойнынан
3) тіс түбірінен
Тіс сауыты қызыл иектен шығып тұрады, мойыны қызыл иекпен
қауысырылады, ал түбір тіс ұяшығында орналасып, тіс ұшымен аяқталады, онда
жай көзбен – түбір ұшында кішкене тесігі көрініп тұрады. Осы тесік арқылы
тіске қантамырлар мен нервтер келеді. Тіс сауытының ішінде қуыс болады, ол
қуыстың ең көлемді бөлігі - сауыт бөлігі мен қуыстан тарылатын бөлігі –
түбір өзегі деп аталатын түбір бөлімнен тұрады. Өзек тіс төбесінде жоғарыда
аталған төбе тесігімен ашылады. Тіс қуысын қантамырлар мен нервтерге бай
тіс ұлпасы толтырып тұрады. Тіс түбірлері қантамырларына бай альвеолярлы
сүйек қабығы, тіс ұяшықтары бетімен тығыз тұтасып өседі. Тіс, периодонт,
альвеола қабырғасы мен қызыл иек тіс мүшесін құрайды. Тістің қатты заты
мыналардан тұрады: 1) дентин, 2) кіреуке, 3) цемент. Тіс қуысын құрайтын
заттың көбісі – дентин. Кіреуке сыртынан тіс сауытын жауып, ал цемент тіс
түбірін қаптайды.
Сүттістердің бірқатар ерекшелігі бір: олардың көлемі кішілеу,
төмпешіктері мен ажырасатын түбірлері аздау. Сүттістер мен тұрақты
тістердің түбірлері саны бірдей.
Сүттістердің шығуы яғни қызыл иектің жұқарып, ауыз қуысында тіс
сауытының пайда болуы туғаннан кейін 7 айда басталып, 3 жасқа қарай
аяқталады. Барлығы 20 сүттіс шығады. Олардың тіс формуласы былай болады:
2·1·2.
Цифрлар әрбір жақ сүйегінің жартысындағы тіс санын көрсетеді: екі күрек
тіс, бір иттіс, екі үлкен азу тіс. Алты жыл өткеннен кейін сүттістер
тұрақты тістермен ауыса бастайды: жиырма сүттіске қосымша жаңа тістер
шығып, әрбір сүттіс тұрақты тіспен ауысады. Тұрақты тістердің шығуы бірінші
үл-кен азу тістен басталып, үшінші азу тістен басқа тістер 12-13 жаста
шығып болады. Үшінші үлкен азу тіс 18 бен 30 жас арасында шығады. Адам
жақсүйегінің тұрақты тістер формуласы былай болады: 2·1·2·3, барлығы 32.
Стоматологиялық тәжірибеде бірінші күрек тістен бастап соңғы үлкен азу
тіспен аяқтап реттік саны ыңғайлы формуланы пайдаланады: 1,2 (күректістер),
3 (иттіс), 4,5 (кіші азу тістер), 6,7,8 (үлкен азу тістер).
Сүттістер мен тұрақты тістердің шығу реті мен уақыты
Сүттістер.
Медиальды күрек тістер: 6-8 айда
Бүйір күрек тістер: 7–9 айда
Бірінші азу тістер: 12-15 айда
Иттістер: 16-20 айда
Екінші азу тістер: 20 – 24 айда
Тұрақты тістер.
Бірінші үлкен азу тіс: 6-7 жас
Медиальды күрек тістер: 8 жас
Бүйір күрек тістер: 9 жас
Бірінші кіші азу тістер: 10 жас
Иттістер: 11-13 жас
Екінші үлкен азу тістер: 13-16 жас
Үшінші үлкен азу тістер: 18-30 жас
Тістер қабысқанда жоғарғы күрек тістер төменгі жақтағы сәйкес тіс-
тердің үстінен келіп, ішінара оларды жауып тұрады. Бұлай болу себебі мы-
надан: жоғарғы тіс доғасы төменгі тіс доғасынан біршама үлкендеу де жә-не
оның үстіне жоғарғы тістер еріндер жағына қарай, ал төменгі тіл жағы-на
қарай бағытталған. Осының себебінен жоғарғы азу тістердің тілдік төм-
пешіктері төменгі азу тістердің тілдік және жақ төмпешіктері арасында
жүлгеде жатады; жоғарғы және төменгі тістердің арасында сәйкестік бол-
майды: әрбір тіс басқа қатардың бір емес, екі тісімен жанасады.Жанасат-ын
тістер антоганистер деп аталады, соның өзінде медиальды төменгі күр-ек
тіспен жоғарғы үшінші үлкен азу тістің тек біреуден ғана антоганисі болады.
Физиологиялық тістесудің вариантары мыналар болып табылады: прогнатия
(жоғарыда сипатталады), прогения – бұл жағдайда төменгі күрек тістер
жоғарғылардың алдында орналасады және ортогнатия – жоғарғы және төменгі
күрек тістер ұштары мен қабысады.
Тістер орналасуының ауытқулары. Көрші тістер орындарын ауыстыру
мүмкін; тіс жақ доғасы шегінен тысқары қатты тандайға немесе ауыз алдында
жақындау орналасуы мүмкін. Кейде тістер мұрын қуысынан, қатты таңдайдан
жарып шығады.
Тіс санының ауытқулары: жоғарғы латериалды күректістер, екінші
кіші азу тістер болмауы мүмкін. Тіс сауыты мен түбірі пішінінің ауытқулары:
ұзарған түбірлер және түрлі бұрыш жасай майысқан түбірлер кездеседі. Азу
тістерде әдеттегіден көбірек түрлері кездеседі. Тіс сауытында қабысу
бетіндегі төмпешіктер саны өзгеріп отыруы мүмкін.
Тістердің ренгендік зерттеу негізінен интраоральдық жолмен
жүргізіледі, яғни таспа ауыз қуысында енгізіліп, саусақпен тіске қараған
бетіне жапсырылады немесе тістетіледі. Суретте тістердің барлық анатомиялық
бөлшектері айқын көрінеді, тіс қуысы бар жер ақшыл болып түседі. Тістің
альвеолярға батып тұрған бөлігінің шетінде периодонтқа сәйкес келетін
жіңішке ақшыл құрсау байқалады.
Жаңа туған нәрестенің бет пішінінде жақ ішінде орналасқан
сүттістердің бастамалары көрінеді.
Одан кейінгі жастағыларда сүттістердің дамуы, жарып шығуы және
түсуінің, тұрақты тістердің бастамаларының пайда болып, дамуының және
қартаюға байланысты өзгеруінің рентгендік суретін бақылауға болады.
2- ші . Дәріс : Сауыт құрылысының геометриялық пішініне қарап тіс сауытының
кескінін келтірудің, анатомиялық ерекшеліктері
Тістер жақ сүйектеріне тіс сауттары сыртына жайғасып, жоғарғы және
төменгі тіс доғасы түрінде орналасқан. 16 - дан тіс болады.
Әрбір тістің 4 беті болады:
1) Ауыз алдында қараған бет, ол алдынғы тістерде еріннің шырышты
қабықшасымен, ал артқы тістерде жақтың шырышты қабықшасымен жанасады.
2) Ауыз қуысында, тілге қараған бет.
3) Өз қатарындағы көршілес тістермен жанасатын бет. Тістердің тіс доғасы
орталығына бағытталған жанасқыш беттері деп белгіленеді. Алдынғы тістерде
мұндай бет - медиальды, ал артқы тістерде дистальды болып табылады.
Алдынғы тістерде бұл бет латеральды, ал артқы тістерде – артқы болып
табылады.
4) Шайнау беті, немесе қарама – қарсы тістермен қабысу беті.
Тістегі патологиялық процестердің болған жерін анықтау үшін
стоматологтар аталған беттерге сәйкес терминдерді пайдаланады:
вестибулярлы, оральды медиальды, мезиальды, дистальды, окклюзиялы,
апикальды. Тістің оң немесе сол жаққа жататынын анықтау үшін үш белгіні
пайдаланады:
1) Түбір белгісі.
2) Тіс сауыты бұрышты белгісі және.
3) Тіс сауыты қисығы белгісі.
Түбір белгісі мынада: түбірдің бойлық осі тіс сауыты ортасымен өтетін
сызықпен бұрыш түзе дистальды жаққа қарай қисайған. Тіс сауыты бұрыштының
белгісі мынада: тіс сауытының вестибулярлы жақ бойынша тістің шайнау жиегі
сызығы мезиальды бетке ауысқанда дистальды бетке ауысқандағыға қарағанда
кішілеу бұрыш түзеді.
Тіс сауыты қисықтығы белгісі мынада: тіс сауытын вестибулярлы беті
дистальды бетке ауысқандағыға қарағанда мизальды бетке тіктеу ауысады.
Демек вестибулярлы беттің медиальды кесіндісі көлденең бағытта дистальды
кесіндіге қарағанда дөнестеу болады. Бұл тіс сауытының медиальды бөлігінің
дистальды бөлігіне қарағанда мықтылау дамығандығына байланысты. Тіс
сауытының вестибулярлы бетінің медио – дистальды еңісі түзіледі.
Жеке тістің жоғарғы немесе төменгі жақ сүйекке қатысты екенің тіс
сауыты пішіні, сондай-ақ түбірлердің пішіні мен саны арқылы анықтауға
болады. Сондықтан тістердің белгілі бір тобының тіс сауыты пішіні мен
түбірі санын ғана емес, сол топтың әрбір тісінің тіс сауыты пішіні мен
түбірінің санын білу керек.
Әрбір жақ сүйекте төртеуден болатын күрек тістердің, пішіні қомақты
тамақты кесіп - бөлетін қашау тәрізді келеді. Жоғарғы күрек тістер сауыты
көлемділеу, ал төменгілерінікі екі есе енсіздеу. Түбірі біреу, төменгі
күрек тістердікі бүйір жақтарынан қысыңқы. Түбір төбесі аздап латеральды
қисайған.
Жоғарғы медиальды күрек тіс – күрек тістер тобындағы ең ірісі. Оның
сауытының ерін беті көлденең және бойлық бағыттарда дөңес. Оның үш кішкене
бойлық бөлігі бар, олардың әрқайсысы шайнау бетінде бедерімен аяқталады.
Ортаңғы біліктің екі жағында біреуден бойлық ойыс жатады. Тіс сауытының
тілге қараған беті көлденең және бойлық бағыттарда ойыс келеді. Мойын
бөлмінде төмпешік болады, одан тілге қараған бөлімінде төмпешік болады одан
тілге қараған беттің дистальды және мезиальды жиегімен тістің шайнау
жиегіне қарай кететін біліктер шығады. Тістің үш белгісінің тіс сауытының
қисықтығы барынша айқын бөлінеді. Түбірі конус пішінді және сауытынан
ұзындау; бүйір жүлгелері онша байқалмайды. Оның үш беті бар: ерін беті
және екі апроксимальды беттер.
Жоғарғы латеральды күрек тіс. Медиальды күрек тістен кішілеу және
одан мынадай өзгешеліктері бар: тіс сауытының ерін бетінде ортағы бойлық
жүлге орналасады ал оның екі жағында мұқалмаған тістердің кесетін жиегінде
бір-бірден кішкене төмпешікті қырат жатады. Медиальды күрек тістерге
қарағанда бұлардың тілге қараған бетінде бүйір біліктері жақсы байқалады.
Көбіне осы бетінде тіс төмпешігінің окклюзиялды орналасқан ойыс – шұңқыр
болады.
Медиальды беті дистальды бетіне қарағанда ұзындау және тік бұрыш
жасай кесетін жиекке айналады, ал дистальды беті едәуір дөнгелектенеді. Тіс
сауыты бұрышты белгісі жақсы байқалады. Медиальды күректістікіне қарағанда
түбір қысқалау, мезодистальды бағытта қысыңқы: көп жағдайда ол түзу, бүйір
жүлгелері болады. Дистальды беті медиальды бетіне қарағанда дөңестеу.
Медиальды және латеральды төменгі күректістер. Төменгі күрек тістер
екі жақсүйекте де ең кішкене тістер. Соның өзінде медиальды күректіске
қарағанда кішілеу. Екі тістің де барлық күректістерге тән белгілері бар.
Олардың тіс сауыттары нағыз қашау пішінді. Ол алдынғы бетінде бойлық
бағытта сәл дөнестеу де, көлденең бағытта жайпақтанған, артқы бетінде
бойлық бағытта ойыстанып, көлденең бағытта жайпақтанған. Біліктер онша
дамымаған, кейде болмайды. Түбірі едәуір жайпақтанған. Медиальды
күректісте бұрыш пен түбірдің қисықтық белгілері болмайды. Оң жақтағы
медиальды күректісті сол жақтағыдан айыру үшін түбірдегі айқын байқалатын
латериалды бойлық жүлгенің маңызы бар.
Медиальдыға қарағанда латериальды күректістің сауыты кендеу де,
түбірі қомақтылу. Соның өзінде бұл тісте бұрыш пен түбір белгілері айқын,
ал қисқтық белгісі нашар білінеді.
Иттістер әрбір жақ сүйегінде екеуден болады, бүйірленген қисынқы және
бүйір жүлгелері бар ұзын жалғыз түбірі бар. Тіс сауытының бұрыш жасай
түйісетін екі кескіш жиегі бар; оның тілге қараған бетінде мойнында
төмпешік орналасады. Ол тіл және ерін беттері кескіш жиегінде түйісетіндей
болып жайпақтанған. Оның вестибулярлық беті көлденең және бойлық бағыттарда
дөнес. Онда әр уақытта, әсіресе кескіш жиегінде бетті кіші медиальды
бөлікке және үлкен-дистальды бөлікке бөлтін жақсы байқалатын бойлық бөлік
болады. Тілге қараған бетінде мойынға қарай тістің төмпешігінде түйісетін
бүйір біліктері айын байқалады. Тіс сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан
тұрады: кішілеу – медиальды жарты және үлкендеу - дистальды жарты, бұлар
жиектің төбесіне тоғысады. Жиектің дистальды жартысы медиальды жартыға
қарағанда сәйкесті апроксимальды бетке қарай тіктету түседі. Иттістерге
барлық тіс белгілері тән бетке қарай тіктеу түседі. Иттестерге барлық тіс
белгілері тән (түбірінің, бұрышының, тіс сауыты қисықтығының).
Жоғарғы иттіс. Сауыты қомақты. Оның жанасатын беттері кескіш жиекке
қарай едәуір ажырайды. Тіс сауытының тілге қараған бетінде қомақты орта
білік етеді, ол тіс төмпешігінен басталып, едәуір қалындап, кескіш жиекке
қарай кеңейеді. Жанасу беттері табанына кеңдеу де, бірақ қысқалау. Түбірі
қомақты және барлық тістер түбірлері ішіндегі ең ұзыны. Оның апроксимальды
беттері кең. Ерін жиегі тіл жиегімен салыстырғанда доғал әрі кең.
Төменгі иттіс жоғарғыдан кішілеу. Сауытының вестибулярлы бетінде де
сондай-ақ тілге қараған бетінде бойлық біліктер нашар байқалады. Тіс
сауытының вестибулярлы беті сәл дөнес, тілге қараған беті ойыс; жанасу
беттері параллель келеді, соның өзінде медиальды беті мойынға мүлде
ұқсастанбайды, ал дистальды беті беті оған шамалы қисайған. Сауытының
кескіш жиегі жоғарғы иттістікіне қарағанда қысқалау да және оның медиальды
бөлігінің ұзындығы жағынан дистальды бөлігінен айырмасы шамалы.
Иттістердің алдында орналасқан тістер бір бағытта өзгеріске ұшыраған-
оларда тіс сауыты жайпақтанып, кескіш жиек - тіс ұщы, ал олардың арт
жағында орналасқан тістер басқа бағытта өзгерген: тамақты ұсақтап, ұнтауға
арналған тіс сауыты жақсы дамыған, ал иттістер бейтарап аймақта қалғандай
бастапқы конус пішінін және тістің өте ертедегі қызметін – тамақты жару
және жұлып – бөлу қызметін сақтап қалған. Сондықтан олар алдыңғы және артқы
тістердің шекарасында орналасқан.
Кіші азу тістер, әрбір жақ сүйегінде төртеуден іле-шала иттістерден
кейін орналасқан. Бірінші медиальды, ал екінші дистальды орналасады. Тіс
сауытарының түйісу бетінде екі тіс төмпешігінің болуы тән. Сондықтан бұл
тістер екі төмпешікті деп аталады. Төмпешіктердің біреуі – вестибулярлы,
екіншісі тілдік бетінде. Түбірі жалғыз бірақ көбіне бірінші жоғарғы
премолярға екіге бөлінеді; ол арғы-артқы бағытта жайпақталған.
Бірінші жоғарғы кіші азу тіс. Сауытының вестибулярлы беті иттістің
осындай бетіне ұқсайды. Оның шайнау беті жақ төмпешігінің түйісетін
медиальды және дистальды бөліктерден тұрады. Медиальды бөлік көбінесе
ұзындау және әдетте, горизонталь дерлік өтеді; дистальды бөлігі тіктеу
түседі. Төмпешіктен жақ бетіне бойлық жүлгелермен шектелген білік келеді.
Тіс сауыты қисықтық белгісі керісінше. Тіс сауытының тілге қараған беті жақ
жақ бетіне қарағанда енсіздеу, дөнестеу және дөңгелектене тіс төмпешігіне
ауысады. Оның жанасу беттері төртбұрыш және сәл дөңестеу. Ең дөңес жері
беттің жаққа қараған жартысында арналады.
Екінші жоғарғы кіші азу тіс, әдетте, біріншіден кішілеу. Пішіндері
жағынан олардың арасындағы айырмашылық болмашы ғана. Жақ төмпешігі екінші
премолярда біріншіге қарағанда нашар дамыған. Түбірі конус тәрізді көбінесе
жалғыс. Жанасу беттерінде терең жүлгелер көрінеді. Түбір өзегі айырланған.
Бірінші жоғарғы кіші азу тісті екіншіден ажырату үшін бірнеше
белгілерді пайдаланады; бірінші тістің жақ төмпешігіне қарағанда биіктеу;
түбірі едәуір қысыңқы және көбінесе айырылған; екінші тістің түбірі конус
пішінді және тек төбесінде ғана ажырауы мүмкін; тіс бірі конус пішінді
және тек төбесінде ғана ажырауы мүмкін; тіс сауыты төмпешіктері бір
деңгейде дерлік орналасқан. Бірінші тіс сауытының вестибулярлы беті
үшбұрышты кіші азу тіске қарағанда көбінесе иттістің сәйкес бетіне ұқсайды.
Бірінші төменгі кіші азу тіс. Төменгі кіші азу тістер жоғарғыларға
қарағанда кішілеу, көлденең кесіндісіне шеңбер пішінді шар тәрізді сауыты
бар. Бірінші премолярда сауытының вестибулярлы беті тілдік жағына қарай
қисайған; тілдік беті вестибулярлық бетке қарағанда енсіздеу және төмендеу;
жанасу беттері дөңес те, мойын жағына қарай онша жақындамайды. Ең дөнес
жерлері көрші тістерімен жанасу аймағында жатады. Тіс сауытының қабысук
бетінде тіл төмпешігі жақ төмпешігінен едәуір кішілеу де, сондықтан бұл бет
тілідк жағына қарай еніс. Түбірі тік, өте сирек қисаяды, шенбері тегіс,
соның нәтижесінде тісті жұлғанда ротационы қолдануға болады. Тістердің
белгілерінен түбірі белгісі айқын байқалады.
Екінші төменгі кіші азу тіс. Оның сауыты алдыңғы тіске қарағанда
біршама үлкендеу. Тіс сауыты осі түбірінің осімен ауыз қуысы түбіне қарай
ашылатын бұрыш түзеді. Тіс сауытының қабысу беті төртбұрышты әрі ауыз
қуысының түбіне қарай сәл еңістеу. Жақ және тілдік төмпешіктердің бөлетін
жүлгеден қосымша жүлгелер шығуы мүмкін, ондай жағдайда 3- төмпешікті тіс
пайда болады. Тіс сауытының осындай пішіні арқасында кіші азу тістері
тамақты ұсақтап, ұнтайды. Түбірі бірінші төменгі кіші азу тістікіне
қарағанда конус пішінделу керек. Сонымен қатар ол қомақтылау әрі ұзындау.
Тіс жанының барлық белгілері айқын байқалады.
Үлкен азу тістер, әрбір жақ сүйегінде алтаудан орналасқан және алдынан арт
жағына қарай кішірейеді: - біріншісі – ең үлкені, үшіншісі-ең кішкенесі.
Үшіншісі тіс кеш шығады және ақыл тіс деп аталады. Сауытының пішіні куб
тәрізді, қабысу беті шаршыға жақындау келеді. Жоғарғы азу тістердің үш
түбірі бар: екеуі жақ түбірі, біреуі тілдік түбір; төменгі үлкен азу
тістердің түбірі екеу: алдыңғы және артқы. Ақыл тістің үш түбірі конус
пішінді бір түбірге айналып қосылып кетуі мүмкін. Тістердің бұл тобы үшін
тіс сауыты қисықтығы тән.
Бірінші жорғарғы үлкен азу тіс. Сауыты қомақты, оның қабысу беті ромб
пішінді, ұзын диоганальды тіл пункіне қиғаш өтеді. Тістің үш түбірі бар:
екеуі жақ түбірі және біреуі тілдік түбір. Екінші жоғарғы үлкен азу тіс
біріншіден кішілеу. Тіс сауытының сыртқы түбі мен қабысу бетінің сипатына
қарай бұл тістің бірнеше нұсқаларын ажыратады.
Ең жиі кездесетін бірінші нұсқа: сауыттың жанасу бетінде үш төмпешік бар:
екеуі жақ төмпешігі және біреуі тілдік төмпешік. Қабысу беті төбесіне тіл
жағына қараған үшбұрыш пішінді.
Екінші нұсқа – қабысу бетінде төрт төмпешіік бар да, тіс бірінші үлкен азу
тіске ұқсайды. Мұндай жағдайда екінші жоғарғы үлкен азу тісті бірінші
тістің түбірлеріне қарай ажыратады: бірінші тіске тілдік түбір екі жақ
түбірі аралығында қарсы орналасады; екінші тістің тілдік түбірі материальды
жақ түбіріне қарсы орналасады және тіпті онымен қосылып-тұтасып кетуі
мүмкін.
Үшінші нұсқа (сирек) –сауыты үш төмпешікті пішіндес, соның өзіндеде
төмпешіктер тіс доғасын қиғаш қиып өтетін бір қатарға орналасады. Бүкіл
сауыт енсіз, қысыңқы.
Екінші жоғарғы үлкен азу тіс. Жоғарғы жақтың екінші үлкен азу тісі
бірінші үлкен азу тістен кішірек. Сауытының пішіні шайнау бетінің пішіні
сияқты әртүрлі. Кесте бойынша оның 4 нұсқасын ажыратады.
1 – нұсқа. Сауытының пішін және шайнау беті бірінші үлкен азу тіске
ұқсас.
2 – нұсқа. Сауыты медио – дистальды бағытта ұзарған, вестибула –
оральды бағытта қысқарған және созылған призмаға ұқсас.
3 – нұсқа. Сауыты айтарлықтай ұзын, шайнау бетінде үш төмпешік бар,
олар тік сызықта орналасқан.
4 – нұсқа. Шайнау бетінде 3 үшбұрыш пішінді төмпешік бар: екі
төмпешік вестибулярлы, біреуі оральды.
Ең көп кездесетіні бірініші және үшінші нұсқаудағы сауыттар. Екінші
үлкен азу тістің сауытын пішіндеу бірінші азу тісті пішіндеуге ұқсас.
Үшінші жоғарғы үлкен азу тіс. Азу тістер тобындағы ең кішісі, оның
сауытының пішіні тым өзгергіш келеді. Көбіне оның үш шайнау төмпешігі
болады – екі жақ төмпешігі және бір тілдік төмпешік. Төмпешіктер саны аздау
немесе көптеу болуы мүмкін. Тістің үш түбірі болады, бірақ олар көбінесе
бірге қосылып-тұтасып, қосылған жерлеріне бойлай өтетін жүлгелері бар доғал
конус тәрізді стержень түзеді. Көбіне бұл не мүлде дамымайды, не жарып
шықпайды.
Бірінші төменгі үлкен азу тіс. Сауыты куб пішінді. Қабысу беті шаршы,
онда 2 тілдік және бір дистальды – барлығы 5 төмпешік орналасқан. Жақ
төмпешіктері қомақталау және тілдік төмпешіктерден төмендеу, дистальды –
төмпешік кішкентай. Тістің екі түрі бар: медиальды (кендеу) және дистальды
түбірлер. Тіс белгілерінен екеуі айқын білінеді: тіс сауыты қисықтық
белгісі мен түбірінің белгісі.
Екінші төменгі үлкен азу тіс біріншіге ұқсас. Ол шамасы жағынан
кішілеу, сауыты дұрыс куб пішінді. Оның қабысу бетінде төрт төмпешік
болады. Түбірлері бірінші үлкен азу тістікіндей. Тіс жақтарының барлық
белгілері айқын білінеді.
Үшінші төменгі үлкен азу тіс едәуір өзгермелі келеді. Ол екінші
төменгі азу тістен кішілеу, сауытының қабысу бетінде 3 немесе 5 төмпешік
бар. Түрлері көбінесе екеу, бірақ олар біраз жерінде қосылып бір конус
түріндегі түбір түзеді. Көбіне негізінен дистальды жағына қарай түбірдің
қисаюы байқалады.
Жоғарғы медиальді күректіс – күректістер табындағы ең ірісі. Оның сауытының
ерін беті көлденен, және байлық бағыттарда дөңес. Оның үш кішкене байлық
білігі бар, олардың әрқайсысы шайнау бетінде бедерімен аяқталады. Ортаңғы
әйліктің екі жағында біреуден байлық ойыс жатады. Тіс сауытының тілге
қараған беті көлденең және байлық бағыттарда ойыс келеді. Мойын бөлімінде
төмпешік, tuberculm olentale жатады, одан тілге қараған беттің дистальді
және мезиальды жиегімен тістің шайнау жиегіне қарай келетін бөліктер
шығады. Тістің үш белгісінен тіс сауытының қисықтығы барынша айқын
білінеді. Түбірі конус пішінді және сауытынан ұзындау: бүйір жүлгелері онша
байқалмайды оның 3 беті бар: ерін және 2 апроксимальды беттер.
3- ші . Дәріс: Протез бен аппараттар жасалатын, негізгі конструкциялық
материалдар
1. Металдар және металл құймалары
2. Тот баспайтын болаттар
3. Хром-кобальт құймасы
4. Бағалы металдар және олардың құймасы
Ортопедиялық стоматологияда протездерді дайындау үшін әр түрлі металл
құймалары қолданылады. Металдар таза күйінде қолданылмайды, өйткені олардың
қасиеттері негізгі материалдарға қойылатын талаптарға сай емес.
Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын барлық металдар көп компанентті
құймалар болып табылады.
Металдардың химиялық қасиеттері құрамындағы атоммен әлсіз байланысқан
қозғалғыш электрондардың санына байланысты.
Металдардың құрылысы. Металдар қатты күйінде анық байқалатын
кристалдық құрылыста болады. Металдың бет қабатын мұқият жалтыратып содан
соң белсенді химиялық заттармен улай отырып микроскоппен қарағанда оның
құрылысының кристалды екенің көруге болады. Кристалды дененің негізгі
ерекшеліктері атомдардың молекулалардың немесе иондардың кеңістікте белгілі
бір орында орналасуы болып табылады.
Металдардың көпшілігіне тән кристалдық тордың үш түрі бар:
1. кубтық қабырғаларынан орталықтандырылған , бұдан кристалдық тор
темірде 910-1390º С температура аралығында алюминийде, алтында, мыста,
қорғасында болады.
2. Кубтық көлемді – орталық таңдырылған, бұндай кристалдық тор темірде
910 ºС төмен болғанда және 1390ºжоғары болғанда хромда, ванадида
болады
3. Гексагональды бұндай кристалдық тор мырышта, магнийде, кадмийде
болады. Кристалдық тордың байдамдарында оң зарядталған иондар
орналасады.
Атомдардың валентілігін анықтайтын электрондар кристалдық торда бос
қозғалыста болып, электрондық газдар түзеді. Олардың белсенділігінен
металдың электр және жылу өткізілетін қасиеті өзгеріп отырады.
Кристалдық құрылыстың кемшіліктерінің бірі - атомдар арасындағы
қуыстардың болуы, басқаша вакансия. Торлардың бұл кемістіктері
құймалардың балқу кезінде бір-біріне енуі үшін өте маңызды және термиялық
өндеуге байланысты. Кристалдық құрылыстың екінші бір кемшілігі дислокация
деп аталады. Бұл жағдайда кристалдардың шоғырлануына байланысты жартылай
жазықтық түзіп, бір сызықтың бойына орналасқан кемістікке әкеліп соғады
басқаша айтқанда жиектік дислокация. Бұл дислокация түзу болуы болмаса
бұралып спираль тәрізді болуы да мүмкін. Соңғысы “бұрандалы дислокация“
деп аталады.
Құймалардың кристалдық құрылысы: Құймалар сұйық күйден қатты күйге көшкен
кезде кристалдық тор түзеді. Осы қату кезінде құйма құрамындағы
компоненттерінен бір-бірімен әрекеттесуін негізгі үш түрге бөледі
механикалық қосылыс, қатты ерітінді және химиялық қосылыс.
Механикалық қосылыс. Құйманың бұл түріне бір-бірінде ерімейтін металл
қосылыстарын жатқызады. Бұндай қосылыс ретінде, мысалы қорғасын, висмут
және кадмий қосылыстарын жатқызуға болады. Құйманың әрбір компоненті өзіне
тән кристалдық торын сақтайды және қасиеттері негізінен құрамдық
бөліктерінің қатынастарына байланысты. Компоненттерінің өзара әлсіз
байланысы бұл құймаларды тез балқығыш жасағанымен қолдану үшін олардың
беріктігі жеткілікті.
Қатты ерітінді. Бұл топқа жататын құймалардың элементтері өзара сұйық
күйде де қатты күйде де бір бірінде ерігіштік көрсетеді. Қатты ерітінді деп
негізгі еріткіштің металл торларына еріген заттың атомдары кірген біркелкі
кристалдардын тұратын денені айтамыз. Рентгеналогиялық тексерулердің
нәтижесі қатты ерітіндінің бір ғана торы болатындығын анықтап отыр. Қатты
ерітіндіде бір заттың атомы екінші бір заттың кристалдық торындағы
атомдардың орнын басуы мүмкін, ал атом аралық кеңістіктерде металл емес
заттар орналасады. Осы қосылыстарға мысал ретінде ортопедиялық
стоматолгияда кеңінен қолданылып жүрген хром – никель, хром – кобальт
құймаларын жатқызуға болады.
Метал коррозиясы Коррозия деп металдардың сыртқы ортамен химиялық және
электрохимиялық әрекеттесулерінің нәтижесінде болатын бұзылуын айтамыз.
Коррозиялар біркелкі, жергілікті және интеркристаллитті болып бөлінеді.
Біркелкі коррозия басқа коррозияларға қарағанда қауіпсіздеу. Бұйымның
қалыңдығы жергілікті болғанда оның механикалық қаттылығы шамалы ғана
өзгереді. Өйткені коррозияға ұшыраған бөлігін тазартатын болса, онда
ұйыиның беткі қабаты бұдыр лайып тұрады.
Жергілікті коррозия металдардың кейбір бөліктерін қамтиды және оюды дақ
немесе нүкте сияқты әр түрлі тереңдіктегі бүліністер ретінде көруге болады.
Интеркристалиттік коррозия металдық кристалдарының арасындағы болған
бұзылыс.
Тот баспайтын болат.
Негізгі 2 топқа бөлуге болады: хромды және хромникельді. Құрамындағы
никель болаттың жұмсақтығын артырып, кристалиттік құрылысын майда түйірлі
жасап, оны қысыммен өңдеуді жеңілдетеді. Құйманың қаттылығын арттыру үшін
оның құрамындағы көміртегіні көбейтеді, бірақ құрамындағы көміртегінің
көбеюі коррозияның болуына әкеп соғады.
Тот баспайтын болаттын механикалық қасиеттері оны суық күйінде
соққылап өңдеген кезде күрт төмендейді. Болаттың магниттік қасиеті
болмайды, бірақ оны суық күнінде өндеген кезінде аздап магниттелінеді және
қатаяды. Соққылап суық күнінде өндеген кезде қатты, ерітінді бөлініп хром
карбидің түзеді. Оны жұмсарту үщін 1100°С-дейін қыздырып, тез суға салып
шынықтырады. Қыздыру ұзақтығы 6-8 минтут. Жайлап суыту болаттын қаттылығын
төмендетудің орнына, онда керісінше хром карбиді түзілуіне байланысты
жоғарылатады да кристаллит аралық коррозия пайда болатын жағдай жасалынады.
Қыздырып өңдеу. Тот баспайтын болаттын, механикалық және химиялық
қасиеттерін жақсарту үщін қыздырып өңдеу қолданылады. Болатты қыздырып
өңдеудің мәні металды ұстап тұрып және соңына жайлап немесе тез сутуынады.
Шынықтыру деген термин болаттың, қаттылығын жоғарлату деген емес, ол 1100°С-
1200°С тудырылған затты тез суытып тұрақты аустиниттік құрлым алу.
Егер болатты қайтадан қыздырып болсақ, оның құрылысындағы өзгерістер кері
бағытта сол тәртіппен өзгереді. Бұл металдық 2 рет кристалданды деп аталды.
Тот баспайтын болаттын аустениттік құрылысы ең тиімді болғандықтан, оны сол
қалпында сақтап кою керек. Ол үшін тот баспайтын болатты 1100°С-1200°С
қыздырып тез суға сала қою қажет. Бұл жағдайда кристалдық құрылысы
бұзылмастан аустениттік құрылысы сақталады.
Хром - колбальт құймасы.
Салмағы жағынан 85% кобальт хром және никельден тұрады. ХКҚ қасиетің
молибден никель, темір, ваннадий, кремний, магний, мыс берилий қосып
жақсартуға болады. Құйманың тұрақтылығы оның құрамындағы хромның
көптілігіне байланысты, ол металл бетінде әрекетке түспейтін қабат түзеді.
Кобальт құймаға жоғары температурада қаттылық береді. Металл құрылысының
ұсақ кристалды болуы және байланыстарының бекімділігі оның құрамына кіретін
молибденге байланысты. Құймада көміртегі мөлшері өте аз. Металдың қасиетін
сақтау үшін көміртегінің бір тұрақты саны қажет. Карбит түзгіш зат ретінде
вольфрам қосады. Мырыш, кремний және темір қоспаның құйылғыштығын
арттырады.
ХКҚ балқу температурана байланысты 2-ге бөлінеді
1. Балқу температурасы 1316°С-ге дейінгі
2. Балқу температурасы 1316°С жоғары
ХКҚ сүйек ткандеріне енгізіп тіс протездеріне тірек ретінде қолданады.
Себебі оның коррозияға тұрақтылығы жоғары және аустостотикалық қасиеті жоқ
ХҚҚ көлемі күйғаннан кейін 1,8-2 % дейін кішірейеді. Алынған заттың
құрылысы ұсақ түйіршікті болу үшін балқу температурасына жақын
температурада құю керек.
4- ші . Дәріс: Протездердің әр түрлі кезеңдеріне қолданылатын қосымша
материалдар
1. Түрпілік материалдар, олардың қолданылуы.
2. Қалыптағыш материалдар, түрлері.
3. Пішіндеуші материалдар, түрлері.
Протездерді және апараттарды дайындап болған соң барлық бөліктерін
жақсылап жонып жалтырату керек. Бұл өңдеудің мақсаты тіс протездерінің
сыртқы қабаттарын кедір – бұдырлардан тазартып тегістеу. Протез беті өте
таза болса, материалдың коррозияға тұрақтылығы артады. Ал егер тегіс
болмаса, онда ол жерлерге тамақ қалдықтары жиналып, микроорганизмдерге
қорек болады, бұл металдың коррозияға тұрақтылығын кемітеді және тістің
бұзылыстарына әкеліп соғады.
Тіс протездерімен конструкциясы қаншалықты дұрыс болғанымен, егер ол
нашар өңделген болса, онда науқастың протезге үйренуін қиындатып, тамақ
шайнауын ауырлатады. Жақсы өңделген протездер материалдың мықтылығын
арттырады. Протезді өңдеу және жалтырату үшін әр түрлі ұсақ түйіршікті
қаттылығы өңделетін материалдардан жоғары заттар қолданылады. Бұндай
материалдар түрпілік материалдар деп аталады.
Материалдарды түрпілермен өңдеу, оның құрамындағы әр түрлі орналасқан
түйіршіктердің қарама – қарсы қозғалыс кезінде кесуіне байланысты.
Түрпілік түйіршіктердің әрекеті олардың майдалығына, қалыбына, құрамына
және қасиетіне байланысты.
Өнеркәсіпте қолданылатын түрпілік материалдар табиғи және жасанды деп
екіге бөлінеді. Табиғи түрпілік материалдарға ұсақталған минералдар
жатады. Олар алмаз, корунд, зімпара, гранат, пемза, бор және басқалар.
Жасанды түрпілік материалдарды өнеркәсіпте химиялық жолмен алады . Ең көп
қолданылатын жасанды корунд (электрокорунд) кейбір элементтердің
көміртекті қосылыстары – кремнидің , бордың, вольфрамның карбидтері және
солардың нитраттары жатады.
Табиғи түрпілік материалдар.
Алмаз – табиғатта кездесетін ең қатты минерал. Ол көміртегінің бір
түрі бола тұрып, одан кристалдық торының ерекше орналасуы арқылы
ажыратылады. Алмаз қаттылықтың эталоны болып табылады. Моостың деңгей
көрсеткіші бойынша ең қатты материал – 10.
Алмаздан жасалған перамидалар мен конустар приборларда әр түрлі
материалдардың қаттылығын анықтау үшін қолданылады. Алмаз түйіршіктерінен
өңдегіш дөңгелектер, делегейлер жасайды. Стоматологияда алмаз
түйіршіктерінен тістерді егейтін өңдегіш құралдар жасайды.
Корунд – кристалдарының құрамында 90 % алюминий тотығы бар табиғи
минерал. Табиғатта таза күйінде өте сирек кездеседі. Ең жиі кездесетіні –
темір және кремний тотықтарымен қосылыстары. Корунд қаттылығы жағынан
алмазға қарағанда төмен. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша ол – 9.
Зімпара қағазы – құрамында 97 % корунд, темір қоспалары және басқа
бірнеше минералдар бар. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша қаттылығы 7-8.
қаттылығының әр түрлі болуы олардың құрамындағы қоспаларға бойланысты.
Жоғарғы сапалы зімпара алу үшін оның құрамындағы қоспаларды 1-2% - ке
азайту қажет.
Ұсақталған зімпара ұнтағын илектен өткізіп қағаз бетіне немесе маталар
бетіне желім арқылы жабыстырады. Оны пластмассадан жасалған тіс
протездерінің ойық беттерін өңдегенде қолданылады.
Пемза – вулкан атқылаған кезде пайда болатын зат. Бұл тез қатқан газ
тәріздес заттармен қаныққан лава. Пемзаның құрамы тұрақсыз. Оның негізгі
компоненттері кремнезен (60-70%). Пемза – ішкі құрылысында қуыстары көп,
қатты және морт сынғыш материал. Сынған беттерінде көптеген өткір ұшты
бұдырлар болады. Ұсақталған пемзаның осы ерекшеліктерін материалдарды
өңдеу үшін қолданады.
Жасанды түрпілік материалдар.
Карборунд. Кремний мен көміртегінің қосылысынан тұрады SiC. Карборундты
электр пештерінде негізінен кок пен кварц құмдарын 2000 С температурада
балқыту арқылы алады. Көміртегі мен кремнийдің арасындағы химиялық қосылыс
нәтижесінде кремний карбиді алынады. Оның құрылысы кристалды. Таза
карборунд өте қатты. Мосс көрсеткіші бойынша ол 9,5-9,75 – ке тең таза
кремнийкарбиді түссіз, бірақ техникалық карборундтың құрамында 3% тен 5%
дейін тұс беретін қоспалары болады.
Карборундтың екі түрі алынады. Қара карборундтың құрамында 95% SiC бар. Ол
негізінен түсті металдардан, металл емес заттардан және т.б. мықтылығы
төмен заттардан жасалған бұйымдарды өндеу үшін қолданылады, жасыл
карборундтың құрамында 97% SiC бар. Оның қаттылығы өте жоғары, сондықтан
қатты балқығыш заттарды өңдеуге өндеуге аспаптарды қайрауға жарамды.
Стоматологиялық егегіш аспап ретінде карборундтың екі түрі де қолданылады.
Карборундтан жасалған аспаптардың егеуіш қабілеті жоғары. Бұндай аспаптар
әр түрлі дәрежедегі ұнтақтардан жасалынады. Карборунд түйіршіктерінің өткір
қырлары көп әр түрлі болғандықтан, оның кескіш бөліктері де көп, бұл оның –
тиімділігінің көрсеткішін танытады. Кремний карбиді жоғары температурада
тұрақты қалпын сақтайды.
Электрокорунд – кристалды алюминий тотығы AI O өңдірісте құрамында 50 % жер
лайы бар бокситтен жасанды түрде алынады. Электр пешінде кокспен бокситті
балқытқанда негізгі массадан қоспалары ажыратылады. Электрокорундтың
құрамында 85-98% дейін алюминий тотығы болады. Алюминий тотығының мөлшеріне
байланысты электрокорунд үш түрге бөлінеді. Қалыпты электрокорундта (алунд)
87 % алюминий тотығы болады. Түр түсі-қоюқызылдан қоңыр сұрға дейін. Ақ
электрокорундта (корракс) 97% алюминий тотығы болады. Ол ақшыл, кейде
қызғылтым. Қалыпты электрокорундқа қарағанда кескіш қасиеті 30-40% жоғары.
Монокорундтың құрамында 99% алюминий тотығы және 0,9% темір тотығы бар.
Монокорунд мықты және желінуге төзімді. Моостың деңгей көрсеткіші бойынша
электрокорундтың қаттылығы 9 шамасында. Тығыздығы 3,2 ден 4 гсм дейін.
Материал жоғарғы температураға төзімді (2000°С дейін қыздырғанға төтеп
береді).
Бордың және вольфрамның карбиді. Бұл материалдардың қаттылығы алмаздың
қаттылығына жақын. Техникалық бор карбиджінің құрамында 8595 % дейін таза
кристалды В С бар. Бор карбиді өте қатты және морт сыңғыш өндірісте қиын
балқитын аспаптарды өңдеу үшін қолданады.
Вольфрам карбиді ұсақ дисперстік күйде алмастың түйіршіктерімен бірге тіс
бұрғыларын (борларды) және егегіш аспаптар жасау үшін қолданады. Соңғы
жылдары жаңадан синтетикалық деген түрпілік материал алынады. Ол кубтық бор
нитратының бір түрі. Қаттылығы жағынан алмазбен бірдей, бірақ жылу
тұрақтылығы жоғары.
Қалыптағыш материалдар.
Ғанышты қалыптағыш материалдардың - негізі болып ғаныш және кремний
тотығының кейбір түрлері жатады. Ғаныштың, кремний тотығының сапасына
байланысты қалыптағыш заттардың құрамында 25-45% ғаныш болады. Ғаныш
байланыстырғыш зат. Кремний тотығы қалыптағыш массаға жылуға тұрақтылық
пен қалыбының шөгу шамасын анықтайды. Қатаю жылдамдығын және
температуралық ұлғаю коэффицентін реттеу үшін 2-3% натрийхлоридін немесе
бор қышқылын қолданады. Бұл массадан жасалған қалыптар балқу
температурасы 1200-1600 Сº болатын тот баспайтын болатты құюға жарамды.
Қалыптық массада оның құрамы 55-75%. Табиғатта ғаныш сулы калций сульфаты
ретінде кездеседі. Ғаныштың құрылысы кристалды болады. Ғаныш – арзан әрі
оңай табылатын материал, протездің орнынан дәл үлгі алуға болады,
зиянсыз, иісі және дәмі жоқ, көлемі кішіреймейді, сілекейде ерімейді, су
тигенде ісінбейді, мүсіннен оңай ажыратылады. Кемшіліктері: морт сынғыш,
ауыздан шығарар кезде үлгі сынып қалуы мүмкін, тез қатуына байланысты
тіссіз жақтардан функциональды үлгі алуға болмайды.
Силикаттық қалыптық материалдар - тот баспайтын және хром-коллбальт
құймаларынан сапалы құйма алу үшін қойылатын барлық талаптарға сай.
Қалыптық материалдардың негізінен келесі қасиеттері болу қажет:
1. қатаю уақыты 7-10 минут
2. құймамен әрекетке (фасфор, күкірт және т.б.) түсіп, сапасын
төмендетпеуі
3. құймаға жабыспауы
4. жоғары дисперсті ұнтақтан тұрып құйылған заттың беткі қабатының тегіс
болуы
5. қуысты қабат түзіп, қалыпқа балқыған металл құйған кездегі түзетін
газдарды сіңіріп алуы
6. қыздырғанда шатынамауы
7. құйылған құйманың көлемінің ұлғаюы
8. құйылатын температурада жеткілікті мықтылығының болуы
9. адам жұмыс істегенде зиянсыз болуы.
Силикатты қалыптық материалдар. Кварц құмдарының химиялық негізі – кремний
тотығы SiO болып табылады. Құрамында 2 % саз қоспалары бар кварц құмдары
жоғарғы температурада балқитын құймалар үшін қалыптық материалдар
дайындауға қолданылады (1000º С жоғары).
Кремний тотығы – қоспалардың негізгі компаненті. Ол қалыптық материалға
отқа төзімділік қасиет береді және белгілі бір температура аралығында
құйылатын металдың шегуіне сай қалыптық көлемін ұлғайтады. Кремний
тотығының белгілі үш аллотропиялық түрінен (кварц, үш димит және
кристобаллит) қыздырғанда көлемінің ұлғаюы тек кварц пен кристобаллитте
болады. Кремний тотығының осы екі түрі қалыптық қоспалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz