Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педогогикалық- психологиялық негіздемесі
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педогогикалық.
психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.9
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10.13
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін Қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... .19.21
II Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістемесі ... ... ... ..22.24
2.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың бағыттары ... ... ... .25.29
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... .30.34
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.36
IV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
V Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.41
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педогогикалық.
психологиялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.9
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10.13
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін Қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары ... ... ... ... .19.21
II Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістемесі ... ... ... ..22.24
2.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың бағыттары ... ... ... .25.29
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері ... ... ... ... .30.34
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.36
IV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
V Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.41
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдауында ұлт бәсекелестігі алдымен оның біліктілігі деңгейіне байланысты екендігі, сондықтан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшү, сөйтіп халықаралық деңгейге жету мақсаты қойылып отыр.12 жылдық білім беру жүйесіне көшу бойынша халықаралық тәжірибедегідей, орта білім берудің нәтижеге бағытталған моделіне көшу көзделуде.Ол 2008-2009 оқу жылынан бастап жүзеге асса, ал оған дайындық қазірден бастап жүрүі тиіс. Дайындықтың мақсаты, жүйелі жүрүін қамтамасыз ету үшін институт жанынан «Балалар әлемі» ғылыми-әдістемелік зертхана ашылды. Зертхана төрт бағытта жұмыс істейді: «12 жылдық білім беру, оқулық теориясы», «Қазіргі заманғы педагогикалық технология» , «Шағын комплектілі мектеп», «Мектепалды даярлық». Әр бағыт іштей төрт мәселелер төңірегінде жұмыс істейді.Сол дайындықтың негізгі мақсаттарының бірі мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш мектептің байланысын қамтамасыз етуге жағдай жасау болып табылады.Бұл екі кезеңнің жалғасы олардың байланысымен анықталады, яғни бала мектепке дейінгі соңғы кезеңіне қалай өтетіндігімен анықталады [1.17б].
Бұл өтпелі кезең бала үшін оңай емес. «Осы байланыс қалай жүзеге асуда немесе жүзеге аспақ:» - деген сауалдың жауабын іздеудегі проблемалар қандай: Алдымен бұл байланыстың негізі-баланы мектепке психологиялық дайындау болып табылады деп есептеуге болатынын айта кетуіміз керек.(Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина. т.б) Психологтар: «Баланы мектепке психологиялық дайындау мектепке дейінгі және кіші мектеп жасының байланысының феномені»-дейді.
Шетелдік психологтар « мектептік кәмелеттікті» баланың мектептегі оқуға қатысуға қабілеттілігі дамыған кезең немесе «мектеп бағдарламасын меңгеруге қажетті білім, дағды, қабілет, мотивация және басқа деңгейлерді игеру» -деп атайды. Бірінші анықтама жалпы айтылса, екіншісінде психологиялық пен педагогикалық дайындық араласып кеткен. Оқу, жазу, есептеу сияқты білім дағдының форьмальді деңгейі мектепке психологиялық дайындаудың белгісі бола алмайды.Оны игергенмен бала мектеп бағдарламасын меңгеруге қажетті ақыл-ой қызметінің механизимдерін білмеуі мүмкін. Ал, психологтар баланы мектепке психологиялық дайындауды ұжымда мектеп бағдарламасын баланың «таяудағы даму зонасына сәйкес» (Л.С.Выготский) келуі керек. Кейінгі кезде психологтар Л.А.Венгер мен С.В.Мухинаның көзқарасын қолдауда, «мектепке дейінгі жастағы балада «мектептік» қасиеттер таза күйінде, яғни оқушыға лайықты психологиялық белгілер болуы мүмкін емес, өйткені олар оқу әрекеті барысында ғана қалыптасады» - дейді. Осыдан келіп, Л.А.Венгер мектептегі оқуға психологиялық дайындық балада «мектептік» қасиеттердің қалыптасуында деп есептейді. Психологияда осылайша бір ұғымның болмауынан баланы мектепке психологиялық дайындау туралы әртүрлі авторлар (Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Н.Г.Салмина, И.Шванцара, т.б. ) оның түрлі құрылымдарын ұсынады.
Бұл өтпелі кезең бала үшін оңай емес. «Осы байланыс қалай жүзеге асуда немесе жүзеге аспақ:» - деген сауалдың жауабын іздеудегі проблемалар қандай: Алдымен бұл байланыстың негізі-баланы мектепке психологиялық дайындау болып табылады деп есептеуге болатынын айта кетуіміз керек.(Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина. т.б) Психологтар: «Баланы мектепке психологиялық дайындау мектепке дейінгі және кіші мектеп жасының байланысының феномені»-дейді.
Шетелдік психологтар « мектептік кәмелеттікті» баланың мектептегі оқуға қатысуға қабілеттілігі дамыған кезең немесе «мектеп бағдарламасын меңгеруге қажетті білім, дағды, қабілет, мотивация және басқа деңгейлерді игеру» -деп атайды. Бірінші анықтама жалпы айтылса, екіншісінде психологиялық пен педагогикалық дайындық араласып кеткен. Оқу, жазу, есептеу сияқты білім дағдының форьмальді деңгейі мектепке психологиялық дайындаудың белгісі бола алмайды.Оны игергенмен бала мектеп бағдарламасын меңгеруге қажетті ақыл-ой қызметінің механизимдерін білмеуі мүмкін. Ал, психологтар баланы мектепке психологиялық дайындауды ұжымда мектеп бағдарламасын баланың «таяудағы даму зонасына сәйкес» (Л.С.Выготский) келуі керек. Кейінгі кезде психологтар Л.А.Венгер мен С.В.Мухинаның көзқарасын қолдауда, «мектепке дейінгі жастағы балада «мектептік» қасиеттер таза күйінде, яғни оқушыға лайықты психологиялық белгілер болуы мүмкін емес, өйткені олар оқу әрекеті барысында ғана қалыптасады» - дейді. Осыдан келіп, Л.А.Венгер мектептегі оқуға психологиялық дайындық балада «мектептік» қасиеттердің қалыптасуында деп есептейді. Психологияда осылайша бір ұғымның болмауынан баланы мектепке психологиялық дайындау туралы әртүрлі авторлар (Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Н.Г.Салмина, И.Шванцара, т.б. ) оның түрлі құрылымдарын ұсынады.
1. А.Кенжеғұлова. мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу және бастауыш мектеп байланысы.
«Бастауыш мектеп» -№8-2005ж (17-19б)
2. А.О. Толегенева. Мектепке оқуға бейімделу кезінде оқу-тәрбие үрдісіне психологиялық-педогогикалық демеу көрсету.
«Білім» №6(30) Алматы-2006ж (46-48 б).
3. Қадыржан Сейталиев. «Жалпы психология» Алматы «білім» 2007ж (12 б).
4. Ж.Әбиев. Педогогика тарихы. Алматы 2006ж (4. 191-192 б).
5. В.А.Сухомлинский. «Балаға жүрек жылуы». «Мектеп» баспасы. Алматы-1976ж (43 б) .
6. И.А.Зимняя. Педогогикалық психология. Алматы»ТSТ» страну 2005ж, масква « логос» 2005ж (85 б).
7. Көкшеева Зайни. Мектепке даярлық топ балаларының қарым-қатыныс психологиясы.
Қазақстан мектеп №10 2009ж (68-69бб).
8. С.А.Веретенинова. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. Алматы «мектеп» 1983ж (7 б).
9. Сынып жетекшісі. Республикалық ғылыми- әдістемелік журнал (21-22 б).
10. Республикалық педогогикалық журнал. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. №6 2008ж (42 б).
11. www.Google.Kz.
12. С.Дәрібаева, Р. Ағаділова. Баланың мектепке дайындығының кейбір психологиялық аспектілері.
«Бастауыш мектеп» 3,4-2002ж (55-57).
13. К.Аханов. Тіл білімі. «Мектеп» 1980ж (45 б).
14. Х.Нұрмұқанов. Сөз және шеберлік. «ғылым» 1987ж (45-46 б).
15. Б.Баймуратова. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы (46-47 б).
16. В.С.Мухина. мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. «Мектеп»,-1986ж ( 47 б).
17. Л.П.Федеренко., Г.А.Фомичева., В.К.Лотарев. мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. Алматы. «мектеп» 1981ж (47-48б).
18. Мектепалды даярлық бағдарламасы (6-7 жасар балалардымектепте оқыту). Астана 1999ж (48 б).
19. «Егемен Қазақстан» (10 б).
20. Ұ.Ж.Бейсебаева. Мектепке дейінгі шақтың психологоялық ерекшеліктер. Мектеп №8 2009ж (9-10 б).
21. В.Г.Нечаева, Т.А.Маркова. Балалар бақшасында адамгершілікке тәрбиелеу. Алматы. «Мектеп» 1980ж (5-8б).
22. Өзіндік таным» №3 2006ж (32 б).
23. Ж.Сейтахметова, Б.Бақиянова. Мектепалды даярлық-бастауыш буын арасындағы сабақтастық үлгісі. Бастауыш мектеп. №3 2006ж (29-3б).
24. З.Шавалиева. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық дайындық мәселелері. «Бастауыш мектеп»-№6, 2006ж (15-16б).
«Бастауыш мектеп» -№8-2005ж (17-19б)
2. А.О. Толегенева. Мектепке оқуға бейімделу кезінде оқу-тәрбие үрдісіне психологиялық-педогогикалық демеу көрсету.
«Білім» №6(30) Алматы-2006ж (46-48 б).
3. Қадыржан Сейталиев. «Жалпы психология» Алматы «білім» 2007ж (12 б).
4. Ж.Әбиев. Педогогика тарихы. Алматы 2006ж (4. 191-192 б).
5. В.А.Сухомлинский. «Балаға жүрек жылуы». «Мектеп» баспасы. Алматы-1976ж (43 б) .
6. И.А.Зимняя. Педогогикалық психология. Алматы»ТSТ» страну 2005ж, масква « логос» 2005ж (85 б).
7. Көкшеева Зайни. Мектепке даярлық топ балаларының қарым-қатыныс психологиясы.
Қазақстан мектеп №10 2009ж (68-69бб).
8. С.А.Веретенинова. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. Алматы «мектеп» 1983ж (7 б).
9. Сынып жетекшісі. Республикалық ғылыми- әдістемелік журнал (21-22 б).
10. Республикалық педогогикалық журнал. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. №6 2008ж (42 б).
11. www.Google.Kz.
12. С.Дәрібаева, Р. Ағаділова. Баланың мектепке дайындығының кейбір психологиялық аспектілері.
«Бастауыш мектеп» 3,4-2002ж (55-57).
13. К.Аханов. Тіл білімі. «Мектеп» 1980ж (45 б).
14. Х.Нұрмұқанов. Сөз және шеберлік. «ғылым» 1987ж (45-46 б).
15. Б.Баймуратова. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы (46-47 б).
16. В.С.Мухина. мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. «Мектеп»,-1986ж ( 47 б).
17. Л.П.Федеренко., Г.А.Фомичева., В.К.Лотарев. мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. Алматы. «мектеп» 1981ж (47-48б).
18. Мектепалды даярлық бағдарламасы (6-7 жасар балалардымектепте оқыту). Астана 1999ж (48 б).
19. «Егемен Қазақстан» (10 б).
20. Ұ.Ж.Бейсебаева. Мектепке дейінгі шақтың психологоялық ерекшеліктер. Мектеп №8 2009ж (9-10 б).
21. В.Г.Нечаева, Т.А.Маркова. Балалар бақшасында адамгершілікке тәрбиелеу. Алматы. «Мектеп» 1980ж (5-8б).
22. Өзіндік таным» №3 2006ж (32 б).
23. Ж.Сейтахметова, Б.Бақиянова. Мектепалды даярлық-бастауыш буын арасындағы сабақтастық үлгісі. Бастауыш мектеп. №3 2006ж (29-3б).
24. З.Шавалиева. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық дайындық мәселелері. «Бастауыш мектеп»-№6, 2006ж (15-16б).
Жоспар.
I Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- --
------------------ 2-4
II Негізгі бөлім------------------------------ ----------------------------
------------------ 5
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педогогикалық-
психологиялық негіздемесі------------------------ ------------------
--------------5-9
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі--------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------- 10-13
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін
Қиындықтар------------------------
----------------------------------- -----------------14-18
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары------- ---------19-
21
II Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістемесі--------------22-
24
2.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың бағыттары-------------25-29
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері-----------------30-
34
III Қорытынды-------------------------- -----------------------------------
---------35-36
IV Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ----------------------
---37-38
V Қосымша---------------------------- ----------------------------------- -
------------39-41
Кіріспе.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында ұлт бәсекелестігі алдымен оның біліктілігі деңгейіне
байланысты екендігі, сондықтан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшү, сөйтіп
халықаралық деңгейге жету мақсаты қойылып отыр.12 жылдық білім беру
жүйесіне көшу бойынша халықаралық тәжірибедегідей, орта білім берудің
нәтижеге бағытталған моделіне көшу көзделуде.Ол 2008-2009 оқу жылынан
бастап жүзеге асса, ал оған дайындық қазірден бастап жүрүі тиіс.
Дайындықтың мақсаты, жүйелі жүрүін қамтамасыз ету үшін институт жанынан
Балалар әлемі ғылыми-әдістемелік зертхана ашылды. Зертхана төрт бағытта
жұмыс істейді: 12 жылдық білім беру, оқулық теориясы, Қазіргі заманғы
педагогикалық технология , Шағын комплектілі мектеп, Мектепалды
даярлық. Әр бағыт іштей төрт мәселелер төңірегінде жұмыс істейді.Сол
дайындықтың негізгі мақсаттарының бірі мектепке дейінгі тәрбие мен
бастауыш мектептің байланысын қамтамасыз етуге жағдай жасау болып
табылады.Бұл екі кезеңнің жалғасы олардың байланысымен анықталады, яғни
бала мектепке дейінгі соңғы кезеңіне қалай өтетіндігімен анықталады
[1.17б].
Бұл өтпелі кезең бала үшін оңай емес. Осы байланыс қалай жүзеге
асуда немесе жүзеге аспақ: - деген сауалдың жауабын іздеудегі
проблемалар қандай: Алдымен бұл байланыстың негізі-баланы мектепке
психологиялық дайындау болып табылады деп есептеуге болатынын айта
кетуіміз керек.(Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина. т.б)
Психологтар: Баланы мектепке психологиялық дайындау мектепке дейінгі және
кіші мектеп жасының байланысының феномені-дейді.
Шетелдік психологтар мектептік кәмелеттікті баланың мектептегі
оқуға қатысуға қабілеттілігі дамыған кезең немесе мектеп бағдарламасын
меңгеруге қажетті білім, дағды, қабілет, мотивация және басқа деңгейлерді
игеру -деп атайды. Бірінші анықтама жалпы айтылса, екіншісінде
психологиялық пен педагогикалық дайындық араласып кеткен. Оқу, жазу,
есептеу сияқты білім дағдының форьмальді деңгейі мектепке психологиялық
дайындаудың белгісі бола алмайды.Оны игергенмен бала мектеп
бағдарламасын меңгеруге қажетті ақыл-ой қызметінің механизимдерін
білмеуі мүмкін. Ал, психологтар баланы мектепке психологиялық дайындауды
ұжымда мектеп бағдарламасын баланың таяудағы даму зонасына сәйкес
(Л.С.Выготский) келуі керек. Кейінгі кезде психологтар Л.А.Венгер мен
С.В.Мухинаның көзқарасын қолдауда, мектепке дейінгі жастағы балада
мектептік қасиеттер таза күйінде, яғни оқушыға лайықты психологиялық
белгілер болуы мүмкін емес, өйткені олар оқу әрекеті барысында ғана
қалыптасады - дейді. Осыдан келіп, Л.А.Венгер мектептегі оқуға
психологиялық дайындық балада мектептік қасиеттердің қалыптасуында
деп есептейді. Психологияда осылайша бір ұғымның болмауынан баланы
мектепке психологиялық дайындау туралы әртүрлі авторлар (Л.И.Божович,
И.В.Дубровина, Н.Г.Салмина, И.Шванцара, т.б. ) оның түрлі құрылымдарын
ұсынады.
Түрлі көзқарастарды қорыта келе, мектептегі оқуға психологиялық
дайындықтың компаненттеріне психомоторлық (функционалдық),
интеллектуалдық, эмоционалды-ерікті, тұлғалық (соның ішінде мотивациялық),
әлеуметтік-психологиялық (коммуникативтік) дайындықты жатқызуға
болады.Осы дайындықтар мектепке дейінгі ересектер тобында белгілі бір
деңгейде қалыптасып келеді де, мектептегі жүйелі оқу әрекетіне араласқанда
өзінің дамуын жалғастырады. Осы жағдай баланың бірінші сынып оқушысы болып
қалыптасуына негіз болады. Сондықтан психологиялық дайындық және кіші
мектеп жасының бірізді байланысының феномені - деп көрсетіледі. Сонымен
осы тұстағы праблемаларға нелерді жатқызамыз: Теорияны практикаға алып
келуде қандай қиындықтар бар: Психологтар практик психологтар мынаны
атайды:
Біріншіден, екі жас кезінде (мектепке дейінгі, кіші мектеп)
психологыялық бірлікте қарастырылатын интегративтік сипаттаманың әлі де аз
жасалуы ( 2 жас бір кезеңге-балалық шаққа жатады,сондықтан бірінен-біріне
өткендегі кризис, Д.Б.Элькониннің терминалогиясымен айтқанда аз.Сол өтпелі
кезең секірмелі болмай, баланың дамуына ыңғайлы,оңтайлы жолмен өту
керек.Осы жағдай тәжирибеде дұрыс өтіп жатырма, міне- зерттелетін мәселе
осы). 2 жас кезеңінің байланысы бала дамуында үздіксіз болатын екі жақты
процесс екендігі ескерілуі керек.
Екінші мәселе деп психологтар баланың мектепке психологиялық
дайындығының біріңғай тұжырымдамасының болмауын атайды.
Үшінші мектепке дайындықтың психодиогнозтикасын жүргізүдегі
мәселелер.Психодиогнозтика күрделі кампанентті құрылым, сондықтан
әдістемені ғана қолдану мүмкін емес, оның үстіне психологтың (егер білікті
маман болса) өз көзқарасыда болады. Сондықтан психолог алдында үлкен таңдау
тұрады. Ол оның (психологтың) жоғары оқу орнындағы әзірлігіне, біліміне,
дағдысына байланысты.
Төртіншіден, баланы мектепке психологиялық дайындау жұмысына психолог
ғана емес ата-ана да, тәрбиеші де қатысады.Ал оларды психолог дайындау
керек. Бұл қалай жүзеге асуда, ол қаншалықты компанентті жағдайда өтуде.
Бұл да мәселе.
Мектепке дейінгі мекемелерде мектеп педагогтарының болуы, олар
балалардың әр-түрлі іс-әрекетін (ойын, оқу, еңбек, шығармашылық,
тұрмыстық) ұйымдастыру мен жетекшілік етуді бақылау және сәйкесінше,
тәрбиешілердің мектепте болып тәжірибе алмасып, пікірлесуі.
Тәрбиешілердің әр балаға немесе бүтіндей топқа әлеуметтік
психологиялық мінездеме жазып, оны бастауыш сынып мұғаліміне беріп оқыту-
бұл сабақтастық тереңдетілген жолының ең маңыздысы.
Балабақша мен мектептің байланысын орнату үшін, балабақша
тәрбиеленушілері мен мектеп оқушыларын біріге дамыту жолымен жүргізілуі
мүмкін.Мұнда мектеп белгілі бір мектепке дейінгі мекемені өз қарамағына
алу, тәрбиелік шараларды бірге өткізу, мектепте 1-сыныпқа оқушыларды
қабылдауда балабақша тәрбиеленушілерді қатыстыру, мектеп туралы
кинофилмдер көрсету, кездесулер ұйымдастыру, еңбек әрекетін бағалау болып
табылды [1.17-18б].
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың
педогогикалық - психологиялық негіздемесі.
Баланың мектепке келуінен бастап оның өмірінің мүлдем жаңа кезеңі
басталады. Бұл кезеңге ол тиісті дәрежеде дайын болуы қажет. Алдымен бала
едәуір қиындығы бар міндеттер артатын маңызды іс-әрекет жасауға дайын болуы
тиіс. Жыл сайын осы шаралар қайталанып, жаңа сұрақтармен толысып отырады.
Баласын жақсы мектепке орналасу үшін ата-ана кішкентайынан дайындай
бастайды. Ол үшін балаларын жақсы мектепке дейінгі лицей гимназияларға
баланы мектепке дайындау үшін ғана орналастырады. Нәтижесінде дәл
мектепке барар кезде баланың оқуға деген қызығушылығы төмендеп, жазуға,
есеп шығаруға, сурет салуға ешқандай зауқы соқпай, оқу десе жиіркеніш
туындайды. Сонымен қатар мынандай қызық жағдай пайда болады. Мұғалімге
дайын оқушыны оқыту өте қолайлы. Ал ата-аналар болса, мектептегі жоғарғы
сұраныстардан қорқып баланың даму ерекшелігіне көңіл аудармай, кейбір
психологиялық білімсіздіктерінің салдарынан өздері немесе мектепке дейінгі
гимназиялардан балаларға қажетсіз білімдерді беруді тырысады және беруді
талап етеді.Нәтижесінде бала оқып, есеп шығара білседе, бірер айлар өткен
соң баланың мектепке психологиялық тұрғыдан дайын еместігі көрінеді.
Сонда баланың мектепке дайындығы деген не?
Баланы мектепке дайындау үшін, Л.С.Выготскийдің айтуынша, баланың оқу
іс-әрекетін жақын аймақтағы дамуына әсер ете отырып ұйымдастырған да ғана
оқу нәтижелі болады. Баланы мектепке дайындау 6-7 жас аралығында
жүргізілмеуі тиіс. Ол бүкіл мектепке дейінгі, яғни 3 жастан бастап жүйелі
түрде асықпай бірнеше сатылы түрде қарапайымнан күрделіге, кішкентайдан
үлкенге тұрғысынан жүргізіліп отыруы қажет.
Ол үшін баланың психофизиологиясын ескеру ләзім. Сонда 3-4 жастағы бала
нені білу қажет:
Сенсорлық дамудан бастайтын болсақ, 3-4 жастағы баланы 6 түспен
таныстырып, (көгілдір түсті алып тастау керек, өйткені балалар оны көк
түспен шатастырады) дөңгелек, шаршы, сопақша, тіктөртбұрыш пішіндерінің
қасиеттерін түсіндіру қажет.
Психологиялық деңгейіне келетін болсақ, 3-4 жастағы балаларды өзіндік
сана-сезім қалыптасып, өзіндік мені анықтала бастайды. Бала өзінің кім
екенін айқындайды. Баланың өз әлемінде өзара қарама-қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтарды үлкендердің көмегінсіз шеше алмайды, Төрт жасқа қарай
көрнекі іс-әрекеттік ойлауының негізінде көрнекі бейнелі ойлауы
қалыптасады, Бұл жаста бала көп нәрсені өзінің қиялымен көрген немесе
естіген ертегілерінің кейіпкерлерімен шектейді.
Есте сақтау қабілеті ырықсыз. Көбінесе есте сақтау емес, ұқсатып тану
ғана болады. Зейінін бір нәрсеге шоғырландыра алмайды, тез ауытқиды. Осының
нәтижесінде іс-әрекеті де тез ауып отырады. Эмоционалды жәй-күйіне келетін
болсақ, бұл да тұрақты емес. Көңіл-күйі тез өзгереді. Эмоционалдық жай-күйі
оның физиологиялық ахуалына байланысты болады. Оның көңіл-күйіне
құрбыларының және улкендердің қарым-қатынасы көп әсер етеді. Осындай іс-
әрекеттердің арқасында баланың іскерліктерімен қатар тілі де дами бастайды.
Ал 4-5 жасында түстерді ажырата отырып, бірнеше түсті қосу арқылы басқа
түсті алуға болатынын түсінеді, көгілдір түсті көк түспен ажырата білетін
жағдайға келеді. Пішіндерді қайталап отырып олардың көп түрлілігін түсініп
ажыратып, (үшбұрыштар, сопақшалар), өздері оны құрайтын жағдайға жетеді. 5
жасқа келгенде геометриялық үлгілерге қарап құрап, оларды талдай алады. Осы
кезде кешенді тапсырмаларды орындай отырып, заттың пішіні мен түсін
анықтайды. 4-5 жаста қарым-қатынас құралы ретінде тілді қолдана отырып,
өзінің көзқарасының аумағының кеңейгендігін көрсетеді. Ол енді әр нәрсені
қызыққаннан сұрамай оның себеп-салдарына көп көңіл бөледі. 4 жастағы
баланың негізгі сұрағы (неге?) болатындығы да осыдан.
Бұл жаста бала физиологиялық жағынан шыдамды бола бастағандықтан,
психологиялық шыдамдалығы да қалыптаса бастайды. Көп шаршамайды, көңіл-күйі
бір қалыпқа келе бастайды. Әртүрлі жағдайларға тұрақтылығын көрсетеді. Осы
жастағы балалар құрбыларына және айналадағыларға қызықты және бағалы бола
бастайды.
Ойын барысында жұптасып ойнағанды қажет етеді. Баланың сөздік
қорының көбеюіне байланысты көрмеген нәрселерін тіл арқылы әсемдеп жеткізе
алады. Өз ойын жинақтай отырып, болған оқиғаны ой елегінен өткізіп,
тұжырымдап жеткізе алу қабілеті ойлауының біршама алға жылжығанын
көрсетеді. Эмоцияоналдық жәй-күйі және қызығуы әлі де оның зейініне тәуелді
болады, бірақ зейіннің тұрақтылығы және ауыспалылығы дами
бастайды.Физиологиялық келеңсіздіктерге сезімталдығы азаяды. Баланың қиялы
шарықтап ол неше түрлі қым-қиғаш оқиғаларды ойластырып, өзінің
айналасындағыларды соларға оңай қоса бастайды. Осы кезде үлкендер балаға
сауатты көмек көрсете алса, оның адамгершілік танымдық дамуына оң әсер бере
алады.5-6 жастағы балаларға заттардың көлемін, түрін, түсін анықтау
күрделендірілген түрде беріледі. Хроматикалық түстерді тани отырып, олардың
айырмашылығын анықтау,түстерді жылы және суық деп бөлуге үйретеді. Күрделі
заттарды зертей отырып, оған сөздік анықтама бере алады, айтылған анықтама
бойынша затты тануға дағдыланады.Сонымен қатар заттың көлемі туралы
мағлуматты анық берудің арқасында балалар 10 элементтен тұратын тапсырманы
кемуіне немесе ұлғаюына байланысты орындай алатын жағдайға жетеді.
Осы жастағы балалармен жұмыс барысында баланың қиялын оятатын
шығармашылық тапсырмаларыға көңіл аудару керек.
Психалогиялық ахуалына келетін болсақ, бұл жаста балада бір шама білім
қоры болады және ол күннен күнге толып отырады.
Бала өзінің тәжірібісімен құрдастарымен бөліседі, соның арқасында
қарым-қатынасында танымдық мативтері қалыптасады. Бала өз алдындағы
қиындықтарды шамасы келгенше өзі шешіп, өз мативтерін ересектердің
мативтеріне бағындыра бастайды (үлкендер дем алып жатқанда шулы ойыннан бас
тарта алады) оқуға және есепке қызығушылығы туындайды. Мақсатты түрде есте
сақтап қала алады. Камуникативтік дамуымен қатар жоспарлы сөйлеуге, Яғни
бала өз әрекетін жүйелі және логикалық тұрғыдан дұрыс құрастыруға тырысады.
Осы жаста адами эмоцияның барлығын ажырата отырып, оның өз бойында да
интелектуалдық, адамгершілік және эстетикалық сезімдерінің қалыптасуына
жол береді.
Баланың интелектуалдық сезіміне мыналар жатады: білімпаздық, бәрін
білуге құштарлық, қалжыңды көтере білу, немесе көңілділік, таңғалғыштық.
Эстетикалық сезіміне: сұлулықты сезе білу, ержүректілік сезімі.
Адамгершілік сезіміне: табандылық сезімі, ар-ождан сезімі, достық
сезімі.
Осы жаста балаларда өтірік айту, яғни өз іс-әрекетін ақтау үшін
мақсатты түрде шындықты бұрмалау пайда бола бастайды.Мұндай қасиеттің
дамуы бала мен ата-ананың шектен тыс қатал болуы баланың өзіне деген
сенімін жояды да, бала ересек адамның алдында беделін жоғалтып алмас үшін
өз әрекетіндегі келеңсіз жағдайларды және өзінің әрекетін басқа біреулерге
аудара салуға дайын тұрады. Міне осы кезде адмгершілік нормаларды үйрету
ата-анаға жүктеледі.
6-7 жастағы балалар ойын барысында келісімшарт құрып, бір-бірінің
көзқарасымен санасып, өз эмоциясының жәй-күлерін ұстамдылықпен игере отырып
ойнауға үйренеді. Берілген тапсырманы сапалы орындайды, егер қате кеткен
болса, тезарада жөндеуге тырысады. Бала әр-түрлі танымдық әдебиеттермен
танысады, оларды өз бетінше қолдануға тырысды.6-7 жастағы көрнекі бейнелі
ойлау дамып, оған абстрактілі ойлау элементері кіреді. Сондада көп
нәрсенің ішінен бір затты бөліп алу кезінде, әсіресе, қиындықтарда
байқалып тұрады.
Қиял белгілі бір затқа тәуелді болып қалмай, ішкі әрекетке айналып ол
өз қиялын сөздік шығармашылықта көрсете бастайды.Мысалы: санамақтар,
мазақтамалар, өлеңдер және сүрет салу , мүсіндеу кездерінде. Міне осы жас
ерекшеліктерін ескере отырып, баланы мекиепке дайындаудағы негізгі
қағидаларды жасауға болады. Баланың мектепке дайындау кезінде ең алдымен
баланың мектепке деген қызығушылығын туғызып, содан кейін ғана дамытушылық
жұмыстар жүргізу керек. Негізгі жұмыстар:
Баланың қажеттеліктерінен туындайтын психикалық үрдістерді жаңарту;
Балаға субъективті қарым-қатынас жасау ;
Баланың жақын ардағы даму аймағын ескере отырып жеке қарым-қатынас
жасау;
Баланың қызығушылығын тудыратын, оларды жандантыратындай сабақтарының
көпшілігін ойын түрде жүргізу;
Балалармен қарым-қатынас достық түрде мейрімділік тұрғыда жүргізіліп,
жанға ауыр сөздерді баланың іс-әрекетіне қолданбау;
Баланың немесе бүкіл топтың жұмысына эмоциялық жағымды баға беріп
отыру, әрбір жеңіс балаға қабілетін дамыту тек ғана сандық, 1,2,3,4, 5 баға
бермей, істелген жұмысының жақсы және жаман жақтарына талдау жасай алуға
үйрету.
Ең алдымен ересек адам балаларға жұмысты талдау жасауды өзі
көрсетеді. Ол әр жұмысты мейлінше, мейрімділікпен әңгімелей отырып,
қателіктерін баланың жанына ауыр тигізбеу жеткізуге үйретеді. Мұндай
талдау бала мен тәрбиешінің арасындағы қарым-қатынастың сақталуына және
баланың өзін-өзі ұстай білуіне көмегін тигізеді.
Бірінші кезекте тәрбиеші мұғалім немесе психолог балаларды өзінің
эмоциясымен қызықтыруы керек. Эмоционалды тұрғыдан берілген сабақ баланың
бүкіл берілген мағлұматты үлкеннен тез қабылдап оны есіне сақтап қалуына
көп әсерін тигізеді. Сондықтан да сабақтар да, қойылымдар да қолдану,
әуенді пайдалану, сүрет салғызу баланың жан-жақты ашылуына көп көмегін
тигізеді.
Топтарда баланың саны жұп болуы шарт. Үйткені көбінесе сабақ
камандалық жарыстар түрінде өтеді. Сонымен қатар егер бұл топтардағы
балалардың психалогиялық ауытқулары болса немесе тіл кемістігі бар балалар
болса, топ 6-8 адамнан тұратындай болуы қажет. Сабақ арасында 10
минуттық демалыстар немесе сергіту сәттері, ойындар міндетті түрде керек.
Осы кезде ең қиыны- баланың танымдылық қабілетін арттыру. Егер ондай
қабілеттері болмаған күнде оқуға деген қызығушылығын туғызу қиын болады.
Танымдық қызығушылықты біз жанып тұрған алаумен теңеуімізге болады.Ол
жанып тұру үшін жаңа білімдері мен дағдыларды отын ретінде беріп отырмасақ,
алау бықсып немесе сөніп қалуы мүмкін.
Бұл көбінесе дамуында ауытқуы бар және тіл мүкістігі бар балаларға
қатысты.Өйткені олардың көбінде медициналық жағынан ауытқулар болады. Бұл
танымдылық қабілеттері мүлдем дамымай қалады деген сөз емес, шала қалады
деген сөз.
Міне осы кезде бізге тағы да ойын көмекке келеді. Бала ойын барысында
жеңіске жетуге тырысады да берілген тапсырманы тиянақты орындап шығады.
Әрекет әр-түрлі болғандықтан, қиын кездерде бала жеңістенде бас тартатын
кездері болады. Сол кезде көмекке үлкен адам келуі қажет. Көмек арқылы
жеңістің дәмін сезіп, екінші қайтара жеңілмеуге бел буады. Сонымен жеңіс
енді баланың мақсат қоюына ықпал етіп, күнделікті іс-әрекетке айналады.
Яғни А.Н.Леонтевтің айтуынша, баланың мотиві екінші жоспарға айналып, іс-
әрекет бірінші жоспарға енеді.
Бала өзінің тапсырманы орындай алатынына сенімділігі артып, осындай
жұмыстар жасауға қызығушылығы көбейе түседі. Ол өз көз алдында өсіп, жаңа
іс-әрекеттерді жасауға құлшынып, білімнің немесе оқудың субъектісіне
айналады.
Қорыта келгенде, мақсатты психологиялық тұрғыдан баланы мектепке
дайындау, мектеп бағдарламасын орындауда баланың күш-жігері толықтай
жететіндігін айғақтайды. Осындай педогогикалық-психологиялық демеу
көрсетудің нәтижесінде бала бойында мектепке бейімделу тез өтіп, нашар
оқушылардың саны азайып, оқуға деген қызықушылықтары жоғары деңгейге
көтеріледі [2.46-48б].
Педогогикалық психология-зерттеу пәні адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу болып табылады.Педогогикалық
психологияның бөлімдеріне немесе салаларына мыналар жатады: Оқыту
психологиясы (дидактиканың психологиялық негіздерін зерттейді); Тәрбие
психологиясы (мектептегі тәрбие жұмысының психологиялық негіздерін
зерттейді); ұстаз психологиясы мұғалім мен шәкірттердің арасындағы қарым-
қытынасын, мұғалімге қойылатын талаптардың психологиялық мәселелерін
зерттейді.
Педогогикалық психология саласындағы зерттеулер оқыту мен тәрбие
мазмұнын дұрыс анықтаған оқулықтар мен оқу құралдарын әртүрлі талаптарды
белгілеуге, оқыту мен тәрбиенің тиімді әдістерін тауып, негіздеуге
көмектеседі [3.12 б].
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі.
ГЕРБАРТ психологиялық мәліметтерді зерттеуде метафизик болады.
Оның айтуынша, адам жаны да өзгермейтін, қарапайым мазмұны. Жан адам
денесімен ұштасу, байланысу кезінде өзіндік дербестікке ие болып, сол тән
арқылы бір неше түйсіктерге ұшырайды, адамдағы басқа денелермен
байланысады, осыдан елемтеулер туады. Ол бүкіл психиканы елестеулермен
байланыстырады, адамның бүкіл мазмұны елестеулерден турады деп
есептейді.
Ес, қиял т.б. ол сол елестеулердің өзара қатынастары арқылы
түсіндіреді. Сезіну - оның топтауынша, елемтеулердің әр салалы түрлері
жағынан өзгерістері ғана.
ГЕРБАРТ- бала еңбектенсін - деген тұжырым жасады. Балалар еңбек
жасаған кезде шаруашылықты жүргізуді, есептеуді сауаттылыққа үйренуі тиіс,
деді [4.191-192б].
Мен тәрбиешілерге былай деп кеңес беремін баланың сезіміне,
түйсігіне,қиялына ықпал жасаулар шексіз әлемге деген терезені біртіндеп
қана ашықтар,оны бірден барынша айқара ашып, кең есікке айналдырмақ,
өйткені ол арқылы сендердің ерік-тілектеріңсіз әңгіме болып отырған нәрсе
туралы ойлар еліктірген балдырғандар лап қойып, кішкентай шарлар сияқты
шығып кетуі мүмкін... Олар алғашында толып жатқан заттардың алдында
абдырап, сосын қалады, содан кейін мән мазмұны әлі таныс емес, бұл
заттарға балалардың көзі үйреніп, олар тек әншейін бос дыбыс қана болып
қалады [5.43б].
Тұлғалық тәсіл К.К.Платонов ойынша, адамның барлық психикалық
қасиеттердің, олардың әрекеті, оның жеке психологиялық ерекшеліктері нақты
бір тұлғаның өзіне, тұлға негізінде қалыптасады [6.85б].
Мектепке даярлық топ балаларының қарым-қатнас психологиясы.
Мектепке даярлық топы кезеңінің негізгі іс-әрекет түрі – оқу іс-
әрекеті. Баланың мектепке дайындықпен келуі оның әлеуметтік қарым-
қатнастарының шеңберін кеңейтіп, Мен-тұжырымдамасына міндетті түрде әсер
етеді. Ал мектеп кезеңінде баланың жеке тұлға мен іс-әрекет субьектисінің
біртұтас көріністері, яғни мінезі, жалпы және қосымша қабілеттері,
дүниетанымы, мақсатты түрде болжай алу іскерлігі мен мотивациялық-
қажеттілік сферасы, кәсібі бағытқа мойын бұра бастауы, құнды бағдарлары,
мінез-құлқы мен іс-әрекетін өз еркімен реттей алу іскерлігі қалыптаса
бастайды.
Оқу іс-әрекетінің негізінде бала әртүрлі іскерлік әрекеттерді меңгере
бастайды, өз жұмысын көпшілікке ортақ міндетті ережелерге бағындыру
дағдыларына үйренеді. Баланың әлеуметтік ортаға қалыптаса бастайтын әрі
саналы өмір сүруге бейімделе бастайтын 6-7 жас шамасын әлеуметтік дамудың
алғашқы кезеңі деп атауға болады. Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның
екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы сатысында жеке тұлғаның оқу-
танымдық субьекті ретінде оқу үрдісін қамтамасыз ететін психологиялық
құрылымдары қалыптаса бастайды. Осы жас шамасына дейін бала заттар
әлемінде тіршілік етсе, ендігі ортада ол ғылими қатаң тәртіппен ұйымдасқан
қатынастар мен заңдылықтар әлемінде тіршілік ете бастайды.Осылайша, мектеп
кезеңіде іс-әрекет субьектисі - жеке тұлғасы қалыптаса бастайды. Осы
кезеңінде қоғамдық бағдарланған әсердің қалпы күрделеніп, тікелей (баланың
құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасы) және әлеуметтік әсердің
әрқилы каналдары арқылы кең (кино, теледидар, шығармашылық әдебиет және
т.б.) сипатқа ие бола бастайды.Баланың әлеуметтік ортада бағдарлануы және
мінез-құлық үлгілерін меңгеруінің негізінде оның жеке басының қасиеттері
қалыптаса бастайды. Осы тұста қарым-қатнастың алар орны ерекше. Ең
алдымен, баланың ересектермен ара-тұра және тікелей қатынасы арқылы оған
ата-бабалардың көне мұралары жетіп отырады. Сонымен бірге тек қарым-
қатынас арқылы ғана психиканың әлеуметтік нормалары (сөйлеу тілі, естің,
зейіннің, ойлаудың, перцепциянің, ырықты түрлері, жеке тұлғаның қасиеттері
және т.б.) қалыптасады. 5-7 жастағы балалардың психикалық дамудың басты
факторы қарым-қатынас болады. Балалар бұл кезеңде қарым-қатнасты ересек
адамдармен және өз қатарластарымен құра алады. Қарым-қатынас ұғымы
психология, педагогика және олармен салалас ғылымдарда қарастырылады. Бұл
кезеңде балалардың басқа адамдарды, яғни әлеуметтік ортасын танып білуге
белсенділігін, қарым-қатнас жасауда өзара түсінісуі мен әрекеттестікті
қажетсінуі, вербалды емес қарым-қатынас тәсілдері дамиды. Сондықтан
мектепке даярлық тобындағы балалардың қарым-қатнасты қажет етуін,
камуникативтік мативтерінің болуын, қарым-қатынас тәсілдерін меңгеруді,
қарым-қатынас құралдарын (вербалды және вербалды емес) жетілдіруді,
қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды қамтамасыз ету қажет болады.
Қарым-қатынас тәжирибесін біртіндеп жинақтау арқылы жеке тұлғаның
адамгершілік қасиеттерінің сапаларының күрделі жүйесінің қалыптасуына негіз
болатын жеке тұлғаның қарым-қатынас қабілеттері қалыптаса бастайды. Қарым-
қатынасты кеңес психологтары Л.Выготский, Е.Рубинштейн, А.Леоньтев,
Д.Эльконин, Б.Ломов, А.Петровский, Г.Андреева, А.Бодалев және
т.б.еңбектерінде қарастырған.
7-8 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы: 1) Оқушылардың ата-
анасымен, оқытушы педагогтармен және басқа ересектермен қарым-қатынас
жасауы; 2) оқушылардың басқа балалармен, өз құрбыларымен, өзінен кіші
және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауын қамтиды.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғашқы рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығы көрсеткен. 7-8 жастағы баланың анасымен қарым-қатынаста
жиі болмауы баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың себебі болатындығын дәлелдеген.
Мысалы, М.Лисина және оның шәкірттері 7-8 жастағы балалардың қарым-
қатынасын жағдайдан тыс - жеке бастық деп атаған. Бұл 7-8 жастағы
балалардың камуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі,әлеуметтік рольімен, мәртебесімен және адамгершілік-
моралдық жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 7-8 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес,әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған. Сондай-ақ,
жеке тұлғаның басқа адамдарды тануының негізінде пайда болған қарым-қатынас
үрдісінде оның сана-сезімі, өзіндік реттеу мен кері байланыс қасиеттері,
жоғары дәрежедегі сапалары қалыптаса бастайды.
Осылайша топтар арасындағы қарым-қатынас, ұжымдағы топтар арсындағы
қарым-қатынас, ұжым арасындағы қарым-қатынас дербес дамудың әлеуметтік
детерминизациясындағы негізгі каналдардың бірі болып табылады.
Х.Шерьязданованың зерттеу жұмыстарына мектеп жасындағы балалардың
танымдық үрдістері - зейін қасиеттері, ес сапасы, ойлау түрлері,
педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері талданады. С.Рубинштейн
балалардың өз құрбыларымен қарым-қатынасы болмағанда кеңейтілген эгоизм
байқалатынын, ересек адамдармен ғана қарым-қатынас құру балалардың
әлеуметтік дүниесін тұйықтататыны туралы өз пікірін білдіреді. Бұл
жағдайды балалардың, біріншіден, ойын ойнау дағдыларының, біліктіліктерінің
жетілмеуі, екіншіден, комуникативтік мотивтердің болмауынан деп
түсіндіреді. Балалардың белсенділігі оқу іс-әрекетінде, қимыл - қозғалыста,
қарым-қатынаста өз-өзін танып білуіне мүмкіндік береді. Әрбір бала белгілі
бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның құндылықтарын өзінің
жеке басына сіңіреді. Бұл жағдай балалар қарым-қатынасын әлеуметтік
этикетпен, ритуалмен, құндылық есебіндегі мінез-құлық, жүріс-тұрыс
стандарттарымен әрлеп, өзіндік әлеуметтік таңбасын сіңіретіні
белгілі.Сөйтіп, баланың басқа балалармен қарым-қатынасқа түсу арқылы өз-
өзін тану, бағалау мүмкіндіктері пайда болады. Мысалы, Мектеп жасына
дейінгі кезеңдегі бала-бала жүйесі В.Мухина еңбектерінде нақты
сипатталады, онда ғалым баланың басқа балалармен қарым-қатынас құрұы оның
психикалық дамуына жағдай жасайтынын дәлелдейді.
Мектепалды даярлық сыныбы немесе тобы тәрбиешісінің балалармен қарым-
қатынасы тұлғалық бағдар негізінде құрылуы тиіс, ол әр баланы құрметтеу
және адамгершілікпен қатынас жасауды көздейді, ондағы мақсат- баланың тұлға
ретінде қалыптасуына ықпал ету. Мектепалды даярлық жұмысының мазмұны
белгілі бағыттар бойынша бағдарламаға сәйкес дайындалған оқу-әдістемелік
кешен негізінде арнайы ұйымдастырылған сабақтар түрінде қарым-қатынас пен
танымдық бағыты өзара байланыстырушы. Сондықтанда балалардың мектепке келу
мерзімінен бастап және олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-әрекетінде жеке
тұлғаның қарым-қатынасын қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде
қалыптасу үрдісі орын алады. Осылайша оның оқу үрдісіндегі күрделілігі
ұлғая түседі. Мұндай өзгерістердің барлығы, бала өміріндегі әлеуметтік
жағдайлар мен топтардың әр түрлілігінің ұлғаюымен, қарым-қатынастың
формалары мен түрлерінің сапалы өзгерістері мен байланысты.Мысалы.
Балалардың отбасындағы және құрдастарымен қарым-қатынастарынан тыс
мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастің жаңа түрлері.Түрлі
үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қарым-қатынастың осындай
түрлері мен формалары баланың оқу-танымдық іс-әрекетін жүзеге асыру үшін
қарым-қатынас пен іс-әрекет субьектісінің жеке тұлғаның дамуында өте
маңызды [7.68-69б].
Табиғатпен тікелей қарым-қатынаста байқағыштықпен қатар білуге деген
құмарлықта жетіледі. Соңғының негізінде нысаналылық пен зерттегіштікпен
рефлекс жатады, ол рефлекстің дамуын И.П.Павлов адамның ерекше сипаты деп
есептеді. Мектеп жасына дейінгі балаларда бұл рефлекс олардың үлкен
адамдарға қоятын Бұл не, қалай, неліктен, деген сияқты шексіз
сұрақтарынан өте айқын көрінеді.Балалардың білуге деген құмарлылығын
қанағаттандыра отырып, мүмкін болған жерде, олардың өздерін қатыстырып, әр
түрлі сұрақтарға жауапты өздеріне айттыру керек [8.7б].
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін қиындықтар.
Жағымсыз эмоция кезінде балаға қалай көмектесеміз?
Жағымсыз жағдайлар туралы міндетті түрде ата-аналармен немесе
достарымен әңгімелесу керек екенін үйретеміз.
Ызаланған сөз арқылы жеткізуге болатынын айтып үйрету (мен қатты
ренжідім) т.б.
Жағымсыз эмоцияларынан құтылу үшін сиқырлы заттарды пайдалануға
болады:
- Пиала (оның ішіне айқайлауға болады);
- Су құйылған ванна (оның ішіне резінке ойыншықтарды лақтыруға
болады):
- Қағаз (жыртуға, мыжғылап лақтыруға болады);
- Қарындыш (онымен ыңғайсыз болған жағдайдың сүретін салып, шимайлап,
лақтырып жіберуге болады);
- Пластилин (ренжиткен адамның мүсінін жапсырып, соңынан мыжып
тастауға болады);
- Жастық Бобо (бұған арнайы жастықша аламыз. Жастықшаға түймеден
ауыз бен көз жапсырып қойюымыз керек);
Жұмсақ ойыншықтарды бұл ойынға пайдалануға болмайды. Баланың көңіл-
күйі шектен тыс көтеріліп кеткенін байқаған жағдайда, оған жылдам жүгіру,
секіру, өлең (өте қатты, дауыстап) айтуға ұсыныңыз [9.21-22 б].
Баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек екенін түйсініп, сезіну
тұрлаусыз, сенім алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және тама
ауруына бейімділігін арттырады.
Ата-ана тәрбие мәселесінде өз тәжрибесін, түйген-білгенін, ұстанған
қағидасын жолай уақытпен ундестіре түзетіп, өзгертіп, жаңалап-жаңғыртып
отырады.
Орыстың ұлы педогогі К.Ушинскийдің тәлім-тәрбие дәрменсіз болмауы
үшін ол халықтық болуы тиіс дегені белгілі. Дүниенің ең асылы, бағалысы-
адам, ал оның бақыты-бала деп білген.
Адам бақыты-бала деген ғұлама.
Ата-ананың үгіт насихаты, түсіндіруі, олардың улгі-өнегесі, уйдегі
ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-
құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері қалыптасуымен бірге қандай қылықтары
үшін сөгіс алып, не ушін жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып
түсінеді [10.42 б].
Ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін топтастыру
Әдістер Мазмұндық көрсеткіштер нәтижелері
1 Ықпал ету арқылы Нандыру, сендіру, иландыру,Өзіне сенімі артады.
баланың өзіне сенімінақыл-кеңес іс- әрекетін
нығайту. қуаттау, орынды көтермелеу,
дәлелдеу, дұрыс бағалау,
әділ, ескерту, баламен
санасу, пікірлес болу.
2 Ықпал ету арқылы Ата-ананың балаға дегенін Көңіл өсіп шарқаяды,
тежеу. күштеп істеуі, үстемдік батырлық, өзіне
пиғылын көрсету, беделімен сенімі, өмірге
басыну, санаспау. құштарлығы,
қабілеттері ашылады
3 Ықпал ету арқылы Орынды мақтау, мадақтау, Көңілі өсіп
қуаныш сезімін ояту. көңілін көтеру, демалысын марқаяды, батырлық,
ұйымдастыру, керекті өзіне сенімі, өмірге
деңгейге қажетін өтеу. құштарлығы,
қабілеттері
ашылады.
4 Теріс әрекетке түрткіБаланың ырқына көну, Қырсық, өзімшіл,
болатын әдістер. еркелету, балаға мән жалқау, рақымсыз,
бермеу, бақылаусыз қалдыру,ұқыпсыз, ынтасыз,
жәбірлеу, зекіп ұрысы, озбыр, бірбеткей,
орынсыз кінәлеу, алдау, қатігез.
мазақ ету, нашар үлгі
көрсету.
Кесте-1
Ұтымды ұйымдастырылған күн тәртібінің пайдасы неде?
Біріншіден, дәл белгіленген уақыт және үй тапсырмасын орындауға
шығрмашылықпен айналысуға қадағалайтын уақыт.
Екіншіден, таза ауада демалуды ұйымдастыруды реттейді.
Үшіншіден, жүйелі түрде тамақтану, уақытылы ұйықтау, уақытылы тұруға
көмектеседі.
Режимнің дұрыс орындалуын ата-ана, әр мұғалім қадағалап тұруы қажет.
Режим- баланың өзін-өзі бақылап жүруіне қажет екендігі түсіндруі
қажет. Сонымен, бала ұйқысынан оянды, таңертеңгілік жаттығу жасады,
таңертеңгі асын ішті.
Баланың сабақтан келген соң міндетті түрде тамақтанып, демалуы қажет.
Демалу деген теледидар алдында жатып алу емес. Таза ауада қозғалыс
ойындарын ойнау.
Қорыта келе, осы мәселелерді еске алғанда оқушылардың ең алғашқы
білімді меңгерудегі қиындығы жеңілдейді және бұлар баланың жақсы оқуына
мүмкіндік береді [11. 55-58б].
Тәрбие отбасынан басталады
Қиын балалардың отбасындағы беріктігі және өнегелі отбасында өнегелі
ұрпақ тәрбиеленетіні сөзсіз. Қиындықты шешудің негізгі жолы-отбасында қарым-
қатынастарды орнату.
В.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол
баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына ,ой-
өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді және балалардың 3-4 сыныптарға дейін
бірқалыпты ,тәртіпті болып келіп, 4-сыныптан кейін бастайтындығын
түсіндірді. Ересек кезең – бала тәрбиелеудегі ең қиын кезең екендігін айта
келіп, ата-аналарды балалармен сырласуға шақырады.
Отбасының қоғам мен мемлекет, тіпті күллі адамзат алдындағы атқаратын
қажеті сан қырлы. Отан отбасынан басталады десек, адам тәрбиесі –Отанды
сүю, өмірге құштарлық , сұлулықты тану бала кезден жанұяда басталатыны
баршаға аян.
А.С. Макаренко: Тәрбие –баламен сөйлесумен, оған ақыл-кеңес берумен
ғана шектелмейді. Тәрбие-тұрмысты дұрыс ұйымдастыра білуде, балаға әркімнің
өз жеке басы арқылы үлгі -өнеге көрсетуінде,-деген ғой.Баланы жас кезінен
бастап сыйлап,қадір-қасиетін, ар-намысын бағалап, дұрыс сөйлеп, дұрыс қарым-
қатынас жасаған абзал.
Баланың айтайын деген өтінішін, ақылдасқысы келген мәселесін ата-анасы
тыңдап, ақыл-кеңес беруі керек.
Ата-ана отбасындағы үлкендерді сыйлап, құрметтесе , кішілерге қамқор
болса, бала да сондай болуға ұмтылады.Баланың тәрбиелі болып өсуіне
берекелі отбасының әсері мол екені белгілі.
Л.Керімов қиын балалар тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеулерінде
қиын оқушыны зерттеуді, ең алдымен, отбасындағы тәрбие жағдайын білуден
бастауды ұсынады.Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше екенін
түсіндіре келе, оқушыға қиын атануға алып келетін ата-аналардың балалармен,
мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасындағы бірнеше кемшіліктерді көрсетіп
берген.Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден-бір жолы-отбасындағы ізгілікті
қарым-қатынастарды орнату .
Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланыста болуы
керек. Ғалым-педагог И.Гребенников отбасы қызметін 5 топқа бөледі: ұрпақ
жалғастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, қарым-қатынастық және бос
уақытты демалуды ұйымдастыру.
Демек,отбасында ата-ана осы қасиеттерді барынша бірігіп, жақсы
ұйымдастыра білсе және педагогикалық жағынан білімлі, психалогигалық әдіс-
тәсілден хабардар болса,отбасындағы ахуал ерекше болмақ.
М.Жұмабаев Педагогика ғылыми еңбегінде жас бала –жас бір шыбық, жас
кезінде қай түрде иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ
деп түйін жасайды.
Қиын балаларды тәрбиелеудегі ұстанымдар.
Оқушының жан-жақты тәлім-тәрбие алуға, олардың ішкі қасиеттерін анықтап,
дарынын шыңдап, сол арқылы өздері көздеген тәрбие бұлағына жағдай жасауымыз
қажет.
Оқу-санқырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлігі. Егер ұжым
ішінде идеялық, азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік, эстетикалық қарым-
қатынастар болған жағдайда оқушылар толық мәнді рухани өмір сүре алады.
Тәрбие күшіне ену дегеніміз - өз жұмысына, ісіне сену. Себебі, нағыз
сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық, еңбек тәртібі болады.
Қазіргі жас ұрпақтардың–болашақтағы еліміздің ертеңі болып табылатын
балалардың сана-сезімін, мінез-құлығын, ақыл-ойын дамыту үшін өзін-өзі
басқаруды нығайтып, ұжымдық шығармашылық істерге дағдыландырудың тәлім-
тәрбиелік маңызы үлкен.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетін, олардың
қабілеті мен ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді ұйымдастыру
көзделеді. Соған сай олардың қабілетін ашуға мүмкіндік туғызатын спорт,
дене еңбегі, қолөнер, техникалық шығармашылық,т.б. іс-әракетті үйрету
үйірмелері мен секциялар ұйымдастырылады.Әр оқушы кез-келген үйірмеге,
секцияға, клубқа өз жүрегінің қалауымен қатынасып, өзінің жеке басына тән
қасиетін,яғни өзіндік менін басқаларға танытуға мүмкіндік алады.
Әсіресе, ұстазбен оқушының өзара түсіністігі , оқушыға сенім көрсету,
іс-әрекетке ерік беру, көтермелеу, адамгершілік қасиеттерін танытуда, өзін-
өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге жағдай туғызу.
Ең бастысы, тәрбие ісінің нәтижесін бағалап, оны іске асырудың сұрақ-
жауап, дәстүрлі бағалау,ұстаз бен оқушының пікірлесуі арқылы іске асыру.
Қиын оқушылардың пайда болуына себепті факторлар.
1) Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс –
талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу,
ата – ананың біреуінің болмауы, т. б. Жағдайлар себепті болады.
Қоғамдық ұйымдар мен жұртшылықпен жүргізілетін жұмыстың әсіресе, оқушылар
тұратын микроаудандарда күрт төмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына
бірден – бір себепті болатын және жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы
тәрбиесі. Оның басшылары: баланың күнделікті жүріс – тұрыстарын
қадағаламау; оның көзінше арақ – шарап ішу, дау – жанжал, ұрыс – керіс
туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі, баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң –
мұқтаждын қамтамасыз етуі деп санаушылық.
Жастайынан еңбектену әдет – дағдыларын қалыптастырмау, баланың жан
дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырау және жаңа адамның отбасы
мүшесі болып етуіне себеп болады. Мысалы: зерттеулердің қорытындысы
дәлелденгендей тәртібі нашарлаған оқушылардың көбі ата аналардың моральға
жат қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Баланың тәрбиесіне
кері әсер ететін келеңсіз жағдайларда (ұрыс – керіс, дау – жанжал), бірін –
бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтіндігі аян [12.сайт].
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясы көбінесе, бала
әрекетінің негізгі мазмұны-ойынға байланысты болады.Ойын арқылы бала өзін
қоршаған дүниемен қарым-қатнас жасайды. Ойынның мазмұны баланың тікелей
байқағанын, болмаса үлкендердің және ересек балалардың әңгімелерінде
естігенін үлкендердің қызметін қайта жаңғарту мен байланысты болады.
Алты жастағы балалар үшін үйде немесе балалар бақшасында
ұйымдастырылатын сүрет салу, саз балшықты әр түрлі заттардың кескінін салу,
тақпақ үйрету тағы басқа осы сияқты жұмыстар балалардың эстетикалық сезімін
оятумен бірге, оларды білім мен және іскерлікпен бірге байыта түсетін
болады. Мектепте оқутудағы баланың психологиялық даярлығы- мектепке
дейінгі балалық шақ кезеңіндегі психикалық дамудың басты қорынтылардың
бірі.
Мектепке бару бала өміріндегі шешуші кезең, өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатнастарға көшу болып табылады.
Оқушы орнының өзгеше ерекшелігі оның оқуының міндеті, қоғамдық мәні
бар іс-әрекет екендігінде. Оқу үшін бала мұғалімнің, мектептің, үй ішінің
алдында жауап береді. Оқушының өмірі мектеп балаларының бәріне бірдей және
қатал ережелер жүйесіне бағындырады. Оқудың негізгі мазмұны барлық
балаларға ортақ білімдерді меңгерү болып табылады.
Оқушы мен мұғалім арасында қарым-қатнастардің мүлде ерекше типі
қалыптасады. Мұғалім баланың жақтыратын не жақтырмайтын үлкен адамдардің
бірі емес, ол балаға қоғамдық талаптар қоятын нақтылы адам болып табылады.
Сабақта алынатын баға-баланың жеке өзімен қарым-қатнас емес, оның
білімдерінің, оның оқу міндеттерін орындатын нақты өлшемі. Жаман бағаны тіл
алумен де, өкінүмен де түзеп болмайды.
Сынып оқушылардың арасындағы қарым-қатнастардың да балабақшада арнаған
қарым-қатнастардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Құрдастарының тобындағы
баланың орнын анықтаушы басты өлшемі-сабақта алатын бағамен жетістіктер.
Сонымен бірге міндетті іс-әрекетке бірге қатнасу жалпы жауапкершілікке
негізделген қарым-қатнастардың жаңа типін туғызады.
Балалардың мектепте алатын білімдері ғилими сипатта болады. Егер
таяудағы уақытқа дейін бастауыш оқыту ғылым негіздерін жүйелі игерудің
дайындық, сатысы болған болса,енді ол бірінші сыныптан басталатын сондай
игерудің буынына айналады.
Мектеп баларының оқу жұмысының ұйымдастыруының негізгі формасы
уақыттың әр минутына дейін есептелген сабақ. Сабақта балалардың бәрі
мұғалімнің нұсқауларын қадағалап, оларды дәл орындауы, алаңдамауы , бөгде
іспен айналыспауы тиіс.
Мектеп баласының өмірі мен іс-әрекеті жағдайларының барлық осы
ерекшеліктері оның өз басының әр түрлі жақтарына, оның психикалық
қасиеттеріне , білімдеріне , қабілеттеріне жоғары талаптар қояды.
Мектеп баласы оқуға жауапкершілікпен қарауға, оқудың қоғамдық
мәнділігін ұғына білуге, мектеп өмірінің талаптары мен ережелеріне
бағынуға міндетті. Табысты оқу үшін оған жетілдірілген танымдық, ынта
едәуір ауқымды ақыл ой шеңбері қажет.
Мектеп баласына оқу іскерлігін қалыптастыратын қасиеттер комплексі өте
қажет. Бұларға оқу міндеттерінің мәнін, оның өмірде кездесетін
міндеттерден айырмашылығын түсіне білу, іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін
ұғыну,өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі бағалаудың дағдылары кіреді.
Осындай жұмыс формаларының бәрі де алты жастағы баланың қабілеті мен
кейбір ерік күштерін тудырады.
Педагогикалық әсер ету үлкендерге еліктеумен бірге жеке әдетті де,
Әлеуметтік сипатын әдетті де қалыптастыруға көмектеседі. Алты жастағы
балалардың өздерінің жолдастарымен қарым-қатнасын, сөйлеген сөздерін
талдағанда үлкендермен сөйлескен сияқты, олардың өздерімен сөйлесіп
байқағанда алты жастағы балаларда сапалылықтың алғашқы формалары барлығын
байқауға болады. Олар өздерінің әрекеттеріне сол сияқты өздерінің
айналасындағылардың қылықтарына да баға беретін болады. Баланың
ойы, ойлауы, сөйлеуі, бақылауы- олар мектеп жасына дейінгі балаларға ең
керегі. Оларды дамытып отыру керек бірақ олардың жиынтығы баланы жеке тұлға
ретінде көрсете алмайды.
Оқыту тек дамудың алдында жүреді. Сонда ол тақаудағы даму үрісіндегі
пісіп жетіле бастаған бірқатар функцияларды оятып өмірге келтіреді. Оқыту –
адам өрісі анықталатын кезеңде жузеге асырылғанда ғана жемісті болмақ.
Егер осы ережелер даярлық тобындағы балаларға қолданылатын болса, онда
бұл жастағы оқыту дамуды талап ететін қажетті күштердің белсенділігін
арттырады. Оқу, жазуды қарапайым есептеуді игеру түріндегі оқытудың мазмұны
балалардың дамып келе жатқан мүмкіндіктеріне әлде қайда сәйкес келеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының көбеюі тек зат есім
арқылы емес, Сын есім т.б. арқылы іске асырылады. Мектепке дейінгілердің
есінде бар сөздік қорына негізделе отырып, тілдің тиісті ережелерін
пайдаланып мыңдаған жаңа сөйлемдер құра бастайды. Бұл жерде жаңа
сөйлемдер дегеніміз тек сол тілде бар сөйлемдер емес, тіпті жоқ
сөйлемдерді де құруды айтады.
Демек, Эгоцентрикалық сөйлеу өзгелерге арналған емес, баланың өзіне
арналған ойды жеткізудің ерекше түрі. Бұл пікірді әр қарай дамытқан
Л.С.Выготский эгоцентрикалық ойлау 7 жасқа дейін созылады да кейін
баланың үнсіз сөйлеуіне айналады.
Баланың ойлау процесінің дамуын қарастыратын болсақ, есі кіре бастаған
кезде бала дүниедегі қоршаған заттар мен құбылыстардың сыртқы пішініне,
тұрмыста қолданылуына, түр-түсіне, саны мен сапасына байланысты белгілі
бір классификацияға жинақтап топтауға жатқызады.
Топтастыру қасиетіне бала 5-6 жасында ие болады. Айталық, шелек
тостаған, шөміш, т.б. бала оны ыдыс деген ұғымға жатқызып, осыларды әр-
түрлі нәрселерден мысалы; орындық, үстөл т.б. ажырата алады.
Топтастырудың бұл түріне мектепке дейінгілер үйрне алмаса, психикалық даму
жағынан оқуға дайын еместігін көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөзді игеріп алуы соншалық, ол ана
тілінде емін-еркін сөйлей алады.
Баланың есі өзі үшін мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды тұтып алады да
есте ырықсыз тұрғыда сақтап қалады. Сонымен бірге бұл жастағы балалар
ырықсыз тұрғыда да есте сақтай алады. Мектепке дейінгілерде арнаулы есте
сақтауға қарағанда , арнаусыз есте сақтау негізгі рөл атқарады. Себебі
бұлар тек нақты бейнелерді есте қалдыруға бейім, естің мұндай түрін
эстетикалық ес деп атайды.
Осы жастағы балалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- --
------------------ 2-4
II Негізгі бөлім------------------------------ ----------------------------
------------------ 5
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың педогогикалық-
психологиялық негіздемесі------------------------ ------------------
--------------5-9
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі--------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------- 10-13
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін
Қиындықтар------------------------
----------------------------------- -----------------14-18
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары------- ---------19-
21
II Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістемесі--------------22-
24
2.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың бағыттары-------------25-29
2.2 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың әдістері-----------------30-
34
III Қорытынды-------------------------- -----------------------------------
---------35-36
IV Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ----------------------
---37-38
V Қосымша---------------------------- ----------------------------------- -
------------39-41
Кіріспе.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында ұлт бәсекелестігі алдымен оның біліктілігі деңгейіне
байланысты екендігі, сондықтан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшү, сөйтіп
халықаралық деңгейге жету мақсаты қойылып отыр.12 жылдық білім беру
жүйесіне көшу бойынша халықаралық тәжірибедегідей, орта білім берудің
нәтижеге бағытталған моделіне көшу көзделуде.Ол 2008-2009 оқу жылынан
бастап жүзеге асса, ал оған дайындық қазірден бастап жүрүі тиіс.
Дайындықтың мақсаты, жүйелі жүрүін қамтамасыз ету үшін институт жанынан
Балалар әлемі ғылыми-әдістемелік зертхана ашылды. Зертхана төрт бағытта
жұмыс істейді: 12 жылдық білім беру, оқулық теориясы, Қазіргі заманғы
педагогикалық технология , Шағын комплектілі мектеп, Мектепалды
даярлық. Әр бағыт іштей төрт мәселелер төңірегінде жұмыс істейді.Сол
дайындықтың негізгі мақсаттарының бірі мектепке дейінгі тәрбие мен
бастауыш мектептің байланысын қамтамасыз етуге жағдай жасау болып
табылады.Бұл екі кезеңнің жалғасы олардың байланысымен анықталады, яғни
бала мектепке дейінгі соңғы кезеңіне қалай өтетіндігімен анықталады
[1.17б].
Бұл өтпелі кезең бала үшін оңай емес. Осы байланыс қалай жүзеге
асуда немесе жүзеге аспақ: - деген сауалдың жауабын іздеудегі
проблемалар қандай: Алдымен бұл байланыстың негізі-баланы мектепке
психологиялық дайындау болып табылады деп есептеуге болатынын айта
кетуіміз керек.(Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина. т.б)
Психологтар: Баланы мектепке психологиялық дайындау мектепке дейінгі және
кіші мектеп жасының байланысының феномені-дейді.
Шетелдік психологтар мектептік кәмелеттікті баланың мектептегі
оқуға қатысуға қабілеттілігі дамыған кезең немесе мектеп бағдарламасын
меңгеруге қажетті білім, дағды, қабілет, мотивация және басқа деңгейлерді
игеру -деп атайды. Бірінші анықтама жалпы айтылса, екіншісінде
психологиялық пен педагогикалық дайындық араласып кеткен. Оқу, жазу,
есептеу сияқты білім дағдының форьмальді деңгейі мектепке психологиялық
дайындаудың белгісі бола алмайды.Оны игергенмен бала мектеп
бағдарламасын меңгеруге қажетті ақыл-ой қызметінің механизимдерін
білмеуі мүмкін. Ал, психологтар баланы мектепке психологиялық дайындауды
ұжымда мектеп бағдарламасын баланың таяудағы даму зонасына сәйкес
(Л.С.Выготский) келуі керек. Кейінгі кезде психологтар Л.А.Венгер мен
С.В.Мухинаның көзқарасын қолдауда, мектепке дейінгі жастағы балада
мектептік қасиеттер таза күйінде, яғни оқушыға лайықты психологиялық
белгілер болуы мүмкін емес, өйткені олар оқу әрекеті барысында ғана
қалыптасады - дейді. Осыдан келіп, Л.А.Венгер мектептегі оқуға
психологиялық дайындық балада мектептік қасиеттердің қалыптасуында
деп есептейді. Психологияда осылайша бір ұғымның болмауынан баланы
мектепке психологиялық дайындау туралы әртүрлі авторлар (Л.И.Божович,
И.В.Дубровина, Н.Г.Салмина, И.Шванцара, т.б. ) оның түрлі құрылымдарын
ұсынады.
Түрлі көзқарастарды қорыта келе, мектептегі оқуға психологиялық
дайындықтың компаненттеріне психомоторлық (функционалдық),
интеллектуалдық, эмоционалды-ерікті, тұлғалық (соның ішінде мотивациялық),
әлеуметтік-психологиялық (коммуникативтік) дайындықты жатқызуға
болады.Осы дайындықтар мектепке дейінгі ересектер тобында белгілі бір
деңгейде қалыптасып келеді де, мектептегі жүйелі оқу әрекетіне араласқанда
өзінің дамуын жалғастырады. Осы жағдай баланың бірінші сынып оқушысы болып
қалыптасуына негіз болады. Сондықтан психологиялық дайындық және кіші
мектеп жасының бірізді байланысының феномені - деп көрсетіледі. Сонымен
осы тұстағы праблемаларға нелерді жатқызамыз: Теорияны практикаға алып
келуде қандай қиындықтар бар: Психологтар практик психологтар мынаны
атайды:
Біріншіден, екі жас кезінде (мектепке дейінгі, кіші мектеп)
психологыялық бірлікте қарастырылатын интегративтік сипаттаманың әлі де аз
жасалуы ( 2 жас бір кезеңге-балалық шаққа жатады,сондықтан бірінен-біріне
өткендегі кризис, Д.Б.Элькониннің терминалогиясымен айтқанда аз.Сол өтпелі
кезең секірмелі болмай, баланың дамуына ыңғайлы,оңтайлы жолмен өту
керек.Осы жағдай тәжирибеде дұрыс өтіп жатырма, міне- зерттелетін мәселе
осы). 2 жас кезеңінің байланысы бала дамуында үздіксіз болатын екі жақты
процесс екендігі ескерілуі керек.
Екінші мәселе деп психологтар баланың мектепке психологиялық
дайындығының біріңғай тұжырымдамасының болмауын атайды.
Үшінші мектепке дайындықтың психодиогнозтикасын жүргізүдегі
мәселелер.Психодиогнозтика күрделі кампанентті құрылым, сондықтан
әдістемені ғана қолдану мүмкін емес, оның үстіне психологтың (егер білікті
маман болса) өз көзқарасыда болады. Сондықтан психолог алдында үлкен таңдау
тұрады. Ол оның (психологтың) жоғары оқу орнындағы әзірлігіне, біліміне,
дағдысына байланысты.
Төртіншіден, баланы мектепке психологиялық дайындау жұмысына психолог
ғана емес ата-ана да, тәрбиеші де қатысады.Ал оларды психолог дайындау
керек. Бұл қалай жүзеге асуда, ол қаншалықты компанентті жағдайда өтуде.
Бұл да мәселе.
Мектепке дейінгі мекемелерде мектеп педагогтарының болуы, олар
балалардың әр-түрлі іс-әрекетін (ойын, оқу, еңбек, шығармашылық,
тұрмыстық) ұйымдастыру мен жетекшілік етуді бақылау және сәйкесінше,
тәрбиешілердің мектепте болып тәжірибе алмасып, пікірлесуі.
Тәрбиешілердің әр балаға немесе бүтіндей топқа әлеуметтік
психологиялық мінездеме жазып, оны бастауыш сынып мұғаліміне беріп оқыту-
бұл сабақтастық тереңдетілген жолының ең маңыздысы.
Балабақша мен мектептің байланысын орнату үшін, балабақша
тәрбиеленушілері мен мектеп оқушыларын біріге дамыту жолымен жүргізілуі
мүмкін.Мұнда мектеп белгілі бір мектепке дейінгі мекемені өз қарамағына
алу, тәрбиелік шараларды бірге өткізу, мектепте 1-сыныпқа оқушыларды
қабылдауда балабақша тәрбиеленушілерді қатыстыру, мектеп туралы
кинофилмдер көрсету, кездесулер ұйымдастыру, еңбек әрекетін бағалау болып
табылды [1.17-18б].
I Баланы мектепке психологиялық даярлаудың
педогогикалық - психологиялық негіздемесі.
Баланың мектепке келуінен бастап оның өмірінің мүлдем жаңа кезеңі
басталады. Бұл кезеңге ол тиісті дәрежеде дайын болуы қажет. Алдымен бала
едәуір қиындығы бар міндеттер артатын маңызды іс-әрекет жасауға дайын болуы
тиіс. Жыл сайын осы шаралар қайталанып, жаңа сұрақтармен толысып отырады.
Баласын жақсы мектепке орналасу үшін ата-ана кішкентайынан дайындай
бастайды. Ол үшін балаларын жақсы мектепке дейінгі лицей гимназияларға
баланы мектепке дайындау үшін ғана орналастырады. Нәтижесінде дәл
мектепке барар кезде баланың оқуға деген қызығушылығы төмендеп, жазуға,
есеп шығаруға, сурет салуға ешқандай зауқы соқпай, оқу десе жиіркеніш
туындайды. Сонымен қатар мынандай қызық жағдай пайда болады. Мұғалімге
дайын оқушыны оқыту өте қолайлы. Ал ата-аналар болса, мектептегі жоғарғы
сұраныстардан қорқып баланың даму ерекшелігіне көңіл аудармай, кейбір
психологиялық білімсіздіктерінің салдарынан өздері немесе мектепке дейінгі
гимназиялардан балаларға қажетсіз білімдерді беруді тырысады және беруді
талап етеді.Нәтижесінде бала оқып, есеп шығара білседе, бірер айлар өткен
соң баланың мектепке психологиялық тұрғыдан дайын еместігі көрінеді.
Сонда баланың мектепке дайындығы деген не?
Баланы мектепке дайындау үшін, Л.С.Выготскийдің айтуынша, баланың оқу
іс-әрекетін жақын аймақтағы дамуына әсер ете отырып ұйымдастырған да ғана
оқу нәтижелі болады. Баланы мектепке дайындау 6-7 жас аралығында
жүргізілмеуі тиіс. Ол бүкіл мектепке дейінгі, яғни 3 жастан бастап жүйелі
түрде асықпай бірнеше сатылы түрде қарапайымнан күрделіге, кішкентайдан
үлкенге тұрғысынан жүргізіліп отыруы қажет.
Ол үшін баланың психофизиологиясын ескеру ләзім. Сонда 3-4 жастағы бала
нені білу қажет:
Сенсорлық дамудан бастайтын болсақ, 3-4 жастағы баланы 6 түспен
таныстырып, (көгілдір түсті алып тастау керек, өйткені балалар оны көк
түспен шатастырады) дөңгелек, шаршы, сопақша, тіктөртбұрыш пішіндерінің
қасиеттерін түсіндіру қажет.
Психологиялық деңгейіне келетін болсақ, 3-4 жастағы балаларды өзіндік
сана-сезім қалыптасып, өзіндік мені анықтала бастайды. Бала өзінің кім
екенін айқындайды. Баланың өз әлемінде өзара қарама-қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтарды үлкендердің көмегінсіз шеше алмайды, Төрт жасқа қарай
көрнекі іс-әрекеттік ойлауының негізінде көрнекі бейнелі ойлауы
қалыптасады, Бұл жаста бала көп нәрсені өзінің қиялымен көрген немесе
естіген ертегілерінің кейіпкерлерімен шектейді.
Есте сақтау қабілеті ырықсыз. Көбінесе есте сақтау емес, ұқсатып тану
ғана болады. Зейінін бір нәрсеге шоғырландыра алмайды, тез ауытқиды. Осының
нәтижесінде іс-әрекеті де тез ауып отырады. Эмоционалды жәй-күйіне келетін
болсақ, бұл да тұрақты емес. Көңіл-күйі тез өзгереді. Эмоционалдық жай-күйі
оның физиологиялық ахуалына байланысты болады. Оның көңіл-күйіне
құрбыларының және улкендердің қарым-қатынасы көп әсер етеді. Осындай іс-
әрекеттердің арқасында баланың іскерліктерімен қатар тілі де дами бастайды.
Ал 4-5 жасында түстерді ажырата отырып, бірнеше түсті қосу арқылы басқа
түсті алуға болатынын түсінеді, көгілдір түсті көк түспен ажырата білетін
жағдайға келеді. Пішіндерді қайталап отырып олардың көп түрлілігін түсініп
ажыратып, (үшбұрыштар, сопақшалар), өздері оны құрайтын жағдайға жетеді. 5
жасқа келгенде геометриялық үлгілерге қарап құрап, оларды талдай алады. Осы
кезде кешенді тапсырмаларды орындай отырып, заттың пішіні мен түсін
анықтайды. 4-5 жаста қарым-қатынас құралы ретінде тілді қолдана отырып,
өзінің көзқарасының аумағының кеңейгендігін көрсетеді. Ол енді әр нәрсені
қызыққаннан сұрамай оның себеп-салдарына көп көңіл бөледі. 4 жастағы
баланың негізгі сұрағы (неге?) болатындығы да осыдан.
Бұл жаста бала физиологиялық жағынан шыдамды бола бастағандықтан,
психологиялық шыдамдалығы да қалыптаса бастайды. Көп шаршамайды, көңіл-күйі
бір қалыпқа келе бастайды. Әртүрлі жағдайларға тұрақтылығын көрсетеді. Осы
жастағы балалар құрбыларына және айналадағыларға қызықты және бағалы бола
бастайды.
Ойын барысында жұптасып ойнағанды қажет етеді. Баланың сөздік
қорының көбеюіне байланысты көрмеген нәрселерін тіл арқылы әсемдеп жеткізе
алады. Өз ойын жинақтай отырып, болған оқиғаны ой елегінен өткізіп,
тұжырымдап жеткізе алу қабілеті ойлауының біршама алға жылжығанын
көрсетеді. Эмоцияоналдық жәй-күйі және қызығуы әлі де оның зейініне тәуелді
болады, бірақ зейіннің тұрақтылығы және ауыспалылығы дами
бастайды.Физиологиялық келеңсіздіктерге сезімталдығы азаяды. Баланың қиялы
шарықтап ол неше түрлі қым-қиғаш оқиғаларды ойластырып, өзінің
айналасындағыларды соларға оңай қоса бастайды. Осы кезде үлкендер балаға
сауатты көмек көрсете алса, оның адамгершілік танымдық дамуына оң әсер бере
алады.5-6 жастағы балаларға заттардың көлемін, түрін, түсін анықтау
күрделендірілген түрде беріледі. Хроматикалық түстерді тани отырып, олардың
айырмашылығын анықтау,түстерді жылы және суық деп бөлуге үйретеді. Күрделі
заттарды зертей отырып, оған сөздік анықтама бере алады, айтылған анықтама
бойынша затты тануға дағдыланады.Сонымен қатар заттың көлемі туралы
мағлуматты анық берудің арқасында балалар 10 элементтен тұратын тапсырманы
кемуіне немесе ұлғаюына байланысты орындай алатын жағдайға жетеді.
Осы жастағы балалармен жұмыс барысында баланың қиялын оятатын
шығармашылық тапсырмаларыға көңіл аудару керек.
Психалогиялық ахуалына келетін болсақ, бұл жаста балада бір шама білім
қоры болады және ол күннен күнге толып отырады.
Бала өзінің тәжірібісімен құрдастарымен бөліседі, соның арқасында
қарым-қатынасында танымдық мативтері қалыптасады. Бала өз алдындағы
қиындықтарды шамасы келгенше өзі шешіп, өз мативтерін ересектердің
мативтеріне бағындыра бастайды (үлкендер дем алып жатқанда шулы ойыннан бас
тарта алады) оқуға және есепке қызығушылығы туындайды. Мақсатты түрде есте
сақтап қала алады. Камуникативтік дамуымен қатар жоспарлы сөйлеуге, Яғни
бала өз әрекетін жүйелі және логикалық тұрғыдан дұрыс құрастыруға тырысады.
Осы жаста адами эмоцияның барлығын ажырата отырып, оның өз бойында да
интелектуалдық, адамгершілік және эстетикалық сезімдерінің қалыптасуына
жол береді.
Баланың интелектуалдық сезіміне мыналар жатады: білімпаздық, бәрін
білуге құштарлық, қалжыңды көтере білу, немесе көңілділік, таңғалғыштық.
Эстетикалық сезіміне: сұлулықты сезе білу, ержүректілік сезімі.
Адамгершілік сезіміне: табандылық сезімі, ар-ождан сезімі, достық
сезімі.
Осы жаста балаларда өтірік айту, яғни өз іс-әрекетін ақтау үшін
мақсатты түрде шындықты бұрмалау пайда бола бастайды.Мұндай қасиеттің
дамуы бала мен ата-ананың шектен тыс қатал болуы баланың өзіне деген
сенімін жояды да, бала ересек адамның алдында беделін жоғалтып алмас үшін
өз әрекетіндегі келеңсіз жағдайларды және өзінің әрекетін басқа біреулерге
аудара салуға дайын тұрады. Міне осы кезде адмгершілік нормаларды үйрету
ата-анаға жүктеледі.
6-7 жастағы балалар ойын барысында келісімшарт құрып, бір-бірінің
көзқарасымен санасып, өз эмоциясының жәй-күлерін ұстамдылықпен игере отырып
ойнауға үйренеді. Берілген тапсырманы сапалы орындайды, егер қате кеткен
болса, тезарада жөндеуге тырысады. Бала әр-түрлі танымдық әдебиеттермен
танысады, оларды өз бетінше қолдануға тырысды.6-7 жастағы көрнекі бейнелі
ойлау дамып, оған абстрактілі ойлау элементері кіреді. Сондада көп
нәрсенің ішінен бір затты бөліп алу кезінде, әсіресе, қиындықтарда
байқалып тұрады.
Қиял белгілі бір затқа тәуелді болып қалмай, ішкі әрекетке айналып ол
өз қиялын сөздік шығармашылықта көрсете бастайды.Мысалы: санамақтар,
мазақтамалар, өлеңдер және сүрет салу , мүсіндеу кездерінде. Міне осы жас
ерекшеліктерін ескере отырып, баланы мекиепке дайындаудағы негізгі
қағидаларды жасауға болады. Баланың мектепке дайындау кезінде ең алдымен
баланың мектепке деген қызығушылығын туғызып, содан кейін ғана дамытушылық
жұмыстар жүргізу керек. Негізгі жұмыстар:
Баланың қажеттеліктерінен туындайтын психикалық үрдістерді жаңарту;
Балаға субъективті қарым-қатынас жасау ;
Баланың жақын ардағы даму аймағын ескере отырып жеке қарым-қатынас
жасау;
Баланың қызығушылығын тудыратын, оларды жандантыратындай сабақтарының
көпшілігін ойын түрде жүргізу;
Балалармен қарым-қатынас достық түрде мейрімділік тұрғыда жүргізіліп,
жанға ауыр сөздерді баланың іс-әрекетіне қолданбау;
Баланың немесе бүкіл топтың жұмысына эмоциялық жағымды баға беріп
отыру, әрбір жеңіс балаға қабілетін дамыту тек ғана сандық, 1,2,3,4, 5 баға
бермей, істелген жұмысының жақсы және жаман жақтарына талдау жасай алуға
үйрету.
Ең алдымен ересек адам балаларға жұмысты талдау жасауды өзі
көрсетеді. Ол әр жұмысты мейлінше, мейрімділікпен әңгімелей отырып,
қателіктерін баланың жанына ауыр тигізбеу жеткізуге үйретеді. Мұндай
талдау бала мен тәрбиешінің арасындағы қарым-қатынастың сақталуына және
баланың өзін-өзі ұстай білуіне көмегін тигізеді.
Бірінші кезекте тәрбиеші мұғалім немесе психолог балаларды өзінің
эмоциясымен қызықтыруы керек. Эмоционалды тұрғыдан берілген сабақ баланың
бүкіл берілген мағлұматты үлкеннен тез қабылдап оны есіне сақтап қалуына
көп әсерін тигізеді. Сондықтан да сабақтар да, қойылымдар да қолдану,
әуенді пайдалану, сүрет салғызу баланың жан-жақты ашылуына көп көмегін
тигізеді.
Топтарда баланың саны жұп болуы шарт. Үйткені көбінесе сабақ
камандалық жарыстар түрінде өтеді. Сонымен қатар егер бұл топтардағы
балалардың психалогиялық ауытқулары болса немесе тіл кемістігі бар балалар
болса, топ 6-8 адамнан тұратындай болуы қажет. Сабақ арасында 10
минуттық демалыстар немесе сергіту сәттері, ойындар міндетті түрде керек.
Осы кезде ең қиыны- баланың танымдылық қабілетін арттыру. Егер ондай
қабілеттері болмаған күнде оқуға деген қызығушылығын туғызу қиын болады.
Танымдық қызығушылықты біз жанып тұрған алаумен теңеуімізге болады.Ол
жанып тұру үшін жаңа білімдері мен дағдыларды отын ретінде беріп отырмасақ,
алау бықсып немесе сөніп қалуы мүмкін.
Бұл көбінесе дамуында ауытқуы бар және тіл мүкістігі бар балаларға
қатысты.Өйткені олардың көбінде медициналық жағынан ауытқулар болады. Бұл
танымдылық қабілеттері мүлдем дамымай қалады деген сөз емес, шала қалады
деген сөз.
Міне осы кезде бізге тағы да ойын көмекке келеді. Бала ойын барысында
жеңіске жетуге тырысады да берілген тапсырманы тиянақты орындап шығады.
Әрекет әр-түрлі болғандықтан, қиын кездерде бала жеңістенде бас тартатын
кездері болады. Сол кезде көмекке үлкен адам келуі қажет. Көмек арқылы
жеңістің дәмін сезіп, екінші қайтара жеңілмеуге бел буады. Сонымен жеңіс
енді баланың мақсат қоюына ықпал етіп, күнделікті іс-әрекетке айналады.
Яғни А.Н.Леонтевтің айтуынша, баланың мотиві екінші жоспарға айналып, іс-
әрекет бірінші жоспарға енеді.
Бала өзінің тапсырманы орындай алатынына сенімділігі артып, осындай
жұмыстар жасауға қызығушылығы көбейе түседі. Ол өз көз алдында өсіп, жаңа
іс-әрекеттерді жасауға құлшынып, білімнің немесе оқудың субъектісіне
айналады.
Қорыта келгенде, мақсатты психологиялық тұрғыдан баланы мектепке
дайындау, мектеп бағдарламасын орындауда баланың күш-жігері толықтай
жететіндігін айғақтайды. Осындай педогогикалық-психологиялық демеу
көрсетудің нәтижесінде бала бойында мектепке бейімделу тез өтіп, нашар
оқушылардың саны азайып, оқуға деген қызықушылықтары жоғары деңгейге
көтеріледі [2.46-48б].
Педогогикалық психология-зерттеу пәні адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу болып табылады.Педогогикалық
психологияның бөлімдеріне немесе салаларына мыналар жатады: Оқыту
психологиясы (дидактиканың психологиялық негіздерін зерттейді); Тәрбие
психологиясы (мектептегі тәрбие жұмысының психологиялық негіздерін
зерттейді); ұстаз психологиясы мұғалім мен шәкірттердің арасындағы қарым-
қытынасын, мұғалімге қойылатын талаптардың психологиялық мәселелерін
зерттейді.
Педогогикалық психология саласындағы зерттеулер оқыту мен тәрбие
мазмұнын дұрыс анықтаған оқулықтар мен оқу құралдарын әртүрлі талаптарды
белгілеуге, оқыту мен тәрбиенің тиімді әдістерін тауып, негіздеуге
көмектеседі [3.12 б].
1.1 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың теориялық негіздемесі.
ГЕРБАРТ психологиялық мәліметтерді зерттеуде метафизик болады.
Оның айтуынша, адам жаны да өзгермейтін, қарапайым мазмұны. Жан адам
денесімен ұштасу, байланысу кезінде өзіндік дербестікке ие болып, сол тән
арқылы бір неше түйсіктерге ұшырайды, адамдағы басқа денелермен
байланысады, осыдан елемтеулер туады. Ол бүкіл психиканы елестеулермен
байланыстырады, адамның бүкіл мазмұны елестеулерден турады деп
есептейді.
Ес, қиял т.б. ол сол елестеулердің өзара қатынастары арқылы
түсіндіреді. Сезіну - оның топтауынша, елемтеулердің әр салалы түрлері
жағынан өзгерістері ғана.
ГЕРБАРТ- бала еңбектенсін - деген тұжырым жасады. Балалар еңбек
жасаған кезде шаруашылықты жүргізуді, есептеуді сауаттылыққа үйренуі тиіс,
деді [4.191-192б].
Мен тәрбиешілерге былай деп кеңес беремін баланың сезіміне,
түйсігіне,қиялына ықпал жасаулар шексіз әлемге деген терезені біртіндеп
қана ашықтар,оны бірден барынша айқара ашып, кең есікке айналдырмақ,
өйткені ол арқылы сендердің ерік-тілектеріңсіз әңгіме болып отырған нәрсе
туралы ойлар еліктірген балдырғандар лап қойып, кішкентай шарлар сияқты
шығып кетуі мүмкін... Олар алғашында толып жатқан заттардың алдында
абдырап, сосын қалады, содан кейін мән мазмұны әлі таныс емес, бұл
заттарға балалардың көзі үйреніп, олар тек әншейін бос дыбыс қана болып
қалады [5.43б].
Тұлғалық тәсіл К.К.Платонов ойынша, адамның барлық психикалық
қасиеттердің, олардың әрекеті, оның жеке психологиялық ерекшеліктері нақты
бір тұлғаның өзіне, тұлға негізінде қалыптасады [6.85б].
Мектепке даярлық топ балаларының қарым-қатнас психологиясы.
Мектепке даярлық топы кезеңінің негізгі іс-әрекет түрі – оқу іс-
әрекеті. Баланың мектепке дайындықпен келуі оның әлеуметтік қарым-
қатнастарының шеңберін кеңейтіп, Мен-тұжырымдамасына міндетті түрде әсер
етеді. Ал мектеп кезеңінде баланың жеке тұлға мен іс-әрекет субьектисінің
біртұтас көріністері, яғни мінезі, жалпы және қосымша қабілеттері,
дүниетанымы, мақсатты түрде болжай алу іскерлігі мен мотивациялық-
қажеттілік сферасы, кәсібі бағытқа мойын бұра бастауы, құнды бағдарлары,
мінез-құлқы мен іс-әрекетін өз еркімен реттей алу іскерлігі қалыптаса
бастайды.
Оқу іс-әрекетінің негізінде бала әртүрлі іскерлік әрекеттерді меңгере
бастайды, өз жұмысын көпшілікке ортақ міндетті ережелерге бағындыру
дағдыларына үйренеді. Баланың әлеуметтік ортаға қалыптаса бастайтын әрі
саналы өмір сүруге бейімделе бастайтын 6-7 жас шамасын әлеуметтік дамудың
алғашқы кезеңі деп атауға болады. Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның
екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы сатысында жеке тұлғаның оқу-
танымдық субьекті ретінде оқу үрдісін қамтамасыз ететін психологиялық
құрылымдары қалыптаса бастайды. Осы жас шамасына дейін бала заттар
әлемінде тіршілік етсе, ендігі ортада ол ғылими қатаң тәртіппен ұйымдасқан
қатынастар мен заңдылықтар әлемінде тіршілік ете бастайды.Осылайша, мектеп
кезеңіде іс-әрекет субьектисі - жеке тұлғасы қалыптаса бастайды. Осы
кезеңінде қоғамдық бағдарланған әсердің қалпы күрделеніп, тікелей (баланың
құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасы) және әлеуметтік әсердің
әрқилы каналдары арқылы кең (кино, теледидар, шығармашылық әдебиет және
т.б.) сипатқа ие бола бастайды.Баланың әлеуметтік ортада бағдарлануы және
мінез-құлық үлгілерін меңгеруінің негізінде оның жеке басының қасиеттері
қалыптаса бастайды. Осы тұста қарым-қатнастың алар орны ерекше. Ең
алдымен, баланың ересектермен ара-тұра және тікелей қатынасы арқылы оған
ата-бабалардың көне мұралары жетіп отырады. Сонымен бірге тек қарым-
қатынас арқылы ғана психиканың әлеуметтік нормалары (сөйлеу тілі, естің,
зейіннің, ойлаудың, перцепциянің, ырықты түрлері, жеке тұлғаның қасиеттері
және т.б.) қалыптасады. 5-7 жастағы балалардың психикалық дамудың басты
факторы қарым-қатынас болады. Балалар бұл кезеңде қарым-қатнасты ересек
адамдармен және өз қатарластарымен құра алады. Қарым-қатынас ұғымы
психология, педагогика және олармен салалас ғылымдарда қарастырылады. Бұл
кезеңде балалардың басқа адамдарды, яғни әлеуметтік ортасын танып білуге
белсенділігін, қарым-қатнас жасауда өзара түсінісуі мен әрекеттестікті
қажетсінуі, вербалды емес қарым-қатынас тәсілдері дамиды. Сондықтан
мектепке даярлық тобындағы балалардың қарым-қатнасты қажет етуін,
камуникативтік мативтерінің болуын, қарым-қатынас тәсілдерін меңгеруді,
қарым-қатынас құралдарын (вербалды және вербалды емес) жетілдіруді,
қарым-қатынастан жалпы нәтиже алуды қамтамасыз ету қажет болады.
Қарым-қатынас тәжирибесін біртіндеп жинақтау арқылы жеке тұлғаның
адамгершілік қасиеттерінің сапаларының күрделі жүйесінің қалыптасуына негіз
болатын жеке тұлғаның қарым-қатынас қабілеттері қалыптаса бастайды. Қарым-
қатынасты кеңес психологтары Л.Выготский, Е.Рубинштейн, А.Леоньтев,
Д.Эльконин, Б.Ломов, А.Петровский, Г.Андреева, А.Бодалев және
т.б.еңбектерінде қарастырған.
7-8 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы: 1) Оқушылардың ата-
анасымен, оқытушы педагогтармен және басқа ересектермен қарым-қатынас
жасауы; 2) оқушылардың басқа балалармен, өз құрбыларымен, өзінен кіші
және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауын қамтиды.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғашқы рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығы көрсеткен. 7-8 жастағы баланың анасымен қарым-қатынаста
жиі болмауы баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың себебі болатындығын дәлелдеген.
Мысалы, М.Лисина және оның шәкірттері 7-8 жастағы балалардың қарым-
қатынасын жағдайдан тыс - жеке бастық деп атаған. Бұл 7-8 жастағы
балалардың камуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі,әлеуметтік рольімен, мәртебесімен және адамгершілік-
моралдық жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 7-8 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес,әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған. Сондай-ақ,
жеке тұлғаның басқа адамдарды тануының негізінде пайда болған қарым-қатынас
үрдісінде оның сана-сезімі, өзіндік реттеу мен кері байланыс қасиеттері,
жоғары дәрежедегі сапалары қалыптаса бастайды.
Осылайша топтар арасындағы қарым-қатынас, ұжымдағы топтар арсындағы
қарым-қатынас, ұжым арасындағы қарым-қатынас дербес дамудың әлеуметтік
детерминизациясындағы негізгі каналдардың бірі болып табылады.
Х.Шерьязданованың зерттеу жұмыстарына мектеп жасындағы балалардың
танымдық үрдістері - зейін қасиеттері, ес сапасы, ойлау түрлері,
педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері талданады. С.Рубинштейн
балалардың өз құрбыларымен қарым-қатынасы болмағанда кеңейтілген эгоизм
байқалатынын, ересек адамдармен ғана қарым-қатынас құру балалардың
әлеуметтік дүниесін тұйықтататыны туралы өз пікірін білдіреді. Бұл
жағдайды балалардың, біріншіден, ойын ойнау дағдыларының, біліктіліктерінің
жетілмеуі, екіншіден, комуникативтік мотивтердің болмауынан деп
түсіндіреді. Балалардың белсенділігі оқу іс-әрекетінде, қимыл - қозғалыста,
қарым-қатынаста өз-өзін танып білуіне мүмкіндік береді. Әрбір бала белгілі
бір әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның құндылықтарын өзінің
жеке басына сіңіреді. Бұл жағдай балалар қарым-қатынасын әлеуметтік
этикетпен, ритуалмен, құндылық есебіндегі мінез-құлық, жүріс-тұрыс
стандарттарымен әрлеп, өзіндік әлеуметтік таңбасын сіңіретіні
белгілі.Сөйтіп, баланың басқа балалармен қарым-қатынасқа түсу арқылы өз-
өзін тану, бағалау мүмкіндіктері пайда болады. Мысалы, Мектеп жасына
дейінгі кезеңдегі бала-бала жүйесі В.Мухина еңбектерінде нақты
сипатталады, онда ғалым баланың басқа балалармен қарым-қатынас құрұы оның
психикалық дамуына жағдай жасайтынын дәлелдейді.
Мектепалды даярлық сыныбы немесе тобы тәрбиешісінің балалармен қарым-
қатынасы тұлғалық бағдар негізінде құрылуы тиіс, ол әр баланы құрметтеу
және адамгершілікпен қатынас жасауды көздейді, ондағы мақсат- баланың тұлға
ретінде қалыптасуына ықпал ету. Мектепалды даярлық жұмысының мазмұны
белгілі бағыттар бойынша бағдарламаға сәйкес дайындалған оқу-әдістемелік
кешен негізінде арнайы ұйымдастырылған сабақтар түрінде қарым-қатынас пен
танымдық бағыты өзара байланыстырушы. Сондықтанда балалардың мектепке келу
мерзімінен бастап және олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-әрекетінде жеке
тұлғаның қарым-қатынасын қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде
қалыптасу үрдісі орын алады. Осылайша оның оқу үрдісіндегі күрделілігі
ұлғая түседі. Мұндай өзгерістердің барлығы, бала өміріндегі әлеуметтік
жағдайлар мен топтардың әр түрлілігінің ұлғаюымен, қарым-қатынастың
формалары мен түрлерінің сапалы өзгерістері мен байланысты.Мысалы.
Балалардың отбасындағы және құрдастарымен қарым-қатынастарынан тыс
мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастің жаңа түрлері.Түрлі
үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қарым-қатынастың осындай
түрлері мен формалары баланың оқу-танымдық іс-әрекетін жүзеге асыру үшін
қарым-қатынас пен іс-әрекет субьектісінің жеке тұлғаның дамуында өте
маңызды [7.68-69б].
Табиғатпен тікелей қарым-қатынаста байқағыштықпен қатар білуге деген
құмарлықта жетіледі. Соңғының негізінде нысаналылық пен зерттегіштікпен
рефлекс жатады, ол рефлекстің дамуын И.П.Павлов адамның ерекше сипаты деп
есептеді. Мектеп жасына дейінгі балаларда бұл рефлекс олардың үлкен
адамдарға қоятын Бұл не, қалай, неліктен, деген сияқты шексіз
сұрақтарынан өте айқын көрінеді.Балалардың білуге деген құмарлылығын
қанағаттандыра отырып, мүмкін болған жерде, олардың өздерін қатыстырып, әр
түрлі сұрақтарға жауапты өздеріне айттыру керек [8.7б].
1.2 Баланы мектепке психологиялық даярлауда кездесетін қиындықтар.
Жағымсыз эмоция кезінде балаға қалай көмектесеміз?
Жағымсыз жағдайлар туралы міндетті түрде ата-аналармен немесе
достарымен әңгімелесу керек екенін үйретеміз.
Ызаланған сөз арқылы жеткізуге болатынын айтып үйрету (мен қатты
ренжідім) т.б.
Жағымсыз эмоцияларынан құтылу үшін сиқырлы заттарды пайдалануға
болады:
- Пиала (оның ішіне айқайлауға болады);
- Су құйылған ванна (оның ішіне резінке ойыншықтарды лақтыруға
болады):
- Қағаз (жыртуға, мыжғылап лақтыруға болады);
- Қарындыш (онымен ыңғайсыз болған жағдайдың сүретін салып, шимайлап,
лақтырып жіберуге болады);
- Пластилин (ренжиткен адамның мүсінін жапсырып, соңынан мыжып
тастауға болады);
- Жастық Бобо (бұған арнайы жастықша аламыз. Жастықшаға түймеден
ауыз бен көз жапсырып қойюымыз керек);
Жұмсақ ойыншықтарды бұл ойынға пайдалануға болмайды. Баланың көңіл-
күйі шектен тыс көтеріліп кеткенін байқаған жағдайда, оған жылдам жүгіру,
секіру, өлең (өте қатты, дауыстап) айтуға ұсыныңыз [9.21-22 б].
Баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек екенін түйсініп, сезіну
тұрлаусыз, сенім алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және тама
ауруына бейімділігін арттырады.
Ата-ана тәрбие мәселесінде өз тәжрибесін, түйген-білгенін, ұстанған
қағидасын жолай уақытпен ундестіре түзетіп, өзгертіп, жаңалап-жаңғыртып
отырады.
Орыстың ұлы педогогі К.Ушинскийдің тәлім-тәрбие дәрменсіз болмауы
үшін ол халықтық болуы тиіс дегені белгілі. Дүниенің ең асылы, бағалысы-
адам, ал оның бақыты-бала деп білген.
Адам бақыты-бала деген ғұлама.
Ата-ананың үгіт насихаты, түсіндіруі, олардың улгі-өнегесі, уйдегі
ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-
құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері қалыптасуымен бірге қандай қылықтары
үшін сөгіс алып, не ушін жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып
түсінеді [10.42 б].
Ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін топтастыру
Әдістер Мазмұндық көрсеткіштер нәтижелері
1 Ықпал ету арқылы Нандыру, сендіру, иландыру,Өзіне сенімі артады.
баланың өзіне сенімінақыл-кеңес іс- әрекетін
нығайту. қуаттау, орынды көтермелеу,
дәлелдеу, дұрыс бағалау,
әділ, ескерту, баламен
санасу, пікірлес болу.
2 Ықпал ету арқылы Ата-ананың балаға дегенін Көңіл өсіп шарқаяды,
тежеу. күштеп істеуі, үстемдік батырлық, өзіне
пиғылын көрсету, беделімен сенімі, өмірге
басыну, санаспау. құштарлығы,
қабілеттері ашылады
3 Ықпал ету арқылы Орынды мақтау, мадақтау, Көңілі өсіп
қуаныш сезімін ояту. көңілін көтеру, демалысын марқаяды, батырлық,
ұйымдастыру, керекті өзіне сенімі, өмірге
деңгейге қажетін өтеу. құштарлығы,
қабілеттері
ашылады.
4 Теріс әрекетке түрткіБаланың ырқына көну, Қырсық, өзімшіл,
болатын әдістер. еркелету, балаға мән жалқау, рақымсыз,
бермеу, бақылаусыз қалдыру,ұқыпсыз, ынтасыз,
жәбірлеу, зекіп ұрысы, озбыр, бірбеткей,
орынсыз кінәлеу, алдау, қатігез.
мазақ ету, нашар үлгі
көрсету.
Кесте-1
Ұтымды ұйымдастырылған күн тәртібінің пайдасы неде?
Біріншіден, дәл белгіленген уақыт және үй тапсырмасын орындауға
шығрмашылықпен айналысуға қадағалайтын уақыт.
Екіншіден, таза ауада демалуды ұйымдастыруды реттейді.
Үшіншіден, жүйелі түрде тамақтану, уақытылы ұйықтау, уақытылы тұруға
көмектеседі.
Режимнің дұрыс орындалуын ата-ана, әр мұғалім қадағалап тұруы қажет.
Режим- баланың өзін-өзі бақылап жүруіне қажет екендігі түсіндруі
қажет. Сонымен, бала ұйқысынан оянды, таңертеңгілік жаттығу жасады,
таңертеңгі асын ішті.
Баланың сабақтан келген соң міндетті түрде тамақтанып, демалуы қажет.
Демалу деген теледидар алдында жатып алу емес. Таза ауада қозғалыс
ойындарын ойнау.
Қорыта келе, осы мәселелерді еске алғанда оқушылардың ең алғашқы
білімді меңгерудегі қиындығы жеңілдейді және бұлар баланың жақсы оқуына
мүмкіндік береді [11. 55-58б].
Тәрбие отбасынан басталады
Қиын балалардың отбасындағы беріктігі және өнегелі отбасында өнегелі
ұрпақ тәрбиеленетіні сөзсіз. Қиындықты шешудің негізгі жолы-отбасында қарым-
қатынастарды орнату.
В.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол
баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына ,ой-
өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді және балалардың 3-4 сыныптарға дейін
бірқалыпты ,тәртіпті болып келіп, 4-сыныптан кейін бастайтындығын
түсіндірді. Ересек кезең – бала тәрбиелеудегі ең қиын кезең екендігін айта
келіп, ата-аналарды балалармен сырласуға шақырады.
Отбасының қоғам мен мемлекет, тіпті күллі адамзат алдындағы атқаратын
қажеті сан қырлы. Отан отбасынан басталады десек, адам тәрбиесі –Отанды
сүю, өмірге құштарлық , сұлулықты тану бала кезден жанұяда басталатыны
баршаға аян.
А.С. Макаренко: Тәрбие –баламен сөйлесумен, оған ақыл-кеңес берумен
ғана шектелмейді. Тәрбие-тұрмысты дұрыс ұйымдастыра білуде, балаға әркімнің
өз жеке басы арқылы үлгі -өнеге көрсетуінде,-деген ғой.Баланы жас кезінен
бастап сыйлап,қадір-қасиетін, ар-намысын бағалап, дұрыс сөйлеп, дұрыс қарым-
қатынас жасаған абзал.
Баланың айтайын деген өтінішін, ақылдасқысы келген мәселесін ата-анасы
тыңдап, ақыл-кеңес беруі керек.
Ата-ана отбасындағы үлкендерді сыйлап, құрметтесе , кішілерге қамқор
болса, бала да сондай болуға ұмтылады.Баланың тәрбиелі болып өсуіне
берекелі отбасының әсері мол екені белгілі.
Л.Керімов қиын балалар тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеулерінде
қиын оқушыны зерттеуді, ең алдымен, отбасындағы тәрбие жағдайын білуден
бастауды ұсынады.Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше екенін
түсіндіре келе, оқушыға қиын атануға алып келетін ата-аналардың балалармен,
мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасындағы бірнеше кемшіліктерді көрсетіп
берген.Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден-бір жолы-отбасындағы ізгілікті
қарым-қатынастарды орнату .
Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байланыста болуы
керек. Ғалым-педагог И.Гребенников отбасы қызметін 5 топқа бөледі: ұрпақ
жалғастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, қарым-қатынастық және бос
уақытты демалуды ұйымдастыру.
Демек,отбасында ата-ана осы қасиеттерді барынша бірігіп, жақсы
ұйымдастыра білсе және педагогикалық жағынан білімлі, психалогигалық әдіс-
тәсілден хабардар болса,отбасындағы ахуал ерекше болмақ.
М.Жұмабаев Педагогика ғылыми еңбегінде жас бала –жас бір шыбық, жас
кезінде қай түрде иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ
деп түйін жасайды.
Қиын балаларды тәрбиелеудегі ұстанымдар.
Оқушының жан-жақты тәлім-тәрбие алуға, олардың ішкі қасиеттерін анықтап,
дарынын шыңдап, сол арқылы өздері көздеген тәрбие бұлағына жағдай жасауымыз
қажет.
Оқу-санқырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлігі. Егер ұжым
ішінде идеялық, азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік, эстетикалық қарым-
қатынастар болған жағдайда оқушылар толық мәнді рухани өмір сүре алады.
Тәрбие күшіне ену дегеніміз - өз жұмысына, ісіне сену. Себебі, нағыз
сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық, еңбек тәртібі болады.
Қазіргі жас ұрпақтардың–болашақтағы еліміздің ертеңі болып табылатын
балалардың сана-сезімін, мінез-құлығын, ақыл-ойын дамыту үшін өзін-өзі
басқаруды нығайтып, ұжымдық шығармашылық істерге дағдыландырудың тәлім-
тәрбиелік маңызы үлкен.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетін, олардың
қабілеті мен ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді ұйымдастыру
көзделеді. Соған сай олардың қабілетін ашуға мүмкіндік туғызатын спорт,
дене еңбегі, қолөнер, техникалық шығармашылық,т.б. іс-әракетті үйрету
үйірмелері мен секциялар ұйымдастырылады.Әр оқушы кез-келген үйірмеге,
секцияға, клубқа өз жүрегінің қалауымен қатынасып, өзінің жеке басына тән
қасиетін,яғни өзіндік менін басқаларға танытуға мүмкіндік алады.
Әсіресе, ұстазбен оқушының өзара түсіністігі , оқушыға сенім көрсету,
іс-әрекетке ерік беру, көтермелеу, адамгершілік қасиеттерін танытуда, өзін-
өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге жағдай туғызу.
Ең бастысы, тәрбие ісінің нәтижесін бағалап, оны іске асырудың сұрақ-
жауап, дәстүрлі бағалау,ұстаз бен оқушының пікірлесуі арқылы іске асыру.
Қиын оқушылардың пайда болуына себепті факторлар.
1) Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс –
талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу,
ата – ананың біреуінің болмауы, т. б. Жағдайлар себепті болады.
Қоғамдық ұйымдар мен жұртшылықпен жүргізілетін жұмыстың әсіресе, оқушылар
тұратын микроаудандарда күрт төмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына
бірден – бір себепті болатын және жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы
тәрбиесі. Оның басшылары: баланың күнделікті жүріс – тұрыстарын
қадағаламау; оның көзінше арақ – шарап ішу, дау – жанжал, ұрыс – керіс
туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі, баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң –
мұқтаждын қамтамасыз етуі деп санаушылық.
Жастайынан еңбектену әдет – дағдыларын қалыптастырмау, баланың жан
дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырау және жаңа адамның отбасы
мүшесі болып етуіне себеп болады. Мысалы: зерттеулердің қорытындысы
дәлелденгендей тәртібі нашарлаған оқушылардың көбі ата аналардың моральға
жат қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Баланың тәрбиесіне
кері әсер ететін келеңсіз жағдайларда (ұрыс – керіс, дау – жанжал), бірін –
бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтіндігі аян [12.сайт].
1.3 Баланы мектепке психологиялық даярлаудың жолдары.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясы көбінесе, бала
әрекетінің негізгі мазмұны-ойынға байланысты болады.Ойын арқылы бала өзін
қоршаған дүниемен қарым-қатнас жасайды. Ойынның мазмұны баланың тікелей
байқағанын, болмаса үлкендердің және ересек балалардың әңгімелерінде
естігенін үлкендердің қызметін қайта жаңғарту мен байланысты болады.
Алты жастағы балалар үшін үйде немесе балалар бақшасында
ұйымдастырылатын сүрет салу, саз балшықты әр түрлі заттардың кескінін салу,
тақпақ үйрету тағы басқа осы сияқты жұмыстар балалардың эстетикалық сезімін
оятумен бірге, оларды білім мен және іскерлікпен бірге байыта түсетін
болады. Мектепте оқутудағы баланың психологиялық даярлығы- мектепке
дейінгі балалық шақ кезеңіндегі психикалық дамудың басты қорынтылардың
бірі.
Мектепке бару бала өміріндегі шешуші кезең, өмір мен іс-әрекеттің
жаңа күйіне, қоғамдағы жаңа орынға, үлкендер және құрдастарымен жаңа қарым-
қатнастарға көшу болып табылады.
Оқушы орнының өзгеше ерекшелігі оның оқуының міндеті, қоғамдық мәні
бар іс-әрекет екендігінде. Оқу үшін бала мұғалімнің, мектептің, үй ішінің
алдында жауап береді. Оқушының өмірі мектеп балаларының бәріне бірдей және
қатал ережелер жүйесіне бағындырады. Оқудың негізгі мазмұны барлық
балаларға ортақ білімдерді меңгерү болып табылады.
Оқушы мен мұғалім арасында қарым-қатнастардің мүлде ерекше типі
қалыптасады. Мұғалім баланың жақтыратын не жақтырмайтын үлкен адамдардің
бірі емес, ол балаға қоғамдық талаптар қоятын нақтылы адам болып табылады.
Сабақта алынатын баға-баланың жеке өзімен қарым-қатнас емес, оның
білімдерінің, оның оқу міндеттерін орындатын нақты өлшемі. Жаман бағаны тіл
алумен де, өкінүмен де түзеп болмайды.
Сынып оқушылардың арасындағы қарым-қатнастардың да балабақшада арнаған
қарым-қатнастардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Құрдастарының тобындағы
баланың орнын анықтаушы басты өлшемі-сабақта алатын бағамен жетістіктер.
Сонымен бірге міндетті іс-әрекетке бірге қатнасу жалпы жауапкершілікке
негізделген қарым-қатнастардың жаңа типін туғызады.
Балалардың мектепте алатын білімдері ғилими сипатта болады. Егер
таяудағы уақытқа дейін бастауыш оқыту ғылым негіздерін жүйелі игерудің
дайындық, сатысы болған болса,енді ол бірінші сыныптан басталатын сондай
игерудің буынына айналады.
Мектеп баларының оқу жұмысының ұйымдастыруының негізгі формасы
уақыттың әр минутына дейін есептелген сабақ. Сабақта балалардың бәрі
мұғалімнің нұсқауларын қадағалап, оларды дәл орындауы, алаңдамауы , бөгде
іспен айналыспауы тиіс.
Мектеп баласының өмірі мен іс-әрекеті жағдайларының барлық осы
ерекшеліктері оның өз басының әр түрлі жақтарына, оның психикалық
қасиеттеріне , білімдеріне , қабілеттеріне жоғары талаптар қояды.
Мектеп баласы оқуға жауапкершілікпен қарауға, оқудың қоғамдық
мәнділігін ұғына білуге, мектеп өмірінің талаптары мен ережелеріне
бағынуға міндетті. Табысты оқу үшін оған жетілдірілген танымдық, ынта
едәуір ауқымды ақыл ой шеңбері қажет.
Мектеп баласына оқу іскерлігін қалыптастыратын қасиеттер комплексі өте
қажет. Бұларға оқу міндеттерінің мәнін, оның өмірде кездесетін
міндеттерден айырмашылығын түсіне білу, іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін
ұғыну,өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі бағалаудың дағдылары кіреді.
Осындай жұмыс формаларының бәрі де алты жастағы баланың қабілеті мен
кейбір ерік күштерін тудырады.
Педагогикалық әсер ету үлкендерге еліктеумен бірге жеке әдетті де,
Әлеуметтік сипатын әдетті де қалыптастыруға көмектеседі. Алты жастағы
балалардың өздерінің жолдастарымен қарым-қатнасын, сөйлеген сөздерін
талдағанда үлкендермен сөйлескен сияқты, олардың өздерімен сөйлесіп
байқағанда алты жастағы балаларда сапалылықтың алғашқы формалары барлығын
байқауға болады. Олар өздерінің әрекеттеріне сол сияқты өздерінің
айналасындағылардың қылықтарына да баға беретін болады. Баланың
ойы, ойлауы, сөйлеуі, бақылауы- олар мектеп жасына дейінгі балаларға ең
керегі. Оларды дамытып отыру керек бірақ олардың жиынтығы баланы жеке тұлға
ретінде көрсете алмайды.
Оқыту тек дамудың алдында жүреді. Сонда ол тақаудағы даму үрісіндегі
пісіп жетіле бастаған бірқатар функцияларды оятып өмірге келтіреді. Оқыту –
адам өрісі анықталатын кезеңде жузеге асырылғанда ғана жемісті болмақ.
Егер осы ережелер даярлық тобындағы балаларға қолданылатын болса, онда
бұл жастағы оқыту дамуды талап ететін қажетті күштердің белсенділігін
арттырады. Оқу, жазуды қарапайым есептеуді игеру түріндегі оқытудың мазмұны
балалардың дамып келе жатқан мүмкіндіктеріне әлде қайда сәйкес келеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының көбеюі тек зат есім
арқылы емес, Сын есім т.б. арқылы іске асырылады. Мектепке дейінгілердің
есінде бар сөздік қорына негізделе отырып, тілдің тиісті ережелерін
пайдаланып мыңдаған жаңа сөйлемдер құра бастайды. Бұл жерде жаңа
сөйлемдер дегеніміз тек сол тілде бар сөйлемдер емес, тіпті жоқ
сөйлемдерді де құруды айтады.
Демек, Эгоцентрикалық сөйлеу өзгелерге арналған емес, баланың өзіне
арналған ойды жеткізудің ерекше түрі. Бұл пікірді әр қарай дамытқан
Л.С.Выготский эгоцентрикалық ойлау 7 жасқа дейін созылады да кейін
баланың үнсіз сөйлеуіне айналады.
Баланың ойлау процесінің дамуын қарастыратын болсақ, есі кіре бастаған
кезде бала дүниедегі қоршаған заттар мен құбылыстардың сыртқы пішініне,
тұрмыста қолданылуына, түр-түсіне, саны мен сапасына байланысты белгілі
бір классификацияға жинақтап топтауға жатқызады.
Топтастыру қасиетіне бала 5-6 жасында ие болады. Айталық, шелек
тостаған, шөміш, т.б. бала оны ыдыс деген ұғымға жатқызып, осыларды әр-
түрлі нәрселерден мысалы; орындық, үстөл т.б. ажырата алады.
Топтастырудың бұл түріне мектепке дейінгілер үйрне алмаса, психикалық даму
жағынан оқуға дайын еместігін көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың сөзді игеріп алуы соншалық, ол ана
тілінде емін-еркін сөйлей алады.
Баланың есі өзі үшін мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды тұтып алады да
есте ырықсыз тұрғыда сақтап қалады. Сонымен бірге бұл жастағы балалар
ырықсыз тұрғыда да есте сақтай алады. Мектепке дейінгілерде арнаулы есте
сақтауға қарағанда , арнаусыз есте сақтау негізгі рөл атқарады. Себебі
бұлар тек нақты бейнелерді есте қалдыруға бейім, естің мұндай түрін
эстетикалық ес деп атайды.
Осы жастағы балалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz