Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнде өзiндiк жұмыстарды ұйымдастыру
Кiрiспе
I. Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнде өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк iс.әрекетiн ұйымдастыру.
1.2. Математика сабағында оқушыларды өз бетiмен жұмыс жасауға дағдыландыру.
II Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнен өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың әдiстемелiк негiздерi
2.1. Математика сабағында өзiндiк жұмысты ұйымдастыру әдiстерi мен оқушылардың бiлiмiн арттырудың жолдары.
2.2. Математика сабағындағы өзiндiк жұмыстың тәрбиелiк мәнi
Қорытынды.
I. Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнде өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк iс.әрекетiн ұйымдастыру.
1.2. Математика сабағында оқушыларды өз бетiмен жұмыс жасауға дағдыландыру.
II Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнен өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың әдiстемелiк негiздерi
2.1. Математика сабағында өзiндiк жұмысты ұйымдастыру әдiстерi мен оқушылардың бiлiмiн арттырудың жолдары.
2.2. Математика сабағындағы өзiндiк жұмыстың тәрбиелiк мәнi
Қорытынды.
Қазiргi кезеңде елiмiздегi ғылыми-техникалық жаңару мен даму, қоғам өмiрiнiң барлық салаларындағы өзгерiстер адамның интелектуалдық күш-жiгерiн, саналы әрекетi мен iзденiмпаздылығын, танымдық ой-өрiсiнiң белсендiлiгi мен iс-әрекетiн шығармашылық сипатта жкзеге асыруды талап етедi. Демек, жастарды еңбектiң қай саласында да, бiлiм алуда да тек мәлiмет жиынтығын меңгерумен шектелмей, бастауыш сынып оқушыларына математика сабағында өзiндiк iс-әрекетiн тиiмдi ұйымдастыра отырып, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын оқушы етiп даярлау қажет болып отыр.
Әр ғылымның барлық саласында болмысын бiлiм мазмұны мен көлемi қауырт өсiп отырған қазiргi ғылыми-техникалық прогресс кезiнде бұл мiндеттердiң жүзеге асуы бастауыш сынып мектептерiндегi оқыту үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк оқу жұмыстарын оңтайлы ұйымдастыруға тiкелей байланысты. Осыдан келiп, оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастырудың тиiмдi „дiстерi мен т„сiлдерiн, оқыту түрлерiн, нысандарын iздестiру өзектi сипатқа ие болады. Демек, оқушылардың өзiндiк жұмыстарын арнайы ұйымдастыру-оқу үрдiсiн жетiлдiрудiң негiзгi шарты болып табылады. қазiргi заман талабына сай бастауыш сыныпты бiтiрген оқушы, орта сыныпқа барған кезде өзiндiк iс-әрекетiн жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра бiлуi тиiс.
Сапалы бiлiм, саналы тәрбие алған жастарымыз егемендi елiмiздiң ертеңiн баянды етiп, қоғамымыздың әлеуметтiк-экономикалық, рухани адамгершiлiк тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан бастауыш сыныптан берiлген бiлiм мен iс-әрекет тәсiлдерiн бағалау өлшемдерiн қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәрбие тағылымдарын игерiп қана қоймай, оны әрi қарай өзiнiң белседi, мақсатты iс-әрекетiмен сабақтастыру үшiн күнделiктi оқу үрдiсiнде бағдар алып отырғанда ғана нәтижеге қол жеткiзе алады.
Оқу үрдiсiн жетiлдiру және шәкiрттiң жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесiне байланысты көптеген ғылым педагогтардың еңбектерi арналған /Я.А.Коменский, Ю.К.Бабанский, В.А.Сластин, М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Г.Қазмағамбетов т.б./ [1; 2; 3; 4; 5; 6; 7]
Оқу үрдiсiнде оқу-танымдық iс-әрекеттi белсендiру, танымдық iзденiмпаздық, танымдық дербестiктi дамыту мәселелерi бойынша С.С.Смаиловтың, А.Е.Әбiлқасымовтың, Р.С.Омаровтың, Т.И.Шашованың, Т.С.Сабыровтың, т.б. зерттеулерi бар [8; 9; 10; 11; 12; 13]
Жеке тұлғаның адамгершiлiк дамуы мен ұлттық мәдениетiнiң қалыптасуын Қ.Бөлеев, С.Аязақбаева, Р.К.Төлеубекова, Т.А.Тойлыбаев, т.б. зерттеген [14; 15; 16; 17]
Бастауыш мектепте мұғалiмнiң кәсiби-әдiстемелiк даярлығын жетiлдiру туралы М.Құдайқұловтың, Н.Д.Хамельдiң, С.С.Смаиловтың, В.А.Якуниннiң, С.И.Архангельскийдiң, В.П.Беспальконың, А.А.Вербицкийдiң т.б. [18; 19; 20; 21; 22; 23; 24] зерттеулерiде оқу танымдық әрекеттi
Арттыруға әсер ететiн оқу үрдiсiнiң кейбiр факторлары мен құралдары, әдiстерi туралы ой-пiкiрлер айтылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының, өзiндiк iс-әрекет дағдыларын қалыптастырудағы оқу тапсырмалары жүйесiнiң орны мен маңызы. О.Салимбаевтың басылым көрген бiрнеше ғылыми еңбектерiнде жан-жақты ашылып көрсетiлген [25; 26; 27; 28; 29]
Әр ғылымның барлық саласында болмысын бiлiм мазмұны мен көлемi қауырт өсiп отырған қазiргi ғылыми-техникалық прогресс кезiнде бұл мiндеттердiң жүзеге асуы бастауыш сынып мектептерiндегi оқыту үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк оқу жұмыстарын оңтайлы ұйымдастыруға тiкелей байланысты. Осыдан келiп, оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастырудың тиiмдi „дiстерi мен т„сiлдерiн, оқыту түрлерiн, нысандарын iздестiру өзектi сипатқа ие болады. Демек, оқушылардың өзiндiк жұмыстарын арнайы ұйымдастыру-оқу үрдiсiн жетiлдiрудiң негiзгi шарты болып табылады. қазiргi заман талабына сай бастауыш сыныпты бiтiрген оқушы, орта сыныпқа барған кезде өзiндiк iс-әрекетiн жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра бiлуi тиiс.
Сапалы бiлiм, саналы тәрбие алған жастарымыз егемендi елiмiздiң ертеңiн баянды етiп, қоғамымыздың әлеуметтiк-экономикалық, рухани адамгершiлiк тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан бастауыш сыныптан берiлген бiлiм мен iс-әрекет тәсiлдерiн бағалау өлшемдерiн қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәрбие тағылымдарын игерiп қана қоймай, оны әрi қарай өзiнiң белседi, мақсатты iс-әрекетiмен сабақтастыру үшiн күнделiктi оқу үрдiсiнде бағдар алып отырғанда ғана нәтижеге қол жеткiзе алады.
Оқу үрдiсiн жетiлдiру және шәкiрттiң жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесiне байланысты көптеген ғылым педагогтардың еңбектерi арналған /Я.А.Коменский, Ю.К.Бабанский, В.А.Сластин, М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Г.Қазмағамбетов т.б./ [1; 2; 3; 4; 5; 6; 7]
Оқу үрдiсiнде оқу-танымдық iс-әрекеттi белсендiру, танымдық iзденiмпаздық, танымдық дербестiктi дамыту мәселелерi бойынша С.С.Смаиловтың, А.Е.Әбiлқасымовтың, Р.С.Омаровтың, Т.И.Шашованың, Т.С.Сабыровтың, т.б. зерттеулерi бар [8; 9; 10; 11; 12; 13]
Жеке тұлғаның адамгершiлiк дамуы мен ұлттық мәдениетiнiң қалыптасуын Қ.Бөлеев, С.Аязақбаева, Р.К.Төлеубекова, Т.А.Тойлыбаев, т.б. зерттеген [14; 15; 16; 17]
Бастауыш мектепте мұғалiмнiң кәсiби-әдiстемелiк даярлығын жетiлдiру туралы М.Құдайқұловтың, Н.Д.Хамельдiң, С.С.Смаиловтың, В.А.Якуниннiң, С.И.Архангельскийдiң, В.П.Беспальконың, А.А.Вербицкийдiң т.б. [18; 19; 20; 21; 22; 23; 24] зерттеулерiде оқу танымдық әрекеттi
Арттыруға әсер ететiн оқу үрдiсiнiң кейбiр факторлары мен құралдары, әдiстерi туралы ой-пiкiрлер айтылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының, өзiндiк iс-әрекет дағдыларын қалыптастырудағы оқу тапсырмалары жүйесiнiң орны мен маңызы. О.Салимбаевтың басылым көрген бiрнеше ғылыми еңбектерiнде жан-жақты ашылып көрсетiлген [25; 26; 27; 28; 29]
1. «Бастауыш мектеп» 2005 жыл №5, 22 бет.
Өзiндiк жұмыс түрлерiнiң оқушының ойлау қабiлетiн дамытудағы ролi. Р.Есеева (аға оқ.)
2. «Бастауыш мектеп» 2006 жыл, №4, 11 бет – 13 бет.
Ақпараттық технологиялар арқылы оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру. қ.Сарбасова Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттiк университетiнiң доцентi, п.ғ.к.
3. «Математиканы оқытудың теориясы мен әдiстемесi».
«Бiлiм баспасы» 2005 жыл. 96-99 беттер.
«Оқушылардың өздiк жұмысы» А.Е.Әбiлқасымова
4. «Бастауыш мектеп» 2002 жыл №9
С.Меңлiқожаева. Қызылорда гуманитарлық университетiнiң аға оқытушысы
Өзiндiк жұмыстың түрлерi 106-107 беттер.
5. «Бiлiм» 2005 жыл, №6, 3 бет
Сабақта оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастыру.
Күләйша Әбiлдаева
6. «Бастауыш мектеп» 1999 жыл, №8-9, 17 бет – 21 бет
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру Гүлмира Пазылова.
7. «Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдiстемесi» 1-4 сынып Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Алматы «Атамұра» 2005 жыл, 169-179 беттер.
8. «Бастауыш мектеп» №8, 2004 жыл, 20-21 беттер
Оқушының өзiндiк жұмысын ұйымдастыру.
Т.Қоқымбаева (аға оқытушы)
9. «Бiлiмдегi жаңалықтар» 2005 жыл, №3-11, 56-57 беттер.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастыру.
Сансызбаева Шынарай Шангерейқызы Қызылорда облысы Арал ауданы
10. «Бiлiм» 2003 жыл, №3-4, 4-5 беттер.
«Өзiндiк жұмыс» Н.М.қалкеева. Ақтөбе қаласы №37 мектептiң директоры.
11. «Бiлiмдегi жаңалықтар» 48 бет.
Математика сабағында оқушылардың шығармашылық ойлау қабiлетiн дамыту Қ.Хасенова
12. «Математикалық пәндердi мектепте және жоғарғы оқу орнында оқыту» 2006 жыл, №2-3, 8-9 беттер.
Шығармашылық жұмыстар. Молдағалиева.
13. «Математика және информатика» 2004 жыл.
Оқушылардың бiлiм деңгейiн көтерудегi бақылау жұмысының ролi.
14-15 беттер. Сағи Мадияр.
14. «Бастауыш бiлiм беру мазмұны мен әдiстемесi» 2006 жыл, №2, 14-17 беттер, «Бастауыш мектепә м„тiндi есептi өздiгiнен шығару iс-„рекеттерiн ұйымдастыру. А.Белесарова. Бастауыш мектептердi оқыту сапасы, эксперимент және мониторинг зертханасының меңгерушiсi.
15. «Математика» №6 2006 жыл, 30-32 беттер.
«Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабiлетiн дамытудағы математиканың ролi».
Жандарова Жазира. О.қ.О. қазығұрт ауданы, Махамбет елдi мекенi. М.Өтемiсұлы атындағы орта мектебi.
16. «Математика және информатика» №3 2005 жыл, 14-17 беттер.
«Тұтас педагогикалық үрдiстi басқарудағы мектепшiлiк бақылау және оның реттелуi».
С.Қ.Қалиев. Ы.Алтынсарин атындағы қазақ Бiлiм академиясы П.Ғ.О-ның директоры, п.ғ.д профессор.
17. «Бастауыш мектеп» №7-8 2004 жыл, 47-49 беттер.
«Оқушылардың бiлiм, бiлiк, дағдыларын тексеру мен бақылау». А.Сайдинова. Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң магистранты.
18. «Бастауыш мектеп» №10 2004 жыл, 60-61 беттер.
«Оқушылардың математикадан бiлiмiн арттырудың кейбiр тәсiлдерi». С.Өтепберген. №141 қазақ орта мектебiнiң мұғалiмi.
19. «Математика және информатика» 2004 жыл №3, 7 бет.
«Математикалық бiлiмдегi сапа ұғымы».
Ә.Тәжiмағамбетұлы. Қызылорда Гуманитарлық университетiнiң профессоры.
20. «Бiлiмдегi жаңалықтар» №2(10)-2005 жыл, 14-15 беттер.
«Мектепшiлiк бақылаудағы өзiндiк жұмыстың ролi».
Рахымбаева Майра Рахымбайқызы. Астана қаласы.
№48 мектеп-лицей директорының ғылыми iстерi жөнiндегi орынбасары.
21. «Бiлiм» №6 2004 жыл, 44-45 беттер.
«Жаңа буын оқулықтарын енгiзу жағдайында мектептiң бастауыш сатысында «математика» пәнiн оқыту сапасын жетiлдiрудiң ғылыми-әдiстемелiк мәселелерi».
М.Е.Ералиева. Ы.Алтынсарин атындағы қазақ ғылыми қызметкерi, педагогика ғылымының кандидаты, доцент.
22. «Бастауыш мектеп» №2 2001 жыл, 18-19 беттер.
«Өзiндiк жұмыстың маңызы зор».
Есеева Роза. М.Дулати атындағы Тараз мемлекеттiк университетiнiң аға оқытушысы.
23. «Қазақстан жоғары мектебi» №7 2003 жыл, 21 бет.
«Оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастыру».
Т.Қоқымбаева, п.ғ.к., мектепке дейiнгi және бастауыш бiлiм кафедрасының аға оқытушысы.
24. «Бастауыш мектеп» №1 2007 жыл, 8-11 беттер.
«Оқушылардың өз бетiмен жұмыс жасауда танымдық қызметiнiң психологиялық ерекшелiктерi».
Ж.Ниязова. Оқытушы.
25. «Бастауыш мектеп» №3 2007 жыл, 11-13 беттер.
«Оқушылардың өзiндiк жұмысының маңызы».
Ж.Ж.Кiшiбаева, М.Әбенова атындағы қазақ орта мектебiнiң бастауыш сынып мұғалiмi.
26. «Математикалық пәндердi мектепте және жоғарғы оқу орнында оқыту» №4 2006 жыл, 26-31 беттер.
«Оқушылардың қарым-қатынастық құзiреттiлiгiн қалыптастырудағы өзiндiк жұмысты ұйымдастыру».
Б.Н.Қадiрова. Қаз.К.К.А. Ақтау қаласы. (Iзденушi).
27. «Бiлiм» №5 2004 жыл, 21 бет.
«Өзiндiк жұмыстың маңызы және оны ұйымдастыру жолдары» О.Төлегенов. Ж.Б.Мусин атындағы қазақ педагогикалық колледжiнiң математика пәнiнiң оқытушысы.
28. «Бастауыш бiлiм» №6 2004 жыл, 9-10 беттер.
«Баланың жеке басын оқу процесiнде дамыту». Н.Серiкбаева.
Семей қаласындағы №37 мектеп-гимназиясының бастауыш сынып мұғалiмi.
29. «Қазақстан мектебi» №6 1971 жыл, №12 1973 жыл, 53-55 беттер.
«Өзiндiк жұмыстарды ұйымдастырудың негiзгi жолдары мен шарттары». Қақбай Айжан. МОБЖИ әдiскерi.
30. «Қазақстан мектебi» №9 1972 жыл, 42-52 беттер.
«Өзiндiк жұмыстың түрлерi».
Ә.Қоңыратбаев. Алматы-1966 жыл, 18 бет. Жолымбетов Қ. «Өз бетiмен жұмыс жүргiзуi үшiн қосымша тапсырмалар».
31. «Мектеп» №12(15) 2004 жыл, 10-12 беттер.
«Сомастоятельная работа по математике». О.Т.Миралиева.
32. «Халықтық педагогиканы математика сабағында пайдалану».
Исабекова Б. Дуан орта мектебiнiң математика пәнi мұғалiмi. О.Қ.О. Түлкiбас ауданы.
33. Жұмабаев М. Педагогика-Алматы, 1992 жыл, 112 бет.
34. Демеуов А.Ш. Қазiргi кезеңде жоғары оқу орындары студенттерiнiң өзiндiк iс-әрекетiн ұйымдастырудың ғылыми-практикалық негiздерi. Түркiстан 2007 жыл.
«Бастауыш мектеп» №4 2007 жыл. Математика 51-53 беттер.
35. «Бастауыш мектеп» «Математика пәнiне саяхат» №7 2007 жыл. 44-47 беттер. К.Құлбарақова.
Өзiндiк жұмыс түрлерiнiң оқушының ойлау қабiлетiн дамытудағы ролi. Р.Есеева (аға оқ.)
2. «Бастауыш мектеп» 2006 жыл, №4, 11 бет – 13 бет.
Ақпараттық технологиялар арқылы оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру. қ.Сарбасова Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттiк университетiнiң доцентi, п.ғ.к.
3. «Математиканы оқытудың теориясы мен әдiстемесi».
«Бiлiм баспасы» 2005 жыл. 96-99 беттер.
«Оқушылардың өздiк жұмысы» А.Е.Әбiлқасымова
4. «Бастауыш мектеп» 2002 жыл №9
С.Меңлiқожаева. Қызылорда гуманитарлық университетiнiң аға оқытушысы
Өзiндiк жұмыстың түрлерi 106-107 беттер.
5. «Бiлiм» 2005 жыл, №6, 3 бет
Сабақта оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастыру.
Күләйша Әбiлдаева
6. «Бастауыш мектеп» 1999 жыл, №8-9, 17 бет – 21 бет
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру Гүлмира Пазылова.
7. «Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдiстемесi» 1-4 сынып Т.Қ.Оспанов, О.В.Кочеткова, Ж.Қ.Астамбаева. Алматы «Атамұра» 2005 жыл, 169-179 беттер.
8. «Бастауыш мектеп» №8, 2004 жыл, 20-21 беттер
Оқушының өзiндiк жұмысын ұйымдастыру.
Т.Қоқымбаева (аға оқытушы)
9. «Бiлiмдегi жаңалықтар» 2005 жыл, №3-11, 56-57 беттер.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастыру.
Сансызбаева Шынарай Шангерейқызы Қызылорда облысы Арал ауданы
10. «Бiлiм» 2003 жыл, №3-4, 4-5 беттер.
«Өзiндiк жұмыс» Н.М.қалкеева. Ақтөбе қаласы №37 мектептiң директоры.
11. «Бiлiмдегi жаңалықтар» 48 бет.
Математика сабағында оқушылардың шығармашылық ойлау қабiлетiн дамыту Қ.Хасенова
12. «Математикалық пәндердi мектепте және жоғарғы оқу орнында оқыту» 2006 жыл, №2-3, 8-9 беттер.
Шығармашылық жұмыстар. Молдағалиева.
13. «Математика және информатика» 2004 жыл.
Оқушылардың бiлiм деңгейiн көтерудегi бақылау жұмысының ролi.
14-15 беттер. Сағи Мадияр.
14. «Бастауыш бiлiм беру мазмұны мен әдiстемесi» 2006 жыл, №2, 14-17 беттер, «Бастауыш мектепә м„тiндi есептi өздiгiнен шығару iс-„рекеттерiн ұйымдастыру. А.Белесарова. Бастауыш мектептердi оқыту сапасы, эксперимент және мониторинг зертханасының меңгерушiсi.
15. «Математика» №6 2006 жыл, 30-32 беттер.
«Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабiлетiн дамытудағы математиканың ролi».
Жандарова Жазира. О.қ.О. қазығұрт ауданы, Махамбет елдi мекенi. М.Өтемiсұлы атындағы орта мектебi.
16. «Математика және информатика» №3 2005 жыл, 14-17 беттер.
«Тұтас педагогикалық үрдiстi басқарудағы мектепшiлiк бақылау және оның реттелуi».
С.Қ.Қалиев. Ы.Алтынсарин атындағы қазақ Бiлiм академиясы П.Ғ.О-ның директоры, п.ғ.д профессор.
17. «Бастауыш мектеп» №7-8 2004 жыл, 47-49 беттер.
«Оқушылардың бiлiм, бiлiк, дағдыларын тексеру мен бақылау». А.Сайдинова. Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң магистранты.
18. «Бастауыш мектеп» №10 2004 жыл, 60-61 беттер.
«Оқушылардың математикадан бiлiмiн арттырудың кейбiр тәсiлдерi». С.Өтепберген. №141 қазақ орта мектебiнiң мұғалiмi.
19. «Математика және информатика» 2004 жыл №3, 7 бет.
«Математикалық бiлiмдегi сапа ұғымы».
Ә.Тәжiмағамбетұлы. Қызылорда Гуманитарлық университетiнiң профессоры.
20. «Бiлiмдегi жаңалықтар» №2(10)-2005 жыл, 14-15 беттер.
«Мектепшiлiк бақылаудағы өзiндiк жұмыстың ролi».
Рахымбаева Майра Рахымбайқызы. Астана қаласы.
№48 мектеп-лицей директорының ғылыми iстерi жөнiндегi орынбасары.
21. «Бiлiм» №6 2004 жыл, 44-45 беттер.
«Жаңа буын оқулықтарын енгiзу жағдайында мектептiң бастауыш сатысында «математика» пәнiн оқыту сапасын жетiлдiрудiң ғылыми-әдiстемелiк мәселелерi».
М.Е.Ералиева. Ы.Алтынсарин атындағы қазақ ғылыми қызметкерi, педагогика ғылымының кандидаты, доцент.
22. «Бастауыш мектеп» №2 2001 жыл, 18-19 беттер.
«Өзiндiк жұмыстың маңызы зор».
Есеева Роза. М.Дулати атындағы Тараз мемлекеттiк университетiнiң аға оқытушысы.
23. «Қазақстан жоғары мектебi» №7 2003 жыл, 21 бет.
«Оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастыру».
Т.Қоқымбаева, п.ғ.к., мектепке дейiнгi және бастауыш бiлiм кафедрасының аға оқытушысы.
24. «Бастауыш мектеп» №1 2007 жыл, 8-11 беттер.
«Оқушылардың өз бетiмен жұмыс жасауда танымдық қызметiнiң психологиялық ерекшелiктерi».
Ж.Ниязова. Оқытушы.
25. «Бастауыш мектеп» №3 2007 жыл, 11-13 беттер.
«Оқушылардың өзiндiк жұмысының маңызы».
Ж.Ж.Кiшiбаева, М.Әбенова атындағы қазақ орта мектебiнiң бастауыш сынып мұғалiмi.
26. «Математикалық пәндердi мектепте және жоғарғы оқу орнында оқыту» №4 2006 жыл, 26-31 беттер.
«Оқушылардың қарым-қатынастық құзiреттiлiгiн қалыптастырудағы өзiндiк жұмысты ұйымдастыру».
Б.Н.Қадiрова. Қаз.К.К.А. Ақтау қаласы. (Iзденушi).
27. «Бiлiм» №5 2004 жыл, 21 бет.
«Өзiндiк жұмыстың маңызы және оны ұйымдастыру жолдары» О.Төлегенов. Ж.Б.Мусин атындағы қазақ педагогикалық колледжiнiң математика пәнiнiң оқытушысы.
28. «Бастауыш бiлiм» №6 2004 жыл, 9-10 беттер.
«Баланың жеке басын оқу процесiнде дамыту». Н.Серiкбаева.
Семей қаласындағы №37 мектеп-гимназиясының бастауыш сынып мұғалiмi.
29. «Қазақстан мектебi» №6 1971 жыл, №12 1973 жыл, 53-55 беттер.
«Өзiндiк жұмыстарды ұйымдастырудың негiзгi жолдары мен шарттары». Қақбай Айжан. МОБЖИ әдiскерi.
30. «Қазақстан мектебi» №9 1972 жыл, 42-52 беттер.
«Өзiндiк жұмыстың түрлерi».
Ә.Қоңыратбаев. Алматы-1966 жыл, 18 бет. Жолымбетов Қ. «Өз бетiмен жұмыс жүргiзуi үшiн қосымша тапсырмалар».
31. «Мектеп» №12(15) 2004 жыл, 10-12 беттер.
«Сомастоятельная работа по математике». О.Т.Миралиева.
32. «Халықтық педагогиканы математика сабағында пайдалану».
Исабекова Б. Дуан орта мектебiнiң математика пәнi мұғалiмi. О.Қ.О. Түлкiбас ауданы.
33. Жұмабаев М. Педагогика-Алматы, 1992 жыл, 112 бет.
34. Демеуов А.Ш. Қазiргi кезеңде жоғары оқу орындары студенттерiнiң өзiндiк iс-әрекетiн ұйымдастырудың ғылыми-практикалық негiздерi. Түркiстан 2007 жыл.
«Бастауыш мектеп» №4 2007 жыл. Математика 51-53 беттер.
35. «Бастауыш мектеп» «Математика пәнiне саяхат» №7 2007 жыл. 44-47 беттер. К.Құлбарақова.
Кiрiспе
Зерттеудiң көкейтестiлiгi:
Қазiргi кезеңде елiмiздегi ғылыми-техникалық жаңару мен
даму, қоғам өмiрiнiң барлық салаларындағы өзгерiстер адамның
интелектуалдық күш-жiгерiн, саналы әрекетi мен iзденiмпаздылығын,
танымдық ой-өрiсiнiң белсендiлiгi мен iс-әрекетiн шығармашылық
сипатта жкзеге асыруды талап етедi. Демек, жастарды еңбектiң қай
саласында да, бiлiм алуда да тек мәлiмет жиынтығын меңгерумен
шектелмей, бастауыш сынып оқушыларына математика сабағында өзiндiк
iс-әрекетiн тиiмдi ұйымдастыра отырып, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын оқушы етiп даярлау қажет болып отыр.
Әр ғылымның барлық саласында болмысын бiлiм мазмұны мен
көлемi қауырт өсiп отырған қазiргi ғылыми-техникалық прогресс
кезiнде бұл мiндеттердiң жүзеге асуы бастауыш сынып мектептерiндегi
оқыту үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк оқу жұмыстарын оңтайлы
ұйымдастыруға тiкелей байланысты. Осыдан келiп, оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастырудың тиiмдi „дiстерi мен т„сiлдерiн, оқыту
түрлерiн, нысандарын iздестiру өзектi сипатқа ие болады. Демек,
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын арнайы ұйымдастыру-оқу үрдiсiн
жетiлдiрудiң негiзгi шарты болып табылады. қазiргi заман талабына
сай бастауыш сыныпты бiтiрген оқушы, орта сыныпқа барған кезде
өзiндiк iс-әрекетiн жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра
бiлуi тиiс.
Сапалы бiлiм, саналы тәрбие алған жастарымыз егемендi
елiмiздiң ертеңiн баянды етiп, қоғамымыздың әлеуметтiк-экономикалық,
рухани адамгершiлiк тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
бастауыш сыныптан берiлген бiлiм мен iс-әрекет тәсiлдерiн бағалау
өлшемдерiн қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәрбие тағылымдарын игерiп
қана қоймай, оны әрi қарай өзiнiң белседi, мақсатты iс-әрекетiмен
сабақтастыру үшiн күнделiктi оқу үрдiсiнде бағдар алып отырғанда
ғана нәтижеге қол жеткiзе алады.
Оқу үрдiсiн жетiлдiру және шәкiрттiң жеке тұлғасын
қалыптастыру мәселесiне байланысты көптеген ғылым педагогтардың
еңбектерi арналған Я.А.Коменский, Ю.К.Бабанский, В.А.Сластин,
М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Г.Қазмағамбетов т.б. [1; 2;
3; 4; 5; 6; 7]
Оқу үрдiсiнде оқу-танымдық iс-әрекеттi белсендiру, танымдық
iзденiмпаздық, танымдық дербестiктi дамыту мәселелерi бойынша
С.С.Смаиловтың, А.Е.Әбiлқасымовтың, Р.С.Омаровтың, Т.И.Шашованың,
Т.С.Сабыровтың, т.б. зерттеулерi бар [8; 9; 10; 11; 12; 13]
Жеке тұлғаның адамгершiлiк дамуы мен ұлттық мәдениетiнiң
қалыптасуын Қ.Бөлеев, С.Аязақбаева, Р.К.Төлеубекова, Т.А.Тойлыбаев,
т.б. зерттеген [14; 15; 16; 17]
Бастауыш мектепте мұғалiмнiң кәсiби-әдiстемелiк даярлығын
жетiлдiру туралы М.Құдайқұловтың, Н.Д.Хамельдiң, С.С.Смаиловтың,
В.А.Якуниннiң, С.И.Архангельскийдiң, В.П.Беспальконың, А.А.Вербицкийдiң
т.б. [18; 19; 20; 21; 22; 23; 24] зерттеулерiде оқу танымдық
әрекеттi
Арттыруға әсер ететiн оқу үрдiсiнiң кейбiр факторлары мен
құралдары, әдiстерi туралы ой-пiкiрлер айтылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының, өзiндiк iс-әрекет дағдыларын
қалыптастырудағы оқу тапсырмалары жүйесiнiң орны мен маңызы.
О.Салимбаевтың басылым көрген бiрнеше ғылыми еңбектерiнде жан-жақты
ашылып көрсетiлген [25; 26; 27; 28; 29]
Қазақ халқының ғұлама ойшылы А.Құнанбаевтың тәрбие туралы
идеяларын педагогика практикасында пайдалану мүмкiндiктерiн зерттеген
Г.И.Туретаевтың еңбектерiнiң ерекше мәндi екенiн атап айтқан жөн.
Бүгiнгi таңда елiмiздiң әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне енуге
бағытталған талпыныстары бiлiм беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдiсiн
жетiлдiру, әсiресе шәкiрттiң өзiндiк жұмысын, дербестiгi мен
iзденiмпаздылығын дамытатын оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерi мен түрлерiн
iздестiруге аса мән берiп отыр.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы
ғылыми еңбектерге, оқу әдiстемелiк құралдарға жасаған талдау. Қазiргi
кезеңде бұл мәселенiң ана тiлiндегi ғылыми әдебиеттерде жеткiлiксiз
қарастырылуы, өзiндiк iс-әрекетiнiң анықтамалық, ғылыми негiздемесiн
жасауда, оқу үрдiсiнде бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру деңгейi мен қазiргi талаптар жүйесi
арасындағы қайшылықтардың болуы
диплом жұмысы тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларына
математика пәнiнде өзiндiк жұмыстарды ұйымдастыру” деп таңдауға
негiз болды.
Зерттеудiң мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының
математика пәнiнде өзiндiк жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық
тұрғыдан негiздеу және оның қазiргi кезеңдегi әдiстемесiн жасау.
Зерттеу пәнi: Оқу үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Оқу үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру
проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру ж„не оны қазiргi
кезеңде жетiлдiрудiң перспективалық бағдарын айқындау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру
процесiнiң моделiн құру.
3. Бастауыш мектептерде оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйыдастырудың
нақты әдiстемесiн жасау.
4. Бастауыш сынып оқушыларының жұмысын ұйымдастыру әдiстемесiнiң
тиiмдiлiгiн тәжiрибе жүзiнде тексеру.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу мәселесi бойынша философиялық психологиялық,
педагогикалық және әдiстемелiк әдеби талдау жасау, мектептердегi
оқыту процесiн бақылау, озат тәжiрибелердi меңгеру, сараптау,
тәжiрибелiк жұмыстардың мәлiметтерiн сандық жағынан сараптап
қорытындылау.
I. Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнде өзiндiк жұмысты
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк iс-әрекетiн
ұйымдастыру.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен,
педагогикалық технология деген ұғымды түсiндiру керек. Оқыту, бiлiм
беру тәжiрибесi педагогикалық үрдiстiң сапасы үнемi арттырып отыруды
талап етедi. Осыған байланысты ғылым мен тәжiрибеде педагогикалық
үрдiстiң сапасын көтерудiң бай тәжiрибесi жинақталған. Солардың бiрi-
педагогикалық үрдiстi технологияландыру.
Оқытудың технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға
қойған мақсатқа жетудiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн оқытудың
әдiс, құрал және түрлерiнiң жүйесi арқылы оқыту мазмұнын жүзеге
асыру жолы. Сөйтiп, оқыту технологиясында мазмұн, әдiс және
құралдардың дара байланысы мен себептiлiгi жатыр, ал қажеттi
мазмұнды, тиiмдi әдiстер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық мiндетке сәйкес iрiктей бiлу мұғалiмнiң педагогикалық
шеберлiгiне байланысты.
Қазiргi заманғы оқыту технологиялары педагогикалық және
психологиялық iлiмдер негiзiнде жасалынған дамытушы, жеке бағдарлы
мақсатты технология болып табылады.
Педагогикалық технология-оқушылардың жеке басын дамыту мен
бiлiм беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтiң, iс-
әрекеттiң жүйелi дамып отыратын жобасы.
Сабақта оқытудың әр түрлi технологиясын қолдануға болады.
Әсiресе, оқытудың компьютерлiк технологиясын, программалап оқыту
технологиясын, дамыта оқыту технологиясын қолдану пайдалы екенiн
тәжiрибе көрсетiп отыр.
Дамыта оқыту технологиясы жеке тұлғаның барлық сапалары
тұтас сәйкестiкте дамытуға бағытталған жүйе. Оның нәтижесiнде әр
оқушының өзiн-өзi өзгертушi субъект дәрежесiне көтерiлуi көзделiп,
соған лайықты жағдайлар жасалады.
Осыған орай оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастырудың маңызы
өте зор. Өйткенi, сол арқылы оқушылардың iс-әрекетiнiң дербестiгi
артады.
Бұл туралы А.Байтұрсыновтың пiкiрi бойынша, бала бiлiмдi
тәжiрибе арқылы өздiгiнен алуы керек. Мұғалiмнiң қызметi-оның
бiлiмiнiң, шеберлiгiнiң ұзақ жолды қысқарту үшiн, ол жолдан балалар
қиналмай оңай өту үшiн, балаға жұмысты кешiктiрмей, кезiнде берiп
отыру үшiн, балаға жұмысты әлiне қарай шағындап беру мен бетiн
белгiлеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек.
Бастауыш мектеп-бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретiн, ерекше құнды, қайталанбас кезеңi. Сондықтан да, бастауыш
бiлiм үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы, қиын да, қадiрлi
жұмыс. Бастауыш мектепте балаға белгiлi бiр бiлiм ғана берiп
қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс
көзқараста болу, жағдайларды обьективтi түрде бақылап, талдау
жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра бiлуге, д„лелдеуге,
сөйлеу мәдениетiне үйретедi. Дамыта оқытудың да басты мақсаты –
баланы оқыта отырып, жалпы дамыту.
Әрине, бастауыш сынып оқушысының зейiнi тұрақсыз,
импульсивтi, қабылдау мүмкiндiктерi де әр түрлi болады. Дегенмен әр
баланың бiр нәрсеге бейiмi болдады..
Бейiмдiлiк-оянып келе жатқан қабiлеттiң алғашқы белгiсi.
Баланың жасырып, тiптi тым тереңде жатқан қабiлеттерiнiң көрiнуiне
мүмкiндiк жасау тек оқыту үрдiсi кезiнде үлкендердiң басшылығымен
жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейiмi жоқ, қабiлетсiз адам
болмайды деп дәлелдейдi.
Сол себептi, балалардың қабiлетiн кеңiнен өрiстете дамытуға
тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн дамытуға әр түрлi әдiс-тәсiлдердi қолдануға
болады.
Баланы оқу-тәрбие үрдiсi негiзiнде дамыту мәселесi-бұл
көп жылдар бойы көптеген ғалым-психологтардың, педагогтардың басты
мәселесi. Көптеген ғалым-психологтардың тәжiрибесiне сүйенсек, оқу-
тәрбие үрдiсi негiзiнде дамыту мәселесiнде басты рольдi ең алдымен,
оқушының өз бетiмен әрекетi, белсендiлiгi атқарады.
Себебi, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалiмнiң
бiлiмi, тәжiрибелiк шеберлiгi мол болсын, бiрақ бала тарапынан
өзiндiк белсендiлiк, әрекет болмаса жұмыстың нәтижесi, сапалы
орындалуы мүмкiн емес.
Қазiргi кезде Қазақстан мектептерiнде педагогикалық
үрдiстiң сапасын көтерудiң бай тәжiрибесi жинақталып келедi.
Солардың бiрi-педагогикалық үрдiсте оқушылардың логикалық ойлау
қабiлеттерiн дамытуда өзiндiк жұмыс түрлерiн ұйымдастыру.
Қазiргi жаңа буын оқулықтары, оқытудың жаңа әдiстерi
оқушының өз бетiмен бiлiм алып дамуына мән беруде. Мұның өзi жас
ерекшелiктерi, қабiлеттерi әр түрлi деңгейдегi оқушының өз бетiмен
жұмыс жасап, өз мүмкiндiгiн анықтауға жол ашуда.
Бүгiнгi жалпы бiлiм беретiн мектеп қоғамының алға
қойған көкейтестi мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн баланың табиғи
мүмкiндiктерiн, қабiлетiн дамытып, дүниежүзiлiк деңгейдегi жоғары
мәдениет пен қажеттi бiлiм қорын жинақтаған, өз алдына жауапты
шешiмдер қабылдай алатын, әр iстi белсендi шығармашылық әрекет
жасайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуiмiз керек.
Адамның қандай да болмасын әрекетi белгiлi
қажеттiлiктерден (материалдық, рухани т.б.) туады. Осы қажеттердi
өтеу немесе қанағаттандыру үшiн адам белсендi әрекет жасауы тиiс.
Оқушылардың таным әрекетi бiлiм алу қажетiмен ұштасып жатады.
Осыған орай, олардың дербестiктi, ең алдымен белсендiлiкке
байланысты, ал белсендiлiк дербестiктi керек етедi ж„не оқушының
өздiгiнен iстейтiн әрекетi оның белсендiлiгiн арттырады. Бұл екi
термин өзара ұқсас болғанымен, олардың мазмұнында айырмашылық бар.
қысқаша айтқанда, бұлар бiр мағынадағы ұғымдар емес. Белсендiлiк,
дербестiкке қарағанда, мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсендiлiгi дегенiмiз-оқуға қажеттi
бiлiм мен дағдыны меңгеру және оларды өмiрде, практикада пайдалана
бiлуге үйренуге оқушының iстейтiн саналы әрекетi. Мысалы: мұғалiмнiң
баяндап тұрған материалын түсiну үшiн, оқушының оны зейiн қойып
тыңдауы; ал одан
алған бiлiмiн кеңейтiп, толықтыру үшiн, өздiгiнен кiтап оқуы,
бақылауы, тәжiрибе жасауы, жазу-сызу сияқты жұмыстар iстеуi керек.
Өйткенi өтiлген материалды саналы қайталау да, жаңадан бiлiм алу
да, оның жолдарымен дағдыларына үйрену де белсендiлiксiз мүмкiн
емес. Яғни оқушының белсендiлiгi ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау
эксперимент жүргiзу жұмыстарында, бiр сөзбен айтқанда, оқу
процесiнiң барлық кезеңiнде қажет.
Оқыту үрдiсiнде оқушының белсендiлiгiн, негiзiнен, екi
түрлi сипатта болады: сыртқы және iшкi белсендiлiк.
Сыртқы белсендiлiк дегенiмiз-оқушы әрекетiнiң сыртқы
көрiнiстерi (белсендi қимыл-қозғалыстары, практикалық әркеттерi,
мұғалiмге зейiн қойып қарауы, мимикасы т.б.). Бiрақ ол осы кезде
ол басқа нәрсенi ойлап отыруы да мүмкiн.
Оқушының iшкi белсендiлiгiне оның белсендi түрде ойлау
әрекетi жатады. Белсендiлiк жеке басқа тән, маңызды бiр қасиет
болып табылады. Бұл қасиетсiз адамның қандай да болсын жұмысы
нәтижелi болуы мүмкiн емес.
Оқушы белсендiлiгi қандай да болғанда да оқушының ой
дербестiлiгiне сүйенедi. Оқыту үрдiсiнде оқушылардың белсендiлiгiн
арттыру принципiн жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалiм сабақтың
барлық кезеңiнде олардың ой дербестiгiн дамытуға тырысады. Оқушыда
белсендiлiк бiр қалыпта болмайды, оның қарапайым (елiктеушiлiкке,
жай қайталауға, бiреудiң айтқанын бұлжытпай орындауға негiзделген
белсендiлiк) түрлерi болады. Ал күрделi творчестволық т.б.
белсендiлiк оқушының жоғары саналылығы мен дербестiгiн керек етедi.
Оқушыларда жас ерекшелiктерiне және психикалық даму
дәрежесiне қарай белсендiлiктiң бiрнеше түрi қалыптасып дамиды:
қимыл және сөйлеу, ойын және оқу, өзiн-өзi тәрбиелеу т.б.
белсендiлiктерi.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды:
Оқушылардың өзiндiк жұмысы оқыту әдiсi де, оқыту принципi
де емес, ол-оқушының оқу әрекетiнiң күрделi бiр түрi немесе оқу
жұмыстарының арнайы бiр формасы болып табылады.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар: мұғалiмнiң
нақты тапсырмалар беруi, жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын
белгiлеуi, мұғалiмнiң басқаруымен оқушылардың дербестiлiгiнiң мөлшерi,
олардың жұмысты өз еркiмен және қалауымен iстеуi, оған әсер
ететiн мотивтер т.б.
Осыған орай, оқушылардың өзiндiк жұмысын арнайы бөлiнген
уақыт iшiнде мұғалiмнiң тапсыруымен, бiрақ тiкелей көмегiнсiз
орындалатын жұмыс деп айту жеткiлiксiз. Мұндай анықтамада оны
ұйымдастырудың негiзгi белгiлерi көрсетiлмеген. Өзiндiк жұмысты
мұғалiмнiң дұрыс басқара бiлу және оқушылардың дербестiк әрекетiнiң
дәрежесi артып отыруы-осы жұмысты ұйымдастырудың негiзгi белгiлерi
болып табылады.
1.2. Математика сабағында оқушыларды өз бетiмен жұмыс жасауға
дағдыландыру.
Бүгiнгi таңда ғылым мен техника қарқындап өсiп отырған
шақта мектеп бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық
жетiстiктерiн енгiзу мүмкiн емес. Осы себептен де мектеп ертеңгi
бiлiмнiң негiзiн қалап алуына мүмкiндiк жасаулары тиiс. Сапалы оқыту
және өздiгiнен оқып бiлiм алуға баулу негiзiнде ғана оқушылардан
парасатты азамат тәрбиелеп шығуға болады. Осыған орай, мектеп
бiтiрушi әр бiр оқушы ғылым негiздерiнiң жаңалықтарымен хабардар
болып, кейiн сол алған бiлiмi мен iскерлiгiн одан әрi дамытуға
тиiс. Бұл-өскелең өмiр талабы.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде оқу тәрбие жұмысын жақсарту
және бiлiм мазмұнын жаңарту жайлы Қазақстан Республикасы Бiлiм
министрлiгi мен Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан Бiлiм академиясы
жасаған тұжырымдамаларының маңызы өте зор. Мектептiң бастауыш
сатысындағы бiлiм мазмұны тұжырымдамасында былай деп жазылған:
Бiлiм мазмұнын жаңартудың ғылыми негiзiнде бастауыш сынып
оқушысын белгiлi бiр қажеттi бiлiктер мен дағдылардың иесi, оқу
әркетiнiң субъектiсi, әр түрлi мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетiн автор және жас ерекшелiгiне сәйкес өз
жасын қалыптастыруға күш жұмсап, еңбектенетiн бала деп қарастыратын,
осыған орай, көп қырлы бiлiм тәрбие мазмұнын анықтап құруға
көмектесетiн қазiргi заманға дамыта отырып оқыту идеясы алынады.
Мiне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты бiлiмдi, жоғары
мәдениеттi, жұмысты шығармашылықпен iстей бiлетiн жеке адам қажет.
Ондай адамды орта мектеп және ЖОО-ы дайындайды.
Жаңартылған бiлiм мазмұны оқушының шығармашылық қабiлетiн
дамытуға, iскерлiгiн өздiгiнен iздену бiлiктерiн қалыптастырып
жетiлдiруге қажеттi әрекет түрлерiн меңгеруiне мүмкiндiк беретiндей
компоненттi құрамда құрылған.
Соңғы жылдары дидактика төңiрегiндегi оқушылардың танымдық
белсендiлiк әркетiн және оқыту үрдiсiнде өзiндiк жұмыстарды жан-
жақты арттыру мәселесi қолға алынды.
Озат мұғалiмдердiң пiкiрiнше: сабақ үстiнде оқушылар
мүмкiндiгiнше оқушылар өздiгiнен жұмыс жүргiзiп, мұғалiм бұл
жұмыстың үстiнен басқарып, оны орындауға тапсырманы алдын-ала
даярлап отыру керек.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде көкейтестi мәселелердiң
бiрi-оқыту үрдiсiнде оқушылардың өздiгiнен жұмыс жүргiзу әрекеттерiн
жетiлдiру болып отыр. Осы әрекеттер ұйымдастырудың әдiстерi қандай,
оқушыларды бiлiммен қаруландырудағы атқаратын рөлi, оқушылардың
өзiндiк жұмысында бiлiк пен дағдыны қалай қалыптастыру, танымдық
және шығармашылық қабiлетiн дамытуға қалай жетекшiлiк ету керек
деген ой пiкiрлер көптеген мұғалiмдердi қызықтырады.
Бұл мәселенiң кейбiр қырлары тамырын тереңге жiберiп көне
заманнан бастау алады. Сократтың өзi-ақ оқыту барысында
шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздылығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-дi. Оқытудың күшейту құралы
ретiнде оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығы туралы пiкiр
Я.А.Коменскийдiң еңбектерiнде, содан соң И.Г.Песталоцций мен
А.Дистервегтiң еңбектерiнде тереңдетiледi. Н.Г.Чернышевский
еңбектерiнде оқу үрдiсiнде оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығына
арқа сүйеудiң маңыздылығы туралы көптеген пiкiрлер айтылады. әЕгер
бiздiң балаларымыз шын мәнiнде бiлiмдi адам болғысы келсе,-деп
жазды ол,-өз бетiнше iзденiп оқу арқылы бiлiм алуға тиiсә.
Психологиялық зерттеулердiң көрсетулерi бойынша өзiндiк
жұмыс, оқыту үрдiсiнiң жүйесiн құрылымы мен функцияларын, бiлiмдi
меңгерудiң кең мүмкiншiлiгiн дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларымен өзiндiк жұмысты ұйымдастыру
мәселесiн зерттей келе Б.Г.Ананьев, Д.Н.Богоявский, В.В.Давыдов,
Е.Н.Кабанова-Меллер, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин және т.б. педагогтар
мен психологтар оқушылардың өзiндiк жұмыстарының негiзгi ерекшелiк-
олардың ықыласы және өз еркiмен әрекет жасауына байланысты деп
санайды.
П.Ф.Каптерев енгiзген әпедагогикалық үрдiсә ұғымы
балаларды оқыту, тәрбиелеу, жетiлдiру, қалыптастыру, үйрету
үрдiстерiнiң мәнiн қамтиды. Бұл үрдiстердiң нақтылы практикада бiр-
бiрiмен тамырлас жататыны соншалық, бiр-бiрiнен ажыратып алу тым
қиын. Педагогикалық үрдiске жалпы сипаттама бере келiп, П.Ф.Каптерев
былай деп жазды: әпедагогикалық үрдiс өзiне тән негiзгi екi
белгiнi түйiстiредi, олар организмнiң өзiндiк дамуына жүйелi түрдегi
көмек және адамның жан-жақты жетiлуiә.
Балалардың оқу-әрекетi-күрделi, жан-жақты үрдiс, ал
балалардың барлық әрекетiн, рухани күштерiн керек етедi. Балалардың
танымдық әрекетi, оның қажеттерi мен қызығулары сезiм мен ерiк
сияқты, т.б. психологиялық үрдiстерiмен байланысты iске асырылып
отырады. Оқушылардың өздiгiнен жасайтын түрлi оқу жұмыстары
балалардың белсендiлiгiн арттырады және оқу мен ойлау әрекетiнiң
тиiмдi амал-тәсiлдерiн қалыптастырады, басқаша айтқанда, оқу
материалымен белсендi түрде жұмыс iстеуге үйретедi.
Өзiндiк жұмыс-балалардың шығармашылық әрекетi мен ынтасын
дамытуда зор әсер бiлдiредi, бiлiм, қайсарлық, табандылық,
батылдыққа тәрбиелеуде және қалыптастыруда, көздеген мақсатқа жетуге
және жеке тұлғаның сапалық қасиеттерiн жетiлдiруге зор мүмкiндiк
бередi.
Психо-педагогика ғылымында, өздiгiнен бiлiм алу,
оқушылардың ақыл-ойының дамуының жоғарғы көрсеткiшi деп
қарастырылады.
Оқушы бiлiмiнiң тиянақтылығының ең басты шарты –
материалдық ойланып меңгерiлуi болмақ. Егер жаңа сабақ мұғалiмнiң
баяндауы арқылы түсiндiрiлсе, оқушының бәрi естiгенi арқылы ойлана
ала ма? Әрине, оқушылардың бiр бөлiгi естуi бойынша-ақ ойланып,
тиiстi қорытындылар жасайды, бiрақ бәрi де солай етедi дей қою
қиын. Сондықтан – өзiндiк жұмыстың ең басты қажеттiлiгі – оқушыны
ойға жетелеуiнде, ойланта отырып, өзiндiк қадам жасатуына
байланысты. Оқушылардың өзiндiк қадамы, өзiндiк ойының қалыптасуы
оны шығармашылық жұмысқа жетелейдi.
Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бiтiредi, қиял бередi.
ғылым-бiлiмдi меңгерудi мақсаттандырады, өзiнiң барар жерiн, жеңер
қиындығын, шығар биiгiн айқын етедi. Оқушының бiлiм жүйелерiнiң
меңгерудегi сан алуан қадамдары бiрiгiп, бiртұтас дүниеге айналады.
Сонымен, оқушылардың өзiндiк жұмысы деген не?
Бұл туралы педагогтардың, психологтардың, әдiскерлердiң
көптеген еңбектерi бар. Ғылыми еңбектерде өзiндiк жұмыс мәселесi
жайлы бiржақты пiкiр жоқ. Кейбiр ғалымдар оны оқыту әдiсiнiң бiрi
деп есептейдi. Менiң ойымша, өзiндiк жұмыс ұғымына
П.И.Пидкасистыйдың берген анықтамасы оның мән-мағынасын толық ашады.
Ол былайша пiкiр айтты: әЕң қолайлы және практикада тексерiлген
сабақтың тиiмдiлiгiн, сабақ үстiнде оқушылардың белсендiлiгiн
арттырудың бiрден-бiр жолы оқу жұмысында өзiндiк жұмысты тиiстi
ұйымдастыру болып табылады. Сабақ үстiнде оқушылар өз
мүмкiндiктерiнше өздiгiнен еңбектену қажет, ал мұғалiм оқушылардың
өздiгiнен жұмыс iстеу барысын жетекшiлiкке алып, оны орындауға
тапсырма беру қажет. Оқу үрдiсiнде өзiндiк жұмыс деп, мұғалiмнiң
ұйымдастыруымен оқуышлардың белсендiлiк әрекетiн, белгiлi уақыт
iшiнде алға қойған дидактикалық мақсатты орындауға бағытталған;
бiлiмдi iзде, оны ұғыну, бекiту, бiлiк және дағдыны қалыптастыру
және дамыту, бiлiмдi жүйелеу және талдап қорытуды айтамыз.
Дидактикалық құбылыс сияқты өзiндiк жұмыс та өз алдына оқу
тапсырмасы, яғни оқушылардың орындауы қажет жұмыс, екiншiден тиiстi
әрекет түрi: ес, ойлау, шығармашылық қиялы оқушылардың оқу
тапсырмасын орындауда бұрын белгiсiз болған мүлде жаңа бiлiммен
қаруландырып, әрекет өрiсiнде алған бiлiмдерiн толықтыруды және
кеңейтудi көрсетедi. Демек өзiндiк жұмыс, ол оқытудың мынадай
құралы: әр нақтылы жағдайларда бiлiмдi меңгеру, нақтылы дидактикалық
мақсаттар мен мiндеттерге сәйкес келуi;
Оқушылардың психологиялық өздiгiнен бiлiм жүйесiн
толықтыруға, iскерлiктерiн ғылыми және қоғамдық жаңалықтар
төңiрегiнде жаңа танымдық мiндеттердi шешуге төселдiруге бейiмдеу;
педагогикалық жетекшiлiктiң басты құралы және оқу үрдiсiнде
оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығы әрекетiн басқарушы болып
табылады.
Оқушылардың өзiндiк жұмысының маңызын толығырақ түсiну үшiн,
оның атқаратын негiзi мен мiндеттерiн атап өткен жөн болар.
1. Оқушылардың дербестiк қабiлетiн мейлiнше арттыру;
2. Олардың алған бiлiмiнiң саналылығы мен берiктiгiн қамтамасыз
ету.
3. Оқушыларда оқуға қажет бiлiктер мен дағдылар қалыптастыру.
4. Таным, ақыл-ой қабiлетiн дамыту т.б.
Мектепке алты жасар балалардың келуiне байланысты сабақтың
түрi, оқыту әдiстерi өзiндiк жұмыстың мазмұнына өзгерiстер енгiздi.
Жалпы бастауыш сыныпта аралас сабақтар өткiзiлетiн болса, қазiр
сабақтың дәстүрден тыс түрлерi көбiрек пайдаланылады. Мысалы: ойын
сабақ, ертегi-сабақ, бақылау, саяхат сабақтары. Оқытушының түсiндiру,
сұрақ-жауап әдiстерi қосылып алты жасарлардың психологиялық жас
ерекшелiктерiн ескерiп өзiндiк жұмыстың мазмұны, қойылатын талаптар
өзгерiп отыр. Зерттеу жұмыстарының нәтижесi бойынша жетi жасар
балалардың математика пәнiндегi өзiндiк жұмысына – 8 минут уақыт
берiлсе, ал алты жасарларға – 1,2 минутқа кемiту керек. Өз бетiмен
жұмысын оқытушының басшылығымен iстелетiн жұмыстар жиi ауысып тұру
керек. Әшекейленген суреттер, ойнау т.б. тапсырма өзгерiп тұру
керек. Оқушылардың жұмыс iстеу қабiлетiн сабақтың соңына дейiн
сақтау үшiн сергiту сәттерiн орынды өткiзу керек.
II Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнен өзiндiк жұмысты
ұйымдастырудың әдiстемелiк негiздерi
2.1. Математика сабағында өзiндiк жұмысты ұйымдастыру әдiстерi мен
оқушылардың бiлiмiн арттырудың жолдары.
Өзiндiк жұмыстар әр түрлi әдiстер арқылы iске асырылады,
мысалы: жаттығу, кiтаппен жұмыс iстеу, бақылау, есеп шығару,
эксперимент жүргiзу.
Әрбiр оқыту әдiсi оқушылардың өзiндiк жұмысын қамтиды,
оқыту әдiсiнiң мiндетi-оқушылардың дербестiгiн арттыру, өздiгiнен
жұмыс iстей бiлуге баулу. Өзiндiк жұмыстың өз алдына оқыту
принципi бола алмайтынының тағы бiр себебi оның өзi басқа
принциптерге тәуелдi. Сондықтан олардың өзiндiк жұмысы оқу
әрекетiнiң бiр түрi ғана.
Адамның қандай да болмасын әрекетi белгiлi қажеттерден
тұрады. Осы қажеттердi өтеу үшiн ғана адам белсендi әрекет жасауға
тиiс. Оқушылардың таным әрекетi бiлiм алу қажетiмен ұштасып
жатады. Осыған орай олардың дербестiгi ең алдымен белсендiлiкке
байланысты, ал белсендiлiк дербестiктi қажет етедi. Оқушылардың
өздiгiнен iстейтiн әрекетi оның белсендiлiгiн арттырады.
Оқу процесi – екi жақты процесс болғандықтан, оқушылардың
өзiндiк жұмысы мiндеттi түрде мұғалiмнiң басшылығын, сонымен жасйтын
әрекетiн де керек етедi. Осыған байланысты кейбiр педагогтар мен
психологтар Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин, В.Занков оқушылардың өзiндiк
жұмыстарының негiзгi ерекшелiгi-олардың ықыласы және өз еркiмен
әрекет жасауына байланысты деп санайды.
Оқушылардың өзiндiк жұмысына мұғалiмнiң тапсырмасы бойынша
олардың өздерi жоспар жасап, iстiң тәсiлiн анықтап, оның нәтижесiн
бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар оқушылардың
өзiндiк жұмысының жоғарғы формасына олардың өз еркiмен жаңа амал-
тәсiлдер қолданып жасайтын творчестволық жұмыстарын жатқызамыз.
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының түрлерi сан алуан. Оларды
топтастыру өте күрделi мәселе. Сондықтан оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын топтастыру үшiн бiрнеше шарттар мен белгiлерді ескеруiмiз
керек.
Оқытудың мақсат-мiндеттерiне және пәннiң мазмұнына, ғылым
мен оқыту әдiстерiнiң ерекшелiктерiне, оқушылардың дербестiгi мен
жалпы даму дәрежесiне, оқыту процесiндегi алатын орнына, оқушылардың
мiндеттi түрде немесе өз еркiмен iстейтiн жұмысына т.б.
белгiлерiне қарай өзiндiк жұмыстарын бiрнеше топқа бөлуге болады.
Оның жиi кездесетiн бiр тобы-сабақ мақсатына қарай
қолданылатын жұмыстың түрлерi.
а) жаңа бiлiмдi меңгеру (материалды жан-жақты талдау,
мұғалiмнiң ауызша баяндауының жоспарын, конспектiсiн жасау т.б.
тәсiлдерге үйрету)
ә) жаңа бiлiмдi бекiту (түрлi жаттығулар, есеп шығару
т.б. (түрлi жазбаша, графикалық, практикалық т.б. жұмыстар)).
Оқушылардың өзiндiк жұмысы бiлiк пен дағды қалыптастырудың
тиiмдi жолы болғандықтан, В.А.Сухомлинский оқушылар оқуға қажеттi
бiлiм дағдылар жүйесiн меңгеру қажет дейдi. Оның пiкiрiнше,
мектепте он жыл жемiстi оқу үшiн оқушы мiндеттi түрде мынадай
бiлiктер мен дағдыларға ие болуы тиiс:
1. Сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай бiлу;
2. Ойлай бiлу: нәрселердi салыстыру, қарама-қарсы қою, түсiнiксiз
нәрсеге жауап iздеу, талқылау;
3. Оқушының көргенiн, байқағанын, iстегенiн, ойын тұжырымдап айта
бiлуi;
4. Оқыған материалдың мағынасына қарай логикалық бөлiктерiн айыра
бiлу, олардың өзара байланыстарын ажырата бiлу;
5. Өзiне керектi кiтапты таба бiлу;
6. Өзiне керек мәселеге тиiстi материалды кiтаптан таба бiлу;
7. Оқу үстiнде текстке алғашқы логикалық талдау жасай бiлу;
8. Мұғалiмдi тыңдай бiлу және оның әңгiмесiн қысқаша жазып алу;
9. Мұғалiмнiң текстпен қалай жұмыс iстеу туралы берген
нұсқауларын ескере бiлу;
10. Көрген-бiлгендерi туралы шығарма жаза бiлу.
Оқушыларда осындай шеберлiктер мен дағдылар жүйесi
болмаса, онда ойдағыдай оқи алмайды деп ескертедi В.А.Сухомлинский.
Ол үшiн өзiндiк жұмысқа мынадай талаптар қойылады:
1. Тапсырма әрбiр оқушының бiлiм деңгейiне байланысты таңдалуы
керек;
2. Өзiндiк жұмысты орындауға жеткiлiктi уақыт берiлу керек (8-15
минут ұзақ болмайды);
3. Өзiндiк жұмысты мiндеттi түрде тексеру керек;
4. Өзiндiк жұмыс сабақтың мақсатына байланысты (жаңа материалды
қабылдауға, өткен материалды бекітуге, қайталауға, бiлiмiн
тексеруге) таңдалады;
5. Өзiндiк жұмыстың мақсаты, орындау әдiсi оқушыларға түсiнiктi
болу керек;
6. Өз бетiмен жұмысқа оқушылар бiлiм деңгейiне байланысты әр түрлi
уақыт жұмсайтындығын ескерiп, тақтаға немесе карточкаға қосымша
дайындап әкелу керек;
7. Ескертпе, түсiндiрме карточкалар, перфокарталар дайындау керек;
Қазiргi заман талабы бастауыш мектептен, тiптi бастауыш
сыныптан бастап балалардың оқудағы дербестiгiн арттыруды керек
етедi. Осыған орай, олардың өз жұмысының барысын өзi дұрыс бағалай
бiлуге үйретудiң тәрбиелiк маңызы бар.
Оқушылардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу әрекетi бiрден
қалыптаспайды. Ол өте күрделi процес болғандықтан жай, қарапайым
сатыдан жоғары, күрделi сатыға қарай дамиды. Оның қалыптасуына
алдымен сыртқы факторлар әсер етедi. Оқытудың маңызы мен
мiндеттерi, оның әдiстерi, мұғалiмнiң талаптары т.б. Содан бiрте-
бiрте оқушының белсендi таным әрекетiне байланысты өздiгiнен жұмыс
iстеуi оның қажеттiлiгiне айналады.
Оқушы ең алдымен мұғалiмнiң берген үлгiсiне қарай елiктеу
негiзiнде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұнын, жасау әдiстерiнiң бәрiн мұғалiмнiң өзi айтып бередi, ал
оқушы тек орындаушы ретiнде жұмыс iстейдi.
Ал егер мұғалiм оқушыға бәрiн өзi айтпай, бұрын алған
бiлiмдерiн қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын бола, ол
кезде оқушы өздiгiнен iзденiп, жаңа мiндеттердi шешуге тырысады.
Бұндай жағдайда оның дербестiгi, өздiгiнен iстейтiн әрекетi арта
түседi.
Бұдан шығатын методикалық қорытынды: мұғалiм оқушылардың
өзiндiк жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздiгiнен жұмыс iстеуге
дайындайтын жаттығулардан бастап, кейiн мұғалiмнiң көмегiмен
жасайтын жартылай дербес, ең соңында толық өздiгiнен жасайтын
жұмыстарға үйрету қажет.
Мұғалiм мен оқушының арасындағы қызметiне қарай оқушылардың
өзiндiк жұмысының негiздерiн мынадан көруге болады.
Мұғалiмнiң басқару функциясы:
1. Тапсырманы анықтап беру, әрекеттiң мотивтерi:
Жұмысты орындау туралы методикалық нұсқаулар:
2. Жұмыс барысында бақылау жүргiзу.
3. Оқушылар әрекетiне, оның жеке амал-тәсiлдерiне түзетулер жасау.
4. Жұмысты тексеру, оның н„тижесiн талдау, бағалау.
Оқушылардың өзiн-өзi басқаруы:
1. Жұмыстың нақты мақсат-мiндеттерiн аңғару. Жұмыстың мәнi мен
пайдасын ұғыну, оған қызығу.
2. Жұмысты орындаудың жоспарын жасау. Өзiн-өзi бақылау. Өз
жұмысының қателерiн табу, оны түзету.
3. Өзiн-өзi тексеру, өзiн-өзi бағалау.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастырғанда, мұғалiм оқушылардың дара
ерекшелiктерiн ескерiп, соған қарай беретiн тапсырмаларды өзгертiп
отырғаны жөн және орындалған жұмыстың қорытындысына ғана баға
қоймай, сонымен қатар оқушы қалай жоспарлады, қандай тәсiлдер
қолданып орындады, өзi қалай тексерiп отырды, осының бәрiн ескерiп,
бағалағаны жөн.
Сонымен, оқушылардың өзiндiк жұмыстарының сапасын арттыру
мақсатына жету үшiн, мұғалiм жоғарыда баяндалған оқу әрекетiнiң
психологиялық ерекшелiктерiн бiлiп, соған сәйкес өзiнiң методикалық
шеберлiгiн жетiлдiрiп отыру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, оқушылардың
өзiндiк әрекетiн ұйымдастыру үшiн, мұғалiм мынадай үш жағдайды
ескерген жөн.
1. Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының мазмұнын анықтау.
2. Өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың жоспарын жасау, қолданылатын
амал-тәсiлдердi белгiлеу;
3. Оқушыларға жұмысты ойдағыдай аяқтауға дұрыс бағыт берi
көмектесу.
Профессор Р.Г.Ломбергтiң пiкiрiнше, оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру мына шарттарға:
а) оқушылардың iстейтiн жұмысының мақсатын айқын түсiнуi;
ә) жұмыстың жемiстi аяқталуына, оның алдағы нәтижесiне
қызығуы;
б) жұмысты оқушылардың өз еркiмен, қалауымен орындауы.
Қорыта келгенде, өзiндiк жұмысты ұйымдастыруға қойлатын
талаптар мыналар:
- Жұмыстың көлемiн шамадан асырмай, оның сапасын арттыруға көңiл
аудару.
- Оқушылардың өзiндiк жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерiмен
дұрыс ұштастыра бiлу.
- Оқушылардың дербестiгiн арттырып, өзiндiк бiлiм алу қабiлетiн
жүйелi түрде дамыту. Өзiндiк жұмыстың мазмұнына күнделiктi
өмiрден алынған материалды, хабарларды енгiзу.
Бiздiң негiзгi мақсатымыз – баланың жеке қасиеттерiн ашу
арқылы тәрбиелей отырып, танымдық қабiлетiн қалыптастыру ж„не ой-
өрiсiн дамыту арқылы олардың шығармашылық қабiлеттерiн дамытуда
өзiндiк жұмыс түрлерiнiң маңызын ашу.
Оқу-тәрбие процесiнде өзiндiк жұмысты оқушыларға беру
арқылы, оқушылардың өзiндiк таным әрекетiн, белсендi ойлауын,
тапсырманы орындаудағы жауапкершiлiгiн қалыптастыруға мүмкiндiк туады.
шығармашылық белсендiлiгiн арттыру арқылы тiл байлығы мол, сауатты
да ой-өрiсi кең шығармашыл жеткiншек тәрбиелеу.
Шығармашылыққа баулып, ойын дұрыс айтуға салыстыра бiлуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетiне үйрету, жалпы ой-өрiсiн дамыту.
Өзiндiк тапсырмаларды орындау барысында оқушылардан белсендi ойлау
талап етiледi. Осының нәтижесiнде оқушылар өздiгiнен бақылауды
үйренедi, оларда тапсырылған iстi орындаудағы жауапкершiлiк сезiм,
еңбек сүйгiштiк, табандылық, ұйымшылдық, бiр-бiрiне деген жолдастық
көмек беруге тәрбиелейдi
Оқушылардың дербестiгiнiң даму дәрежсiне қарай, олардың
өздiгiнен iстейтiн жұмыстары репродуктивтiк және творчестволық болып
арнайы екi топқа бөлiнедi. Репродуктивтi жұмыстарға оқушылардың да
Творчестволық жұмысқа оқушылардың өздiгiнен шығаратын
есептерi, түрлi баяндама, реферат, рецензия, көрнекi құралдар,
модельдер, конструкциялық жұмыстар жасауы т.б. жатады. Әрине,
репродуктивтiк және творчестволық жұмыстар өзара байланыста болады,
бiрiншiсi екiншiсiне ауысып отырады.
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының жеке оқушының түгел сынып
болып немесе топтарға бөлiнiп әрекеттенуiне қарай дара және
фронтальды формалары болады. Осыған орай, оның ұйымдастыру формасын
жеке және фронтальды деп топтастыруға болады. Эстониялық ғалым-
педагог О.А.Нильсон оқушылардың өзiндiк жұмыстарын мынадай
принциптерге қарай топтастырады:
1. Психологиялық (ойлау амалдарын қолдануға байланысты)
2. Психологиялық-дидактикалық (оқушылар жасайтын әрекетке байланысты)
3. Дидактикалық (жұмыстың атқаратын функциясына байланысты)
4. Дидактикалық-методикалық (проблемалы тапсырмалардың дәрежесiне
байланысты)
5. Методикалық (берiлетiн хабар қандай құралдар, жағдайлар негiзiнде
берiлуге байланысты)
6. Ұйымдастыру-методикалық (жұмыстың орындалуын басқаруға байланысты)
7. Ұйымдастыру принципi (жұмысты ұйымдастыру формасына байланысты)
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының барлық топтарын мұғалiм
оқыту үрдiсiнде жүйелi түрде әрқайсысын өзiне тиiстi жерiнде
қолдануға мiндеттi. Қ.Бадырақов математика сабағында
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын олардың таным, iс-әрекетiнiң
ерекшелiктерiне қарай үш түрлi бағытта ұйымдастыруды ұсынды:
1. Репродуктивтi типтегi өзiндiк жұмыстар. Оқушылар мұндай
жұмыстарды (есте қайта жаңғыртып, шығарылған есептердi
тексерiп, шолу түрiнде жұмыстар) өздерiнiң меңгерген
бiлiмдерiне сүйене отырып орындайды. Мысалы: өзiн-өзi тексеру
сұрақтары.
2. Творчестволық типтегi өзiндiк жұмыстар. Мұнда оқушылар өзiнiң
болжау, топшалау, түрлi құбылыстардың арасындағы байланыстарды
салыстыра бiлу қабiлетiне сүйене отырып, ой қорытындысын
жасап, жаңа шешiм табады, өзiндiк жаңалық ашады. Сөйтiп, бұл
жағдай белгiлi д„режеде оқушылардың бейiмдiлiгiн айқындап
бередi. Математика п„нi мұндай творчестволық жұмыс түрлерi
арқылы оқушылардың қаншалықты математикаға бейiмдiлiгiн,
есептердiң шығару тәсiлдерiн қаншалықты меңгеретiндiгiн
анықтайды.
3. Iздену-таным типiндегi өзiндiк жұмыстар. Бұл жұмыстар
барысында оқушылар өздiгiнен әрекеттенiп, бұдан бұрын өзiне
белгiлi үлгiнi еске қайта жаңғыртып қана қоймайды, тапсырманы
орындаған кезде өзi бұрын меңгерген бiлiм мен дағдыларды
пайдалана отырып, мәселенiң шешiмiн жаңа тәсiлмен табады. Бұл-
оқушылардың таным қабiлетiн дамытудағы негiзгi творчестволық
жұмыстың бiрi болғандықтан, оны математика пәнiн оқытуда
пайдалану мақсаттарына қарай сұрыптауды қажет етедi.
Мұғалiм оқушылардың өзiндiк жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру
үшiн, ең алдымен, олардың өзiндiк әрекетiнiң негiзгi психологиялық
ерекшелiктерiн білгенi жөн.
Оқушылардың өзiндiк әрекетiне тән ерекшелiктер мыналар:
жұмыстың басынан бастап мақсаты мен мiндеттерiн аңғару, соған
орай, қандай тәсiлдердi қолданудың жолдарын ойша жасау, жұмысты
сәттi аяқтау үшiн, өзiн-өзi бақылап отыру. Дәлiрек айтқанда, оқушы
структурасы жағынан мынадай үш бөлiмнен тұрады а) оқушының алдын
ала өз әрекетiнiң жалпы және нақты мақсаты мен мiндеттерiн
анықтауы; ә) жоспарға сәйкес амал-тәсiлдердi қолдана бiлуi; б) өз
әрекетiнiң барысын қадағалап, бақылап отыруы.
Психолоиялық зерттеулерге қарағанда, жеткiншектердiң дербестiгi,
өздiгiнен түрлi әрекет, жұмыстар жасауға деген құштарлығы, ынтасы
артады.
Олар оқу материалдарын сабақта түгелдей мұғалiмнiң айтқанын
дайын түрде қабылдауға қанағаттанбайды, керiсiнше, мысалдарды
талдауға, тұжырымдар жасауға, лабораториялық және практикалық
жұмыстарды өздiгiнен орындауға қызығады, мектептен тыс үйде қосымша
есептер шығаруды, түрлi жаңа информациялар жолын iздейдi. Бiрақ
бастауыш сынып оқушылары әлi өздiгiнен жұмыс iстеудiң тиiмдi
тәсiлдерiн бiле бермейдi және толық меңгермеген. Мысалы: 12-15
жастағы оқушыларда оқу материалына өздiгiнен зейiн қойып, оның
мазмұнын терең талдауға, негiзгi мәселенi есте қалдыруға, алдын ала
жоспарлауға, жұмыс барысын бақылап, жiберген қателердi дер кезiнде
түзетуге байланысты дағдылардың болмайтыны анықталған.
Бұл жағдай, әрине, мұғалiмнiң қызметiн ауырлатады, одан
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыруға баса көңiл аударып, оны
жүйелi түрде басқарып отыруды талап етедi. Егер оқушы өздiгiнен
жұмыс iстеуге үйренбесе, оның оқуы жемiстi болмайды, ол жиi
сәтсiздiкке ұшырайды, басқалардан гөрi оқуда артта қала бередi.
Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген ынтасы төмендейдi, соның
салдарынан ол үлгермеушiлер қатарына қосыларды. Бұдан шығатын
қорытынды; оқушылардың мектепке көзқарасы, оқуға деген мотивтерi мен
қызығулары олардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу дағдыларын меңгеруiне
тығыз байланысты болатындығы. Сондықтан мұғалiмнiң негiзгi
мiндеттерiнiң бiрi-оқушыларды оқу үрдiсiнде өздiгiнен iстейтiн түрлi
жұмыс дағдыларына үйрету.
Мұғалiмнiң тағы бiр ескеретiн мәселесi-бастауыш сынып
оқушыларының психологиясында өзiн-өзi, бiрiн-бiрi бағалау қасиетi
ерекше орын алады. Оқушылардың дербестiгiн арттыруда олардың оқу
жұмысына байланысты табыстары мен кемшiлiктерiн өздерiне дұрыс
бағалауға үйретудiң маңызы өте зор.
Арнайы жүргiзiлетiн кейбiр психологиялық зерттеулер мынаны
көрсетедi: анкетке жауап берген жоғарғы сынып оқушыларының 50%
жуығы: әмұғалiмдер бiздiң бiлiмiмiздi дұрыс бағаламайды, көбiнесе,
шын дәрежесiнен төмен бағалайды,-деген, ал 10%-i: әАртық бағалайдыә
деген. Ал оқушылардың көпшiлiгi: “Бiздiң шамамыз бен бiлiмiмiздiң
сапасына және оқудағы табыстарымыз бен жетiстiктерiмiз туралы
дұрыстау, дәлiрек баға бере алатын мұғалiм де емес, өзiмiз”,- деп
жауап берген. Бiрақ оқушылардың мұғалiм мен басқалардың берген
бағасын мән-мағына жағынан өздерiнiкiнен гөрi жоғары санайтыны
байқалған. Олардың өзiн-өзi бағалауы, өзiн-өзi бақылауы, өзiн-өзi
тұзетуi, бiр-бiрiмен тығыз байланысты процестер. Сондықтан да
бастауыш сыныптан бастап оқушыларды өздiгiнен орындайтын жұмысқа
икемдеу қажет. Қазiргi заман талабы бастауыш мектептен, тiптi
бастауыш сыныптан бастап балалардың оқудағы дербестiгiн арттыруды
керек етедi. Осыған орай, оларды өз оқу жұмысының барысын өзi
дұрыс бағалай бiлуге үйретудiң тәрбиелiк маңызы зор. А.И.Липкина
және басқа зерттеушiлер арнайы жүргiзген эксперименттерiнде бастауыш
сынып оқушыларн оқу жұмысында өзiн-өзi дұрыс бағалауға үйретуге
болатындығына көз жеткiзгендiктерiн айтады. Мысалы: бiр жыл бойы
бастауыш сынып оқушылары (оның iшiнде бiрiншi сыныптағылар да бар)
сабақта және үйде орындаған тапсырмалардан мұғалiмге тексеруге
беруден бұрын, өздерi тексерiп, бағалайтын болған. Мұғалiм
жұмыстарды тексерiп, кейiн оқушылармен бiрге бағасы мен оқушылардың
берген бағасының сәйкес келу-келмеу себептерiн талдап отырған.
алғашқы кездерде оқушылардың бағасы мұғалiмнiң бағасына сәйкес
келеген: бiрiншi сыныпта мұндай оқушылар 6%, екiншi сыныпта – 34%,
үшiншi сыныпта – 28% болған. Оқушылардың өзiне-өзi берген бағалары,
мұғалiмнiң қойған бағасына қарағанда, жоғары болған.
Ал жыл аяғында өзiн-өзi дұрыс бағалай алмайтындардың саны
азайған – бiрiншi сыныпта – 18%, екiншi сыныпта – 14%, үшiншi класта-
8% ғана болған. Оқушылардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу әрекетi
бiрден қалыптаспайды. Ол-өте күрделi процесс болғандықтан, жай,
қарапайым сатыдан жоғары, күрделi сатыға қарай дамиды. Оның
қалыптасуына алдымен сыртқы факторлар әсер етедi: оқытудың маңызы
мен мiндеттерi, оның әдiстерi, мұғалiмнiң талаптары т.б.
Содан бiрте-бiрте оқушының белсендi таным әрекетiне
байланысты өздiгiнен жұмыс iстеу (оның қажетiне айналады (өздiгiнен
бiлiм алу, өзiн-өзi басқару, бақылау, бағалау сияқты әрекет
дәрежесiне көтерiледi).
Оқушы, ең алдымен, мұғалiмнiң берген үлгiсiне қарай елiктеу
негiзiнде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұнын жасау әдiстерiнiң бәрiн мғалiмнiң өзi айтып бередi, ал
оқушы тек орындаушы ретiнде жұмыс iстейдi. Ал егер мұғалiм оқушыға
бәрiн өзi айтпай, бұрын алған бiлiмдерiн қолдануға лайықты жаңа
жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өздiгiнен iзденiп, жаңа
мiндеттердi шешуге тырысады. Бұндай жағдайда оның дербестiгi,
өздiгiнен iстейтiн әрекетi арта түседi.
Бұдан шығатын методикалық қорытынды: мұғалiм оқушылардың
өзiндiк жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздiгiнен жұмыс iстеуге
дайындайтын жаттығулардан бастап, кейiн мұғалiмнiң көмегiмен
жасайтын жартылай дербес, ең соңында өздiгiнен жасайтын жартылай
жұмыстарға үйретуi қажет.
Осыған орай, К.Э.Циолковскийдiң өзi туралы айтқан мына
сөздерiн еске алған жөн. әАдымен,-дейдi ол,-мен өзiм үшiн бұрын
белгiлi болған жаңалықтарды ашатынмын, содан кейiн онша белгiлi
емес жаңалықтарды ашатынмын, ең соңында-мүлдем белгiсiз жаңалықтарды
ашатынмынә.
Мұғалiм мен оқушының атқаратын қызметiне қарай оқушылардың
өзiндiк жұмысының негiздерiн мынадай таблицамен көрсетуге болады.
Мұғалiмнiң басқару функциясы Оқушылардың өзiн-өзi басқаруы
Тапсырманы анықтап беру. ... Жұмыстың нақты мақсат-мiндеттерiн
Әрекеттiң мотивтерi. Жұмысты орындауаңғару.
туралы методикалық нұсқаулар Жұмыстың мәнi мен пайдасын ұғыну,
Жұмыс барысына бақылау жүргiзу оған қызығу.
Оқушылар әрекетiне, оның жеке Жұмысты орындаудың жоспарын жасау.
амал-тәсiлдерiне түзетулер жасау. Өзiн-өзi бақылау.
Жұмысты тексеру, оның нәтижесiн Өз жұмысының қателiктерiн табу, оны
талдау, бағалау түзету.
Өзiн-өзi тексеру, өзiн-өзi басқару
Өзiндiк жұмыс үрдiсiнде мұғалiм мен оқушылардың бiрлесiп
жасайтын әрекеттерiн толығырақ қарастыратын болсақ: мұғалiм
оқушыларға шамалары келетiндей тапсырмалар ұсынады, онда мыналар
көрсетiледi: жұмыстың мақсаты, оны бөлiмдерi бойынша орындау ретi,
алынған нәтижелердi, өздерiнiң тексеру тәсiлi (Өзiн-өзi бақылау),
мұғалiм тексеру үшiн, алынған нәтижелердi әзiрлеу, реттеу тәсiлдерi,
жұмысты орындау мерзiмi.
Мұғалiм тапсырманың дұрыс орындалғанын, оқушылардың оның
мазмұны мен нәтижесiн қаншалықты түсiнiп, меңгергенiн анықтайды;
демек, мұғалiм бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да, оқушылардың
өзiндiк жұмысын тексерушi де мұғалiм тапсырма арқылы олардың
қабiлетiн жоспарлайды, оны бiр мақсатқа бағыттап, сапасын
айқындайды. Осыдан келiп оқушылар тапсырма алады, меңгерген бiлiм
қорына сүйене отырып, оның мақсаты мен орындау тәсiлдерiн
ойластырады, ең маңыздысы, жұмысты өздiгiнен орындау барысында
алынуға тиiстi нәтижелердi өздерi программалайды. Содан соң iстелген
жұмыстың дұрыстығын үнемi тексере отырып, тапсырманы бөлiмдерi
бойынша орындайды, алынған нәтижелерiн реттеп әзiрлейдi (өзiн-өзi
бақылау) және оларды (жазу жұмысы, цифрлар, сызулар, суреттер,
модельдер т.б.) тексеру үшiн мұғалiмге тапсырылады. Осы жұмыстарды
бастауыш сыныптан бастап жүргiзiлсе, оқушылардың бiлiмдiлiк маңызы
арта түседi.
Оқушылардың оқу әрекетiнiң жемiстi болуы-оқу жұмысының
тәсiлдерiн меңгеруге байланысты.
Психологтар Кабанова-Меллер т.б. оқу жұмысының негiзгi
тәсiлдерiн екi топқа бөледi.
1. Оқушының жалпы оқу жұмысын арттыруға, ұйымдастыруға
байланысты қолданылатын тәсiлдерi жоспарлау, уақытты дұрыс
пайдалану, оқу мен тынығу режимiн ұйымдастыра бiлу, өз
жұмысын бақылау т.б.
2. Оқушының оқуына тiкелей байланысты қолданылатын тәсiлдерi:
жаңа бiлiм мен дағдыларды меңгеру және өздiгiнен жұмыс
iстеу.
Осылардың iшiнде ерекше орын алатыны – оқу материалы жан-жақты
жұмыс iстей бiлу дағдысы, материалдық мазмұнын талдау, одан ең
негiзгi мәселенi екiншi бiр мәселеден айыра бiлу, оларды салыстыру,
топтастыру, жүйелеу, схемалар, графиктер қолдана бiлу тәсiлдерi.
Оқушының мұндай тәсiлдердi меңгеруi оны жан-жақты дамытады, оқуға
деген көзқарасын өзгертедi. Ол тек дайын бiлiмдi қабылдаушы пассив
жан емес, оқу әрекетiнiң субъектiсi болып саналады.
Өзiндiк әрекеттiң өте маңызды психологиялық ерекшелiгi ол
оқушыларды алда тұрған жұмысқа жағымды мативтер, қызығулар туғызады.
Психологиялық арнайы зерттеулерге қарағанда, оқушылардың оқу
жұмысының сапасын арттыру үшiн оларда мынадай мотивтердi
қалыптастыру қажет: жеке оқу пәндерiне берiлетiн ең негiзгi
заңдылықтарға, оларды анықтау жолдарына қызығу, оқу жұмысын
бiрлесiп, коллективтi түрде жасауға, жұмыстың н„тижесiн қоғамдық
пайдалы iстерде (еңбекте, өздiгiнен бiлiм алуда, басқалармен
қатынаста т.б.) қолдануға қызығу. Осындай тау сияқты жалпы
дербестiк қасиет артады. Мысалы: оқушылардың сабақта оқу жұмысының
бiр кезеңiнен екiншiсiне (оқу мiндетiн анықтаудан жұмысты орындау
мен өзiн-өзi бақылау тәсiлдерiне) өздiгiнен ауысуы; өз жұмысының
тәсiлдерiн басқалардың жұмыс тәсiлдерiмен үйлестiру; бiр жұмыстың
қорытындысы екiншi жұмысты орындаудың құралы ретiнде пайдалана
бiлуi. Оқушыларды өздiгiнен жұмыс iстеуге дағдыландыру, оқуға
қызықтырудың өте қуатты мотивi болып табылады. Сондықтан осы
мәселеге тоқталайын.
2.2. Математика сабағындағы өзiндiк жұмыстың тәрбиелiк мәнi
Өзгерiске, жаңалыққа толы бүгiнгi заман мұғалiмге сегiз
қырлы, бiр сырлы ерен қасиет иесi болуы керек. Ұстаз алдында
отырған бiрi шапшаң, бiрi баяу, ендi бiреулерi төмен қабылдайтын
зейiнi, қабiлетi, қабылдауы, есте сақтауы әрқилы шәкiрттердiң
жүрегiне жол тауып, олардың шығармашылық қабiлетiн дамыту күрделi
құрылым екенi даусыз.
Шәкiрттерге әсер ету жолдары түрлiше жүзеге асады. Тәрбиелi
мұғалiм iзденiстi әр баланың жан-дүниесiне үңiлуден бастайды.
әрбiр шәкiрттiң жан-дүниесiнiң есiгiн ашатын кiлтiн қолға түсiру,
сезiмпаздық, шығармашылық қабiлетiн байқап, оқытып жүрген
шәкiрттерiнiң өзiндiк ерекшелiктерiн жете зерттеп, бiлген соң, әдiс-
тәсілдердi солардың қабылдау деңгейiне қарай iрiктеп, талдап
қолданады.
Көрнектi педагог В.А.Сухомлинский: Сабақ жасөспiрiмдердiң
интеллектуалды өмiрiне құрылған сабақ болып қалмас үшiн, ол қызықты
болуы керек. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспiрiмдер үшiн
рухани өмiрдiң тiлеген ошағына, мұғалiм осы ошақтың құрметтi
иесiмен сақтаушысына, кiтап-мәдениеттi баға жетпес қазынасына
айналады - деп айтқан екен.
Сол сияқты өзiндiк жұмысты ұйымдастырудағы математика
пәнiнiң маңызы күштi. Өзiндiк жұмыс оқушылардың оқу-танымдық iс-
әрекетi формаларының бiрi болып табылады. Сондықтан бұл жұмыстардың
тиiмдiлiгi мұғалiмнiң осы iс-әрекеттi дұрыс жоспарлау бiлiктiлiгiне
байланысты болады. Математика сабағында белсендi оқу танымдық iс-
әрекет оқушылардың ой-еңбегi мен практикалық әрекетiнiң қызметiн
болжайды. Яғни бiлiм-бiлiк тек белгiлi бiр оқу әрекеттерiн
орындаған кезде ғана толық әрi саналы меңгерiледi және де бұл
әрекеттердi оқушының өз бетiнше орындағаны дұрыс. Өзiндiк жұмысты
математика пәнiнде қолдану арқылы өз бетiнше iзденудi, оқушылардың
өздiк жұмысын ұтымды ұйымдастыра алатын, керек кезiнде проблемалық
жағдайлар туғызып, олардың назарын басты проблемаларды оқу
процесiнде жақсы нәтижеге жететiндiгiн көруге болады.
Қазiргi кезде сабақты дұрыс жүргiзуге қойылатын негiзгi
талап-оқушылардың белсендi iс-әрекеттiк сезiмiн оята отырып, оларды
басқара бiлу. Ол бiрiншiден, тек дайын ақпараттар, деректер,
заңдар, ережелер берiп қана қоймай, оқушыларды өз бетiнше
iздендiретiн, одан жаңа ақпарат алатындай оқу материалын берудiң
құрылымын қайта құруды талап етедi. Екiншiден, оқушылардың iс-
әрекетiне деген мұғалiмнiң көзқарасын өзгертудi талап етедi. Мұғалiм
оқушылар шығармашылдық белсендiлiк танытатындай, оқыту процесiн
ұйымдастырушы және басқарушы болуы қажет. Ол оқытудың әр кезеңiнде:
үй жұмысын тексерген кезде, оқушылардың жаңа бiлiмдi меңгеруге
дайындығы кезiнде, жаңа бiлiмдi енгiзгенде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудiң көкейтестiлiгi:
Қазiргi кезеңде елiмiздегi ғылыми-техникалық жаңару мен
даму, қоғам өмiрiнiң барлық салаларындағы өзгерiстер адамның
интелектуалдық күш-жiгерiн, саналы әрекетi мен iзденiмпаздылығын,
танымдық ой-өрiсiнiң белсендiлiгi мен iс-әрекетiн шығармашылық
сипатта жкзеге асыруды талап етедi. Демек, жастарды еңбектiң қай
саласында да, бiлiм алуда да тек мәлiмет жиынтығын меңгерумен
шектелмей, бастауыш сынып оқушыларына математика сабағында өзiндiк
iс-әрекетiн тиiмдi ұйымдастыра отырып, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын оқушы етiп даярлау қажет болып отыр.
Әр ғылымның барлық саласында болмысын бiлiм мазмұны мен
көлемi қауырт өсiп отырған қазiргi ғылыми-техникалық прогресс
кезiнде бұл мiндеттердiң жүзеге асуы бастауыш сынып мектептерiндегi
оқыту үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк оқу жұмыстарын оңтайлы
ұйымдастыруға тiкелей байланысты. Осыдан келiп, оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастырудың тиiмдi „дiстерi мен т„сiлдерiн, оқыту
түрлерiн, нысандарын iздестiру өзектi сипатқа ие болады. Демек,
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын арнайы ұйымдастыру-оқу үрдiсiн
жетiлдiрудiң негiзгi шарты болып табылады. қазiргi заман талабына
сай бастауыш сыныпты бiтiрген оқушы, орта сыныпқа барған кезде
өзiндiк iс-әрекетiн жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра
бiлуi тиiс.
Сапалы бiлiм, саналы тәрбие алған жастарымыз егемендi
елiмiздiң ертеңiн баянды етiп, қоғамымыздың әлеуметтiк-экономикалық,
рухани адамгершiлiк тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
бастауыш сыныптан берiлген бiлiм мен iс-әрекет тәсiлдерiн бағалау
өлшемдерiн қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәрбие тағылымдарын игерiп
қана қоймай, оны әрi қарай өзiнiң белседi, мақсатты iс-әрекетiмен
сабақтастыру үшiн күнделiктi оқу үрдiсiнде бағдар алып отырғанда
ғана нәтижеге қол жеткiзе алады.
Оқу үрдiсiн жетiлдiру және шәкiрттiң жеке тұлғасын
қалыптастыру мәселесiне байланысты көптеген ғылым педагогтардың
еңбектерi арналған Я.А.Коменский, Ю.К.Бабанский, В.А.Сластин,
М.Жұмабаев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Г.Қазмағамбетов т.б. [1; 2;
3; 4; 5; 6; 7]
Оқу үрдiсiнде оқу-танымдық iс-әрекеттi белсендiру, танымдық
iзденiмпаздық, танымдық дербестiктi дамыту мәселелерi бойынша
С.С.Смаиловтың, А.Е.Әбiлқасымовтың, Р.С.Омаровтың, Т.И.Шашованың,
Т.С.Сабыровтың, т.б. зерттеулерi бар [8; 9; 10; 11; 12; 13]
Жеке тұлғаның адамгершiлiк дамуы мен ұлттық мәдениетiнiң
қалыптасуын Қ.Бөлеев, С.Аязақбаева, Р.К.Төлеубекова, Т.А.Тойлыбаев,
т.б. зерттеген [14; 15; 16; 17]
Бастауыш мектепте мұғалiмнiң кәсiби-әдiстемелiк даярлығын
жетiлдiру туралы М.Құдайқұловтың, Н.Д.Хамельдiң, С.С.Смаиловтың,
В.А.Якуниннiң, С.И.Архангельскийдiң, В.П.Беспальконың, А.А.Вербицкийдiң
т.б. [18; 19; 20; 21; 22; 23; 24] зерттеулерiде оқу танымдық
әрекеттi
Арттыруға әсер ететiн оқу үрдiсiнiң кейбiр факторлары мен
құралдары, әдiстерi туралы ой-пiкiрлер айтылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының, өзiндiк iс-әрекет дағдыларын
қалыптастырудағы оқу тапсырмалары жүйесiнiң орны мен маңызы.
О.Салимбаевтың басылым көрген бiрнеше ғылыми еңбектерiнде жан-жақты
ашылып көрсетiлген [25; 26; 27; 28; 29]
Қазақ халқының ғұлама ойшылы А.Құнанбаевтың тәрбие туралы
идеяларын педагогика практикасында пайдалану мүмкiндiктерiн зерттеген
Г.И.Туретаевтың еңбектерiнiң ерекше мәндi екенiн атап айтқан жөн.
Бүгiнгi таңда елiмiздiң әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне енуге
бағытталған талпыныстары бiлiм беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдiсiн
жетiлдiру, әсiресе шәкiрттiң өзiндiк жұмысын, дербестiгi мен
iзденiмпаздылығын дамытатын оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерi мен түрлерiн
iздестiруге аса мән берiп отыр.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы
ғылыми еңбектерге, оқу әдiстемелiк құралдарға жасаған талдау. Қазiргi
кезеңде бұл мәселенiң ана тiлiндегi ғылыми әдебиеттерде жеткiлiксiз
қарастырылуы, өзiндiк iс-әрекетiнiң анықтамалық, ғылыми негiздемесiн
жасауда, оқу үрдiсiнде бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру деңгейi мен қазiргi талаптар жүйесi
арасындағы қайшылықтардың болуы
диплом жұмысы тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларына
математика пәнiнде өзiндiк жұмыстарды ұйымдастыру” деп таңдауға
негiз болды.
Зерттеудiң мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының
математика пәнiнде өзiндiк жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық
тұрғыдан негiздеу және оның қазiргi кезеңдегi әдiстемесiн жасау.
Зерттеу пәнi: Оқу үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Оқу үрдiсiнде оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру
проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру ж„не оны қазiргi
кезеңде жетiлдiрудiң перспективалық бағдарын айқындау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыру
процесiнiң моделiн құру.
3. Бастауыш мектептерде оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйыдастырудың
нақты әдiстемесiн жасау.
4. Бастауыш сынып оқушыларының жұмысын ұйымдастыру әдiстемесiнiң
тиiмдiлiгiн тәжiрибе жүзiнде тексеру.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу мәселесi бойынша философиялық психологиялық,
педагогикалық және әдiстемелiк әдеби талдау жасау, мектептердегi
оқыту процесiн бақылау, озат тәжiрибелердi меңгеру, сараптау,
тәжiрибелiк жұмыстардың мәлiметтерiн сандық жағынан сараптап
қорытындылау.
I. Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнде өзiндiк жұмысты
ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының өзiндiк iс-әрекетiн
ұйымдастыру.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен,
педагогикалық технология деген ұғымды түсiндiру керек. Оқыту, бiлiм
беру тәжiрибесi педагогикалық үрдiстiң сапасы үнемi арттырып отыруды
талап етедi. Осыған байланысты ғылым мен тәжiрибеде педагогикалық
үрдiстiң сапасын көтерудiң бай тәжiрибесi жинақталған. Солардың бiрi-
педагогикалық үрдiстi технологияландыру.
Оқытудың технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға
қойған мақсатқа жетудiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн оқытудың
әдiс, құрал және түрлерiнiң жүйесi арқылы оқыту мазмұнын жүзеге
асыру жолы. Сөйтiп, оқыту технологиясында мазмұн, әдiс және
құралдардың дара байланысы мен себептiлiгi жатыр, ал қажеттi
мазмұнды, тиiмдi әдiстер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық мiндетке сәйкес iрiктей бiлу мұғалiмнiң педагогикалық
шеберлiгiне байланысты.
Қазiргi заманғы оқыту технологиялары педагогикалық және
психологиялық iлiмдер негiзiнде жасалынған дамытушы, жеке бағдарлы
мақсатты технология болып табылады.
Педагогикалық технология-оқушылардың жеке басын дамыту мен
бiлiм беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтiң, iс-
әрекеттiң жүйелi дамып отыратын жобасы.
Сабақта оқытудың әр түрлi технологиясын қолдануға болады.
Әсiресе, оқытудың компьютерлiк технологиясын, программалап оқыту
технологиясын, дамыта оқыту технологиясын қолдану пайдалы екенiн
тәжiрибе көрсетiп отыр.
Дамыта оқыту технологиясы жеке тұлғаның барлық сапалары
тұтас сәйкестiкте дамытуға бағытталған жүйе. Оның нәтижесiнде әр
оқушының өзiн-өзi өзгертушi субъект дәрежесiне көтерiлуi көзделiп,
соған лайықты жағдайлар жасалады.
Осыған орай оқушылардың өзiндiк жұмысын ұйымдастырудың маңызы
өте зор. Өйткенi, сол арқылы оқушылардың iс-әрекетiнiң дербестiгi
артады.
Бұл туралы А.Байтұрсыновтың пiкiрi бойынша, бала бiлiмдi
тәжiрибе арқылы өздiгiнен алуы керек. Мұғалiмнiң қызметi-оның
бiлiмiнiң, шеберлiгiнiң ұзақ жолды қысқарту үшiн, ол жолдан балалар
қиналмай оңай өту үшiн, балаға жұмысты кешiктiрмей, кезiнде берiп
отыру үшiн, балаға жұмысты әлiне қарай шағындап беру мен бетiн
белгiлеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек.
Бастауыш мектеп-бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты
жүретiн, ерекше құнды, қайталанбас кезеңi. Сондықтан да, бастауыш
бiлiм үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы, қиын да, қадiрлi
жұмыс. Бастауыш мектепте балаға белгiлi бiр бiлiм ғана берiп
қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс
көзқараста болу, жағдайларды обьективтi түрде бақылап, талдау
жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра бiлуге, д„лелдеуге,
сөйлеу мәдениетiне үйретедi. Дамыта оқытудың да басты мақсаты –
баланы оқыта отырып, жалпы дамыту.
Әрине, бастауыш сынып оқушысының зейiнi тұрақсыз,
импульсивтi, қабылдау мүмкiндiктерi де әр түрлi болады. Дегенмен әр
баланың бiр нәрсеге бейiмi болдады..
Бейiмдiлiк-оянып келе жатқан қабiлеттiң алғашқы белгiсi.
Баланың жасырып, тiптi тым тереңде жатқан қабiлеттерiнiң көрiнуiне
мүмкiндiк жасау тек оқыту үрдiсi кезiнде үлкендердiң басшылығымен
жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейiмi жоқ, қабiлетсiз адам
болмайды деп дәлелдейдi.
Сол себептi, балалардың қабiлетiн кеңiнен өрiстете дамытуға
тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн дамытуға әр түрлi әдiс-тәсiлдердi қолдануға
болады.
Баланы оқу-тәрбие үрдiсi негiзiнде дамыту мәселесi-бұл
көп жылдар бойы көптеген ғалым-психологтардың, педагогтардың басты
мәселесi. Көптеген ғалым-психологтардың тәжiрибесiне сүйенсек, оқу-
тәрбие үрдiсi негiзiнде дамыту мәселесiнде басты рольдi ең алдымен,
оқушының өз бетiмен әрекетi, белсендiлiгi атқарады.
Себебi, сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалiмнiң
бiлiмi, тәжiрибелiк шеберлiгi мол болсын, бiрақ бала тарапынан
өзiндiк белсендiлiк, әрекет болмаса жұмыстың нәтижесi, сапалы
орындалуы мүмкiн емес.
Қазiргi кезде Қазақстан мектептерiнде педагогикалық
үрдiстiң сапасын көтерудiң бай тәжiрибесi жинақталып келедi.
Солардың бiрi-педагогикалық үрдiсте оқушылардың логикалық ойлау
қабiлеттерiн дамытуда өзiндiк жұмыс түрлерiн ұйымдастыру.
Қазiргi жаңа буын оқулықтары, оқытудың жаңа әдiстерi
оқушының өз бетiмен бiлiм алып дамуына мән беруде. Мұның өзi жас
ерекшелiктерi, қабiлеттерi әр түрлi деңгейдегi оқушының өз бетiмен
жұмыс жасап, өз мүмкiндiгiн анықтауға жол ашуда.
Бүгiнгi жалпы бiлiм беретiн мектеп қоғамының алға
қойған көкейтестi мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн баланың табиғи
мүмкiндiктерiн, қабiлетiн дамытып, дүниежүзiлiк деңгейдегi жоғары
мәдениет пен қажеттi бiлiм қорын жинақтаған, өз алдына жауапты
шешiмдер қабылдай алатын, әр iстi белсендi шығармашылық әрекет
жасайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуiмiз керек.
Адамның қандай да болмасын әрекетi белгiлi
қажеттiлiктерден (материалдық, рухани т.б.) туады. Осы қажеттердi
өтеу немесе қанағаттандыру үшiн адам белсендi әрекет жасауы тиiс.
Оқушылардың таным әрекетi бiлiм алу қажетiмен ұштасып жатады.
Осыған орай, олардың дербестiктi, ең алдымен белсендiлiкке
байланысты, ал белсендiлiк дербестiктi керек етедi ж„не оқушының
өздiгiнен iстейтiн әрекетi оның белсендiлiгiн арттырады. Бұл екi
термин өзара ұқсас болғанымен, олардың мазмұнында айырмашылық бар.
қысқаша айтқанда, бұлар бiр мағынадағы ұғымдар емес. Белсендiлiк,
дербестiкке қарағанда, мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсендiлiгi дегенiмiз-оқуға қажеттi
бiлiм мен дағдыны меңгеру және оларды өмiрде, практикада пайдалана
бiлуге үйренуге оқушының iстейтiн саналы әрекетi. Мысалы: мұғалiмнiң
баяндап тұрған материалын түсiну үшiн, оқушының оны зейiн қойып
тыңдауы; ал одан
алған бiлiмiн кеңейтiп, толықтыру үшiн, өздiгiнен кiтап оқуы,
бақылауы, тәжiрибе жасауы, жазу-сызу сияқты жұмыстар iстеуi керек.
Өйткенi өтiлген материалды саналы қайталау да, жаңадан бiлiм алу
да, оның жолдарымен дағдыларына үйрену де белсендiлiксiз мүмкiн
емес. Яғни оқушының белсендiлiгi ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау
эксперимент жүргiзу жұмыстарында, бiр сөзбен айтқанда, оқу
процесiнiң барлық кезеңiнде қажет.
Оқыту үрдiсiнде оқушының белсендiлiгiн, негiзiнен, екi
түрлi сипатта болады: сыртқы және iшкi белсендiлiк.
Сыртқы белсендiлiк дегенiмiз-оқушы әрекетiнiң сыртқы
көрiнiстерi (белсендi қимыл-қозғалыстары, практикалық әркеттерi,
мұғалiмге зейiн қойып қарауы, мимикасы т.б.). Бiрақ ол осы кезде
ол басқа нәрсенi ойлап отыруы да мүмкiн.
Оқушының iшкi белсендiлiгiне оның белсендi түрде ойлау
әрекетi жатады. Белсендiлiк жеке басқа тән, маңызды бiр қасиет
болып табылады. Бұл қасиетсiз адамның қандай да болсын жұмысы
нәтижелi болуы мүмкiн емес.
Оқушы белсендiлiгi қандай да болғанда да оқушының ой
дербестiлiгiне сүйенедi. Оқыту үрдiсiнде оқушылардың белсендiлiгiн
арттыру принципiн жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалiм сабақтың
барлық кезеңiнде олардың ой дербестiгiн дамытуға тырысады. Оқушыда
белсендiлiк бiр қалыпта болмайды, оның қарапайым (елiктеушiлiкке,
жай қайталауға, бiреудiң айтқанын бұлжытпай орындауға негiзделген
белсендiлiк) түрлерi болады. Ал күрделi творчестволық т.б.
белсендiлiк оқушының жоғары саналылығы мен дербестiгiн керек етедi.
Оқушыларда жас ерекшелiктерiне және психикалық даму
дәрежесiне қарай белсендiлiктiң бiрнеше түрi қалыптасып дамиды:
қимыл және сөйлеу, ойын және оқу, өзiн-өзi тәрбиелеу т.б.
белсендiлiктерi.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды:
Оқушылардың өзiндiк жұмысы оқыту әдiсi де, оқыту принципi
де емес, ол-оқушының оқу әрекетiнiң күрделi бiр түрi немесе оқу
жұмыстарының арнайы бiр формасы болып табылады.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар: мұғалiмнiң
нақты тапсырмалар беруi, жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын
белгiлеуi, мұғалiмнiң басқаруымен оқушылардың дербестiлiгiнiң мөлшерi,
олардың жұмысты өз еркiмен және қалауымен iстеуi, оған әсер
ететiн мотивтер т.б.
Осыған орай, оқушылардың өзiндiк жұмысын арнайы бөлiнген
уақыт iшiнде мұғалiмнiң тапсыруымен, бiрақ тiкелей көмегiнсiз
орындалатын жұмыс деп айту жеткiлiксiз. Мұндай анықтамада оны
ұйымдастырудың негiзгi белгiлерi көрсетiлмеген. Өзiндiк жұмысты
мұғалiмнiң дұрыс басқара бiлу және оқушылардың дербестiк әрекетiнiң
дәрежесi артып отыруы-осы жұмысты ұйымдастырудың негiзгi белгiлерi
болып табылады.
1.2. Математика сабағында оқушыларды өз бетiмен жұмыс жасауға
дағдыландыру.
Бүгiнгi таңда ғылым мен техника қарқындап өсiп отырған
шақта мектеп бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық
жетiстiктерiн енгiзу мүмкiн емес. Осы себептен де мектеп ертеңгi
бiлiмнiң негiзiн қалап алуына мүмкiндiк жасаулары тиiс. Сапалы оқыту
және өздiгiнен оқып бiлiм алуға баулу негiзiнде ғана оқушылардан
парасатты азамат тәрбиелеп шығуға болады. Осыған орай, мектеп
бiтiрушi әр бiр оқушы ғылым негiздерiнiң жаңалықтарымен хабардар
болып, кейiн сол алған бiлiмi мен iскерлiгiн одан әрi дамытуға
тиiс. Бұл-өскелең өмiр талабы.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде оқу тәрбие жұмысын жақсарту
және бiлiм мазмұнын жаңарту жайлы Қазақстан Республикасы Бiлiм
министрлiгi мен Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан Бiлiм академиясы
жасаған тұжырымдамаларының маңызы өте зор. Мектептiң бастауыш
сатысындағы бiлiм мазмұны тұжырымдамасында былай деп жазылған:
Бiлiм мазмұнын жаңартудың ғылыми негiзiнде бастауыш сынып
оқушысын белгiлi бiр қажеттi бiлiктер мен дағдылардың иесi, оқу
әркетiнiң субъектiсi, әр түрлi мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетiн автор және жас ерекшелiгiне сәйкес өз
жасын қалыптастыруға күш жұмсап, еңбектенетiн бала деп қарастыратын,
осыған орай, көп қырлы бiлiм тәрбие мазмұнын анықтап құруға
көмектесетiн қазiргi заманға дамыта отырып оқыту идеясы алынады.
Мiне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты бiлiмдi, жоғары
мәдениеттi, жұмысты шығармашылықпен iстей бiлетiн жеке адам қажет.
Ондай адамды орта мектеп және ЖОО-ы дайындайды.
Жаңартылған бiлiм мазмұны оқушының шығармашылық қабiлетiн
дамытуға, iскерлiгiн өздiгiнен iздену бiлiктерiн қалыптастырып
жетiлдiруге қажеттi әрекет түрлерiн меңгеруiне мүмкiндiк беретiндей
компоненттi құрамда құрылған.
Соңғы жылдары дидактика төңiрегiндегi оқушылардың танымдық
белсендiлiк әркетiн және оқыту үрдiсiнде өзiндiк жұмыстарды жан-
жақты арттыру мәселесi қолға алынды.
Озат мұғалiмдердiң пiкiрiнше: сабақ үстiнде оқушылар
мүмкiндiгiнше оқушылар өздiгiнен жұмыс жүргiзiп, мұғалiм бұл
жұмыстың үстiнен басқарып, оны орындауға тапсырманы алдын-ала
даярлап отыру керек.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде көкейтестi мәселелердiң
бiрi-оқыту үрдiсiнде оқушылардың өздiгiнен жұмыс жүргiзу әрекеттерiн
жетiлдiру болып отыр. Осы әрекеттер ұйымдастырудың әдiстерi қандай,
оқушыларды бiлiммен қаруландырудағы атқаратын рөлi, оқушылардың
өзiндiк жұмысында бiлiк пен дағдыны қалай қалыптастыру, танымдық
және шығармашылық қабiлетiн дамытуға қалай жетекшiлiк ету керек
деген ой пiкiрлер көптеген мұғалiмдердi қызықтырады.
Бұл мәселенiң кейбiр қырлары тамырын тереңге жiберiп көне
заманнан бастау алады. Сократтың өзi-ақ оқыту барысында
шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздылығын арнайы
басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-дi. Оқытудың күшейту құралы
ретiнде оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығы туралы пiкiр
Я.А.Коменскийдiң еңбектерiнде, содан соң И.Г.Песталоцций мен
А.Дистервегтiң еңбектерiнде тереңдетiледi. Н.Г.Чернышевский
еңбектерiнде оқу үрдiсiнде оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығына
арқа сүйеудiң маңыздылығы туралы көптеген пiкiрлер айтылады. әЕгер
бiздiң балаларымыз шын мәнiнде бiлiмдi адам болғысы келсе,-деп
жазды ол,-өз бетiнше iзденiп оқу арқылы бiлiм алуға тиiсә.
Психологиялық зерттеулердiң көрсетулерi бойынша өзiндiк
жұмыс, оқыту үрдiсiнiң жүйесiн құрылымы мен функцияларын, бiлiмдi
меңгерудiң кең мүмкiншiлiгiн дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларымен өзiндiк жұмысты ұйымдастыру
мәселесiн зерттей келе Б.Г.Ананьев, Д.Н.Богоявский, В.В.Давыдов,
Е.Н.Кабанова-Меллер, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин және т.б. педагогтар
мен психологтар оқушылардың өзiндiк жұмыстарының негiзгi ерекшелiк-
олардың ықыласы және өз еркiмен әрекет жасауына байланысты деп
санайды.
П.Ф.Каптерев енгiзген әпедагогикалық үрдiсә ұғымы
балаларды оқыту, тәрбиелеу, жетiлдiру, қалыптастыру, үйрету
үрдiстерiнiң мәнiн қамтиды. Бұл үрдiстердiң нақтылы практикада бiр-
бiрiмен тамырлас жататыны соншалық, бiр-бiрiнен ажыратып алу тым
қиын. Педагогикалық үрдiске жалпы сипаттама бере келiп, П.Ф.Каптерев
былай деп жазды: әпедагогикалық үрдiс өзiне тән негiзгi екi
белгiнi түйiстiредi, олар организмнiң өзiндiк дамуына жүйелi түрдегi
көмек және адамның жан-жақты жетiлуiә.
Балалардың оқу-әрекетi-күрделi, жан-жақты үрдiс, ал
балалардың барлық әрекетiн, рухани күштерiн керек етедi. Балалардың
танымдық әрекетi, оның қажеттерi мен қызығулары сезiм мен ерiк
сияқты, т.б. психологиялық үрдiстерiмен байланысты iске асырылып
отырады. Оқушылардың өздiгiнен жасайтын түрлi оқу жұмыстары
балалардың белсендiлiгiн арттырады және оқу мен ойлау әрекетiнiң
тиiмдi амал-тәсiлдерiн қалыптастырады, басқаша айтқанда, оқу
материалымен белсендi түрде жұмыс iстеуге үйретедi.
Өзiндiк жұмыс-балалардың шығармашылық әрекетi мен ынтасын
дамытуда зор әсер бiлдiредi, бiлiм, қайсарлық, табандылық,
батылдыққа тәрбиелеуде және қалыптастыруда, көздеген мақсатқа жетуге
және жеке тұлғаның сапалық қасиеттерiн жетiлдiруге зор мүмкiндiк
бередi.
Психо-педагогика ғылымында, өздiгiнен бiлiм алу,
оқушылардың ақыл-ойының дамуының жоғарғы көрсеткiшi деп
қарастырылады.
Оқушы бiлiмiнiң тиянақтылығының ең басты шарты –
материалдық ойланып меңгерiлуi болмақ. Егер жаңа сабақ мұғалiмнiң
баяндауы арқылы түсiндiрiлсе, оқушының бәрi естiгенi арқылы ойлана
ала ма? Әрине, оқушылардың бiр бөлiгi естуi бойынша-ақ ойланып,
тиiстi қорытындылар жасайды, бiрақ бәрi де солай етедi дей қою
қиын. Сондықтан – өзiндiк жұмыстың ең басты қажеттiлiгі – оқушыны
ойға жетелеуiнде, ойланта отырып, өзiндiк қадам жасатуына
байланысты. Оқушылардың өзiндiк қадамы, өзiндiк ойының қалыптасуы
оны шығармашылық жұмысқа жетелейдi.
Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бiтiредi, қиял бередi.
ғылым-бiлiмдi меңгерудi мақсаттандырады, өзiнiң барар жерiн, жеңер
қиындығын, шығар биiгiн айқын етедi. Оқушының бiлiм жүйелерiнiң
меңгерудегi сан алуан қадамдары бiрiгiп, бiртұтас дүниеге айналады.
Сонымен, оқушылардың өзiндiк жұмысы деген не?
Бұл туралы педагогтардың, психологтардың, әдiскерлердiң
көптеген еңбектерi бар. Ғылыми еңбектерде өзiндiк жұмыс мәселесi
жайлы бiржақты пiкiр жоқ. Кейбiр ғалымдар оны оқыту әдiсiнiң бiрi
деп есептейдi. Менiң ойымша, өзiндiк жұмыс ұғымына
П.И.Пидкасистыйдың берген анықтамасы оның мән-мағынасын толық ашады.
Ол былайша пiкiр айтты: әЕң қолайлы және практикада тексерiлген
сабақтың тиiмдiлiгiн, сабақ үстiнде оқушылардың белсендiлiгiн
арттырудың бiрден-бiр жолы оқу жұмысында өзiндiк жұмысты тиiстi
ұйымдастыру болып табылады. Сабақ үстiнде оқушылар өз
мүмкiндiктерiнше өздiгiнен еңбектену қажет, ал мұғалiм оқушылардың
өздiгiнен жұмыс iстеу барысын жетекшiлiкке алып, оны орындауға
тапсырма беру қажет. Оқу үрдiсiнде өзiндiк жұмыс деп, мұғалiмнiң
ұйымдастыруымен оқуышлардың белсендiлiк әрекетiн, белгiлi уақыт
iшiнде алға қойған дидактикалық мақсатты орындауға бағытталған;
бiлiмдi iзде, оны ұғыну, бекiту, бiлiк және дағдыны қалыптастыру
және дамыту, бiлiмдi жүйелеу және талдап қорытуды айтамыз.
Дидактикалық құбылыс сияқты өзiндiк жұмыс та өз алдына оқу
тапсырмасы, яғни оқушылардың орындауы қажет жұмыс, екiншiден тиiстi
әрекет түрi: ес, ойлау, шығармашылық қиялы оқушылардың оқу
тапсырмасын орындауда бұрын белгiсiз болған мүлде жаңа бiлiммен
қаруландырып, әрекет өрiсiнде алған бiлiмдерiн толықтыруды және
кеңейтудi көрсетедi. Демек өзiндiк жұмыс, ол оқытудың мынадай
құралы: әр нақтылы жағдайларда бiлiмдi меңгеру, нақтылы дидактикалық
мақсаттар мен мiндеттерге сәйкес келуi;
Оқушылардың психологиялық өздiгiнен бiлiм жүйесiн
толықтыруға, iскерлiктерiн ғылыми және қоғамдық жаңалықтар
төңiрегiнде жаңа танымдық мiндеттердi шешуге төселдiруге бейiмдеу;
педагогикалық жетекшiлiктiң басты құралы және оқу үрдiсiнде
оқушылардың танымдық iзденiмпаздылығы әрекетiн басқарушы болып
табылады.
Оқушылардың өзiндiк жұмысының маңызын толығырақ түсiну үшiн,
оның атқаратын негiзi мен мiндеттерiн атап өткен жөн болар.
1. Оқушылардың дербестiк қабiлетiн мейлiнше арттыру;
2. Олардың алған бiлiмiнiң саналылығы мен берiктiгiн қамтамасыз
ету.
3. Оқушыларда оқуға қажет бiлiктер мен дағдылар қалыптастыру.
4. Таным, ақыл-ой қабiлетiн дамыту т.б.
Мектепке алты жасар балалардың келуiне байланысты сабақтың
түрi, оқыту әдiстерi өзiндiк жұмыстың мазмұнына өзгерiстер енгiздi.
Жалпы бастауыш сыныпта аралас сабақтар өткiзiлетiн болса, қазiр
сабақтың дәстүрден тыс түрлерi көбiрек пайдаланылады. Мысалы: ойын
сабақ, ертегi-сабақ, бақылау, саяхат сабақтары. Оқытушының түсiндiру,
сұрақ-жауап әдiстерi қосылып алты жасарлардың психологиялық жас
ерекшелiктерiн ескерiп өзiндiк жұмыстың мазмұны, қойылатын талаптар
өзгерiп отыр. Зерттеу жұмыстарының нәтижесi бойынша жетi жасар
балалардың математика пәнiндегi өзiндiк жұмысына – 8 минут уақыт
берiлсе, ал алты жасарларға – 1,2 минутқа кемiту керек. Өз бетiмен
жұмысын оқытушының басшылығымен iстелетiн жұмыстар жиi ауысып тұру
керек. Әшекейленген суреттер, ойнау т.б. тапсырма өзгерiп тұру
керек. Оқушылардың жұмыс iстеу қабiлетiн сабақтың соңына дейiн
сақтау үшiн сергiту сәттерiн орынды өткiзу керек.
II Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнiнен өзiндiк жұмысты
ұйымдастырудың әдiстемелiк негiздерi
2.1. Математика сабағында өзiндiк жұмысты ұйымдастыру әдiстерi мен
оқушылардың бiлiмiн арттырудың жолдары.
Өзiндiк жұмыстар әр түрлi әдiстер арқылы iске асырылады,
мысалы: жаттығу, кiтаппен жұмыс iстеу, бақылау, есеп шығару,
эксперимент жүргiзу.
Әрбiр оқыту әдiсi оқушылардың өзiндiк жұмысын қамтиды,
оқыту әдiсiнiң мiндетi-оқушылардың дербестiгiн арттыру, өздiгiнен
жұмыс iстей бiлуге баулу. Өзiндiк жұмыстың өз алдына оқыту
принципi бола алмайтынының тағы бiр себебi оның өзi басқа
принциптерге тәуелдi. Сондықтан олардың өзiндiк жұмысы оқу
әрекетiнiң бiр түрi ғана.
Адамның қандай да болмасын әрекетi белгiлi қажеттерден
тұрады. Осы қажеттердi өтеу үшiн ғана адам белсендi әрекет жасауға
тиiс. Оқушылардың таным әрекетi бiлiм алу қажетiмен ұштасып
жатады. Осыған орай олардың дербестiгi ең алдымен белсендiлiкке
байланысты, ал белсендiлiк дербестiктi қажет етедi. Оқушылардың
өздiгiнен iстейтiн әрекетi оның белсендiлiгiн арттырады.
Оқу процесi – екi жақты процесс болғандықтан, оқушылардың
өзiндiк жұмысы мiндеттi түрде мұғалiмнiң басшылығын, сонымен жасйтын
әрекетiн де керек етедi. Осыған байланысты кейбiр педагогтар мен
психологтар Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин, В.Занков оқушылардың өзiндiк
жұмыстарының негiзгi ерекшелiгi-олардың ықыласы және өз еркiмен
әрекет жасауына байланысты деп санайды.
Оқушылардың өзiндiк жұмысына мұғалiмнiң тапсырмасы бойынша
олардың өздерi жоспар жасап, iстiң тәсiлiн анықтап, оның нәтижесiн
бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар оқушылардың
өзiндiк жұмысының жоғарғы формасына олардың өз еркiмен жаңа амал-
тәсiлдер қолданып жасайтын творчестволық жұмыстарын жатқызамыз.
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының түрлерi сан алуан. Оларды
топтастыру өте күрделi мәселе. Сондықтан оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын топтастыру үшiн бiрнеше шарттар мен белгiлерді ескеруiмiз
керек.
Оқытудың мақсат-мiндеттерiне және пәннiң мазмұнына, ғылым
мен оқыту әдiстерiнiң ерекшелiктерiне, оқушылардың дербестiгi мен
жалпы даму дәрежесiне, оқыту процесiндегi алатын орнына, оқушылардың
мiндеттi түрде немесе өз еркiмен iстейтiн жұмысына т.б.
белгiлерiне қарай өзiндiк жұмыстарын бiрнеше топқа бөлуге болады.
Оның жиi кездесетiн бiр тобы-сабақ мақсатына қарай
қолданылатын жұмыстың түрлерi.
а) жаңа бiлiмдi меңгеру (материалды жан-жақты талдау,
мұғалiмнiң ауызша баяндауының жоспарын, конспектiсiн жасау т.б.
тәсiлдерге үйрету)
ә) жаңа бiлiмдi бекiту (түрлi жаттығулар, есеп шығару
т.б. (түрлi жазбаша, графикалық, практикалық т.б. жұмыстар)).
Оқушылардың өзiндiк жұмысы бiлiк пен дағды қалыптастырудың
тиiмдi жолы болғандықтан, В.А.Сухомлинский оқушылар оқуға қажеттi
бiлiм дағдылар жүйесiн меңгеру қажет дейдi. Оның пiкiрiнше,
мектепте он жыл жемiстi оқу үшiн оқушы мiндеттi түрде мынадай
бiлiктер мен дағдыларға ие болуы тиiс:
1. Сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай бiлу;
2. Ойлай бiлу: нәрселердi салыстыру, қарама-қарсы қою, түсiнiксiз
нәрсеге жауап iздеу, талқылау;
3. Оқушының көргенiн, байқағанын, iстегенiн, ойын тұжырымдап айта
бiлуi;
4. Оқыған материалдың мағынасына қарай логикалық бөлiктерiн айыра
бiлу, олардың өзара байланыстарын ажырата бiлу;
5. Өзiне керектi кiтапты таба бiлу;
6. Өзiне керек мәселеге тиiстi материалды кiтаптан таба бiлу;
7. Оқу үстiнде текстке алғашқы логикалық талдау жасай бiлу;
8. Мұғалiмдi тыңдай бiлу және оның әңгiмесiн қысқаша жазып алу;
9. Мұғалiмнiң текстпен қалай жұмыс iстеу туралы берген
нұсқауларын ескере бiлу;
10. Көрген-бiлгендерi туралы шығарма жаза бiлу.
Оқушыларда осындай шеберлiктер мен дағдылар жүйесi
болмаса, онда ойдағыдай оқи алмайды деп ескертедi В.А.Сухомлинский.
Ол үшiн өзiндiк жұмысқа мынадай талаптар қойылады:
1. Тапсырма әрбiр оқушының бiлiм деңгейiне байланысты таңдалуы
керек;
2. Өзiндiк жұмысты орындауға жеткiлiктi уақыт берiлу керек (8-15
минут ұзақ болмайды);
3. Өзiндiк жұмысты мiндеттi түрде тексеру керек;
4. Өзiндiк жұмыс сабақтың мақсатына байланысты (жаңа материалды
қабылдауға, өткен материалды бекітуге, қайталауға, бiлiмiн
тексеруге) таңдалады;
5. Өзiндiк жұмыстың мақсаты, орындау әдiсi оқушыларға түсiнiктi
болу керек;
6. Өз бетiмен жұмысқа оқушылар бiлiм деңгейiне байланысты әр түрлi
уақыт жұмсайтындығын ескерiп, тақтаға немесе карточкаға қосымша
дайындап әкелу керек;
7. Ескертпе, түсiндiрме карточкалар, перфокарталар дайындау керек;
Қазiргi заман талабы бастауыш мектептен, тiптi бастауыш
сыныптан бастап балалардың оқудағы дербестiгiн арттыруды керек
етедi. Осыған орай, олардың өз жұмысының барысын өзi дұрыс бағалай
бiлуге үйретудiң тәрбиелiк маңызы бар.
Оқушылардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу әрекетi бiрден
қалыптаспайды. Ол өте күрделi процес болғандықтан жай, қарапайым
сатыдан жоғары, күрделi сатыға қарай дамиды. Оның қалыптасуына
алдымен сыртқы факторлар әсер етедi. Оқытудың маңызы мен
мiндеттерi, оның әдiстерi, мұғалiмнiң талаптары т.б. Содан бiрте-
бiрте оқушының белсендi таным әрекетiне байланысты өздiгiнен жұмыс
iстеуi оның қажеттiлiгiне айналады.
Оқушы ең алдымен мұғалiмнiң берген үлгiсiне қарай елiктеу
негiзiнде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұнын, жасау әдiстерiнiң бәрiн мұғалiмнiң өзi айтып бередi, ал
оқушы тек орындаушы ретiнде жұмыс iстейдi.
Ал егер мұғалiм оқушыға бәрiн өзi айтпай, бұрын алған
бiлiмдерiн қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын бола, ол
кезде оқушы өздiгiнен iзденiп, жаңа мiндеттердi шешуге тырысады.
Бұндай жағдайда оның дербестiгi, өздiгiнен iстейтiн әрекетi арта
түседi.
Бұдан шығатын методикалық қорытынды: мұғалiм оқушылардың
өзiндiк жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздiгiнен жұмыс iстеуге
дайындайтын жаттығулардан бастап, кейiн мұғалiмнiң көмегiмен
жасайтын жартылай дербес, ең соңында толық өздiгiнен жасайтын
жұмыстарға үйрету қажет.
Мұғалiм мен оқушының арасындағы қызметiне қарай оқушылардың
өзiндiк жұмысының негiздерiн мынадан көруге болады.
Мұғалiмнiң басқару функциясы:
1. Тапсырманы анықтап беру, әрекеттiң мотивтерi:
Жұмысты орындау туралы методикалық нұсқаулар:
2. Жұмыс барысында бақылау жүргiзу.
3. Оқушылар әрекетiне, оның жеке амал-тәсiлдерiне түзетулер жасау.
4. Жұмысты тексеру, оның н„тижесiн талдау, бағалау.
Оқушылардың өзiн-өзi басқаруы:
1. Жұмыстың нақты мақсат-мiндеттерiн аңғару. Жұмыстың мәнi мен
пайдасын ұғыну, оған қызығу.
2. Жұмысты орындаудың жоспарын жасау. Өзiн-өзi бақылау. Өз
жұмысының қателерiн табу, оны түзету.
3. Өзiн-өзi тексеру, өзiн-өзi бағалау.
Өзiндiк жұмысты ұйымдастырғанда, мұғалiм оқушылардың дара
ерекшелiктерiн ескерiп, соған қарай беретiн тапсырмаларды өзгертiп
отырғаны жөн және орындалған жұмыстың қорытындысына ғана баға
қоймай, сонымен қатар оқушы қалай жоспарлады, қандай тәсiлдер
қолданып орындады, өзi қалай тексерiп отырды, осының бәрiн ескерiп,
бағалағаны жөн.
Сонымен, оқушылардың өзiндiк жұмыстарының сапасын арттыру
мақсатына жету үшiн, мұғалiм жоғарыда баяндалған оқу әрекетiнiң
психологиялық ерекшелiктерiн бiлiп, соған сәйкес өзiнiң методикалық
шеберлiгiн жетiлдiрiп отыру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, оқушылардың
өзiндiк әрекетiн ұйымдастыру үшiн, мұғалiм мынадай үш жағдайды
ескерген жөн.
1. Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының мазмұнын анықтау.
2. Өзiндiк жұмысты ұйымдастырудың жоспарын жасау, қолданылатын
амал-тәсiлдердi белгiлеу;
3. Оқушыларға жұмысты ойдағыдай аяқтауға дұрыс бағыт берi
көмектесу.
Профессор Р.Г.Ломбергтiң пiкiрiнше, оқушылардың өзiндiк
жұмыстарын ұйымдастыру мына шарттарға:
а) оқушылардың iстейтiн жұмысының мақсатын айқын түсiнуi;
ә) жұмыстың жемiстi аяқталуына, оның алдағы нәтижесiне
қызығуы;
б) жұмысты оқушылардың өз еркiмен, қалауымен орындауы.
Қорыта келгенде, өзiндiк жұмысты ұйымдастыруға қойлатын
талаптар мыналар:
- Жұмыстың көлемiн шамадан асырмай, оның сапасын арттыруға көңiл
аудару.
- Оқушылардың өзiндiк жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерiмен
дұрыс ұштастыра бiлу.
- Оқушылардың дербестiгiн арттырып, өзiндiк бiлiм алу қабiлетiн
жүйелi түрде дамыту. Өзiндiк жұмыстың мазмұнына күнделiктi
өмiрден алынған материалды, хабарларды енгiзу.
Бiздiң негiзгi мақсатымыз – баланың жеке қасиеттерiн ашу
арқылы тәрбиелей отырып, танымдық қабiлетiн қалыптастыру ж„не ой-
өрiсiн дамыту арқылы олардың шығармашылық қабiлеттерiн дамытуда
өзiндiк жұмыс түрлерiнiң маңызын ашу.
Оқу-тәрбие процесiнде өзiндiк жұмысты оқушыларға беру
арқылы, оқушылардың өзiндiк таным әрекетiн, белсендi ойлауын,
тапсырманы орындаудағы жауапкершiлiгiн қалыптастыруға мүмкiндiк туады.
шығармашылық белсендiлiгiн арттыру арқылы тiл байлығы мол, сауатты
да ой-өрiсi кең шығармашыл жеткiншек тәрбиелеу.
Шығармашылыққа баулып, ойын дұрыс айтуға салыстыра бiлуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетiне үйрету, жалпы ой-өрiсiн дамыту.
Өзiндiк тапсырмаларды орындау барысында оқушылардан белсендi ойлау
талап етiледi. Осының нәтижесiнде оқушылар өздiгiнен бақылауды
үйренедi, оларда тапсырылған iстi орындаудағы жауапкершiлiк сезiм,
еңбек сүйгiштiк, табандылық, ұйымшылдық, бiр-бiрiне деген жолдастық
көмек беруге тәрбиелейдi
Оқушылардың дербестiгiнiң даму дәрежсiне қарай, олардың
өздiгiнен iстейтiн жұмыстары репродуктивтiк және творчестволық болып
арнайы екi топқа бөлiнедi. Репродуктивтi жұмыстарға оқушылардың да
Творчестволық жұмысқа оқушылардың өздiгiнен шығаратын
есептерi, түрлi баяндама, реферат, рецензия, көрнекi құралдар,
модельдер, конструкциялық жұмыстар жасауы т.б. жатады. Әрине,
репродуктивтiк және творчестволық жұмыстар өзара байланыста болады,
бiрiншiсi екiншiсiне ауысып отырады.
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының жеке оқушының түгел сынып
болып немесе топтарға бөлiнiп әрекеттенуiне қарай дара және
фронтальды формалары болады. Осыған орай, оның ұйымдастыру формасын
жеке және фронтальды деп топтастыруға болады. Эстониялық ғалым-
педагог О.А.Нильсон оқушылардың өзiндiк жұмыстарын мынадай
принциптерге қарай топтастырады:
1. Психологиялық (ойлау амалдарын қолдануға байланысты)
2. Психологиялық-дидактикалық (оқушылар жасайтын әрекетке байланысты)
3. Дидактикалық (жұмыстың атқаратын функциясына байланысты)
4. Дидактикалық-методикалық (проблемалы тапсырмалардың дәрежесiне
байланысты)
5. Методикалық (берiлетiн хабар қандай құралдар, жағдайлар негiзiнде
берiлуге байланысты)
6. Ұйымдастыру-методикалық (жұмыстың орындалуын басқаруға байланысты)
7. Ұйымдастыру принципi (жұмысты ұйымдастыру формасына байланысты)
Оқушылардың өзiндiк жұмыстарының барлық топтарын мұғалiм
оқыту үрдiсiнде жүйелi түрде әрқайсысын өзiне тиiстi жерiнде
қолдануға мiндеттi. Қ.Бадырақов математика сабағында
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын олардың таным, iс-әрекетiнiң
ерекшелiктерiне қарай үш түрлi бағытта ұйымдастыруды ұсынды:
1. Репродуктивтi типтегi өзiндiк жұмыстар. Оқушылар мұндай
жұмыстарды (есте қайта жаңғыртып, шығарылған есептердi
тексерiп, шолу түрiнде жұмыстар) өздерiнiң меңгерген
бiлiмдерiне сүйене отырып орындайды. Мысалы: өзiн-өзi тексеру
сұрақтары.
2. Творчестволық типтегi өзiндiк жұмыстар. Мұнда оқушылар өзiнiң
болжау, топшалау, түрлi құбылыстардың арасындағы байланыстарды
салыстыра бiлу қабiлетiне сүйене отырып, ой қорытындысын
жасап, жаңа шешiм табады, өзiндiк жаңалық ашады. Сөйтiп, бұл
жағдай белгiлi д„режеде оқушылардың бейiмдiлiгiн айқындап
бередi. Математика п„нi мұндай творчестволық жұмыс түрлерi
арқылы оқушылардың қаншалықты математикаға бейiмдiлiгiн,
есептердiң шығару тәсiлдерiн қаншалықты меңгеретiндiгiн
анықтайды.
3. Iздену-таным типiндегi өзiндiк жұмыстар. Бұл жұмыстар
барысында оқушылар өздiгiнен әрекеттенiп, бұдан бұрын өзiне
белгiлi үлгiнi еске қайта жаңғыртып қана қоймайды, тапсырманы
орындаған кезде өзi бұрын меңгерген бiлiм мен дағдыларды
пайдалана отырып, мәселенiң шешiмiн жаңа тәсiлмен табады. Бұл-
оқушылардың таным қабiлетiн дамытудағы негiзгi творчестволық
жұмыстың бiрi болғандықтан, оны математика пәнiн оқытуда
пайдалану мақсаттарына қарай сұрыптауды қажет етедi.
Мұғалiм оқушылардың өзiндiк жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру
үшiн, ең алдымен, олардың өзiндiк әрекетiнiң негiзгi психологиялық
ерекшелiктерiн білгенi жөн.
Оқушылардың өзiндiк әрекетiне тән ерекшелiктер мыналар:
жұмыстың басынан бастап мақсаты мен мiндеттерiн аңғару, соған
орай, қандай тәсiлдердi қолданудың жолдарын ойша жасау, жұмысты
сәттi аяқтау үшiн, өзiн-өзi бақылап отыру. Дәлiрек айтқанда, оқушы
структурасы жағынан мынадай үш бөлiмнен тұрады а) оқушының алдын
ала өз әрекетiнiң жалпы және нақты мақсаты мен мiндеттерiн
анықтауы; ә) жоспарға сәйкес амал-тәсiлдердi қолдана бiлуi; б) өз
әрекетiнiң барысын қадағалап, бақылап отыруы.
Психолоиялық зерттеулерге қарағанда, жеткiншектердiң дербестiгi,
өздiгiнен түрлi әрекет, жұмыстар жасауға деген құштарлығы, ынтасы
артады.
Олар оқу материалдарын сабақта түгелдей мұғалiмнiң айтқанын
дайын түрде қабылдауға қанағаттанбайды, керiсiнше, мысалдарды
талдауға, тұжырымдар жасауға, лабораториялық және практикалық
жұмыстарды өздiгiнен орындауға қызығады, мектептен тыс үйде қосымша
есептер шығаруды, түрлi жаңа информациялар жолын iздейдi. Бiрақ
бастауыш сынып оқушылары әлi өздiгiнен жұмыс iстеудiң тиiмдi
тәсiлдерiн бiле бермейдi және толық меңгермеген. Мысалы: 12-15
жастағы оқушыларда оқу материалына өздiгiнен зейiн қойып, оның
мазмұнын терең талдауға, негiзгi мәселенi есте қалдыруға, алдын ала
жоспарлауға, жұмыс барысын бақылап, жiберген қателердi дер кезiнде
түзетуге байланысты дағдылардың болмайтыны анықталған.
Бұл жағдай, әрине, мұғалiмнiң қызметiн ауырлатады, одан
оқушылардың өзiндiк жұмыстарын ұйымдастыруға баса көңiл аударып, оны
жүйелi түрде басқарып отыруды талап етедi. Егер оқушы өздiгiнен
жұмыс iстеуге үйренбесе, оның оқуы жемiстi болмайды, ол жиi
сәтсiздiкке ұшырайды, басқалардан гөрi оқуда артта қала бередi.
Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген ынтасы төмендейдi, соның
салдарынан ол үлгермеушiлер қатарына қосыларды. Бұдан шығатын
қорытынды; оқушылардың мектепке көзқарасы, оқуға деген мотивтерi мен
қызығулары олардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу дағдыларын меңгеруiне
тығыз байланысты болатындығы. Сондықтан мұғалiмнiң негiзгi
мiндеттерiнiң бiрi-оқушыларды оқу үрдiсiнде өздiгiнен iстейтiн түрлi
жұмыс дағдыларына үйрету.
Мұғалiмнiң тағы бiр ескеретiн мәселесi-бастауыш сынып
оқушыларының психологиясында өзiн-өзi, бiрiн-бiрi бағалау қасиетi
ерекше орын алады. Оқушылардың дербестiгiн арттыруда олардың оқу
жұмысына байланысты табыстары мен кемшiлiктерiн өздерiне дұрыс
бағалауға үйретудiң маңызы өте зор.
Арнайы жүргiзiлетiн кейбiр психологиялық зерттеулер мынаны
көрсетедi: анкетке жауап берген жоғарғы сынып оқушыларының 50%
жуығы: әмұғалiмдер бiздiң бiлiмiмiздi дұрыс бағаламайды, көбiнесе,
шын дәрежесiнен төмен бағалайды,-деген, ал 10%-i: әАртық бағалайдыә
деген. Ал оқушылардың көпшiлiгi: “Бiздiң шамамыз бен бiлiмiмiздiң
сапасына және оқудағы табыстарымыз бен жетiстiктерiмiз туралы
дұрыстау, дәлiрек баға бере алатын мұғалiм де емес, өзiмiз”,- деп
жауап берген. Бiрақ оқушылардың мұғалiм мен басқалардың берген
бағасын мән-мағына жағынан өздерiнiкiнен гөрi жоғары санайтыны
байқалған. Олардың өзiн-өзi бағалауы, өзiн-өзi бақылауы, өзiн-өзi
тұзетуi, бiр-бiрiмен тығыз байланысты процестер. Сондықтан да
бастауыш сыныптан бастап оқушыларды өздiгiнен орындайтын жұмысқа
икемдеу қажет. Қазiргi заман талабы бастауыш мектептен, тiптi
бастауыш сыныптан бастап балалардың оқудағы дербестiгiн арттыруды
керек етедi. Осыған орай, оларды өз оқу жұмысының барысын өзi
дұрыс бағалай бiлуге үйретудiң тәрбиелiк маңызы зор. А.И.Липкина
және басқа зерттеушiлер арнайы жүргiзген эксперименттерiнде бастауыш
сынып оқушыларн оқу жұмысында өзiн-өзi дұрыс бағалауға үйретуге
болатындығына көз жеткiзгендiктерiн айтады. Мысалы: бiр жыл бойы
бастауыш сынып оқушылары (оның iшiнде бiрiншi сыныптағылар да бар)
сабақта және үйде орындаған тапсырмалардан мұғалiмге тексеруге
беруден бұрын, өздерi тексерiп, бағалайтын болған. Мұғалiм
жұмыстарды тексерiп, кейiн оқушылармен бiрге бағасы мен оқушылардың
берген бағасының сәйкес келу-келмеу себептерiн талдап отырған.
алғашқы кездерде оқушылардың бағасы мұғалiмнiң бағасына сәйкес
келеген: бiрiншi сыныпта мұндай оқушылар 6%, екiншi сыныпта – 34%,
үшiншi сыныпта – 28% болған. Оқушылардың өзiне-өзi берген бағалары,
мұғалiмнiң қойған бағасына қарағанда, жоғары болған.
Ал жыл аяғында өзiн-өзi дұрыс бағалай алмайтындардың саны
азайған – бiрiншi сыныпта – 18%, екiншi сыныпта – 14%, үшiншi класта-
8% ғана болған. Оқушылардың өздiгiнен жұмыс iстей бiлу әрекетi
бiрден қалыптаспайды. Ол-өте күрделi процесс болғандықтан, жай,
қарапайым сатыдан жоғары, күрделi сатыға қарай дамиды. Оның
қалыптасуына алдымен сыртқы факторлар әсер етедi: оқытудың маңызы
мен мiндеттерi, оның әдiстерi, мұғалiмнiң талаптары т.б.
Содан бiрте-бiрте оқушының белсендi таным әрекетiне
байланысты өздiгiнен жұмыс iстеу (оның қажетiне айналады (өздiгiнен
бiлiм алу, өзiн-өзi басқару, бақылау, бағалау сияқты әрекет
дәрежесiне көтерiледi).
Оқушы, ең алдымен, мұғалiмнiң берген үлгiсiне қарай елiктеу
негiзiнде қарапайым тапсырмалар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың
мазмұнын жасау әдiстерiнiң бәрiн мғалiмнiң өзi айтып бередi, ал
оқушы тек орындаушы ретiнде жұмыс iстейдi. Ал егер мұғалiм оқушыға
бәрiн өзi айтпай, бұрын алған бiлiмдерiн қолдануға лайықты жаңа
жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өздiгiнен iзденiп, жаңа
мiндеттердi шешуге тырысады. Бұндай жағдайда оның дербестiгi,
өздiгiнен iстейтiн әрекетi арта түседi.
Бұдан шығатын методикалық қорытынды: мұғалiм оқушылардың
өзiндiк жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздiгiнен жұмыс iстеуге
дайындайтын жаттығулардан бастап, кейiн мұғалiмнiң көмегiмен
жасайтын жартылай дербес, ең соңында өздiгiнен жасайтын жартылай
жұмыстарға үйретуi қажет.
Осыған орай, К.Э.Циолковскийдiң өзi туралы айтқан мына
сөздерiн еске алған жөн. әАдымен,-дейдi ол,-мен өзiм үшiн бұрын
белгiлi болған жаңалықтарды ашатынмын, содан кейiн онша белгiлi
емес жаңалықтарды ашатынмын, ең соңында-мүлдем белгiсiз жаңалықтарды
ашатынмынә.
Мұғалiм мен оқушының атқаратын қызметiне қарай оқушылардың
өзiндiк жұмысының негiздерiн мынадай таблицамен көрсетуге болады.
Мұғалiмнiң басқару функциясы Оқушылардың өзiн-өзi басқаруы
Тапсырманы анықтап беру. ... Жұмыстың нақты мақсат-мiндеттерiн
Әрекеттiң мотивтерi. Жұмысты орындауаңғару.
туралы методикалық нұсқаулар Жұмыстың мәнi мен пайдасын ұғыну,
Жұмыс барысына бақылау жүргiзу оған қызығу.
Оқушылар әрекетiне, оның жеке Жұмысты орындаудың жоспарын жасау.
амал-тәсiлдерiне түзетулер жасау. Өзiн-өзi бақылау.
Жұмысты тексеру, оның нәтижесiн Өз жұмысының қателiктерiн табу, оны
талдау, бағалау түзету.
Өзiн-өзi тексеру, өзiн-өзi басқару
Өзiндiк жұмыс үрдiсiнде мұғалiм мен оқушылардың бiрлесiп
жасайтын әрекеттерiн толығырақ қарастыратын болсақ: мұғалiм
оқушыларға шамалары келетiндей тапсырмалар ұсынады, онда мыналар
көрсетiледi: жұмыстың мақсаты, оны бөлiмдерi бойынша орындау ретi,
алынған нәтижелердi, өздерiнiң тексеру тәсiлi (Өзiн-өзi бақылау),
мұғалiм тексеру үшiн, алынған нәтижелердi әзiрлеу, реттеу тәсiлдерi,
жұмысты орындау мерзiмi.
Мұғалiм тапсырманың дұрыс орындалғанын, оқушылардың оның
мазмұны мен нәтижесiн қаншалықты түсiнiп, меңгергенiн анықтайды;
демек, мұғалiм бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да, оқушылардың
өзiндiк жұмысын тексерушi де мұғалiм тапсырма арқылы олардың
қабiлетiн жоспарлайды, оны бiр мақсатқа бағыттап, сапасын
айқындайды. Осыдан келiп оқушылар тапсырма алады, меңгерген бiлiм
қорына сүйене отырып, оның мақсаты мен орындау тәсiлдерiн
ойластырады, ең маңыздысы, жұмысты өздiгiнен орындау барысында
алынуға тиiстi нәтижелердi өздерi программалайды. Содан соң iстелген
жұмыстың дұрыстығын үнемi тексере отырып, тапсырманы бөлiмдерi
бойынша орындайды, алынған нәтижелерiн реттеп әзiрлейдi (өзiн-өзi
бақылау) және оларды (жазу жұмысы, цифрлар, сызулар, суреттер,
модельдер т.б.) тексеру үшiн мұғалiмге тапсырылады. Осы жұмыстарды
бастауыш сыныптан бастап жүргiзiлсе, оқушылардың бiлiмдiлiк маңызы
арта түседi.
Оқушылардың оқу әрекетiнiң жемiстi болуы-оқу жұмысының
тәсiлдерiн меңгеруге байланысты.
Психологтар Кабанова-Меллер т.б. оқу жұмысының негiзгi
тәсiлдерiн екi топқа бөледi.
1. Оқушының жалпы оқу жұмысын арттыруға, ұйымдастыруға
байланысты қолданылатын тәсiлдерi жоспарлау, уақытты дұрыс
пайдалану, оқу мен тынығу режимiн ұйымдастыра бiлу, өз
жұмысын бақылау т.б.
2. Оқушының оқуына тiкелей байланысты қолданылатын тәсiлдерi:
жаңа бiлiм мен дағдыларды меңгеру және өздiгiнен жұмыс
iстеу.
Осылардың iшiнде ерекше орын алатыны – оқу материалы жан-жақты
жұмыс iстей бiлу дағдысы, материалдық мазмұнын талдау, одан ең
негiзгi мәселенi екiншi бiр мәселеден айыра бiлу, оларды салыстыру,
топтастыру, жүйелеу, схемалар, графиктер қолдана бiлу тәсiлдерi.
Оқушының мұндай тәсiлдердi меңгеруi оны жан-жақты дамытады, оқуға
деген көзқарасын өзгертедi. Ол тек дайын бiлiмдi қабылдаушы пассив
жан емес, оқу әрекетiнiң субъектiсi болып саналады.
Өзiндiк әрекеттiң өте маңызды психологиялық ерекшелiгi ол
оқушыларды алда тұрған жұмысқа жағымды мативтер, қызығулар туғызады.
Психологиялық арнайы зерттеулерге қарағанда, оқушылардың оқу
жұмысының сапасын арттыру үшiн оларда мынадай мотивтердi
қалыптастыру қажет: жеке оқу пәндерiне берiлетiн ең негiзгi
заңдылықтарға, оларды анықтау жолдарына қызығу, оқу жұмысын
бiрлесiп, коллективтi түрде жасауға, жұмыстың н„тижесiн қоғамдық
пайдалы iстерде (еңбекте, өздiгiнен бiлiм алуда, басқалармен
қатынаста т.б.) қолдануға қызығу. Осындай тау сияқты жалпы
дербестiк қасиет артады. Мысалы: оқушылардың сабақта оқу жұмысының
бiр кезеңiнен екiншiсiне (оқу мiндетiн анықтаудан жұмысты орындау
мен өзiн-өзi бақылау тәсiлдерiне) өздiгiнен ауысуы; өз жұмысының
тәсiлдерiн басқалардың жұмыс тәсiлдерiмен үйлестiру; бiр жұмыстың
қорытындысы екiншi жұмысты орындаудың құралы ретiнде пайдалана
бiлуi. Оқушыларды өздiгiнен жұмыс iстеуге дағдыландыру, оқуға
қызықтырудың өте қуатты мотивi болып табылады. Сондықтан осы
мәселеге тоқталайын.
2.2. Математика сабағындағы өзiндiк жұмыстың тәрбиелiк мәнi
Өзгерiске, жаңалыққа толы бүгiнгi заман мұғалiмге сегiз
қырлы, бiр сырлы ерен қасиет иесi болуы керек. Ұстаз алдында
отырған бiрi шапшаң, бiрi баяу, ендi бiреулерi төмен қабылдайтын
зейiнi, қабiлетi, қабылдауы, есте сақтауы әрқилы шәкiрттердiң
жүрегiне жол тауып, олардың шығармашылық қабiлетiн дамыту күрделi
құрылым екенi даусыз.
Шәкiрттерге әсер ету жолдары түрлiше жүзеге асады. Тәрбиелi
мұғалiм iзденiстi әр баланың жан-дүниесiне үңiлуден бастайды.
әрбiр шәкiрттiң жан-дүниесiнiң есiгiн ашатын кiлтiн қолға түсiру,
сезiмпаздық, шығармашылық қабiлетiн байқап, оқытып жүрген
шәкiрттерiнiң өзiндiк ерекшелiктерiн жете зерттеп, бiлген соң, әдiс-
тәсілдердi солардың қабылдау деңгейiне қарай iрiктеп, талдап
қолданады.
Көрнектi педагог В.А.Сухомлинский: Сабақ жасөспiрiмдердiң
интеллектуалды өмiрiне құрылған сабақ болып қалмас үшiн, ол қызықты
болуы керек. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспiрiмдер үшiн
рухани өмiрдiң тiлеген ошағына, мұғалiм осы ошақтың құрметтi
иесiмен сақтаушысына, кiтап-мәдениеттi баға жетпес қазынасына
айналады - деп айтқан екен.
Сол сияқты өзiндiк жұмысты ұйымдастырудағы математика
пәнiнiң маңызы күштi. Өзiндiк жұмыс оқушылардың оқу-танымдық iс-
әрекетi формаларының бiрi болып табылады. Сондықтан бұл жұмыстардың
тиiмдiлiгi мұғалiмнiң осы iс-әрекеттi дұрыс жоспарлау бiлiктiлiгiне
байланысты болады. Математика сабағында белсендi оқу танымдық iс-
әрекет оқушылардың ой-еңбегi мен практикалық әрекетiнiң қызметiн
болжайды. Яғни бiлiм-бiлiк тек белгiлi бiр оқу әрекеттерiн
орындаған кезде ғана толық әрi саналы меңгерiледi және де бұл
әрекеттердi оқушының өз бетiнше орындағаны дұрыс. Өзiндiк жұмысты
математика пәнiнде қолдану арқылы өз бетiнше iзденудi, оқушылардың
өздiк жұмысын ұтымды ұйымдастыра алатын, керек кезiнде проблемалық
жағдайлар туғызып, олардың назарын басты проблемаларды оқу
процесiнде жақсы нәтижеге жететiндiгiн көруге болады.
Қазiргi кезде сабақты дұрыс жүргiзуге қойылатын негiзгi
талап-оқушылардың белсендi iс-әрекеттiк сезiмiн оята отырып, оларды
басқара бiлу. Ол бiрiншiден, тек дайын ақпараттар, деректер,
заңдар, ережелер берiп қана қоймай, оқушыларды өз бетiнше
iздендiретiн, одан жаңа ақпарат алатындай оқу материалын берудiң
құрылымын қайта құруды талап етедi. Екiншiден, оқушылардың iс-
әрекетiне деген мұғалiмнiң көзқарасын өзгертудi талап етедi. Мұғалiм
оқушылар шығармашылдық белсендiлiк танытатындай, оқыту процесiн
ұйымдастырушы және басқарушы болуы қажет. Ол оқытудың әр кезеңiнде:
үй жұмысын тексерген кезде, оқушылардың жаңа бiлiмдi меңгеруге
дайындығы кезiнде, жаңа бiлiмдi енгiзгенде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz