Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
1 ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері ... ... ...6.19
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту туралы ғалымдардың ой . пікірлері ... ... ... ... ... ... ... .19.30
2 ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін диагностикалау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.41
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту әдістемелерін пайдалану нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...41.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.72
1 ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері ... ... ...6.19
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту туралы ғалымдардың ой . пікірлері ... ... ... ... ... ... ... .19.30
2 ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін диагностикалау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.41
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту әдістемелерін пайдалану нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...41.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.72
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектептегі оқыту - жас бүлдіршіндерді өз елінің ұлы азаматы, жан-жақты білімді, жеке адам етіп тәрбиелеуді көздейді. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандартында көрсетілгендей [1] бастауыш сатыдағы білім берудің приоритетті мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік, этникалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау. Оқушының жалпы және психикалық дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, оның психологиялық ерекшеліктері дәл ескеріліп отырылуы қажет.
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуы көптеген объективтік және субъективтік факторлардың әсеріменен жүреді. Оқыту психологиясында шығармашылықты интеллект көрсеткіштерінің бірі ретінде ерте дамытуға арнайы жағдай жасау проблемасы жан-жақты зерттелуде. Осы проблемаға психологияда өте көп көңіл бөлінуінің себебі – баланың осы қасиетті қалыптастыруға сензитивтік кезеңін дұрыс пайдалану қажеттілігімен байланысты. Дамыта оқыту барысында оқушының шығармашылық қабілетінің дамуын қамтамасыз ету проблемаларын зерттеушілер Е.Н.Кабанова-Меллер [2], А.В.Брушлинский [3], А.Н.Леонтьев [4] т.б. ғалымдар шығармашылықтың құрылымы мен оны қалыптастыру жолдарын анықтаған. Сонымен қатар шығармашылықтың интеллектуалдық дамумен қатар жүретіндігі дәлелденді. Интеллектуалдық қабілет шкалаларын бірінші болып жасағандар Бине-Симон барлық таным процестерін сандық және сапалық жағынан бағалауға болатынын көрсетті. Соңғы кездерде оқыту барысында таным процестерді дамыту жолдарын іздеумен қатар балалардың шығармашылық қабілетін бағалауға және осы қасиетті арнайы дамыту жұмыстарын ұйымдастыру әдістемелері анықталып оларды тиімді пайдалануға арналған зерттеулер жүргізілуде.
Көптеген зерттеулерде бастауыш сыныбында оқитын балалардың шығармашылығына негіз болатын таным процестерінің күрделі көрсеткіштері дамуымен байланысты олардың сөздік-логикалық ойлауы, интеллектінің көрсеткіштері жылдам дамитындығын М.А.Холодная [5], Э.Боно [6], И.И.Ильясов [7], П.Я.Гальперин [8], Б.И.Бесполов [9], З.И.Калмыкова [10], А.К.Маркова [11], Б.М.Теплов [12] т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде айқындады. Олардың айтуынша бастапқы оқыту жас кезеңінде балалардың шығармашылық белсенділігін дамытуға және өте күрделі ой операцияларын жасауды үйретуге мүмкіндіктер өте мол. Л.С.Выготский [13], Н.Ф.Талызина [14], М.Л.Фридман [15] еңбектерінде оқушылардың оқыту барысында шығармашылық қабілеті көрініс беріп, біртіндеп олардың күрделі өзгерістеріне негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып олардың іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті. Балалардың шығармашылық әрекеттерін ұйымдастыру арқасында ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен (міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс құрылуы шығармашылық қабілетті дамытудың шарттарының бірі. Сол сияқты барлық таным процестердің дұрыс дамып, қалыптасуына себеп болатын түрткілер бар. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың жалпы танымдық қызығушылығын және шығармашылық белсенділігін дамытуға болатыны дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап мектепті бітіргенінше психолог, пән оқытушылары балалардың оқуға ынтасын және барлық таным процестерінің дамуына ықпал жасап, олардың шығармашылық қабілетін дамытуы керек.
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуы көптеген объективтік және субъективтік факторлардың әсеріменен жүреді. Оқыту психологиясында шығармашылықты интеллект көрсеткіштерінің бірі ретінде ерте дамытуға арнайы жағдай жасау проблемасы жан-жақты зерттелуде. Осы проблемаға психологияда өте көп көңіл бөлінуінің себебі – баланың осы қасиетті қалыптастыруға сензитивтік кезеңін дұрыс пайдалану қажеттілігімен байланысты. Дамыта оқыту барысында оқушының шығармашылық қабілетінің дамуын қамтамасыз ету проблемаларын зерттеушілер Е.Н.Кабанова-Меллер [2], А.В.Брушлинский [3], А.Н.Леонтьев [4] т.б. ғалымдар шығармашылықтың құрылымы мен оны қалыптастыру жолдарын анықтаған. Сонымен қатар шығармашылықтың интеллектуалдық дамумен қатар жүретіндігі дәлелденді. Интеллектуалдық қабілет шкалаларын бірінші болып жасағандар Бине-Симон барлық таным процестерін сандық және сапалық жағынан бағалауға болатынын көрсетті. Соңғы кездерде оқыту барысында таным процестерді дамыту жолдарын іздеумен қатар балалардың шығармашылық қабілетін бағалауға және осы қасиетті арнайы дамыту жұмыстарын ұйымдастыру әдістемелері анықталып оларды тиімді пайдалануға арналған зерттеулер жүргізілуде.
Көптеген зерттеулерде бастауыш сыныбында оқитын балалардың шығармашылығына негіз болатын таным процестерінің күрделі көрсеткіштері дамуымен байланысты олардың сөздік-логикалық ойлауы, интеллектінің көрсеткіштері жылдам дамитындығын М.А.Холодная [5], Э.Боно [6], И.И.Ильясов [7], П.Я.Гальперин [8], Б.И.Бесполов [9], З.И.Калмыкова [10], А.К.Маркова [11], Б.М.Теплов [12] т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде айқындады. Олардың айтуынша бастапқы оқыту жас кезеңінде балалардың шығармашылық белсенділігін дамытуға және өте күрделі ой операцияларын жасауды үйретуге мүмкіндіктер өте мол. Л.С.Выготский [13], Н.Ф.Талызина [14], М.Л.Фридман [15] еңбектерінде оқушылардың оқыту барысында шығармашылық қабілеті көрініс беріп, біртіндеп олардың күрделі өзгерістеріне негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып олардың іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті. Балалардың шығармашылық әрекеттерін ұйымдастыру арқасында ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен (міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс құрылуы шығармашылық қабілетті дамытудың шарттарының бірі. Сол сияқты барлық таным процестердің дұрыс дамып, қалыптасуына себеп болатын түрткілер бар. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың жалпы танымдық қызығушылығын және шығармашылық белсенділігін дамытуға болатыны дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап мектепті бітіргенінше психолог, пән оқытушылары балалардың оқуға ынтасын және барлық таным процестерінің дамуына ықпал жасап, олардың шығармашылық қабілетін дамытуы керек.
1. ҚР Білім стандарты.
2. Кабанова-Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее обучение. М.: 1981.
3. Бушлинский А.В. Продуктивное мышление и проблемное обучение. М.: 1983.
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М.: 1981.
5. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
6. Боно Э. Рождение новой идеи. О нешаблонности мышления. М.: 1976.
7. Ильясов И.И. Оқу құрылымы тұжырымдамаларына шолу жасау. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 6 т. Алматы: 2006.
8. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребенка. М.: 1996.
9. Беспалов Б.И. Действие. Психологические механизмы визуального мышления. М.: 1984.
10. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. М.: 1981.
11. Маркова А.К. Мектеп жасындағы балаларда оқу мотивациясын қалыптастыру. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 4 т. Алматы: 2005.
12. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
13. Выготский Л.С. Сөйлеу мен ойлаудың дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 1 т. Алматы: 2005.
14. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. М.: 1988.
15. Ж.Пиаже іліміндегі бала ойлауы мен сөйлеуінің проблемасы. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 1 т. Алматы: 2005.
16. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. М.: 1987.
17. Баласұғуни Ж. Құдатқу білік. Психология. Адамзаттың ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 10-шы том. Алматы: 2006.
18. Әль-Фараби Ә.Н. Бақытқа жету жайында. Психология. Адамзаттың ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 10-шы том. Алматы: 2006.
19. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы. Алматы: 1977.
20. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
21. Алтынсарын Ы. Таңдамалы педагогиалық мұралары. Алматы. 1991.
22. Кулюткин Ю.Н. Личностные факторы развития познавательной деятельности учащихся в процессе обучения. М.: 1984.
23. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: 1996.
24. Выготский Л.С. Жоғары психикалық функциялардың даму тарихы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 1 т. – Алматы: 2005.
25. Давыдов В.В. Жалпылаудың эмпириялық сипаты. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 6-шы т. Алматы: 2006.
26. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: 1978.
27. Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников. М.: 1998.
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы: 1993.
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994.
30. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы: 1996.
31. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы: 2004.
32. Солсо Р. Тұжырымдамалық міндеттердің мысалдары. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 7-ші т. Алматы: 2006.
33. Рубинштейн С.Л. Ойлау. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 9 т. Алматы: 2006.
34. Бушлинский А.В. Продуктивное мышление и проблемное обучение. М.: 1983.
35. Понамарев Я.А. Психология творчества. М.: 1976.
36. Тихомиров О.К. Психология мышления – М., 1957.
37. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
38. Якименская И.С. Развивающее обучение. М.: 1979.
39. Әубәкірова Д. Шығармашылық қабілетті дамыту жолдары. Қазақстан мектебі: 7/2001.
40. Рубцов В.В. Оқыту процесінде балалардағы бірлескен әрекеттердің ұйымдасуы мен дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. Алматы: 2006.
41. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. М.: 1984.
42. Крутецкий В.А. Психология. М.: 1980.
43. Брунер Д.С. Психология познания: за пределами непосредственной информации. М.: 1977.
44. Готснидер А.Л. К проблеме многосторонних способностей. М.: 1991.
45. Выготский Л.С. Сөйлеу мен ойлаудың дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 1 т. Алматы: 2005.
46. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. – Алматы: 2006.
47. Гильфорд Дж. Интеллектінің үш жағы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 7 т. Алматы: 2006.
48. Обухова Л.Ф. Концепция Жана Пиаже: за и против. М.: 1981.
49. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
50. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. М.: 1981.
51. Беркинблит М., Петровский А.В. Фантазия және шындық. М. Политиздат, І968.
52. Маркова А.К. и др. Формирование мотивации учения. М.: 1990.
53. Гончаров В.С. Типы мышления и учебная деятельность. Свердловск.: 1988.
54. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
55. Штерн Э. Психическая структура подростка. Л.: 1991.
56. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан. М.: 1986.
57. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
58. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
59. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М., 1961.
60. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. – Алматы: 2006.
61. Петровский А.В. Способности и труд. М.: 1996.
62. Выготский Л.С. Давыдов В.В. Психическое развитие в младшем школьном возрасте. М., 1973.
63. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 2002.
64. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1966.
65. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
66. Байжұманова Б. Бастауыш мектеп кезеңінде шығармашылық қабілеттің дамуын зерттеудің теориялық негізі. Ізденіс: 6/2001.
67. Мұхамедин М. Оқушылардың шығармашылықа деген қызығушылығын қалыптастыру негізі Ізденіс: 6/2001.
68. Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік-даму негіздері Қазақстан мектебі: 2/2006.
69. Жарықбаев Қ. Жалпы психология Алматы: 2004.
70. Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психология. М.: 1973.
71. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. М.: 1984.
72. Зязюн. Основы педагогического мастерства. М.: 1988.
73. Рахымбек Д. Оқушының логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы: 1998.
74. Немов Р.С. Психология. В 3 т. т.1. М.: 1996.
75. Розет И.М. Психология фантазии. Экспериментально-теоретическое исследование внутренних закономерностей продуктивной умственной деятельности. Минск.: 1997.
76. Кабанова-Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее обучение. М.: 1981.
77. Кликс Ф. Побуждающее мышление. У истоков человеческого интеллекта. М.: 1983.
78. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологиялар Қазақстан мектебі 4/2005.
79. Жакенова. Шығармашыл тұлға қалыптастыру. /Мұғалім құзыреттілігін қалыптастыру негізінде шығармашыл тұлға тәрбиелеу жолдары. Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. Шымкент: 2008.
80. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: 2003.
2. Кабанова-Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее обучение. М.: 1981.
3. Бушлинский А.В. Продуктивное мышление и проблемное обучение. М.: 1983.
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М.: 1981.
5. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
6. Боно Э. Рождение новой идеи. О нешаблонности мышления. М.: 1976.
7. Ильясов И.И. Оқу құрылымы тұжырымдамаларына шолу жасау. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 6 т. Алматы: 2006.
8. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребенка. М.: 1996.
9. Беспалов Б.И. Действие. Психологические механизмы визуального мышления. М.: 1984.
10. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. М.: 1981.
11. Маркова А.К. Мектеп жасындағы балаларда оқу мотивациясын қалыптастыру. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 4 т. Алматы: 2005.
12. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
13. Выготский Л.С. Сөйлеу мен ойлаудың дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 1 т. Алматы: 2005.
14. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. М.: 1988.
15. Ж.Пиаже іліміндегі бала ойлауы мен сөйлеуінің проблемасы. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 1 т. Алматы: 2005.
16. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. М.: 1987.
17. Баласұғуни Ж. Құдатқу білік. Психология. Адамзаттың ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 10-шы том. Алматы: 2006.
18. Әль-Фараби Ә.Н. Бақытқа жету жайында. Психология. Адамзаттың ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 10-шы том. Алматы: 2006.
19. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы. Алматы: 1977.
20. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
21. Алтынсарын Ы. Таңдамалы педагогиалық мұралары. Алматы. 1991.
22. Кулюткин Ю.Н. Личностные факторы развития познавательной деятельности учащихся в процессе обучения. М.: 1984.
23. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: 1996.
24. Выготский Л.С. Жоғары психикалық функциялардың даму тарихы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 1 т. – Алматы: 2005.
25. Давыдов В.В. Жалпылаудың эмпириялық сипаты. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 6-шы т. Алматы: 2006.
26. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: 1978.
27. Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников. М.: 1998.
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы: 1993.
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994.
30. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы: 1996.
31. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы: 2004.
32. Солсо Р. Тұжырымдамалық міндеттердің мысалдары. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 7-ші т. Алматы: 2006.
33. Рубинштейн С.Л. Ойлау. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 9 т. Алматы: 2006.
34. Бушлинский А.В. Продуктивное мышление и проблемное обучение. М.: 1983.
35. Понамарев Я.А. Психология творчества. М.: 1976.
36. Тихомиров О.К. Психология мышления – М., 1957.
37. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
38. Якименская И.С. Развивающее обучение. М.: 1979.
39. Әубәкірова Д. Шығармашылық қабілетті дамыту жолдары. Қазақстан мектебі: 7/2001.
40. Рубцов В.В. Оқыту процесінде балалардағы бірлескен әрекеттердің ұйымдасуы мен дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. Алматы: 2006.
41. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. М.: 1984.
42. Крутецкий В.А. Психология. М.: 1980.
43. Брунер Д.С. Психология познания: за пределами непосредственной информации. М.: 1977.
44. Готснидер А.Л. К проблеме многосторонних способностей. М.: 1991.
45. Выготский Л.С. Сөйлеу мен ойлаудың дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 1 т. Алматы: 2005.
46. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. – Алматы: 2006.
47. Гильфорд Дж. Интеллектінің үш жағы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық 7 т. Алматы: 2006.
48. Обухова Л.Ф. Концепция Жана Пиаже: за и против. М.: 1981.
49. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
50. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. М.: 1981.
51. Беркинблит М., Петровский А.В. Фантазия және шындық. М. Политиздат, І968.
52. Маркова А.К. и др. Формирование мотивации учения. М.: 1990.
53. Гончаров В.С. Типы мышления и учебная деятельность. Свердловск.: 1988.
54. Холодная М.А. Интеллектілік қабілеттер. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 7 т. Алматы: 2006.
55. Штерн Э. Психическая структура подростка. Л.: 1991.
56. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан. М.: 1986.
57. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
58. Теплов В.М. Избранные труды. В 2-х томах. М.: 1985.
59. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М., 1961.
60. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 6 т. – Алматы: 2006.
61. Петровский А.В. Способности и труд. М.: 1996.
62. Выготский Л.С. Давыдов В.В. Психическое развитие в младшем школьном возрасте. М., 1973.
63. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 2002.
64. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1966.
65. История педагогики. Под ред. М.Ф.Шабаевой. М.: 1981.
66. Байжұманова Б. Бастауыш мектеп кезеңінде шығармашылық қабілеттің дамуын зерттеудің теориялық негізі. Ізденіс: 6/2001.
67. Мұхамедин М. Оқушылардың шығармашылықа деген қызығушылығын қалыптастыру негізі Ізденіс: 6/2001.
68. Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік-даму негіздері Қазақстан мектебі: 2/2006.
69. Жарықбаев Қ. Жалпы психология Алматы: 2004.
70. Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психология. М.: 1973.
71. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. М.: 1984.
72. Зязюн. Основы педагогического мастерства. М.: 1988.
73. Рахымбек Д. Оқушының логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы: 1998.
74. Немов Р.С. Психология. В 3 т. т.1. М.: 1996.
75. Розет И.М. Психология фантазии. Экспериментально-теоретическое исследование внутренних закономерностей продуктивной умственной деятельности. Минск.: 1997.
76. Кабанова-Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее обучение. М.: 1981.
77. Кликс Ф. Побуждающее мышление. У истоков человеческого интеллекта. М.: 1983.
78. Бұзаубақова К. Жаңа педагогикалық технологиялар Қазақстан мектебі 4/2005.
79. Жакенова. Шығармашыл тұлға қалыптастыру. /Мұғалім құзыреттілігін қалыптастыру негізінде шығармашыл тұлға тәрбиелеу жолдары. Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. Шымкент: 2008.
80. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: 2003.
15-51 тобы студенті
Айтлеуова Гүлзираның
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
тақырыбында орындағын дипломдық жұмысына
АННОТАЦИЯ
Айтлеуова Гүлзираның дипломдық зерттеуі мектептегі психологиялық
қызметті ұйымдастыруда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту ерекшеліктерінің теориялық және әдістемелік мәселелері
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінде шығармашылық қабілетік туралы
теорияларды талдау негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетінің даму ерекшеліктерін зерттеген ғалымдардың оның қалыптасу
ерекшеліктері мен оның қалптасуына ыңғайлы жас кезеңі туралы қағидалар
жүйелі түрде талданған. Нәтижесінде көптеген ғалымдар шығармашылық
қабілетті дамытуға бастауыш сынып кезеңі ыңғайлы кезең екендiгі
анықталған. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларымен дамыту жұмыстарын
жүргізу олардың болашағына үлкен әсер ететіндігі күман тудырмайтыны
дәлелденген.
Практикалық бөлімінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және
интеллектуалдық қабілетін психодиагностикалау нәтижелеріне сүйене отырып
жүргізілген дамыту жұмыстарында пайдаланылған әдістемелер жинақталған,
оларды пайдалану нәтижелері көрсетілген. Зерттеу барысында оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту жұмыстары жүргізілген.
Дипломдық жұмыста жинақталған теориялық және әдістемелік материалдарды
мектеп психологиялық қызметінде және студенттерді психолог қызметіне
даярлау барысында кеңінен пайдалануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері ... ... ...6-19
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту туралы
ғалымдардың ой – пікірлері ... ... ... ... ... ... ... .19-30
2 ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін диагностикалау
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31-41
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
әдістемелерін пайдалану нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..58-59
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60-62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 63-72
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектептегі оқыту - жас бүлдіршіндерді өз
елінің ұлы азаматы, жан-жақты білімді, жеке адам етіп тәрбиелеуді
көздейді. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандартында көрсетілгендей [1] бастауыш сатыдағы білім берудің
приоритетті мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен
белсенді әрекеттестік, этникалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау.
Оқушының жалпы және психикалық дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу
үшін, оның психологиялық ерекшеліктері дәл ескеріліп отырылуы қажет.
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуы көптеген объективтік және
субъективтік факторлардың әсеріменен жүреді. Оқыту психологиясында
шығармашылықты интеллект көрсеткіштерінің бірі ретінде ерте дамытуға
арнайы жағдай жасау проблемасы жан-жақты зерттелуде. Осы проблемаға
психологияда өте көп көңіл бөлінуінің себебі – баланың осы қасиетті
қалыптастыруға сензитивтік кезеңін дұрыс пайдалану қажеттілігімен
байланысты. Дамыта оқыту барысында оқушының шығармашылық қабілетінің
дамуын қамтамасыз ету проблемаларын зерттеушілер Е.Н.Кабанова-Меллер [2],
А.В.Брушлинский [3], А.Н.Леонтьев [4] т.б. ғалымдар шығармашылықтың
құрылымы мен оны қалыптастыру жолдарын анықтаған. Сонымен қатар
шығармашылықтың интеллектуалдық дамумен қатар жүретіндігі дәлелденді.
Интеллектуалдық қабілет шкалаларын бірінші болып жасағандар Бине-Симон
барлық таным процестерін сандық және сапалық жағынан бағалауға болатынын
көрсетті. Соңғы кездерде оқыту барысында таным процестерді дамыту жолдарын
іздеумен қатар балалардың шығармашылық қабілетін бағалауға және осы
қасиетті арнайы дамыту жұмыстарын ұйымдастыру әдістемелері анықталып
оларды тиімді пайдалануға арналған зерттеулер жүргізілуде.
Көптеген зерттеулерде бастауыш сыныбында оқитын балалардың
шығармашылығына негіз болатын таным процестерінің күрделі көрсеткіштері
дамуымен байланысты олардың сөздік-логикалық ойлауы, интеллектінің
көрсеткіштері жылдам дамитындығын М.А.Холодная [5], Э.Боно [6],
И.И.Ильясов [7], П.Я.Гальперин [8], Б.И.Бесполов [9], З.И.Калмыкова [10],
А.К.Маркова [11], Б.М.Теплов [12] т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде
айқындады. Олардың айтуынша бастапқы оқыту жас кезеңінде балалардың
шығармашылық белсенділігін дамытуға және өте күрделі ой операцияларын
жасауды үйретуге мүмкіндіктер өте мол. Л.С.Выготский [13], Н.Ф.Талызина
[14], М.Л.Фридман [15] еңбектерінде оқушылардың оқыту барысында
шығармашылық қабілеті көрініс беріп, біртіндеп олардың күрделі
өзгерістеріне негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып
олардың іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті. Балалардың шығармашылық
әрекеттерін ұйымдастыру арқасында ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін.
Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен
(міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен
бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс
құрылуы шығармашылық қабілетті дамытудың шарттарының бірі. Сол сияқты
барлық таным процестердің дұрыс дамып, қалыптасуына себеп болатын
түрткілер бар. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың жалпы танымдық
қызығушылығын және шығармашылық белсенділігін дамытуға болатыны
дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап мектепті
бітіргенінше психолог, пән оқытушылары балалардың оқуға ынтасын және
барлық таным процестерінің дамуына ықпал жасап, олардың шығармашылық
қабілетін дамытуы керек.
Осы проблеманы жан-жақты меңгеріп алу мақсатымен дипломдық жұмыстың
тақырыбын: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің
мазмұны.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына психологиялық қызмет
көрсету жұмысының ерекшеліктері.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласының Ж.Аймауытов атындағы № 64
гуманитарлық гимназия және №66 Қазығұрт орта мектебі.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негіздеріне сүйене отырып олардың қабілетін
диагностикалу және дамыту әдістемелерін іріктеп алу және оларды пайдалану
арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін диагностикалау нәтижесіне сүйене отырып дамыту әдістемелерін
жүйелі түрде пайдалану балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға
мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың шығармашылық қабілетінің даму ерекшеліктері бойынша
теориялық және әдістемелік еңбектерді талдау;
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін және интеллектінің
көрсеткіштерінің дамуын диагностикалауға және дамытуға арналған
әдістемелерді жинақтау;
- бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілетінің көрсеткіштерін
диагностикалау жұмыстарын ұйымдастыру;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін диагностикалау нәтижелеріне сүйене
отырып балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал жасау үшін
дамыту жұмыстарын жүргізу;
- зерттеу барысында жинақталған материалдарды талдау және дипломдық
жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу
әдістері қолданылды: бастауыш мектеп жасындағылардың шығармашылық қабілетін
зерттеу және дамыту проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау,
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілетінің даму деңгейін бағалауға
Вербалдық фантазия шкаласы, Сөздік тест әдістемелері, дамыту жұмыстарын
жүргізуге Анаграммалар, Ертегі құрамыз, Торренс тестері, Логикалық
ойлауды дамыту тесттері және Шығармашылықты дамыту жаттығулары және
басқа дамыту тесттері кеңінен пайдаланды.
Зерттеу кезеңдері. Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттер талдандау
жүргізілді, дипломдық жұмыстың тақырыбы, зерттеудің ғылыми аппараты,
зерттеудің жоспары анықталды. Сонымен қатар зерттеу барысында
пайдаланылатын балалардың есте сақтау қабілетін диагностикалау әдіс-
тәсілдер жинақталып, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде мектепке даярлық тобындағы балалардың ес процестерінің
даму деңгейі диагностикаланды, жинақталған материалдар талданып, балалардың
бұл қасиетінің даму деңгейі бағаланды, жинақталған материалдар жүйеге
келтіріліп талданды, балалардың есте сақтау процесін дамытуға арналған
арнайы жаттығулар көмегімен түзету-дамыту жұмыстары және коррекциялық
ойындар ұйымдастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық даму ерекшеліктері.
1.1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері.
Шығармашылық қабілет мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан келе жатқан құпия қасиет деген пікір қалыптасқан.
Құпияның сырын ашу кілтін табу философия, психология, педагогика
ғылымдарының бір міндеті болып табылады. Ол қасиетті әр саладағы зерттеу
жүргізетін ғалымдар түрліше түсіндіреді. Шығармашылық қабілет – адамның әлі
ешкім білмейтін жаңа бір бейнені өз бетінше құруымен сипатталады, яғни іс-
әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ендіру арқылы, жасампаздық бейне
жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен
түсіндіріледі.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлейбастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі.Ал, бүгінгі күрделі жағдайлар тұсында балалардың шығармашылық
бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде
бастауыш мектептің алар орны ерекше. Баланың шығармашылық бастамасын
дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден– ақ ойшылдарымыз
Жүсіп Баласұғын [16], Әл-Фараби [17], Абай Құнанбаевты [18] ерекше
толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды
үнемі көтеріп отырған. Педагогтар К.Д.Ушинский [19], Ы.Алтынсарин [20],
Ю.Г.Кулюткин [21] еңбектерінде шығармашылықты дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына
енгізген М.Жұмабаев [22] болатын. Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выгодский
[23], В.В.Давыдов [24], Д.Б.Эльконин [25], В.А.Крутецкий [26],
қазақытанның көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев [27], М.Мұханов [28],
Ә.Алдамұратов [29], Қ.Б.Жарықбаев [30], Т.С.Сабыровтың [31] еңбектері жеке
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры
деп білеміз.
Шығармашылықтың психологиясы табиғаты туралы зерттеулерді жүргізгіндер
Р.Солсо [32], С.Л.Рубинштейн [33], А.В.Брушлинский [34], Я.А.Пономарев
[35], О.К.Тихомиров [36] бұл қасиеттің адамның жалпы және арнайы
қабілеттерімен тікелей байланысты дамитынын дәлелдеген. Жалпы және арнайы
қабілеттердің психофизиологиялық негіздерін зерттеген Б.М.Теплов [37],
И.С.Якименская [38], Д.Әубәкірова [39], В.В.Рубцов [40] өз еңбектерінде
қабілеттің анықтамасын беріп оның жалпы және жеке даралық өзгешеліктерін
көрсеткен. Қабілетті дамыту психологиясын зерттеушілер Н.С.Лейтес [41],
А.В.Крутецкий [42], Д.С.Брунер [43], А.С.Готснидер [44] зерттеулерінде
қабілеттілік тәрбиеленетін қасиет екенін дәлелдеп, оны дамыту мәселелері
бойынша зерттеулер жүргізген.
Л.С.Выготский [45], А.Н.Леонтьев [46], Дж.Гильфорд [47], Ж.Пиаже [48]
еңбектерінде оқушылардың таным процесінде болатын күрделі өзгерістерге
негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып олардың
шығармашылығының дамуы іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті, мұның арқасында
заттық әрекеттер адамның санасы мен ойлауында бейнеленеді. Тиісті
міндеттерді орындаған кезде бұйымды бөлу, бөлшектеу, ажырату жөніндегі
заттық іс-әрекет ойдағы жүйке моделіне айналып, ол модель біртіндеп іс-
әрекетпен алмастырылады. Заттық іс-әрекет интериоризация процесінде ойша
талдау процесіне айналады. Сондықтан іс-әрекет тек сырттан анықталған
міндеттер және объективті мәліметтермен ғана шектелмейді, сонымен бірге
ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс
құрылуы ойлауды дамытудың шарттарының бірі болып табылады. Осы жүйке
моделі бұрынғы тәжірибеде болғанның елесімен байланысты, дегенмен тіптен
жаңа формада болуы мүмкін. М.А.Холодная [49], З.И.Калмыкова [50],
М.Беркинблит [51], А.К.Маркова [52], В.С.Гончаров [53] т.б. ғалымдардың
айтуынша осындай көріністегі ойлау және іс-әрекет шығармашылық қабілеттің
көрінісі болып табылады. Шығармашылықты зерттеген ғалымдар анықтамасын
жасап, оның дамуына әсерін тигізетін факторларды анықтады.
Соңғы екі ғасырдың ішінде шығармашылық және интеллектуалдық
қабілеттілікті талдауға психологияда өте үлкен мән берілуде. Өйткені
шығармашылық қабілеті жоғары тұлғалар барлық іс-әрекет жағдайларында жоғары
жетістікке жететіндігі дәлелденген. Психологиялық зерттеулерге іс-әрекеттің
белгілі бір пәндік саласында білікті маман болып табылатын тұлғалар (шахмат
ойынының шеберлері, университет профессорлары, ат шабыстарының білгірлері,
білікті дәрігерлер т.с.с.), тарихта өзіндік із қалдырған тұлғалар (ұлы
ғалымдар, философтар, жазушылар т.с.с.) және соңына қарай адамдардың
қалыпты өміріндегі оқиғаларды тиімді талдауға, бағалауға және болжауға
қабілетті тұлғалар (жақсы ақылшылар, тәжірибелі бейресми жетекшілер,
көріпкерлер т.б.) жатады.
Интеллект деген адамның санасын, парасаттылығын, ойлау қабілетін
көрсететін психологиялық қасиет. М.А.Холоднаяның анықтамасы бойынша
интеллект - адамның жалпы шығармашылық іс-әрекетін, теориялық және
практикалық мәселерді шешуге қабілетін, қарама-қайшы аспектілерді анықтауға
мүмкіндіктерін көрсететін тұлғалық білім мен тәжірибенің даму деңгейі 54.
Интеллекттің дамуы баланың іс-әрекеті барысында таным процестерінің барлық
құрамды бөліктерінің дамуымен байланысты жүреді. Интеллекті жоғары адам әр
түрлі іс-әрекеттер барысында талданып жатқан мәселелер бойынша өз
пікірлерін айтқанда ойлары және әрекеттері тиімділікпен және осы кезде
туындайтын мәселелерді шешуде жоғары табыстылықпен ерекшеленеді. Басқаша
айтқанда, интеллектуалдар өздерінің дарындылығын интеллектілі іс-әрекеттің
белгілі бір ерекшелікпен сипатталатын түрінде нақты көрсете біледі.
Шығармашылық - жаңа материалдық, немесе рухани құндылыктарды, айырықша
қоғамдық құндылықтарды жасайтын адамдар ұжымының немесе жеке адамның іс-
әрекеті. Э.Штерн [55] білікті мамандарды немесе өз саласындағы шеберлерді
зерттеу нәтижесінде олардың көпшілігі интеллектінің салыстырмалы орташа
деңгейінің 120 шамасында болғаны туралы фактіні атап көрсетеді. Сондықтан
ол IQ көрсеткіштерінің шегі туралы болжам жасады. Көптеген адамдарды
зерттеу нәтижесінде интеллекті жоғары болғандардың жетістіктері өз табиғаты
бойынша когнитивті емес басқа да факторлармен (табандылық, қызығушылық,
ата-ананың қолдауы т.б.) байланысты екенін анықтады. Шығармашылық даму
факторларына қатысты аса маңызда жайттың бірі - интеллектілік табыстылыққа
жетуде ерекше рөл атқаратын білімдер және тиісті салада мамандануға
бағытталған ауқымында тәжірибе мен оқытудың нәтижесі болып табылады.
Мысалы, шахматта, сәулет өнерінде, физика саласындағы ғылыми жұмыста т.б.
салада жеке тұлғаның жеткілікті шамада саналы түрде мақсатқа бағытталған
практикасы болып табылады. Сонымен қатар шығармашылық дамуға негіз болатын
нәрселер, біріншіден, тұлғадан өзінің жеке мүмкіндіктерін жетілдірумен
байланысты еріктік күш-жігерді, күш жұмсау мен уақыт шығынын талап етеді.
Екіншіден, бұл зерттеулер интеллектілі дарындылықтың кейбір механизмдерін
түсінуге мүмкіндік беретін ерекше түрде ұйымдасқан ұғымдық тәжірибенің
жеткілікті мөлшерде жинақталуымен, тәжірибенің әр түрлі компоненттері
қалыптасуымен байланысты.
Адамның қабілеті жалпы және арнайы, тәжірибелік және жоғары теориялық
шығармашылық қабілеттер деп бөлінеді. Шығармашылық қабілет тілмен,
сөйлеумен, теориялық және логикалық ойменен, теориялық және тәжірибелік
инттеллектпен байланысты. Осы қасиеттерді зерттеу және дамыту жолдарын
анықтау ғалымдарды ежелден қызықтыруда. Ежелгі грек философы Пифагор
еңбектерінде адамның дарындылығы мен қабілетін анықтау формуласын жасаған
[56]. Ол адамның қабілеттілігін жан дүниесінің ерекше қасиеті деп біліп,
қабілітті адам барлық іс-әрекет түрлерін тез үйреніп сапалы орындайтыны осы
қасиеттің негізгі көрсеткіші деген. Қабілеттілікті ежелгі зерттеушілердің
барлығы табиғи, ата текке байланысты тұқымқуалаушылық қасиеттерге
жатқызған.
Қабілеттің тек тұқымқуалаушылық қасиет деп түсіндіруді ең
бірінші болып сынағандар ағылшын ғалымы Дж.Локк және француз
материалистері. Олардың айтуынша жеке тұлға ерекшеліктері тек қана қоршаған
әлеуметтік ортаның жағдайларына байланысты, сондықтан баланы жастайынан
оқытып, тәрбиелесе олардың барлық адамдық іс-әрекет түрлеріне ерекше
қабілеттілік көрсетуге шамасы келеді, сондықтан тәлім-тәрбие баршаға бірдей
болу керек деген [57].
Барлық психологиялық зерттеулерде қабілеттілікті адамның көптеген жеке
даралық ерекшеліктерін анықтайтын қасиет деп көрсеткен. Сонымен қатар
қабілеттілікке берілген анықтамалардың саны көп. Оларды жүйеге келтіріп
талдау үшін келесі анықтамаларға тоқтап өту қажет:
1 – қабілеттілік – жеке адам психикалық процестері мен жағдайларының
ерекшеліктерін көрсететін қасиет (жанының).
2 – қабілеттілік дегеніміз – арнайы және жалпы білімді өте жоғары
деңгейде меңгеру нәтижесімен байланысты адамның көптеген іс әрекеттерге
икем болып шеберліктің тез қалыптасуы.
3 – қабілеттілік дегеніміз адамның іс-әрекетті тез меңгеріп оны сапалы
орындауы.
Қабілеттілікті жан-жақты зерттеген В.М.Теплов берген анықтама бойынша
қабілеттілік дегеніміз жалпы және арнайы білім деңгейі. В.М.Теплов
қабілеттілікті зерттеу негізінде жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
қойылған. Олар туа біте көрініс беретін тұрақты қасиеттерге жатады [58].
Олар:
а) жүйке қызметінің күші – ұзақ уақыт қарқында жүретін, жиі
қайталанатын жүктемені көтере алуы;
б) жүйке жүйесінің тежелуге қарсы тұруы (тітіркендіргіштің ұзақ уақыт
ішінде жиі тигізетін әсерін көтере алатындығы).
В.М.Тепловтың айтуы бойынша қабілеттілік деген ұғым үш құрамды
бөліктен тұрады. Біріншіден – қабілеттілік жеке адамды басқалардан ерекше
көрініс беретін жекелік психикалық қасиеттер жиынтығы (темперамент, таным
процестері, психикалық жағдайы т.б.). Екіншіден, қабілеттілік әр жеке
тұлғаның іс-әрекеттерді тиімді, сапалы орындауы. Үшіншіден, білім және
іскерлік деңгейі. Осы үшеуінің басы қосылғанда ғана жеке адам өзінің іс-
әрекеттерін ұйымдастыруға қабілеттілік көрсетеді [59]. Сонымен бірге
қабілеттілік адамның білімін, іскерлігін, дағдысын одан әрі шыңдауға,
жекешелендіруге әсерін тигізетін ішкі реттеуші күш.
Қабілеттілікті зерттеу барысында негізгі үш проблемаға өте көп
көңіл бөлінеді:
1-шіден – қабілеттіліктің пайда балуы және табиғаты;
2-шіден – қабілеттіліктің типологиясы және оны диагностикалау;
3-шіден – қабілеттіліктің даму заңдылықтары және қалыптасу
ерекшеліктері.
Психология тарихында қабілеттілік жан қасиеті ретінде зерттеледі.
Көптеген психологтар бұл қасиет тұқым қуалаушылық қасиеттердің бірі ретінде
генотиптен жеке адамға беріледі деп есептелген. Осы тұжырымдама ұзақ уақыт
тәлім-тәрбие негізі ретінде қарастырылған. Жалпы қабілеттілік адамның
барлық іс-әрекеттерге икемділігін көрсетеді. Мысалы: естігіштік, сезгіштік,
көргіштік, дәм ажырату, барлау. Сонымен бірге қимыл әрекеттің барлық
түрлерін меңгеру қабілеті (тік жүру, секіру, жүгіру, өрмелеу, жоғарыға
шығып, төменге түсу т.б.), жалпы барлық адамдарға тән, тіршілік жасауға
негіз болатын әрекеттерге қабілеттілік деп көрсетілген.
Шығармашылық әрекеттерді меңгеруі оның іс-әрекеттерін ұйымдастыру
ерекшеліктерімен байланысты екенін анықтады [60]. Қабілеттілік адам
өмірінің барлық кезеңдерінде даму жағдайында болатын қасиет.
А.Н.Леонтьевтің әрекеттік теориясы бойынша адамның өз іс-әрекетінде
қолданып отырған қасиеттері күнделікті шыңдалынады. Ал қажеттілігі болмай,
еш қолданылмаған қабілеттілік біртіндеп сөнеді. Сондықтан қабілеттілік өте
нәзік, өзіне көп көңіл бөліп, баптап, тәрбиелеп отыруды қажет ететін
қасиет. (Мысалы: музыкалық, техникалық шығармашылық, өнерпаздық,
математикалық т.б.). Барлық іс-әрекеттің түрлеріне шеберлік бірнеше
қабілеттіліктердің бір-бірімен ұштасу нәтижесі болып табылады. Сондықтан
адамның генотипінде бір қабілеттіліктің нышаны болмаса ол басқа қабілеттер
нышанымен толықтырылады. Бұл жерде ми қыртысы функционалдық блогінің
компенсаторлық (толықтырушылық) қасиетімен байланысты. Сондықтан іс-
әрекеттің бір түріне қабілеті төмен адамның әрекеттердің басқа түрлеріне
қабілеті өте жоғары болуы мүмкін.
Психологияды осы уақытқа дейін қабілет типологиясы ғылыми тұрғыда
бір жүйеге келтірілмеген. Сондықтан зерттеушілер алдына қойған мақсаты мен
міндеттеріне байланысты түрлі сыныптастыру жолдарын қолданылады:
1. Іс - әрекеттердің түрлеріне байланысты техникалық, өнерге, ғылым
салаларына қарым-қатынас;
2. Жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктеріне, сенсориканың қызметіне
байланысты: операционалдық шығармашылық қабілеттілік.
Қабілетті сыныптастырудың кең пайдаланылатын келесі түрі –
қабілеттілікті табиғи және нағыз адамдық, тарихи, әлеуметтік ортада
қалыптасқан түрлеріне бөлу арқылы жүйелеу. Табиғи қабілеттіліктер адамдар
мен жоғары дамыған жануарларға ортақ. Олар: қабылдау, еске сақтау, ойлау,
экспрессиялық қарым-қатынас жасау. Қабілеттіліктің бұл түрлері
тұқымқуалаушылық нәтижесінде ұрпақтан ұрпаққа берілетін қасиет. Бұл
қасиеттер генотиптегі нышандар қасиетке айналуға негіз болатын механизм
операнттық үйрету, шартсыз рефлекстік үйрету және импритинг үйрету
механизмдері деп аталады. Үйретудің бұл түрлері арқылы жануарлар мен
адамдарға ортақ қабіліттер ашылады.
Арнайы қабілет – адамның бір іс-әрекет саласында ерекше табысқа
жетуіне негіз болатын қабілеттіліктердің түрлері өте көп. Оларды
А.Г.Понугаева келесі түрлерге бөліп көрсеткен [61].
1. Музыкалық қабілет.
2. Лингвистикалық қабілет.
3. Техникалық қабілет.
4. Әдеби - гуманитарлық қабілет.
5. Өнер – шығармашылық қабілеті.
6. Спорттық қабілеті.
7. Теориялық қабілет – абстракциялау, талдау, жалпылау және жүйеге
келтіруге икемділікті көрсетеді.
8. Тәжірибелік қабілет – нақты әрекет түрлерін тез үйреніп, оңай
ұйымдастыру.
9. Оқу және шығармашылық – тез үйрену, материалдық және рухани байлықты
жасауға үлесін қосу .
10. Қарым – қатынас жасау қабілетi.
11. Ұйымдастыру қабілеті.
12. Басқару қабілеті.
Қазіргі кезде қабілеттің осы түрлерінің барлығын зерттеуге арналған
психодиагностикалық әдістемелер жасалған. Оқушылардың танымдық әрекеттерін
зерттеу, танымдық әрекеттер түрлерінің интеллектке тигізетін әсерін
анықтау, одан шығармашылық қабілетті зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалауға арналған әдістемелер кеңінен пайдалануда. Олардың
көмегімен баланың өсіп жетілуіндегі әр жас кезеңінің ерекшеліктерін ескере
отырып сол ерекшеліктерге икемделінген әдістемелерді қолданып, шығармашылық
дамудың жылдам жүруіне ықпал жасауға мүмкіндік туады.Шығармашылық
қабілеттілік адамның қоршаған ортаның табиғи және жасанды ерекшеліктеріне
икемделуін көрсететін және ол адамның білімі мен іскерлігіне тікелей
байланысты екендігін психологтар дәлелдеген қағида.
Қабілеттіліктер ішінде шығармашылық ойлау процесімен өте тығыз
байланысты. Ойлау процесі барлық іс-әрекеттердің негізі болып табылады.
Адамның адамдық қасиеттерінің барлығы ойлау процесінің ерекшеліктерінен
туады. Іс-әрекетпен айналысқан адамның табысты болуына кепілдік ретінде
қабілет, қызығушылық және бейімділіктерден тыс оның мінез-құлқында мынадай
сапалық көріністер болуы қажет: еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық,
сыйысымдылық, басқалардың жағдайын түсіне білу. Осындай мінез көрсетуге
ерекше қабілеттілігі бар адамның өзіде айтарлықтай табысқа жетуі қиын.
Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басының ерекшеліктеріне сын көзбен
қарауы керек.
Шығармашылық жағынан балаларды дамытуға негіз болатын ойлау процестері
екенін барлық уақытта ескеру қажет екенін Л.С.Выготский өз еңбектерінде
талдап берген [62]. Оның пікірінше оқымай жүрген ойын баласының оқуға
барғаннан соң ойымен интеллектісінде үлкен өзгерістер туады: олар көрнекі
бейнелі ойдан біртіндеп мәдени, немесе ұғымдар арқылы ойлануға көшеді.
Бастауыш сынып оқушыларының ой операциялары көрнекі-бейнелеу түрінен
біртіндеп сөздік-логикалық ойлау элементтеріне қарай дамиды. Ал логикалық
ойлау адамның өз білімін шешімін білмейтін мәселерді шешуге мүмкіндік
береді. Сондықтан логикалық ойлау шығармашылықтың негізі деп айтуға да
болады.
Шығармашылық дамуға қызығудың қосатын үлесі өте үлкен. Қызығу
дегеніміз - жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен эмоциялық
тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттіліктер
негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде
керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адмның жеке
қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу
қажеттілікке айналуы мүмкін. Мысалы, театрға деген қызығу – спектакльді
құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын
болуына жеткізуі мүмкін.
Қ.Жарықбаевтың айтуынша қызығушылықтың қалыптасуы әрқашан
қажеттіліктерді, талапты немесе қоғамдық борышты сезінуден бастала
бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық тартымдылығы өз-өзінен және бет алды
көрінуі мүмкін ал сонан кейін қажеттіліктер, қоғамдық талаптар,
қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып әлігі объектінің
өмірлік мәні танылуы мүмкін. Осылайша жаңалықты ашу орын алады 63.
Объектінің эмоциялық тартымдылығын, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла
қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объектінің қасиетінен де,
сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінеді. Неліктен объект назар
аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің
қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе
қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында
біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың
жалпы адамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары-жас мөлшерінің
ерекшеліктеріне, үшіншілері әлеуметтік – топтық және төртіншілері – жеке
адамның биімділігі мен икемдігіне, көзқарасы мен талғамына сай келеді.
Мысалы, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да
ләззаттандырады.
Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір
тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі
мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты болады. Субъектінің көзқарасын басқа адамдар
бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге ол тәрбиеленеді де. Мысалы,
объектінің сапасы және оның өмірлік мәні туралы коллективтік пікір, оған
беделді адамдардың көзқарасы-осының барлығы жеке адамның сол объектіге
деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның айрықша дамыған кезінде жастар
авиацияға құштар болды, ал космонавтика дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық
жалпылама сипат алды.
Баланың қызығуы объектінің ерекшеліктері мен индивиттің өзінің
психикалық сапасына (оның мәдениетіне, тәрбиелілігіне, қабілетіне және
мінез-құлқына) байланысты бола тұрса да, оны түптеп келгенде басқа адамдар,
коллектив, қоғам, қоғамдық психология қалыптастырады. Демек адамдар
қызығуының қоғамдық-тарихи тегі бір деу керек. Қызығу өндіріс пен қоғамның
рухани мәдениетінің деңгейіне, әлеуметтік қатнастарының дамуына тағы сол
сияқтыларға байланысты.
Қоғам дамуының әрбір тарихи кезеніңде жалпы адамзаттық мүдделерімен
қатар танымдық мүдделер де бой көрсетіп отырады. Буржуазиялық қоғам
өмірінің бүкіл құрылысының ықпалымен, мысалы, жайсаң жастар ақшалы болуды
және ойнап күлуді ең бірінші мақсат тұтады. Қазіргі қоғамда алдыңғы қатарлы
жастар жасампаз еңбекке, ғылым, практика (техникалық шығармашылық)
саласындағы шығармашылыққа деген қызығуды жоғары ұстайды. Қызығу еңбекке
деген құлшыныс және қанағаттанушылық, объектіге тез бауыр басу, ең соңында
адамның еңбекке қажеттілігінің арта түсуі сияқты қанағаттану сезімдері
түрінде көрініс табады.
Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірдің
бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу
әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П.Павлов қызығуды адам жанын
жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп
қарастырған [64]. Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл және жемісті болады.
Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасыу үшін қызығудың мәнін
ескеру педагогикалық практикада ерекше маңызға ие болады. К. Д. Ушинский
ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы
білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп өте әділ жазған болатын
[65]. Сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға
болмайды деп атап көрсеткен. Білім беру қара жұмысты да, едәуір ерік күшін
де қажет етеді.
Қызығу түрлері. Адамдар қызығу олардың іс-әрекеті сияқты өте алуан
түрлі. Қызығуды оларды мазмұнынан, немесе бағыттылығына қарай ажыратады.
Бұл ретте материалдық, қоғамдық және рухани қызығуды бөліп қарауға болады.
Материалдық қызығу тұрғын үй ыңғайлылығына, тағамдық заттарға, киімге және
басқа да сол сияқты қажеттілігі ерге деген құлшыныс арқылы көрінуі мүмкін.
Материалдық қызығу көбінесе нысансыздық, баюға салыну, дүние-мүлік жинаудың
қызығына түсіп дүние жинау сияқты жағымсыз формаларда кездеседі.
Рухани қызығу адамның жоғарғы дәрежеде дамуын сипаттайды. Бұл ең
алдымен математикаға, физикаға, химияға, биологияға, философияға,
психологияға тағы басқаларға деген танымдық (сөздің толық мәнінде)
қызығулар. Бұған сондай-ақ, әдебиетке және өнердің алуан түріне (музыкаға,
суретке, театрға) деген қызығулар да жатады. Арнайы қоғамдық қызығулар
қоғамдық жұмысқа, ұйымдаструшылық іс-әрекетке деген мүдделерде білдіреді.
Қоғамдық жұмысты жақсы көретін және оған бар күшін жұмсайтын адамдар аз
емес (олардың ішінде оқушылар да бар). Олардың қуанышы мен реніші көп ретте
қоғамдық істің жетістігіне немесе кемшілігіне байланысты.
Тікелей және жанама қызығулар да кездеседі. Тікелей қызығу дегеніміз-
іс-әрекет процесінің өзіне қатысты: таным, білім алу, еңбек және
шығармашылық процестеріне қызығу. Жанама қызығу дегеніміз-іс-әрекет қызмет
бабында және қоғамдық жағдайда белгілі-бір дәрежеге ие болуға ғылыми атаққа
немесе, ең соңында, еңбектің материалдық нәтижелеріне деген қызығулар. Жеке
адамның белсенді де жемісті іс-қызметі үшін тікелей және жанама
қызығулардың дұрыс арақатнасы неғұрлым игі ықпал етеді. Егер адам еңбекті,
еңбек процесінің қзін сүйетін болса, онда ол белсенділік танытады, іс-
қызметке шығармашылықлықпен қарайды және еңбектің нәтижелі аяқталуына қол
жеткізеді. Қызығудың мұндай үйлесімі болғанда адам көп қанағат табады.
Қызығудың әсер ету дәрежесіне қарай самарқау және белсенді деп екіге
бөледі. Самарқау қызығу дегеніміз – адам өзін қызықтырушы объектіні
қабылдаумен ғана шектеледі. Мысалы, копьютерлік ойындарға қызығу, өнер
туындыларына қараған кезде ләззат алады, бірақ объектіні терең тану, оны
менгеру және қызықтыратын салада шығармашылықмен айналысу үшін белсенділік
көрсетпейді. Белсенді қызығу дегеніміз - нәрменді қызығу, мұндай адам көріп-
білумен ғана шектелмейді, өзі таңдаған объектіні меңгеріп алып әрекетке
көшеді. Белсенді қызығу – жеке адамның дамуын оның білімі мен дағдыларының,
қабілеттілігі мен мінез-құлқының қалыптасуын қамтамасыз ететін жайттардың
бірі.
Қызығудың сондай-ақ көлеміне қарай да бөледі. Мұндай бөлу қызығу түрін
анықтамай–ақ, оның орнына жеке адам мүдделерінің құрлымын сипаттайды. Кең,
жан-жақты әрі терең мүдделі, сонымен қатар кең, бірақ үстірт қана мүдделі
адамдардың да болуы мүмкін. Қызығушылығы жақсы дамыған адамдардың жан-жақты
болатынын көптеген ғалымдар мен жазушылардың шығармашалағының ерекше
дамыған болатындығын М.В. Ломоносов, Д.И. Менделеев, А.С.Пушкин,
Л.Н.Толстой, М.О.Әуезов, Қ.Сәтбаев және басқа дарын адамдардың еңбектері
көрсетеді. Барлық нәрсені білгісі келетін, бірақ құбылысты ат үсті қарап,
олардың мәніне терең үңілмейтін, солардың белгілі біреуімен мықтап әрі
тұрақты айналысатын адамдар да кездеседі. Кең, алуан қырлы қызығуларының
аясында өз өмірінің мәні мен іс-әрекетінің негізгі бағытын анықтайтын
өзекті, негізгі мүддесі бар адамдар неғұрлым дұрыс бағытта деп танылады.
Мысалы, М.Шақанов, О.Сүлейменов кең мүдделердің иесі болған адамдар, қазақ
халқының тәуелсіздігі және қауіпсіздігі жолындағы күрес олардың өмірінің
негізгі мүддесі болып қалды. Олар өздерінің теориялық, шығармашылық және
тәжірибелік жұмыстарын түгелдей осы мақсатқа жұмсап жүр.
Шығармашылық, ең алдымен, қажырлы да азабы мол еңбек және сонымен
бірге адамның барлық. дене және рухани куш жұмсауды қажет ететін шабытты
еңбек болып табылады. Шынайы шығармашылық әрқашанда қоғам үшін пайдалы да
мәнді нәтиже береді. Шығармашылық әлеуметтік себеп шарттан туындайтын
қызмет. Шығармашылықтан адамның көптеген психикалық саналары айналады,
жеке адамның ішкі мазммұны көрініс береді. Шығармашылық процесс кезінде.
адамның психикалық әрекеті барынша жоғары деңгеиде өтеді. Бұл жеке адамның
интелектуалдық эмоциялык, еріктік күшіне жатады.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын дамыту жолдарын зерттеуші
Б. Байжұманова оның елеулі жақтары ретінде адамның өзінің қызығушылығына
толық беріле әуестенуі және сол бағытта табысты болуға талпынуы [66].
Беріле әуестенген адам үшін шығармашылық өмір мәніне айналады.
Шығармашылыққа берілу онық нәтижесі бүкіл халықтық қолдау тапқан жағдайда
күшейе түседі. Шабыттану күйі — шығармашылық үшін типтік сипат. Шабыт, бір
жағынан жоғары жемістілігімен, екінші жағынан адамның күш-қуатының зор
өрлеуімен сипатталады. Репин шабыт азапты енбек үшін берілетін силық деп
жазған. Сөз, қылқалам шеберлері немесе мүсінші шығармашылық міндетті шешуіе
көркемдік және мазмұнды форманы табандылықпен іздеу арқылы ғана жетеді.
Психологияда шығармашылықты адамда жарқ етіп кенеттен пайда болатыни
санасыз процесс ретінде қарастырылатын ағымдар бар. Шығармашылық санадан
тыс болады деп қарайтын идеалистік теория өкілдері бұлай айтқанда мынандай
деректерге сүйенеді. Біріншіден, шығармашылық міндеттін, шешімі кенеттен
туғандай болып көрінеді (ғылым тарихында мұндай жағдайлардың болғаны
шынында да тіркеуге алынған). Екіншіден, шығармашылық процесіндегі
психикалық әрекеттің өту барысы жайлы адам жөнді ешнәрсе айтып бере алмайды
(мұндай жайттар да белгілі.). Бірақ бұл деректер творчоствоның санадан тыс
сипатына дәлел бола алмайды. Творчсстволық міндетті кенеттен шешу –
адамның жалықпай еткен ой қызметінің нәтижесі, деп басу көп жағдайда өзінің
негізгі қағидалары жағынан да детальдары жағынан да істің толық шешілу
дәрежесіне дейін жеткізуді қажет етеді.
Адамның шығармашылық процесінің өзін, қиял бейнесінің қалыптасу
процесін сипаттап бере алмайтындығын дұрыс түсіндіру қажет. Шығармашылық
қиялдың бұл ерекшелігі адам өзінің не істейтінін творчсстволық қуатының
неге бағытталғанын аңғара алмайды дегендікті білдірмейді. Адам зейіні
түгелімен шығармашылық обьектісіне ауғандықтан процестің өту барысы
анғарылады. Адам шығармашылықлық шешімді әрқашан бақылап, бағалап отырды.
Ол қол жеткен нәтижелерге, ал жұмыс аяқталған соң, шығармашылық қызметінің
жемісіне қанағаттанады немесе қанағаттанбайды. Сол сиякты, шығармашылық
жемісіне сан рет баға беріліп қайта бағаланып жатуы да әдеттегі жайт.
Бағалау көбіне қинайды және шығармашылық міндеттің ақырға және ең
мазмұнды шешімі, жолдары іздестіріледі. Дау туғызбайтын бұл фактілердің
бәрі — шығармашылықтың еңбек екендігі жөніндегі көзқарастың, яғни қашанда
саналы түрде жүзеге асатын мақсатты әрекет екендігінің жалтартпас дәлелі.
Ғылыми психология шабытты мына төмендегідей ерекшеліктерімен
сипаттайды: шабытты күй қойылған проблеманы шығармашылықпен шешу үшін
құмарта және табандылықпен ұмтылғыш адамда пайда болады. Ұлы орыс
композиторы П.И. Чайковскийдің айтуы бойынша шабыт — жалқауларға
жоламайтын, онын есігін ашпайтын қонақ, шабытты күй ой мен бейне
қозғалыстарының жеңілдігімен олардың айқын әрі молдығымен, тебіреністердің
тереңдігімен сипатталады; шабытты күй аясында таным процестсрінің бәрі
жемісті өтеді.
Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар бұл
ұғымның өзіндік ерекшеліктерін, әртүрлі психикалық процестерден туындайтын
шығармашылық, эмоциялық бағыттаушы (зейін, ерік) байланысын және жеке
тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді. Бұл мәселе төңірегінде
көптеген ғалымдардың айтқан ойларын талдау отырып М.Мұхамедин өз
зерттеулерінде шығармашылық дербестік ұғымына өз анықтамасын берген. Оның
пайымдауынша, шығармашылық дербестік – жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі
мен қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық іздемпаздығын қамтитын сан
қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық қалыптасуымен
аяқталатын шығармашылық қабілет [67].
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі
ретінде оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және
адамгершілік қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын
белсендіретін қызықты шығармашылық іс-әрекетінде көрініс табады. Ол жеке
тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және оның өз-өзіне сенімін нығайтып,
өзіне объективті баға бере білуіне ықпал етеді. Сенім болмысқа деген
белсенді қатнас үстінде, білімге шын құмарта берілу барысында, өз
міндеттеріне асқан жауапкершілікпен қараған жағдайда қалыптасады. Бұдан
көретініміз, болмысқа жай ғана қызығумен қарау және білім алудығы жалаң
жаттанпаздық ретінде көрініс беріп, адамның сол үшін күресуге тиісті
нақтылы сенімін қалыптастыра алмайды. Алдына қойған мақсатқа жету үшін
күресу сенімділікке негізделеді. Сондықтан оқушылардың өзінің қолынан көп
нәрсе келетініне және сол әрекетте табысты болуына сенімділіген
қалыптастыру қажет.
Сенімі зор адам дегеніміз - өзінің көзқарастары мен ісін қорғап қала
алатын, өз борышын өтеу жолында құрбандыққа бас тігуе әзір, жаны жайсан,
жігерлі адам. Нақ осындай адам айналасындағы жұрттын сый-құрметіне
бөлінеді, нақ осындай адамдар қоғамдық прогрестің қозғаушы күші болып
табылады. Мұндай сенім адамның дүниетанымының құрамды бөлігі болып
табылады.
Дүниетанымның, моральдық – саяси көзқарастардың негізінде адамным өзін-
өзі тәрбиелеуінің негізгі мотиві және жоспары ретінде қызмет атқаратын
адамгершілік мұраты қалыптасады. Адамгершілік мұратында айнадан
көрінгендей, адамның сенімі, оның өмірлік позициясы бейнеленіп отырады.
Мұрат дегеніміз-адам тап қазір басшылыққа алатын және оның өзін-өзі
тәрбиелеу жоспарын анықтайтын образ. Жоғары адамгершілік мұраттың болуы
адамның жоғары дәрежеде даму деңгейін көрсетеді, оның ниетінің түзулігін
және іс-әрекеттегі мақсаттылығын танытады. Адамның толысқан мұраты, жан-
жақты жетілген адам образының жиынтығы іспетті, ол басқаларға үлгі ретінде
әсер етеді (адамгершілік тәрбие, білімділік, шеберлік мұраты т.б.).
Шығармашылықтағы мұрат өмірдің қажеттілігін бейнелейді. Шындығында бар
нәрсенің бірде бір элементін білмей отырып, ешнәрсені де көзімізге елестете
алмаймыз. Дұрыс мұрат болмыста бар нәрселердің барлық жақсы жақтарын
жалпылау нәтижесінде пайда болады. Тарихи немесе қазір бар нақты бір
адамның бейнесін де мұрат тұтуымыз мүмкін. Демек, нақтылы адамның мінез-
құлқы мен іс әрекеті оны өзіне үлгі тұтқан басқа бір адам мұрат санала
алады екен. Алайда, кез келген жалпылама мұрат болмыста бардың жетілен
элементтердің қашан да өз бойында сақтайды. Сонымен бірге, Н.Жанатбекова
мұрат дегенімізді болашақтан елес беретін және белгілі дәрежеде оның даму
тенденцияларын бейнелей отырып, өмірден көш ілгері жүретін бейне, үлгі деп
түсіндіреді. Мұраттың бойында қашан да фантазияның нышаны болады, яғни
онда болмыс қайта құрылыды, болмыстан елеусіз нәрселер, әлі жетілмеген
элементтер алынып тасталынады, ал әдемісі мен жетілгендері аталып, тіпті
әсіреленіп көрсетіледі. Қазіргі кезбен болашақтың барлық жақсы жақтакры өз
бойында келісті үйлесім тапқан мұрат нақ осылай жасалады.
Қоғам дамуының объективтік заңдылықтарын білуге негізделген фантазия
дәл сол күйіндегі болмыста жоқ (элементтері ғана, кейбір сипаттары ғана
бар) қоғам мен жеке адамның ғажап бейнесін туғыза алады, ал мұндай
бейненің болашақта болуы мүмкін ғана емес, міндетті түрде болады, ақиқатқа
айналады.
Өткендегі мен бүгінгі жалпылау негізінде болашақты барлай білу адамға
тән қасиет. Барлай білудің сипаты білім деңгейінде ғана байланысты емес,
ол сонымен қатар жеке адамның бағдарына, оның көзқарастарына, мүддесі мен
талғамына, жалпы тәрбиесіне байланысты болады. Адамның өз идеясын танып
білу оның бойында алуан түрлі сезім туғызады. Мұрат неізінен тандану,
толқу, сүйсіну, сезімдерін туғызады, ал іскер адам сонымен қатар идеяға
ұқсау үшін мейлінше күш салып бағады.
Жеке тұлғаның мұратқа деген қатнастың негізгі екі типі анықталған:
1) көріп-тандану;
2) құштарлана әрекет ету.
Бірінші жағдайда адам мұратқа таң қалу және өзіне-өзі көңіл толуымен
шектеледі. Мұратты қол жетпес арман деп түсінеді де, ол өмірде: Осы
өміріне разы бол, жаныңдағылардан асып қайда барасын деген қағидаларды
басшылыққа алады. Екінші жағдайда мұратқа таңдану адамның бойында өзін де
сондай болуға талпындыратын зор күш қайрат туғызады 69. Мұрат өмірінің
жоспары түрінде сипат алады. Ол жоспар әлгі адамның өзін-өзі жетілдіруе күш
салынуының нәтижесінде жүзеге асады. Мұрат дегеніміз-қашанда бағыт сілтеп
отыратын жарық жұлдыз іспетті, алайда ол қашан алыс және қол жетпес күйінде
қалып отырады. Мұрат алға шақырад, ол өзіңмен істелетін жұмыстың програмасы
болып табылады. Сонымен бірге еш бір адам, белгілі бір кезеңде әбден
жетілдім, толыстым деп есептей алмайды.
Жеке адамның тұтас психологиялық құрлымы белгілі бір өмірлік стиль мен
мінез-құлық арқылы анықталыды. Жеке адамды жан-жақты сипаттағанда оны
келесі қасиеттер толығырақ сипаттайды: 1) бағыттылығы, 2) мақсаттылығы, 3)
моральдық жағынан тәрбиелілігі, 4) жеке адамның жан дүниесінін байлығы, 5)
байсалдылығы, 6) белсенділігі, 7) қайталанбайтын, тек өзіне тән даралығы
[70].
Жеке адамның бағыттылығы басты және шешуші қасиеті, ол адамның бүкіл
іс-әрекеті мен мінез-құлқынан айқын аңғарылып тұрады. Бағыттылығы дамыған
адам деп өмірде өз сенімінің мәнің көрсететін белгілі бір идеяларды тұрақты
түрде басшылыққа алып отыратын адамды айтады. Идеялды адам-ол өз идеясы
үшін қандай да болсын құрбандыққа бара алатын принципті адам.
Мақсаттылық дегеніміз – адамның белсенділігің негізгі бағытын
анықтайтын талпынысының нақты көрінісі. Мақсатының әлеуметтік мәніне қарап
сол адамның қоғамға қаншылықты пайдалы екендігін айтуға болады.
Моральдық жағынан тәрбиелілік - адамның басқа адамдарға көзқарасымен
сипаттайды. Бұл қасиет гуманизм, коллективизм жәнеға, қоғамдық талаптарға,
өзіне жүктелген міндеттерге қатына-жауапкершілік арылы көрініс табады.
Моральдық жағынан тәрбиелі адам жоғары дәрежеде дамыған коммунистік
арожданы бар адам. Жеке адамның жан-дүниесінің байлығы дегеніміз - адам
дамуындағы жан-жақтылықты сипаттайтын саналық қасиет. Соның арқасында ол
өзінің айналасындағы адамдарға жағымды ықпал жасайды, олардың рухани
дүниесін байытыды, сонымен бірге өз басының қоғамдық және еңбектегі
міндеттемелерін мінсіз орындайды.
Байсалдылық жеке адамның ішкі бірлігі. Байсалды адам екі сөйлеуді,
жартыкештікті, тайсақтауды білмейді, ол қашан бір қалыпты, орнықты,
сондықтан оның ұстанатын идеялдық және моральдық позициясы айқын болса, іс-
әрекеттің де бес саусағындай көріп отырасың.
Белсенділік - жеке адамның аса маңызды қасиеті. Белсенді адам неғұрлым
жемісті еңбек етеді. Тарихты жасаушылар, міне нақ осындай адамдар. Неғұрлым
маңызды болып еңбектегі және қоғамдық белсенділік танылады.
Қайталанбайтын даралық дегеніміз - адамды өзін қоршаған
айналасындағылардан айқын бөліп тұратын және сонымен бірге әлеуметтік
тұрғыдан аса бағалы қасиетті айтады.Жеке адам өзінің мінез-құлқында, іс-
әрекетінде өзгелерге ұқсамай дараланып тұруы мүмкін. Шығармашылықлық
еңбекте көрінетін даралық неғұрлым бағалы болып табылады. Шығармашылық
қабілет жөнінде жазылған ғылыми еңбектерді талдау нәтижесінде шығармашылық
өте күрделі психологиялық процесс екенін анықтадық. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән қасиет болып табылады. Шығармашылық
сөзінің төркіні – шығару, ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп
түсіну керек. Философиялық сөздікте Шығармашылық – қайталанбас тарихи
қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп
түсіндіріледі. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе
бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген
баланы шығармашылық деңгейге көтеруге болатындығын айтуда. Ал, бастауыш
сынып оқушысының шығармашылығы - тек өзіне жаңалық болып табылатын,
субъективтік жаңалық.
Шығармашылық тұрғыдан дамыған тұлға моделі:
Шығармашылық қасиетті тәрбиелеуге болады. Шығармашылықты зерттеуші
дидакттар бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық бастамасын дамыту үшін
ең негізгі басшылыққа алынатын нысаны дамыта оқыту жүйесі екенін
дәлелдеген. Дамыта оқыту баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін
қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік
қасиеттерін ескеру, тұлғалыққа бағытттау. Қоғам өмірінің барлық салаларында
күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр
қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген
қабілетті жастарды іріктеп олардан шығармашылық орта құру жағдайын
ойластырған жөн.
Шығармашылық қасиеті дамыған тұлға – бұл шығармашылықа деген
тұрақты да жоғары қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті
қалыптастырудың органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше
әрекет түрлеріне жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән тұлға. Бүгінгі
психология, шығармашылық туыла біткен сапа емес, ол тұлғаның қалыптастыру
нәтижесі болып саналып, қоршаған ортамен, әсіресе оқу-тәрбие процесімен
айқындалатыны дәлелденген. Сондықтан оқыту барысында баланың шығармашылық
қабілетін дамыту негізгі міндеттердің бірі болып анықталған.
. 1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту жолдары
Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек
дарындыларды іздеп, тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан
келетіндігін дәлелдеп, шығармашылықты дамытуға ықпал ету жолдарын
қарастырған Н.С. Лейтес [71] оның мынадай жолдарын ұсынған:
- шығармашылық қабілеттің ұрығы барлық адамда, кез-келген түбі түзу
сәбиде болады. Айырмашылық тек қана жетісу деңгейінде және қоғамдық
пайдалылығында болады;
- шығармашылық қабілетті балалық кезден бастап дамыту қажет;
- шығармашылық қабілетті дамытудың негізгі жолы – мектепке дейінгі жас
шағындағы балалар және мектептегі оқушылармен жұмыс жасағанда дамыта
оқыту элементтерін, шығармашылықпен еңбек ету жолдарын үйретіп, барлық
іс-әрекетті ұйымдастыру шығармашылық бағытта болу керек екендігін
ескере отырып, шығармашылық қызметке тарту болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани
әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру жеке дарындылығын дамыту –
бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені, қазіргі кезеңдегі
қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал
болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп
оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты
қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын
дамыту, өтілген сабақтың оқу материалын терең ұғына білуге баулу –
мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілген сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай
болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің әрбір өтілген
сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Айтлеуова Гүлзираның
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
тақырыбында орындағын дипломдық жұмысына
АННОТАЦИЯ
Айтлеуова Гүлзираның дипломдық зерттеуі мектептегі психологиялық
қызметті ұйымдастыруда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту ерекшеліктерінің теориялық және әдістемелік мәселелері
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінде шығармашылық қабілетік туралы
теорияларды талдау негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетінің даму ерекшеліктерін зерттеген ғалымдардың оның қалыптасу
ерекшеліктері мен оның қалптасуына ыңғайлы жас кезеңі туралы қағидалар
жүйелі түрде талданған. Нәтижесінде көптеген ғалымдар шығармашылық
қабілетті дамытуға бастауыш сынып кезеңі ыңғайлы кезең екендiгі
анықталған. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларымен дамыту жұмыстарын
жүргізу олардың болашағына үлкен әсер ететіндігі күман тудырмайтыны
дәлелденген.
Практикалық бөлімінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және
интеллектуалдық қабілетін психодиагностикалау нәтижелеріне сүйене отырып
жүргізілген дамыту жұмыстарында пайдаланылған әдістемелер жинақталған,
оларды пайдалану нәтижелері көрсетілген. Зерттеу барысында оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту жұмыстары жүргізілген.
Дипломдық жұмыста жинақталған теориялық және әдістемелік материалдарды
мектеп психологиялық қызметінде және студенттерді психолог қызметіне
даярлау барысында кеңінен пайдалануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері ... ... ...6-19
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту туралы
ғалымдардың ой – пікірлері ... ... ... ... ... ... ... .19-30
2 ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін диагностикалау
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31-41
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
әдістемелерін пайдалану нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..58-59
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60-62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 63-72
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектептегі оқыту - жас бүлдіршіндерді өз
елінің ұлы азаматы, жан-жақты білімді, жеке адам етіп тәрбиелеуді
көздейді. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандартында көрсетілгендей [1] бастауыш сатыдағы білім берудің
приоритетті мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен
белсенді әрекеттестік, этникалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау.
Оқушының жалпы және психикалық дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу
үшін, оның психологиялық ерекшеліктері дәл ескеріліп отырылуы қажет.
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуы көптеген объективтік және
субъективтік факторлардың әсеріменен жүреді. Оқыту психологиясында
шығармашылықты интеллект көрсеткіштерінің бірі ретінде ерте дамытуға
арнайы жағдай жасау проблемасы жан-жақты зерттелуде. Осы проблемаға
психологияда өте көп көңіл бөлінуінің себебі – баланың осы қасиетті
қалыптастыруға сензитивтік кезеңін дұрыс пайдалану қажеттілігімен
байланысты. Дамыта оқыту барысында оқушының шығармашылық қабілетінің
дамуын қамтамасыз ету проблемаларын зерттеушілер Е.Н.Кабанова-Меллер [2],
А.В.Брушлинский [3], А.Н.Леонтьев [4] т.б. ғалымдар шығармашылықтың
құрылымы мен оны қалыптастыру жолдарын анықтаған. Сонымен қатар
шығармашылықтың интеллектуалдық дамумен қатар жүретіндігі дәлелденді.
Интеллектуалдық қабілет шкалаларын бірінші болып жасағандар Бине-Симон
барлық таным процестерін сандық және сапалық жағынан бағалауға болатынын
көрсетті. Соңғы кездерде оқыту барысында таным процестерді дамыту жолдарын
іздеумен қатар балалардың шығармашылық қабілетін бағалауға және осы
қасиетті арнайы дамыту жұмыстарын ұйымдастыру әдістемелері анықталып
оларды тиімді пайдалануға арналған зерттеулер жүргізілуде.
Көптеген зерттеулерде бастауыш сыныбында оқитын балалардың
шығармашылығына негіз болатын таным процестерінің күрделі көрсеткіштері
дамуымен байланысты олардың сөздік-логикалық ойлауы, интеллектінің
көрсеткіштері жылдам дамитындығын М.А.Холодная [5], Э.Боно [6],
И.И.Ильясов [7], П.Я.Гальперин [8], Б.И.Бесполов [9], З.И.Калмыкова [10],
А.К.Маркова [11], Б.М.Теплов [12] т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде
айқындады. Олардың айтуынша бастапқы оқыту жас кезеңінде балалардың
шығармашылық белсенділігін дамытуға және өте күрделі ой операцияларын
жасауды үйретуге мүмкіндіктер өте мол. Л.С.Выготский [13], Н.Ф.Талызина
[14], М.Л.Фридман [15] еңбектерінде оқушылардың оқыту барысында
шығармашылық қабілеті көрініс беріп, біртіндеп олардың күрделі
өзгерістеріне негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып
олардың іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті. Балалардың шығармашылық
әрекеттерін ұйымдастыру арқасында ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін.
Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен
(міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен
бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс
құрылуы шығармашылық қабілетті дамытудың шарттарының бірі. Сол сияқты
барлық таным процестердің дұрыс дамып, қалыптасуына себеп болатын
түрткілер бар. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың жалпы танымдық
қызығушылығын және шығармашылық белсенділігін дамытуға болатыны
дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап мектепті
бітіргенінше психолог, пән оқытушылары балалардың оқуға ынтасын және
барлық таным процестерінің дамуына ықпал жасап, олардың шығармашылық
қабілетін дамытуы керек.
Осы проблеманы жан-жақты меңгеріп алу мақсатымен дипломдық жұмыстың
тақырыбын: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің
мазмұны.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына психологиялық қызмет
көрсету жұмысының ерекшеліктері.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласының Ж.Аймауытов атындағы № 64
гуманитарлық гимназия және №66 Қазығұрт орта мектебі.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамытудың теориялық негіздеріне сүйене отырып олардың қабілетін
диагностикалу және дамыту әдістемелерін іріктеп алу және оларды пайдалану
арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеудің ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
қабілетін диагностикалау нәтижесіне сүйене отырып дамыту әдістемелерін
жүйелі түрде пайдалану балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға
мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың шығармашылық қабілетінің даму ерекшеліктері бойынша
теориялық және әдістемелік еңбектерді талдау;
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін және интеллектінің
көрсеткіштерінің дамуын диагностикалауға және дамытуға арналған
әдістемелерді жинақтау;
- бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілетінің көрсеткіштерін
диагностикалау жұмыстарын ұйымдастыру;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін диагностикалау нәтижелеріне сүйене
отырып балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал жасау үшін
дамыту жұмыстарын жүргізу;
- зерттеу барысында жинақталған материалдарды талдау және дипломдық
жұмыстың мәтінін жазу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу
әдістері қолданылды: бастауыш мектеп жасындағылардың шығармашылық қабілетін
зерттеу және дамыту проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау,
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілетінің даму деңгейін бағалауға
Вербалдық фантазия шкаласы, Сөздік тест әдістемелері, дамыту жұмыстарын
жүргізуге Анаграммалар, Ертегі құрамыз, Торренс тестері, Логикалық
ойлауды дамыту тесттері және Шығармашылықты дамыту жаттығулары және
басқа дамыту тесттері кеңінен пайдаланды.
Зерттеу кезеңдері. Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттер талдандау
жүргізілді, дипломдық жұмыстың тақырыбы, зерттеудің ғылыми аппараты,
зерттеудің жоспары анықталды. Сонымен қатар зерттеу барысында
пайдаланылатын балалардың есте сақтау қабілетін диагностикалау әдіс-
тәсілдер жинақталып, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде мектепке даярлық тобындағы балалардың ес процестерінің
даму деңгейі диагностикаланды, жинақталған материалдар талданып, балалардың
бұл қасиетінің даму деңгейі бағаланды, жинақталған материалдар жүйеге
келтіріліп талданды, балалардың есте сақтау процесін дамытуға арналған
арнайы жаттығулар көмегімен түзету-дамыту жұмыстары және коррекциялық
ойындар ұйымдастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ТАРАУ. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық даму ерекшеліктері.
1.1. Жеке тұлға шығармашылығының даму ерекшеліктері.
Шығармашылық қабілет мәселесі психология ғылымында біржақты ғана
қаралмайды. Бұл бұрыннан келе жатқан құпия қасиет деген пікір қалыптасқан.
Құпияның сырын ашу кілтін табу философия, психология, педагогика
ғылымдарының бір міндеті болып табылады. Ол қасиетті әр саладағы зерттеу
жүргізетін ғалымдар түрліше түсіндіреді. Шығармашылық қабілет – адамның әлі
ешкім білмейтін жаңа бір бейнені өз бетінше құруымен сипатталады, яғни іс-
әрекеттің қандай түрінде болмасын жаңалық ендіру арқылы, жасампаздық бейне
жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен
түсіндіріледі.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлейбастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі.Ал, бүгінгі күрделі жағдайлар тұсында балалардың шығармашылық
бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде
бастауыш мектептің алар орны ерекше. Баланың шығармашылық бастамасын
дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден– ақ ойшылдарымыз
Жүсіп Баласұғын [16], Әл-Фараби [17], Абай Құнанбаевты [18] ерекше
толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды
үнемі көтеріп отырған. Педагогтар К.Д.Ушинский [19], Ы.Алтынсарин [20],
Ю.Г.Кулюткин [21] еңбектерінде шығармашылықты дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына
енгізген М.Жұмабаев [22] болатын. Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выгодский
[23], В.В.Давыдов [24], Д.Б.Эльконин [25], В.А.Крутецкий [26],
қазақытанның көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев [27], М.Мұханов [28],
Ә.Алдамұратов [29], Қ.Б.Жарықбаев [30], Т.С.Сабыровтың [31] еңбектері жеке
тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры
деп білеміз.
Шығармашылықтың психологиясы табиғаты туралы зерттеулерді жүргізгіндер
Р.Солсо [32], С.Л.Рубинштейн [33], А.В.Брушлинский [34], Я.А.Пономарев
[35], О.К.Тихомиров [36] бұл қасиеттің адамның жалпы және арнайы
қабілеттерімен тікелей байланысты дамитынын дәлелдеген. Жалпы және арнайы
қабілеттердің психофизиологиялық негіздерін зерттеген Б.М.Теплов [37],
И.С.Якименская [38], Д.Әубәкірова [39], В.В.Рубцов [40] өз еңбектерінде
қабілеттің анықтамасын беріп оның жалпы және жеке даралық өзгешеліктерін
көрсеткен. Қабілетті дамыту психологиясын зерттеушілер Н.С.Лейтес [41],
А.В.Крутецкий [42], Д.С.Брунер [43], А.С.Готснидер [44] зерттеулерінде
қабілеттілік тәрбиеленетін қасиет екенін дәлелдеп, оны дамыту мәселелері
бойынша зерттеулер жүргізген.
Л.С.Выготский [45], А.Н.Леонтьев [46], Дж.Гильфорд [47], Ж.Пиаже [48]
еңбектерінде оқушылардың таным процесінде болатын күрделі өзгерістерге
негіз болатын сыртқы және ішкі факторларды талдай отырып олардың
шығармашылығының дамуы іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті, мұның арқасында
заттық әрекеттер адамның санасы мен ойлауында бейнеленеді. Тиісті
міндеттерді орындаған кезде бұйымды бөлу, бөлшектеу, ажырату жөніндегі
заттық іс-әрекет ойдағы жүйке моделіне айналып, ол модель біртіндеп іс-
әрекетпен алмастырылады. Заттық іс-әрекет интериоризация процесінде ойша
талдау процесіне айналады. Сондықтан іс-әрекет тек сырттан анықталған
міндеттер және объективті мәліметтермен ғана шектелмейді, сонымен бірге
ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Сонымен қатар ішкі бағдарлардың дұрыс
құрылуы ойлауды дамытудың шарттарының бірі болып табылады. Осы жүйке
моделі бұрынғы тәжірибеде болғанның елесімен байланысты, дегенмен тіптен
жаңа формада болуы мүмкін. М.А.Холодная [49], З.И.Калмыкова [50],
М.Беркинблит [51], А.К.Маркова [52], В.С.Гончаров [53] т.б. ғалымдардың
айтуынша осындай көріністегі ойлау және іс-әрекет шығармашылық қабілеттің
көрінісі болып табылады. Шығармашылықты зерттеген ғалымдар анықтамасын
жасап, оның дамуына әсерін тигізетін факторларды анықтады.
Соңғы екі ғасырдың ішінде шығармашылық және интеллектуалдық
қабілеттілікті талдауға психологияда өте үлкен мән берілуде. Өйткені
шығармашылық қабілеті жоғары тұлғалар барлық іс-әрекет жағдайларында жоғары
жетістікке жететіндігі дәлелденген. Психологиялық зерттеулерге іс-әрекеттің
белгілі бір пәндік саласында білікті маман болып табылатын тұлғалар (шахмат
ойынының шеберлері, университет профессорлары, ат шабыстарының білгірлері,
білікті дәрігерлер т.с.с.), тарихта өзіндік із қалдырған тұлғалар (ұлы
ғалымдар, философтар, жазушылар т.с.с.) және соңына қарай адамдардың
қалыпты өміріндегі оқиғаларды тиімді талдауға, бағалауға және болжауға
қабілетті тұлғалар (жақсы ақылшылар, тәжірибелі бейресми жетекшілер,
көріпкерлер т.б.) жатады.
Интеллект деген адамның санасын, парасаттылығын, ойлау қабілетін
көрсететін психологиялық қасиет. М.А.Холоднаяның анықтамасы бойынша
интеллект - адамның жалпы шығармашылық іс-әрекетін, теориялық және
практикалық мәселерді шешуге қабілетін, қарама-қайшы аспектілерді анықтауға
мүмкіндіктерін көрсететін тұлғалық білім мен тәжірибенің даму деңгейі 54.
Интеллекттің дамуы баланың іс-әрекеті барысында таным процестерінің барлық
құрамды бөліктерінің дамуымен байланысты жүреді. Интеллекті жоғары адам әр
түрлі іс-әрекеттер барысында талданып жатқан мәселелер бойынша өз
пікірлерін айтқанда ойлары және әрекеттері тиімділікпен және осы кезде
туындайтын мәселелерді шешуде жоғары табыстылықпен ерекшеленеді. Басқаша
айтқанда, интеллектуалдар өздерінің дарындылығын интеллектілі іс-әрекеттің
белгілі бір ерекшелікпен сипатталатын түрінде нақты көрсете біледі.
Шығармашылық - жаңа материалдық, немесе рухани құндылыктарды, айырықша
қоғамдық құндылықтарды жасайтын адамдар ұжымының немесе жеке адамның іс-
әрекеті. Э.Штерн [55] білікті мамандарды немесе өз саласындағы шеберлерді
зерттеу нәтижесінде олардың көпшілігі интеллектінің салыстырмалы орташа
деңгейінің 120 шамасында болғаны туралы фактіні атап көрсетеді. Сондықтан
ол IQ көрсеткіштерінің шегі туралы болжам жасады. Көптеген адамдарды
зерттеу нәтижесінде интеллекті жоғары болғандардың жетістіктері өз табиғаты
бойынша когнитивті емес басқа да факторлармен (табандылық, қызығушылық,
ата-ананың қолдауы т.б.) байланысты екенін анықтады. Шығармашылық даму
факторларына қатысты аса маңызда жайттың бірі - интеллектілік табыстылыққа
жетуде ерекше рөл атқаратын білімдер және тиісті салада мамандануға
бағытталған ауқымында тәжірибе мен оқытудың нәтижесі болып табылады.
Мысалы, шахматта, сәулет өнерінде, физика саласындағы ғылыми жұмыста т.б.
салада жеке тұлғаның жеткілікті шамада саналы түрде мақсатқа бағытталған
практикасы болып табылады. Сонымен қатар шығармашылық дамуға негіз болатын
нәрселер, біріншіден, тұлғадан өзінің жеке мүмкіндіктерін жетілдірумен
байланысты еріктік күш-жігерді, күш жұмсау мен уақыт шығынын талап етеді.
Екіншіден, бұл зерттеулер интеллектілі дарындылықтың кейбір механизмдерін
түсінуге мүмкіндік беретін ерекше түрде ұйымдасқан ұғымдық тәжірибенің
жеткілікті мөлшерде жинақталуымен, тәжірибенің әр түрлі компоненттері
қалыптасуымен байланысты.
Адамның қабілеті жалпы және арнайы, тәжірибелік және жоғары теориялық
шығармашылық қабілеттер деп бөлінеді. Шығармашылық қабілет тілмен,
сөйлеумен, теориялық және логикалық ойменен, теориялық және тәжірибелік
инттеллектпен байланысты. Осы қасиеттерді зерттеу және дамыту жолдарын
анықтау ғалымдарды ежелден қызықтыруда. Ежелгі грек философы Пифагор
еңбектерінде адамның дарындылығы мен қабілетін анықтау формуласын жасаған
[56]. Ол адамның қабілеттілігін жан дүниесінің ерекше қасиеті деп біліп,
қабілітті адам барлық іс-әрекет түрлерін тез үйреніп сапалы орындайтыны осы
қасиеттің негізгі көрсеткіші деген. Қабілеттілікті ежелгі зерттеушілердің
барлығы табиғи, ата текке байланысты тұқымқуалаушылық қасиеттерге
жатқызған.
Қабілеттің тек тұқымқуалаушылық қасиет деп түсіндіруді ең
бірінші болып сынағандар ағылшын ғалымы Дж.Локк және француз
материалистері. Олардың айтуынша жеке тұлға ерекшеліктері тек қана қоршаған
әлеуметтік ортаның жағдайларына байланысты, сондықтан баланы жастайынан
оқытып, тәрбиелесе олардың барлық адамдық іс-әрекет түрлеріне ерекше
қабілеттілік көрсетуге шамасы келеді, сондықтан тәлім-тәрбие баршаға бірдей
болу керек деген [57].
Барлық психологиялық зерттеулерде қабілеттілікті адамның көптеген жеке
даралық ерекшеліктерін анықтайтын қасиет деп көрсеткен. Сонымен қатар
қабілеттілікке берілген анықтамалардың саны көп. Оларды жүйеге келтіріп
талдау үшін келесі анықтамаларға тоқтап өту қажет:
1 – қабілеттілік – жеке адам психикалық процестері мен жағдайларының
ерекшеліктерін көрсететін қасиет (жанының).
2 – қабілеттілік дегеніміз – арнайы және жалпы білімді өте жоғары
деңгейде меңгеру нәтижесімен байланысты адамның көптеген іс әрекеттерге
икем болып шеберліктің тез қалыптасуы.
3 – қабілеттілік дегеніміз адамның іс-әрекетті тез меңгеріп оны сапалы
орындауы.
Қабілеттілікті жан-жақты зерттеген В.М.Теплов берген анықтама бойынша
қабілеттілік дегеніміз жалпы және арнайы білім деңгейі. В.М.Теплов
қабілеттілікті зерттеу негізінде жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
қойылған. Олар туа біте көрініс беретін тұрақты қасиеттерге жатады [58].
Олар:
а) жүйке қызметінің күші – ұзақ уақыт қарқында жүретін, жиі
қайталанатын жүктемені көтере алуы;
б) жүйке жүйесінің тежелуге қарсы тұруы (тітіркендіргіштің ұзақ уақыт
ішінде жиі тигізетін әсерін көтере алатындығы).
В.М.Тепловтың айтуы бойынша қабілеттілік деген ұғым үш құрамды
бөліктен тұрады. Біріншіден – қабілеттілік жеке адамды басқалардан ерекше
көрініс беретін жекелік психикалық қасиеттер жиынтығы (темперамент, таным
процестері, психикалық жағдайы т.б.). Екіншіден, қабілеттілік әр жеке
тұлғаның іс-әрекеттерді тиімді, сапалы орындауы. Үшіншіден, білім және
іскерлік деңгейі. Осы үшеуінің басы қосылғанда ғана жеке адам өзінің іс-
әрекеттерін ұйымдастыруға қабілеттілік көрсетеді [59]. Сонымен бірге
қабілеттілік адамның білімін, іскерлігін, дағдысын одан әрі шыңдауға,
жекешелендіруге әсерін тигізетін ішкі реттеуші күш.
Қабілеттілікті зерттеу барысында негізгі үш проблемаға өте көп
көңіл бөлінеді:
1-шіден – қабілеттіліктің пайда балуы және табиғаты;
2-шіден – қабілеттіліктің типологиясы және оны диагностикалау;
3-шіден – қабілеттіліктің даму заңдылықтары және қалыптасу
ерекшеліктері.
Психология тарихында қабілеттілік жан қасиеті ретінде зерттеледі.
Көптеген психологтар бұл қасиет тұқым қуалаушылық қасиеттердің бірі ретінде
генотиптен жеке адамға беріледі деп есептелген. Осы тұжырымдама ұзақ уақыт
тәлім-тәрбие негізі ретінде қарастырылған. Жалпы қабілеттілік адамның
барлық іс-әрекеттерге икемділігін көрсетеді. Мысалы: естігіштік, сезгіштік,
көргіштік, дәм ажырату, барлау. Сонымен бірге қимыл әрекеттің барлық
түрлерін меңгеру қабілеті (тік жүру, секіру, жүгіру, өрмелеу, жоғарыға
шығып, төменге түсу т.б.), жалпы барлық адамдарға тән, тіршілік жасауға
негіз болатын әрекеттерге қабілеттілік деп көрсетілген.
Шығармашылық әрекеттерді меңгеруі оның іс-әрекеттерін ұйымдастыру
ерекшеліктерімен байланысты екенін анықтады [60]. Қабілеттілік адам
өмірінің барлық кезеңдерінде даму жағдайында болатын қасиет.
А.Н.Леонтьевтің әрекеттік теориясы бойынша адамның өз іс-әрекетінде
қолданып отырған қасиеттері күнделікті шыңдалынады. Ал қажеттілігі болмай,
еш қолданылмаған қабілеттілік біртіндеп сөнеді. Сондықтан қабілеттілік өте
нәзік, өзіне көп көңіл бөліп, баптап, тәрбиелеп отыруды қажет ететін
қасиет. (Мысалы: музыкалық, техникалық шығармашылық, өнерпаздық,
математикалық т.б.). Барлық іс-әрекеттің түрлеріне шеберлік бірнеше
қабілеттіліктердің бір-бірімен ұштасу нәтижесі болып табылады. Сондықтан
адамның генотипінде бір қабілеттіліктің нышаны болмаса ол басқа қабілеттер
нышанымен толықтырылады. Бұл жерде ми қыртысы функционалдық блогінің
компенсаторлық (толықтырушылық) қасиетімен байланысты. Сондықтан іс-
әрекеттің бір түріне қабілеті төмен адамның әрекеттердің басқа түрлеріне
қабілеті өте жоғары болуы мүмкін.
Психологияды осы уақытқа дейін қабілет типологиясы ғылыми тұрғыда
бір жүйеге келтірілмеген. Сондықтан зерттеушілер алдына қойған мақсаты мен
міндеттеріне байланысты түрлі сыныптастыру жолдарын қолданылады:
1. Іс - әрекеттердің түрлеріне байланысты техникалық, өнерге, ғылым
салаларына қарым-қатынас;
2. Жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктеріне, сенсориканың қызметіне
байланысты: операционалдық шығармашылық қабілеттілік.
Қабілетті сыныптастырудың кең пайдаланылатын келесі түрі –
қабілеттілікті табиғи және нағыз адамдық, тарихи, әлеуметтік ортада
қалыптасқан түрлеріне бөлу арқылы жүйелеу. Табиғи қабілеттіліктер адамдар
мен жоғары дамыған жануарларға ортақ. Олар: қабылдау, еске сақтау, ойлау,
экспрессиялық қарым-қатынас жасау. Қабілеттіліктің бұл түрлері
тұқымқуалаушылық нәтижесінде ұрпақтан ұрпаққа берілетін қасиет. Бұл
қасиеттер генотиптегі нышандар қасиетке айналуға негіз болатын механизм
операнттық үйрету, шартсыз рефлекстік үйрету және импритинг үйрету
механизмдері деп аталады. Үйретудің бұл түрлері арқылы жануарлар мен
адамдарға ортақ қабіліттер ашылады.
Арнайы қабілет – адамның бір іс-әрекет саласында ерекше табысқа
жетуіне негіз болатын қабілеттіліктердің түрлері өте көп. Оларды
А.Г.Понугаева келесі түрлерге бөліп көрсеткен [61].
1. Музыкалық қабілет.
2. Лингвистикалық қабілет.
3. Техникалық қабілет.
4. Әдеби - гуманитарлық қабілет.
5. Өнер – шығармашылық қабілеті.
6. Спорттық қабілеті.
7. Теориялық қабілет – абстракциялау, талдау, жалпылау және жүйеге
келтіруге икемділікті көрсетеді.
8. Тәжірибелік қабілет – нақты әрекет түрлерін тез үйреніп, оңай
ұйымдастыру.
9. Оқу және шығармашылық – тез үйрену, материалдық және рухани байлықты
жасауға үлесін қосу .
10. Қарым – қатынас жасау қабілетi.
11. Ұйымдастыру қабілеті.
12. Басқару қабілеті.
Қазіргі кезде қабілеттің осы түрлерінің барлығын зерттеуге арналған
психодиагностикалық әдістемелер жасалған. Оқушылардың танымдық әрекеттерін
зерттеу, танымдық әрекеттер түрлерінің интеллектке тигізетін әсерін
анықтау, одан шығармашылық қабілетті зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалауға арналған әдістемелер кеңінен пайдалануда. Олардың
көмегімен баланың өсіп жетілуіндегі әр жас кезеңінің ерекшеліктерін ескере
отырып сол ерекшеліктерге икемделінген әдістемелерді қолданып, шығармашылық
дамудың жылдам жүруіне ықпал жасауға мүмкіндік туады.Шығармашылық
қабілеттілік адамның қоршаған ортаның табиғи және жасанды ерекшеліктеріне
икемделуін көрсететін және ол адамның білімі мен іскерлігіне тікелей
байланысты екендігін психологтар дәлелдеген қағида.
Қабілеттіліктер ішінде шығармашылық ойлау процесімен өте тығыз
байланысты. Ойлау процесі барлық іс-әрекеттердің негізі болып табылады.
Адамның адамдық қасиеттерінің барлығы ойлау процесінің ерекшеліктерінен
туады. Іс-әрекетпен айналысқан адамның табысты болуына кепілдік ретінде
қабілет, қызығушылық және бейімділіктерден тыс оның мінез-құлқында мынадай
сапалық көріністер болуы қажет: еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық,
сыйысымдылық, басқалардың жағдайын түсіне білу. Осындай мінез көрсетуге
ерекше қабілеттілігі бар адамның өзіде айтарлықтай табысқа жетуі қиын.
Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басының ерекшеліктеріне сын көзбен
қарауы керек.
Шығармашылық жағынан балаларды дамытуға негіз болатын ойлау процестері
екенін барлық уақытта ескеру қажет екенін Л.С.Выготский өз еңбектерінде
талдап берген [62]. Оның пікірінше оқымай жүрген ойын баласының оқуға
барғаннан соң ойымен интеллектісінде үлкен өзгерістер туады: олар көрнекі
бейнелі ойдан біртіндеп мәдени, немесе ұғымдар арқылы ойлануға көшеді.
Бастауыш сынып оқушыларының ой операциялары көрнекі-бейнелеу түрінен
біртіндеп сөздік-логикалық ойлау элементтеріне қарай дамиды. Ал логикалық
ойлау адамның өз білімін шешімін білмейтін мәселерді шешуге мүмкіндік
береді. Сондықтан логикалық ойлау шығармашылықтың негізі деп айтуға да
болады.
Шығармашылық дамуға қызығудың қосатын үлесі өте үлкен. Қызығу
дегеніміз - жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен эмоциялық
тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттіліктер
негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде
керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адмның жеке
қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу
қажеттілікке айналуы мүмкін. Мысалы, театрға деген қызығу – спектакльді
құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын
болуына жеткізуі мүмкін.
Қ.Жарықбаевтың айтуынша қызығушылықтың қалыптасуы әрқашан
қажеттіліктерді, талапты немесе қоғамдық борышты сезінуден бастала
бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық тартымдылығы өз-өзінен және бет алды
көрінуі мүмкін ал сонан кейін қажеттіліктер, қоғамдық талаптар,
қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып әлігі объектінің
өмірлік мәні танылуы мүмкін. Осылайша жаңалықты ашу орын алады 63.
Объектінің эмоциялық тартымдылығын, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла
қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объектінің қасиетінен де,
сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінеді. Неліктен объект назар
аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің
қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе
қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында
біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың
жалпы адамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары-жас мөлшерінің
ерекшеліктеріне, үшіншілері әлеуметтік – топтық және төртіншілері – жеке
адамның биімділігі мен икемдігіне, көзқарасы мен талғамына сай келеді.
Мысалы, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да
ләззаттандырады.
Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір
тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі
мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты болады. Субъектінің көзқарасын басқа адамдар
бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге ол тәрбиеленеді де. Мысалы,
объектінің сапасы және оның өмірлік мәні туралы коллективтік пікір, оған
беделді адамдардың көзқарасы-осының барлығы жеке адамның сол объектіге
деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның айрықша дамыған кезінде жастар
авиацияға құштар болды, ал космонавтика дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық
жалпылама сипат алды.
Баланың қызығуы объектінің ерекшеліктері мен индивиттің өзінің
психикалық сапасына (оның мәдениетіне, тәрбиелілігіне, қабілетіне және
мінез-құлқына) байланысты бола тұрса да, оны түптеп келгенде басқа адамдар,
коллектив, қоғам, қоғамдық психология қалыптастырады. Демек адамдар
қызығуының қоғамдық-тарихи тегі бір деу керек. Қызығу өндіріс пен қоғамның
рухани мәдениетінің деңгейіне, әлеуметтік қатнастарының дамуына тағы сол
сияқтыларға байланысты.
Қоғам дамуының әрбір тарихи кезеніңде жалпы адамзаттық мүдделерімен
қатар танымдық мүдделер де бой көрсетіп отырады. Буржуазиялық қоғам
өмірінің бүкіл құрылысының ықпалымен, мысалы, жайсаң жастар ақшалы болуды
және ойнап күлуді ең бірінші мақсат тұтады. Қазіргі қоғамда алдыңғы қатарлы
жастар жасампаз еңбекке, ғылым, практика (техникалық шығармашылық)
саласындағы шығармашылыққа деген қызығуды жоғары ұстайды. Қызығу еңбекке
деген құлшыныс және қанағаттанушылық, объектіге тез бауыр басу, ең соңында
адамның еңбекке қажеттілігінің арта түсуі сияқты қанағаттану сезімдері
түрінде көрініс табады.
Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірдің
бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу
әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П.Павлов қызығуды адам жанын
жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп
қарастырған [64]. Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл және жемісті болады.
Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасыу үшін қызығудың мәнін
ескеру педагогикалық практикада ерекше маңызға ие болады. К. Д. Ушинский
ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы
білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп өте әділ жазған болатын
[65]. Сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға
болмайды деп атап көрсеткен. Білім беру қара жұмысты да, едәуір ерік күшін
де қажет етеді.
Қызығу түрлері. Адамдар қызығу олардың іс-әрекеті сияқты өте алуан
түрлі. Қызығуды оларды мазмұнынан, немесе бағыттылығына қарай ажыратады.
Бұл ретте материалдық, қоғамдық және рухани қызығуды бөліп қарауға болады.
Материалдық қызығу тұрғын үй ыңғайлылығына, тағамдық заттарға, киімге және
басқа да сол сияқты қажеттілігі ерге деген құлшыныс арқылы көрінуі мүмкін.
Материалдық қызығу көбінесе нысансыздық, баюға салыну, дүние-мүлік жинаудың
қызығына түсіп дүние жинау сияқты жағымсыз формаларда кездеседі.
Рухани қызығу адамның жоғарғы дәрежеде дамуын сипаттайды. Бұл ең
алдымен математикаға, физикаға, химияға, биологияға, философияға,
психологияға тағы басқаларға деген танымдық (сөздің толық мәнінде)
қызығулар. Бұған сондай-ақ, әдебиетке және өнердің алуан түріне (музыкаға,
суретке, театрға) деген қызығулар да жатады. Арнайы қоғамдық қызығулар
қоғамдық жұмысқа, ұйымдаструшылық іс-әрекетке деген мүдделерде білдіреді.
Қоғамдық жұмысты жақсы көретін және оған бар күшін жұмсайтын адамдар аз
емес (олардың ішінде оқушылар да бар). Олардың қуанышы мен реніші көп ретте
қоғамдық істің жетістігіне немесе кемшілігіне байланысты.
Тікелей және жанама қызығулар да кездеседі. Тікелей қызығу дегеніміз-
іс-әрекет процесінің өзіне қатысты: таным, білім алу, еңбек және
шығармашылық процестеріне қызығу. Жанама қызығу дегеніміз-іс-әрекет қызмет
бабында және қоғамдық жағдайда белгілі-бір дәрежеге ие болуға ғылыми атаққа
немесе, ең соңында, еңбектің материалдық нәтижелеріне деген қызығулар. Жеке
адамның белсенді де жемісті іс-қызметі үшін тікелей және жанама
қызығулардың дұрыс арақатнасы неғұрлым игі ықпал етеді. Егер адам еңбекті,
еңбек процесінің қзін сүйетін болса, онда ол белсенділік танытады, іс-
қызметке шығармашылықлықпен қарайды және еңбектің нәтижелі аяқталуына қол
жеткізеді. Қызығудың мұндай үйлесімі болғанда адам көп қанағат табады.
Қызығудың әсер ету дәрежесіне қарай самарқау және белсенді деп екіге
бөледі. Самарқау қызығу дегеніміз – адам өзін қызықтырушы объектіні
қабылдаумен ғана шектеледі. Мысалы, копьютерлік ойындарға қызығу, өнер
туындыларына қараған кезде ләззат алады, бірақ объектіні терең тану, оны
менгеру және қызықтыратын салада шығармашылықмен айналысу үшін белсенділік
көрсетпейді. Белсенді қызығу дегеніміз - нәрменді қызығу, мұндай адам көріп-
білумен ғана шектелмейді, өзі таңдаған объектіні меңгеріп алып әрекетке
көшеді. Белсенді қызығу – жеке адамның дамуын оның білімі мен дағдыларының,
қабілеттілігі мен мінез-құлқының қалыптасуын қамтамасыз ететін жайттардың
бірі.
Қызығудың сондай-ақ көлеміне қарай да бөледі. Мұндай бөлу қызығу түрін
анықтамай–ақ, оның орнына жеке адам мүдделерінің құрлымын сипаттайды. Кең,
жан-жақты әрі терең мүдделі, сонымен қатар кең, бірақ үстірт қана мүдделі
адамдардың да болуы мүмкін. Қызығушылығы жақсы дамыған адамдардың жан-жақты
болатынын көптеген ғалымдар мен жазушылардың шығармашалағының ерекше
дамыған болатындығын М.В. Ломоносов, Д.И. Менделеев, А.С.Пушкин,
Л.Н.Толстой, М.О.Әуезов, Қ.Сәтбаев және басқа дарын адамдардың еңбектері
көрсетеді. Барлық нәрсені білгісі келетін, бірақ құбылысты ат үсті қарап,
олардың мәніне терең үңілмейтін, солардың белгілі біреуімен мықтап әрі
тұрақты айналысатын адамдар да кездеседі. Кең, алуан қырлы қызығуларының
аясында өз өмірінің мәні мен іс-әрекетінің негізгі бағытын анықтайтын
өзекті, негізгі мүддесі бар адамдар неғұрлым дұрыс бағытта деп танылады.
Мысалы, М.Шақанов, О.Сүлейменов кең мүдделердің иесі болған адамдар, қазақ
халқының тәуелсіздігі және қауіпсіздігі жолындағы күрес олардың өмірінің
негізгі мүддесі болып қалды. Олар өздерінің теориялық, шығармашылық және
тәжірибелік жұмыстарын түгелдей осы мақсатқа жұмсап жүр.
Шығармашылық, ең алдымен, қажырлы да азабы мол еңбек және сонымен
бірге адамның барлық. дене және рухани куш жұмсауды қажет ететін шабытты
еңбек болып табылады. Шынайы шығармашылық әрқашанда қоғам үшін пайдалы да
мәнді нәтиже береді. Шығармашылық әлеуметтік себеп шарттан туындайтын
қызмет. Шығармашылықтан адамның көптеген психикалық саналары айналады,
жеке адамның ішкі мазммұны көрініс береді. Шығармашылық процесс кезінде.
адамның психикалық әрекеті барынша жоғары деңгеиде өтеді. Бұл жеке адамның
интелектуалдық эмоциялык, еріктік күшіне жатады.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын дамыту жолдарын зерттеуші
Б. Байжұманова оның елеулі жақтары ретінде адамның өзінің қызығушылығына
толық беріле әуестенуі және сол бағытта табысты болуға талпынуы [66].
Беріле әуестенген адам үшін шығармашылық өмір мәніне айналады.
Шығармашылыққа берілу онық нәтижесі бүкіл халықтық қолдау тапқан жағдайда
күшейе түседі. Шабыттану күйі — шығармашылық үшін типтік сипат. Шабыт, бір
жағынан жоғары жемістілігімен, екінші жағынан адамның күш-қуатының зор
өрлеуімен сипатталады. Репин шабыт азапты енбек үшін берілетін силық деп
жазған. Сөз, қылқалам шеберлері немесе мүсінші шығармашылық міндетті шешуіе
көркемдік және мазмұнды форманы табандылықпен іздеу арқылы ғана жетеді.
Психологияда шығармашылықты адамда жарқ етіп кенеттен пайда болатыни
санасыз процесс ретінде қарастырылатын ағымдар бар. Шығармашылық санадан
тыс болады деп қарайтын идеалистік теория өкілдері бұлай айтқанда мынандай
деректерге сүйенеді. Біріншіден, шығармашылық міндеттін, шешімі кенеттен
туғандай болып көрінеді (ғылым тарихында мұндай жағдайлардың болғаны
шынында да тіркеуге алынған). Екіншіден, шығармашылық процесіндегі
психикалық әрекеттің өту барысы жайлы адам жөнді ешнәрсе айтып бере алмайды
(мұндай жайттар да белгілі.). Бірақ бұл деректер творчоствоның санадан тыс
сипатына дәлел бола алмайды. Творчсстволық міндетті кенеттен шешу –
адамның жалықпай еткен ой қызметінің нәтижесі, деп басу көп жағдайда өзінің
негізгі қағидалары жағынан да детальдары жағынан да істің толық шешілу
дәрежесіне дейін жеткізуді қажет етеді.
Адамның шығармашылық процесінің өзін, қиял бейнесінің қалыптасу
процесін сипаттап бере алмайтындығын дұрыс түсіндіру қажет. Шығармашылық
қиялдың бұл ерекшелігі адам өзінің не істейтінін творчсстволық қуатының
неге бағытталғанын аңғара алмайды дегендікті білдірмейді. Адам зейіні
түгелімен шығармашылық обьектісіне ауғандықтан процестің өту барысы
анғарылады. Адам шығармашылықлық шешімді әрқашан бақылап, бағалап отырды.
Ол қол жеткен нәтижелерге, ал жұмыс аяқталған соң, шығармашылық қызметінің
жемісіне қанағаттанады немесе қанағаттанбайды. Сол сиякты, шығармашылық
жемісіне сан рет баға беріліп қайта бағаланып жатуы да әдеттегі жайт.
Бағалау көбіне қинайды және шығармашылық міндеттің ақырға және ең
мазмұнды шешімі, жолдары іздестіріледі. Дау туғызбайтын бұл фактілердің
бәрі — шығармашылықтың еңбек екендігі жөніндегі көзқарастың, яғни қашанда
саналы түрде жүзеге асатын мақсатты әрекет екендігінің жалтартпас дәлелі.
Ғылыми психология шабытты мына төмендегідей ерекшеліктерімен
сипаттайды: шабытты күй қойылған проблеманы шығармашылықпен шешу үшін
құмарта және табандылықпен ұмтылғыш адамда пайда болады. Ұлы орыс
композиторы П.И. Чайковскийдің айтуы бойынша шабыт — жалқауларға
жоламайтын, онын есігін ашпайтын қонақ, шабытты күй ой мен бейне
қозғалыстарының жеңілдігімен олардың айқын әрі молдығымен, тебіреністердің
тереңдігімен сипатталады; шабытты күй аясында таным процестсрінің бәрі
жемісті өтеді.
Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар бұл
ұғымның өзіндік ерекшеліктерін, әртүрлі психикалық процестерден туындайтын
шығармашылық, эмоциялық бағыттаушы (зейін, ерік) байланысын және жеке
тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді. Бұл мәселе төңірегінде
көптеген ғалымдардың айтқан ойларын талдау отырып М.Мұхамедин өз
зерттеулерінде шығармашылық дербестік ұғымына өз анықтамасын берген. Оның
пайымдауынша, шығармашылық дербестік – жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі
мен қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық іздемпаздығын қамтитын сан
қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық қалыптасуымен
аяқталатын шығармашылық қабілет [67].
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі
ретінде оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және
адамгершілік қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын
белсендіретін қызықты шығармашылық іс-әрекетінде көрініс табады. Ол жеке
тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және оның өз-өзіне сенімін нығайтып,
өзіне объективті баға бере білуіне ықпал етеді. Сенім болмысқа деген
белсенді қатнас үстінде, білімге шын құмарта берілу барысында, өз
міндеттеріне асқан жауапкершілікпен қараған жағдайда қалыптасады. Бұдан
көретініміз, болмысқа жай ғана қызығумен қарау және білім алудығы жалаң
жаттанпаздық ретінде көрініс беріп, адамның сол үшін күресуге тиісті
нақтылы сенімін қалыптастыра алмайды. Алдына қойған мақсатқа жету үшін
күресу сенімділікке негізделеді. Сондықтан оқушылардың өзінің қолынан көп
нәрсе келетініне және сол әрекетте табысты болуына сенімділіген
қалыптастыру қажет.
Сенімі зор адам дегеніміз - өзінің көзқарастары мен ісін қорғап қала
алатын, өз борышын өтеу жолында құрбандыққа бас тігуе әзір, жаны жайсан,
жігерлі адам. Нақ осындай адам айналасындағы жұрттын сый-құрметіне
бөлінеді, нақ осындай адамдар қоғамдық прогрестің қозғаушы күші болып
табылады. Мұндай сенім адамның дүниетанымының құрамды бөлігі болып
табылады.
Дүниетанымның, моральдық – саяси көзқарастардың негізінде адамным өзін-
өзі тәрбиелеуінің негізгі мотиві және жоспары ретінде қызмет атқаратын
адамгершілік мұраты қалыптасады. Адамгершілік мұратында айнадан
көрінгендей, адамның сенімі, оның өмірлік позициясы бейнеленіп отырады.
Мұрат дегеніміз-адам тап қазір басшылыққа алатын және оның өзін-өзі
тәрбиелеу жоспарын анықтайтын образ. Жоғары адамгершілік мұраттың болуы
адамның жоғары дәрежеде даму деңгейін көрсетеді, оның ниетінің түзулігін
және іс-әрекеттегі мақсаттылығын танытады. Адамның толысқан мұраты, жан-
жақты жетілген адам образының жиынтығы іспетті, ол басқаларға үлгі ретінде
әсер етеді (адамгершілік тәрбие, білімділік, шеберлік мұраты т.б.).
Шығармашылықтағы мұрат өмірдің қажеттілігін бейнелейді. Шындығында бар
нәрсенің бірде бір элементін білмей отырып, ешнәрсені де көзімізге елестете
алмаймыз. Дұрыс мұрат болмыста бар нәрселердің барлық жақсы жақтарын
жалпылау нәтижесінде пайда болады. Тарихи немесе қазір бар нақты бір
адамның бейнесін де мұрат тұтуымыз мүмкін. Демек, нақтылы адамның мінез-
құлқы мен іс әрекеті оны өзіне үлгі тұтқан басқа бір адам мұрат санала
алады екен. Алайда, кез келген жалпылама мұрат болмыста бардың жетілен
элементтердің қашан да өз бойында сақтайды. Сонымен бірге, Н.Жанатбекова
мұрат дегенімізді болашақтан елес беретін және белгілі дәрежеде оның даму
тенденцияларын бейнелей отырып, өмірден көш ілгері жүретін бейне, үлгі деп
түсіндіреді. Мұраттың бойында қашан да фантазияның нышаны болады, яғни
онда болмыс қайта құрылыды, болмыстан елеусіз нәрселер, әлі жетілмеген
элементтер алынып тасталынады, ал әдемісі мен жетілгендері аталып, тіпті
әсіреленіп көрсетіледі. Қазіргі кезбен болашақтың барлық жақсы жақтакры өз
бойында келісті үйлесім тапқан мұрат нақ осылай жасалады.
Қоғам дамуының объективтік заңдылықтарын білуге негізделген фантазия
дәл сол күйіндегі болмыста жоқ (элементтері ғана, кейбір сипаттары ғана
бар) қоғам мен жеке адамның ғажап бейнесін туғыза алады, ал мұндай
бейненің болашақта болуы мүмкін ғана емес, міндетті түрде болады, ақиқатқа
айналады.
Өткендегі мен бүгінгі жалпылау негізінде болашақты барлай білу адамға
тән қасиет. Барлай білудің сипаты білім деңгейінде ғана байланысты емес,
ол сонымен қатар жеке адамның бағдарына, оның көзқарастарына, мүддесі мен
талғамына, жалпы тәрбиесіне байланысты болады. Адамның өз идеясын танып
білу оның бойында алуан түрлі сезім туғызады. Мұрат неізінен тандану,
толқу, сүйсіну, сезімдерін туғызады, ал іскер адам сонымен қатар идеяға
ұқсау үшін мейлінше күш салып бағады.
Жеке тұлғаның мұратқа деген қатнастың негізгі екі типі анықталған:
1) көріп-тандану;
2) құштарлана әрекет ету.
Бірінші жағдайда адам мұратқа таң қалу және өзіне-өзі көңіл толуымен
шектеледі. Мұратты қол жетпес арман деп түсінеді де, ол өмірде: Осы
өміріне разы бол, жаныңдағылардан асып қайда барасын деген қағидаларды
басшылыққа алады. Екінші жағдайда мұратқа таңдану адамның бойында өзін де
сондай болуға талпындыратын зор күш қайрат туғызады 69. Мұрат өмірінің
жоспары түрінде сипат алады. Ол жоспар әлгі адамның өзін-өзі жетілдіруе күш
салынуының нәтижесінде жүзеге асады. Мұрат дегеніміз-қашанда бағыт сілтеп
отыратын жарық жұлдыз іспетті, алайда ол қашан алыс және қол жетпес күйінде
қалып отырады. Мұрат алға шақырад, ол өзіңмен істелетін жұмыстың програмасы
болып табылады. Сонымен бірге еш бір адам, белгілі бір кезеңде әбден
жетілдім, толыстым деп есептей алмайды.
Жеке адамның тұтас психологиялық құрлымы белгілі бір өмірлік стиль мен
мінез-құлық арқылы анықталыды. Жеке адамды жан-жақты сипаттағанда оны
келесі қасиеттер толығырақ сипаттайды: 1) бағыттылығы, 2) мақсаттылығы, 3)
моральдық жағынан тәрбиелілігі, 4) жеке адамның жан дүниесінін байлығы, 5)
байсалдылығы, 6) белсенділігі, 7) қайталанбайтын, тек өзіне тән даралығы
[70].
Жеке адамның бағыттылығы басты және шешуші қасиеті, ол адамның бүкіл
іс-әрекеті мен мінез-құлқынан айқын аңғарылып тұрады. Бағыттылығы дамыған
адам деп өмірде өз сенімінің мәнің көрсететін белгілі бір идеяларды тұрақты
түрде басшылыққа алып отыратын адамды айтады. Идеялды адам-ол өз идеясы
үшін қандай да болсын құрбандыққа бара алатын принципті адам.
Мақсаттылық дегеніміз – адамның белсенділігің негізгі бағытын
анықтайтын талпынысының нақты көрінісі. Мақсатының әлеуметтік мәніне қарап
сол адамның қоғамға қаншылықты пайдалы екендігін айтуға болады.
Моральдық жағынан тәрбиелілік - адамның басқа адамдарға көзқарасымен
сипаттайды. Бұл қасиет гуманизм, коллективизм жәнеға, қоғамдық талаптарға,
өзіне жүктелген міндеттерге қатына-жауапкершілік арылы көрініс табады.
Моральдық жағынан тәрбиелі адам жоғары дәрежеде дамыған коммунистік
арожданы бар адам. Жеке адамның жан-дүниесінің байлығы дегеніміз - адам
дамуындағы жан-жақтылықты сипаттайтын саналық қасиет. Соның арқасында ол
өзінің айналасындағы адамдарға жағымды ықпал жасайды, олардың рухани
дүниесін байытыды, сонымен бірге өз басының қоғамдық және еңбектегі
міндеттемелерін мінсіз орындайды.
Байсалдылық жеке адамның ішкі бірлігі. Байсалды адам екі сөйлеуді,
жартыкештікті, тайсақтауды білмейді, ол қашан бір қалыпты, орнықты,
сондықтан оның ұстанатын идеялдық және моральдық позициясы айқын болса, іс-
әрекеттің де бес саусағындай көріп отырасың.
Белсенділік - жеке адамның аса маңызды қасиеті. Белсенді адам неғұрлым
жемісті еңбек етеді. Тарихты жасаушылар, міне нақ осындай адамдар. Неғұрлым
маңызды болып еңбектегі және қоғамдық белсенділік танылады.
Қайталанбайтын даралық дегеніміз - адамды өзін қоршаған
айналасындағылардан айқын бөліп тұратын және сонымен бірге әлеуметтік
тұрғыдан аса бағалы қасиетті айтады.Жеке адам өзінің мінез-құлқында, іс-
әрекетінде өзгелерге ұқсамай дараланып тұруы мүмкін. Шығармашылықлық
еңбекте көрінетін даралық неғұрлым бағалы болып табылады. Шығармашылық
қабілет жөнінде жазылған ғылыми еңбектерді талдау нәтижесінде шығармашылық
өте күрделі психологиялық процесс екенін анықтадық. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән қасиет болып табылады. Шығармашылық
сөзінің төркіні – шығару, ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп
түсіну керек. Философиялық сөздікте Шығармашылық – қайталанбас тарихи
қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп
түсіндіріледі. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе
бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген
баланы шығармашылық деңгейге көтеруге болатындығын айтуда. Ал, бастауыш
сынып оқушысының шығармашылығы - тек өзіне жаңалық болып табылатын,
субъективтік жаңалық.
Шығармашылық тұрғыдан дамыған тұлға моделі:
Шығармашылық қасиетті тәрбиелеуге болады. Шығармашылықты зерттеуші
дидакттар бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық бастамасын дамыту үшін
ең негізгі басшылыққа алынатын нысаны дамыта оқыту жүйесі екенін
дәлелдеген. Дамыта оқыту баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін
қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік
қасиеттерін ескеру, тұлғалыққа бағытттау. Қоғам өмірінің барлық салаларында
күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр
қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген
қабілетті жастарды іріктеп олардан шығармашылық орта құру жағдайын
ойластырған жөн.
Шығармашылық қасиеті дамыған тұлға – бұл шығармашылықа деген
тұрақты да жоғары қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті
қалыптастырудың органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше
әрекет түрлеріне жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән тұлға. Бүгінгі
психология, шығармашылық туыла біткен сапа емес, ол тұлғаның қалыптастыру
нәтижесі болып саналып, қоршаған ортамен, әсіресе оқу-тәрбие процесімен
айқындалатыны дәлелденген. Сондықтан оқыту барысында баланың шығармашылық
қабілетін дамыту негізгі міндеттердің бірі болып анықталған.
. 1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамыту жолдары
Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек
дарындыларды іздеп, тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан
келетіндігін дәлелдеп, шығармашылықты дамытуға ықпал ету жолдарын
қарастырған Н.С. Лейтес [71] оның мынадай жолдарын ұсынған:
- шығармашылық қабілеттің ұрығы барлық адамда, кез-келген түбі түзу
сәбиде болады. Айырмашылық тек қана жетісу деңгейінде және қоғамдық
пайдалылығында болады;
- шығармашылық қабілетті балалық кезден бастап дамыту қажет;
- шығармашылық қабілетті дамытудың негізгі жолы – мектепке дейінгі жас
шағындағы балалар және мектептегі оқушылармен жұмыс жасағанда дамыта
оқыту элементтерін, шығармашылықпен еңбек ету жолдарын үйретіп, барлық
іс-әрекетті ұйымдастыру шығармашылық бағытта болу керек екендігін
ескере отырып, шығармашылық қызметке тарту болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани
әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру жеке дарындылығын дамыту –
бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені, қазіргі кезеңдегі
қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал
болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп
оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты
қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын
дамыту, өтілген сабақтың оқу материалын терең ұғына білуге баулу –
мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілген сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай
болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің әрбір өтілген
сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz