Түркі дүниесін зерттеп даңқы шықты. Академик В.В. Бартольдтің шығармашылық жолы, азаматтық келбеті
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҒЫЛЫМНЫҢ ТЕРЕҢІНЕН ІНЖУ ТЕРГЕН
1.1. В.В. Бартольдтің ой.өрісінің қалыптасуына орта ықпалы ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2. В.В. Бартольдтің ғылымдағы алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
І.3. В.В. Бартольд моңғол шапқыншылығы
дәуіріндегі Түркістан тарихын жасады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. В.В. БАРТОЛЬД «ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫН»
ӘЛЕМГЕ ТАНЫТТЫ
2.1. Түріктердің даналық кітабы Еуропа ғалымдарын таңдандырды ... ... ... ... .18
2.2. «Қорқыт ата кітабы» шығармасының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3. Қорқыт дәуірі және оның өмір сүрген кезеңі, тарихи келбеті ... ... ... ... ... ..29
2.4. Қорқыт жырының құрылысы, басты тұлғалар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3. ҚОРҚЫТ ТАБЫНҒАН НАНЫМҒА БАЙЛАНЫСТЫ
В.В. БАРТОЛЬД ПІКІРІ, ОРТАҚ ТҰЖЫРЫМДАР
3.1. Қорқыт . түркі дүниесінің данасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2. Түріктер табынған наным табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.3. В.В. Бартольд зерттеген Қорқыт жайлы аңыз әңгімелер сипаты ... ... ... ... .62
4. В.В. БАРТОЛЬДТІҢ ОРТА АЗИЯДАҒЫ
ТҮРІК ХАЛЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ ПАЙЫМДАУЛАРЫ
4.1. В.В. Бартольд оғыздар тарихының құпиясын
шынайылықпен ашқан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
4.2. В.В. Бартольдтің «Қарақытай және Хорезмшах»,
«ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия» атты еңбектерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 80
4.3. В.В. Бартольдтің түрік халықтары жайлы он екі лекциясы
және қазақ жеріне сапары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
1. ҒЫЛЫМНЫҢ ТЕРЕҢІНЕН ІНЖУ ТЕРГЕН
1.1. В.В. Бартольдтің ой.өрісінің қалыптасуына орта ықпалы ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2. В.В. Бартольдтің ғылымдағы алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
І.3. В.В. Бартольд моңғол шапқыншылығы
дәуіріндегі Түркістан тарихын жасады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. В.В. БАРТОЛЬД «ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫН»
ӘЛЕМГЕ ТАНЫТТЫ
2.1. Түріктердің даналық кітабы Еуропа ғалымдарын таңдандырды ... ... ... ... .18
2.2. «Қорқыт ата кітабы» шығармасының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3. Қорқыт дәуірі және оның өмір сүрген кезеңі, тарихи келбеті ... ... ... ... ... ..29
2.4. Қорқыт жырының құрылысы, басты тұлғалар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3. ҚОРҚЫТ ТАБЫНҒАН НАНЫМҒА БАЙЛАНЫСТЫ
В.В. БАРТОЛЬД ПІКІРІ, ОРТАҚ ТҰЖЫРЫМДАР
3.1. Қорқыт . түркі дүниесінің данасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2. Түріктер табынған наным табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.3. В.В. Бартольд зерттеген Қорқыт жайлы аңыз әңгімелер сипаты ... ... ... ... .62
4. В.В. БАРТОЛЬДТІҢ ОРТА АЗИЯДАҒЫ
ТҮРІК ХАЛЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ ПАЙЫМДАУЛАРЫ
4.1. В.В. Бартольд оғыздар тарихының құпиясын
шынайылықпен ашқан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
4.2. В.В. Бартольдтің «Қарақытай және Хорезмшах»,
«ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия» атты еңбектерінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 80
4.3. В.В. Бартольдтің түрік халықтары жайлы он екі лекциясы
және қазақ жеріне сапары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
Тұран, Түркістан, Орта Азия десе аяулы әке мен анаңды сағынғандай, жапырақ-жүрек елжіреп кетеді, оған қоса, дүниенің үштен біріндей көрінген шетсіз де шексіз кең көсілген даланы жаудан қорғаған көне түрік бабалардың айбынды келбеті, қайсар мінезі, олардың дұшпанын айқайлай қуғандағы ат дүбірі естіледі. Қазіргі Орта Азия – аталарымыз ежелден құтты мекен еткен, түрік елі жайлаған жер. Соған сәйкес, осы ұлан-ғайыр аймақтың ертедегі тарихын, мәдениетін, жазуын, дәстүр-салтын, көшпелі тұрмысын тұтастыра зерттеп, тозбастай мұра жасаған академик В.В. Бартольд Орта Азияны – «Түркістан» деп атап, жазған еңбектерінде солай қолданыпты, шындығында солай ғой.
Көне түркілер бағзы заманнан жайлаған Орта Азия бар құпиясын ішіне бүгіп, қатқақсыраған кәрі құрлық болса, оның ұзақ-ұзақ тарихы да арнайы зерттеуді шөліркей тілеп тұр. Біз бабалар тарихын зерттеуге келгенде қолы шолақ баладай кібіртіктеп қаламыз. Басқасын айтпағанда, әлге дейін өзіміздің де, түрік тектес халықтардың да рухани байлықтарын тұтастай, тиянақты етіп жасағанымыз жоқ. Сол маңызды істі біліктілікпен қолға алып жасасақ, алға озып, абырой артып, келешек ұрпақ алдында ұялмас едік қой.
Осы еңбекті жазудағы мақсат – академик В.В. Бартольдтің түрік елін, оның жайлаған жерін, тарихын, мәдениетін, дәстүр-салтын, дінін, көшпелі тұрмысын, көне жазба мұраларын сала-сала бойынша зерттеп жасаған құнды еңбектерінің сыр-сипатын ашып, оқырманға ұсыну көзделді.
Академик В.В. Бартольд көне түріктер мекендеген Орта Азияның моңғол шапқыншылығына дейінгі, моңғол шапқыншылығы тұсындағы және одан кейінгі тарихын жалғастыра зерттеп, әлем шығыстанушыларын өзіне жалт қаратқызған, мәңгі тозбайтын монографиялық еңбек жасады. Осы көне тарихымыздың үлкен дәуірін қозғаған еңбекке мүмкіндігінше кеңірек талдау жасап, бүгінгі ұрпаққа жеткізу басты мақсаттың бірі. Соған сәйкес, бұл жұмысымыз бағзы заманғы бабаларымыздың белгісіз тарихын білуге жол ашатын қажетті зерттеу жұмыс болары анық.
Бұл ғалымның «ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия», «Қарақытай және Хорезмшах», «Шыңғысхан және моңғолдар», «Түркістан моңғолдар билігінде», «Саманид тұсындағы Түркістан және араб шапқыншылығы», «Түрікмен халқы тарихының очеркі», «Салжұқ империясы құрылғанға дейінгі оғыздар (түрікмендер)», «Ирандықтар және түріктер» өзге де маңызды еңбектерін бүгінгі оқырманға таныстыру да алға қойылған талаптың негізгісі.
Сондай-ақ, В.В.Бартольдтің «Түркістан мәдениетінің тарихы» атты әйгілі еңбегінде түріктердің моңғол дәуіріне дейінгі, түріктердің ислам дәуірі кезіндегі тарихы, тұрғын халықтың тұрмыс-салты, ислам дінін енгізу жолдары шынайылықпен көрсетіледі. Осы аталған тың тақырыпқа жазылған еңбектер көне түріктердің әлі сыры ашылмаған тарихын, мәдениетін, дәстүрін тереңірек білуге, арнайы еңбек етіп жазуға жол ашатын таптырмас құрал, бұл мәселе де назарда ұсталады.
Атақты ғалымның өскен ортасы, білімге құштарлығы, көздеген мақсатқа жетудегі еңбекшілдігі, оның ғылыми зерттеу жұмысындағы өзіндік ерекшелігі, В.В. Бартольдтің шыншылдығы, жалғандықты білмейтін азаматтық келбеті және ұстаздық қабілеті, шәкірт тәрбиелеудегі ұстанымы, студент алдында дәріс оқуда қолданатын ұтқырлық тәсілдері бәріміз үшін аса қажет үлгі. Сондықтан бұл еңбекте осы мәселелердің сырын ашып көрсету маңызды мақсаттардың қатарына жатады.
Осы нысана етілген мақсаттарды жүзеге асыруда әуелі әлемге танылған академик В.В. Бартольдтің өмір жолына қысқаша шолу жасалынады. Болашақ ғалым жетінші сыныпта оқып жүріп-ақ моңғол тарихы жөнінде конспект жазыпты. Ол 1887 жылы Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне түскеннен кейін, өзінің ғылымға құштарлығын байқатып «Орта Азиядағы христиандық туралы» деген шығармасы үшін факультеттің күміс медалына ие болған. Сол университетті бітірер кезде көне түркілердің әйгілі «Қорқыт ата кітабының» Дрездендік нұсқасын тауып алып, соның төрт бөлігін аударып, қалған 12 жырды түгел көшіріп алады. Кейін сол даналық шығарманы тұңғыш рет түгел аударып шығып, Қорқыт даңқын дүниеге таратты.
Көне түркілер бағзы заманнан жайлаған Орта Азия бар құпиясын ішіне бүгіп, қатқақсыраған кәрі құрлық болса, оның ұзақ-ұзақ тарихы да арнайы зерттеуді шөліркей тілеп тұр. Біз бабалар тарихын зерттеуге келгенде қолы шолақ баладай кібіртіктеп қаламыз. Басқасын айтпағанда, әлге дейін өзіміздің де, түрік тектес халықтардың да рухани байлықтарын тұтастай, тиянақты етіп жасағанымыз жоқ. Сол маңызды істі біліктілікпен қолға алып жасасақ, алға озып, абырой артып, келешек ұрпақ алдында ұялмас едік қой.
Осы еңбекті жазудағы мақсат – академик В.В. Бартольдтің түрік елін, оның жайлаған жерін, тарихын, мәдениетін, дәстүр-салтын, дінін, көшпелі тұрмысын, көне жазба мұраларын сала-сала бойынша зерттеп жасаған құнды еңбектерінің сыр-сипатын ашып, оқырманға ұсыну көзделді.
Академик В.В. Бартольд көне түріктер мекендеген Орта Азияның моңғол шапқыншылығына дейінгі, моңғол шапқыншылығы тұсындағы және одан кейінгі тарихын жалғастыра зерттеп, әлем шығыстанушыларын өзіне жалт қаратқызған, мәңгі тозбайтын монографиялық еңбек жасады. Осы көне тарихымыздың үлкен дәуірін қозғаған еңбекке мүмкіндігінше кеңірек талдау жасап, бүгінгі ұрпаққа жеткізу басты мақсаттың бірі. Соған сәйкес, бұл жұмысымыз бағзы заманғы бабаларымыздың белгісіз тарихын білуге жол ашатын қажетті зерттеу жұмыс болары анық.
Бұл ғалымның «ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия», «Қарақытай және Хорезмшах», «Шыңғысхан және моңғолдар», «Түркістан моңғолдар билігінде», «Саманид тұсындағы Түркістан және араб шапқыншылығы», «Түрікмен халқы тарихының очеркі», «Салжұқ империясы құрылғанға дейінгі оғыздар (түрікмендер)», «Ирандықтар және түріктер» өзге де маңызды еңбектерін бүгінгі оқырманға таныстыру да алға қойылған талаптың негізгісі.
Сондай-ақ, В.В.Бартольдтің «Түркістан мәдениетінің тарихы» атты әйгілі еңбегінде түріктердің моңғол дәуіріне дейінгі, түріктердің ислам дәуірі кезіндегі тарихы, тұрғын халықтың тұрмыс-салты, ислам дінін енгізу жолдары шынайылықпен көрсетіледі. Осы аталған тың тақырыпқа жазылған еңбектер көне түріктердің әлі сыры ашылмаған тарихын, мәдениетін, дәстүрін тереңірек білуге, арнайы еңбек етіп жазуға жол ашатын таптырмас құрал, бұл мәселе де назарда ұсталады.
Атақты ғалымның өскен ортасы, білімге құштарлығы, көздеген мақсатқа жетудегі еңбекшілдігі, оның ғылыми зерттеу жұмысындағы өзіндік ерекшелігі, В.В. Бартольдтің шыншылдығы, жалғандықты білмейтін азаматтық келбеті және ұстаздық қабілеті, шәкірт тәрбиелеудегі ұстанымы, студент алдында дәріс оқуда қолданатын ұтқырлық тәсілдері бәріміз үшін аса қажет үлгі. Сондықтан бұл еңбекте осы мәселелердің сырын ашып көрсету маңызды мақсаттардың қатарына жатады.
Осы нысана етілген мақсаттарды жүзеге асыруда әуелі әлемге танылған академик В.В. Бартольдтің өмір жолына қысқаша шолу жасалынады. Болашақ ғалым жетінші сыныпта оқып жүріп-ақ моңғол тарихы жөнінде конспект жазыпты. Ол 1887 жылы Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне түскеннен кейін, өзінің ғылымға құштарлығын байқатып «Орта Азиядағы христиандық туралы» деген шығармасы үшін факультеттің күміс медалына ие болған. Сол университетті бітірер кезде көне түркілердің әйгілі «Қорқыт ата кітабының» Дрездендік нұсқасын тауып алып, соның төрт бөлігін аударып, қалған 12 жырды түгел көшіріп алады. Кейін сол даналық шығарманы тұңғыш рет түгел аударып шығып, Қорқыт даңқын дүниеге таратты.
1. Лао-цзы. Дао дэ Цзин. Алматы: Жеті жарғы, 2003.
2. Бартольд В.В. Сочинения. Том ІХ, изд. «Наука», М: 1977.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы: «Білім», 1994.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Том 1. М: изд.Вос. лит-ры, 1963.
5. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. Т. «Фан», 1981.
6. Бартольд В.В. Сочинения. Том Ү. М: изд. Наука, 1968.
7. Байбосынов Қ. Рысдәулетов М. Тас мүсіндер тарихымыздың тамыры.
// «Егемен Қазақстан», 27.02.2002 ж.
8. Древнетюркскии словарь. Л: Наука, Ленинградское отд. 1969.
9. Бартольд В.В. Туркестанские друзья, ученики и почитатели. Ташкент, 1927.
10. Бартольд В.В. Китаби-Коркуд, 1. ЗВО, Т.ҮІІІ, СПБ., 1894, стр 23.
11. Қорқыт ата. Энциклопедиялық жинақ. «ҚЭ», А: 1999.
12. Бартольд В.В. Түрік және Моңғол халықтарының тарих және филология жайлы
жұмысы. М: Вост. лит. 2002.
13. Қоңыратбаев Ә. «Шиелідегі «Оқшы-Ата». // Ақмешіт апталығы. 9.09.1994.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. А: Жазушы, 1985.
15. Бартольд В.В. Шығармалар. 2-том. 1 бөлім. М: шығ.әд.бас. 1963.
16. Түркі дүниесінің кемеңгер ойшылы. Қ: «Тұмар», 1968.
17. Аян. Асанқайғы–дала данышпаны. // «Егемен Қазақстан», 28.ХІ. 1998.
18. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-том. А: 1976.
19. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А: Ғылым, 1987.
20. Мұқтарұлы С. Қорқыт ата. Түркістан, 1997.
21. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.1. кн.2. изд.АНСССР. М-Л: 1952.
22. Короглы Х. Огузский героическим эпос. М: Наука, 1976.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. А: «Ана тілі», 1991.
24. Әбілғазы. Түрікмен шежіресі. // «Жалын», 1991. 2-саны.
25. Еңсегенұлы Т. Көне түркі шығармалары. А: Рес.баспа каб. 1995.
26. Қазақ Совет энциклопедиясы. Бірінші том, А: 1972.
27. Бертельс Е.Э. «История персидско-таджикской лит-ры». М: 1960.
28. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әд. жасаушылар өкілі. А: Ғылым,1976.
29. Записки Вост. отд. Русского арх. общ. Т.ХХ, СПБ. 1910.
30. Каррыев Б.А. Эпичес. сказания о Кер-оглы... М: Наука, 1968.
31. Этнические и историко-культурные связи тюркских народов СССР. А: 1976.
32. «Қазақ әдебиеті» 12. ХІІ. 1992.
33. Қорқыт ата. А: «Қазақстан», 1993.
34. Сүлейменов О. «Аз и Я» А: «Еңбек», 1992.
35. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А: Жазушы, 1986.
36. Сүйіншәлиев Х. ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А: «Мектеп», 1989.
37. Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары. А: Қаз. унив, 1991.
38. Қорқыт ата кітабы. А: Жазушы, 1986.
39. Валиханов Ч. Собр. сочинений, том.1, А: 1961.
40. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А: 1966.
41. Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. А: Ғылым, 1974.
42. «Авеста» Избранные гимны. М: «Дружба народов», 1993.
43. Аджи М. Полынь полевецкого поля. М: ТОО «Пик Контекст» 1994.
44. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. А: «Өлке», 1994.
45. Бернштам А.Н. Очерк истории гунов. Л: изд. Ленинградского гос. унив-та. 1951.
46. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. А: Жазушы, 1985.
47. Ибраев Б. «Соңғы буынның» соңғы қырлары». // Білім және еңбек. А: №2.
48. История Казахской ССР. Т-1, А: 1977.
49. Шербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М: изд. Вост. Лит-ры. 1959.
50. Исқақов М. Халық календары. А: КМБ, 1963.
51. Қазақстан тарихы. Очерктер. А: Дәуір, 1994.
52. Қазақ Совет энциклопедиясы. 2-том.А: 1973.
53. Әуезов М. Шығармалар. Х-том. А: 1969.
54. Абрамзон С.М. «Рождение и детства киргизского ребенка». // сб. МАЭ.
Т.ХІІ. М-Л: 1949.
55. Поэзия древных тюрков. М: «Раритет», 1993.
56. Еңсегенұлы Т. Түркі ру-тайпаларының көне өлеңдері. А: Ғылым, 1996.
57. Арыстанбаб. А: «Демеу», 1992.
58. Тұрсын Е. Қорқыт туралы аңыз. // «Жұлдыз», 1996, №1, 160-б.
59. Марғұлан Ә. «Қорқыт ата өмірі мен әфсаналары». // «Жұлдыз», 1983, №3.
60. «Сыр бойы»– «Мәдениет» қосымша газеті. 16.02.1999.
61. Фирдоуси. Поэма из Шах-намэ. Сталинабад. Таджикское гос. изд-во, 1959.
62. Қазақстан ұлттық ғылым академиясының орталық кітапханасы,
сирек қолжазбалар қоры, 834-бума, 3-дәптер.
63. Қазақ Совет энциклопедиясы. 3-том. А: 1973.
64. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л: изд. АНСССР, 1927.
65. Бартольд В.В. Сочинения. Том ІҮ. М: изд. Наука, 1966.
66. Әдебиетіміздің бастауы– «Авестада». А: Білім, 1996.
2. Бартольд В.В. Сочинения. Том ІХ, изд. «Наука», М: 1977.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы: «Білім», 1994.
4. Бартольд В.В. Сочинения. Том 1. М: изд.Вос. лит-ры, 1963.
5. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. Т. «Фан», 1981.
6. Бартольд В.В. Сочинения. Том Ү. М: изд. Наука, 1968.
7. Байбосынов Қ. Рысдәулетов М. Тас мүсіндер тарихымыздың тамыры.
// «Егемен Қазақстан», 27.02.2002 ж.
8. Древнетюркскии словарь. Л: Наука, Ленинградское отд. 1969.
9. Бартольд В.В. Туркестанские друзья, ученики и почитатели. Ташкент, 1927.
10. Бартольд В.В. Китаби-Коркуд, 1. ЗВО, Т.ҮІІІ, СПБ., 1894, стр 23.
11. Қорқыт ата. Энциклопедиялық жинақ. «ҚЭ», А: 1999.
12. Бартольд В.В. Түрік және Моңғол халықтарының тарих және филология жайлы
жұмысы. М: Вост. лит. 2002.
13. Қоңыратбаев Ә. «Шиелідегі «Оқшы-Ата». // Ақмешіт апталығы. 9.09.1994.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. А: Жазушы, 1985.
15. Бартольд В.В. Шығармалар. 2-том. 1 бөлім. М: шығ.әд.бас. 1963.
16. Түркі дүниесінің кемеңгер ойшылы. Қ: «Тұмар», 1968.
17. Аян. Асанқайғы–дала данышпаны. // «Егемен Қазақстан», 28.ХІ. 1998.
18. Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-том. А: 1976.
19. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А: Ғылым, 1987.
20. Мұқтарұлы С. Қорқыт ата. Түркістан, 1997.
21. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.1. кн.2. изд.АНСССР. М-Л: 1952.
22. Короглы Х. Огузский героическим эпос. М: Наука, 1976.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. А: «Ана тілі», 1991.
24. Әбілғазы. Түрікмен шежіресі. // «Жалын», 1991. 2-саны.
25. Еңсегенұлы Т. Көне түркі шығармалары. А: Рес.баспа каб. 1995.
26. Қазақ Совет энциклопедиясы. Бірінші том, А: 1972.
27. Бертельс Е.Э. «История персидско-таджикской лит-ры». М: 1960.
28. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әд. жасаушылар өкілі. А: Ғылым,1976.
29. Записки Вост. отд. Русского арх. общ. Т.ХХ, СПБ. 1910.
30. Каррыев Б.А. Эпичес. сказания о Кер-оглы... М: Наука, 1968.
31. Этнические и историко-культурные связи тюркских народов СССР. А: 1976.
32. «Қазақ әдебиеті» 12. ХІІ. 1992.
33. Қорқыт ата. А: «Қазақстан», 1993.
34. Сүлейменов О. «Аз и Я» А: «Еңбек», 1992.
35. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А: Жазушы, 1986.
36. Сүйіншәлиев Х. ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А: «Мектеп», 1989.
37. Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары. А: Қаз. унив, 1991.
38. Қорқыт ата кітабы. А: Жазушы, 1986.
39. Валиханов Ч. Собр. сочинений, том.1, А: 1961.
40. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А: 1966.
41. Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. А: Ғылым, 1974.
42. «Авеста» Избранные гимны. М: «Дружба народов», 1993.
43. Аджи М. Полынь полевецкого поля. М: ТОО «Пик Контекст» 1994.
44. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. А: «Өлке», 1994.
45. Бернштам А.Н. Очерк истории гунов. Л: изд. Ленинградского гос. унив-та. 1951.
46. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. А: Жазушы, 1985.
47. Ибраев Б. «Соңғы буынның» соңғы қырлары». // Білім және еңбек. А: №2.
48. История Казахской ССР. Т-1, А: 1977.
49. Шербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М: изд. Вост. Лит-ры. 1959.
50. Исқақов М. Халық календары. А: КМБ, 1963.
51. Қазақстан тарихы. Очерктер. А: Дәуір, 1994.
52. Қазақ Совет энциклопедиясы. 2-том.А: 1973.
53. Әуезов М. Шығармалар. Х-том. А: 1969.
54. Абрамзон С.М. «Рождение и детства киргизского ребенка». // сб. МАЭ.
Т.ХІІ. М-Л: 1949.
55. Поэзия древных тюрков. М: «Раритет», 1993.
56. Еңсегенұлы Т. Түркі ру-тайпаларының көне өлеңдері. А: Ғылым, 1996.
57. Арыстанбаб. А: «Демеу», 1992.
58. Тұрсын Е. Қорқыт туралы аңыз. // «Жұлдыз», 1996, №1, 160-б.
59. Марғұлан Ә. «Қорқыт ата өмірі мен әфсаналары». // «Жұлдыз», 1983, №3.
60. «Сыр бойы»– «Мәдениет» қосымша газеті. 16.02.1999.
61. Фирдоуси. Поэма из Шах-намэ. Сталинабад. Таджикское гос. изд-во, 1959.
62. Қазақстан ұлттық ғылым академиясының орталық кітапханасы,
сирек қолжазбалар қоры, 834-бума, 3-дәптер.
63. Қазақ Совет энциклопедиясы. 3-том. А: 1973.
64. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л: изд. АНСССР, 1927.
65. Бартольд В.В. Сочинения. Том ІҮ. М: изд. Наука, 1966.
66. Әдебиетіміздің бастауы– «Авестада». А: Білім, 1996.
ТОҚБОЛАТ ЕҢСЕГЕНҰЛЫ
Әлемге танылған тұлға
ТҮРКІ ДҮНИЕСІН ЗЕРТТЕП ДАҢҚЫ ШЫҚТЫ
Академик В.В. Бартольдтің шығармашылық жолы,
азаматтық келбеті
Тоқболат Еңсегенұлы
Әлемге танылған тұлға
ТҮРКІ ДҮНИЕСІН
ЗЕРТТЕП ДАҢҚЫ ШЫҚТЫ
Академик В.В. Бартольдтің
шығармашылық жолы, азаматтық келбеті
Бартольдтану
Тоғанай Т
Алматы
2014
УДК 821.512.122.0
ББК 83.3 (5 Каз)
Е.59
Түркі тектес халықтардың бәріне ортақ бұл ғылыми еңбек Қ.А.Ясауи
атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалды
Бұл ғылыми зерттеу жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетіндегі Түрік тілі мен әдебиеті кафедрасының кеңейтілген
мәжілісінде талқыланып, оқу құралы есебінде ұсынуға болатын еңбек деп
табылып, баспаға ұсынуға қаулы шығарды (28. 02. 2014 ж.).
Осы зерттеу жұмысы Қызылорда Болашақ университетінің Қазақстан
тарихы кафедра мәжілісінде талқыланып (03. 03. 2014 ж.), толық аяқталған
жұмыс деп есептеліп, баспадан жеке кітап етіп шығаруға қаулы қабылданды
Пікір жазғандар: Х.М.Тұрсын − тарих ғылымдарының докторы
Қ. Атлансой − РҺD философия ғылымдарының
докторы
С. Тоқболат − тарих ғылымдарының
кандидаты
Е.59 Еңсегенұлы Тоқболат.
Түркі дүниесін зерттеп даңқы шықты (Академик В.В. Бартольдтің
шығармашылық
жолы, азаматтық келбеті). Оқу құралы. Алматы: Тоғанай Т.2014.
92 бет.
ISBN
Ғалым болудың, ұстаз, азамат, шыншыл, адал, еңбекшіл, мейірімді,
қарапайым, өмірге ғашық, артында тозбайтын мұра, өшпейтін із қалдырудың
үлгісін академик В.В. Бартольдтан үйренуге, соған қарап бой түзеуге болады.
Сонымен қоса, ол бізге ерекше қымбат тұлға, оған мәңгі қарыздармыз. Бұл
ғұлама ешкім арнайы сөз қозғамаған Орта Азияны ежелден мекендеген түрік
тектес халықтардың көне тарихын, мәдениетін, дінін, дәстүрін, рухани жазба
мұраларын сала-сала бойынша зерттеп, артында аса құнды дүниелер қалдырды.
Академик В.В. Бартольд әлемінің терең қыр-сырын, ашылмаған құпиясын,
ерекше дара келбетін осы еңбекті оқып, танысуына болады.
УДК 821. 512. 122. 0
ББК 83. 3 (5 Қаз)
©Еңсегенұлы Т., 2014
© Тоғанай Т, 2014
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын...
Абай
Құнанбайұлы
АЛҒЫ СӨЗ
Тұран, Түркістан, Орта Азия десе аяулы әке мен анаңды сағынғандай,
жапырақ-жүрек елжіреп кетеді, оған қоса, дүниенің үштен біріндей көрінген
шетсіз де шексіз кең көсілген даланы жаудан қорғаған көне түрік бабалардың
айбынды келбеті, қайсар мінезі, олардың дұшпанын айқайлай қуғандағы ат
дүбірі естіледі. Қазіргі Орта Азия – аталарымыз ежелден құтты мекен еткен,
түрік елі жайлаған жер. Соған сәйкес, осы ұлан-ғайыр аймақтың ертедегі
тарихын, мәдениетін, жазуын, дәстүр-салтын, көшпелі тұрмысын тұтастыра
зерттеп, тозбастай мұра жасаған академик В.В. Бартольд Орта Азияны –
Түркістан деп атап, жазған еңбектерінде солай қолданыпты, шындығында
солай ғой.
Көне түркілер бағзы заманнан жайлаған Орта Азия бар құпиясын ішіне
бүгіп, қатқақсыраған кәрі құрлық болса, оның ұзақ-ұзақ тарихы да арнайы
зерттеуді шөліркей тілеп тұр. Біз бабалар тарихын зерттеуге келгенде қолы
шолақ баладай кібіртіктеп қаламыз. Басқасын айтпағанда, әлге дейін
өзіміздің де, түрік тектес халықтардың да рухани байлықтарын тұтастай,
тиянақты етіп жасағанымыз жоқ. Сол маңызды істі біліктілікпен қолға алып
жасасақ, алға озып, абырой артып, келешек ұрпақ алдында ұялмас едік қой.
Осы еңбекті жазудағы мақсат – академик В.В. Бартольдтің түрік елін,
оның жайлаған жерін, тарихын, мәдениетін, дәстүр-салтын, дінін, көшпелі
тұрмысын, көне жазба мұраларын сала-сала бойынша зерттеп жасаған құнды
еңбектерінің сыр-сипатын ашып, оқырманға ұсыну көзделді.
Академик В.В. Бартольд көне түріктер мекендеген Орта Азияның моңғол
шапқыншылығына дейінгі, моңғол шапқыншылығы тұсындағы және одан кейінгі
тарихын жалғастыра зерттеп, әлем шығыстанушыларын өзіне жалт қаратқызған,
мәңгі тозбайтын монографиялық еңбек жасады. Осы көне тарихымыздың үлкен
дәуірін қозғаған еңбекке мүмкіндігінше кеңірек талдау жасап, бүгінгі
ұрпаққа жеткізу басты мақсаттың бірі. Соған сәйкес, бұл жұмысымыз бағзы
заманғы бабаларымыздың белгісіз тарихын білуге жол ашатын қажетті зерттеу
жұмыс болары анық.
Бұл ғалымның ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия, Қарақытай және
Хорезмшах, Шыңғысхан және моңғолдар, Түркістан моңғолдар билігінде,
Саманид тұсындағы Түркістан және араб шапқыншылығы, Түрікмен халқы
тарихының очеркі, Салжұқ империясы құрылғанға дейінгі оғыздар
(түрікмендер), Ирандықтар және түріктер өзге де маңызды еңбектерін
бүгінгі оқырманға таныстыру да алға қойылған талаптың негізгісі.
Сондай-ақ, В.В.Бартольдтің Түркістан мәдениетінің тарихы атты әйгілі
еңбегінде түріктердің моңғол дәуіріне дейінгі, түріктердің ислам дәуірі
кезіндегі тарихы, тұрғын халықтың тұрмыс-салты, ислам дінін енгізу жолдары
шынайылықпен көрсетіледі. Осы аталған тың тақырыпқа жазылған еңбектер көне
түріктердің әлі сыры ашылмаған тарихын, мәдениетін, дәстүрін тереңірек
білуге, арнайы еңбек етіп жазуға жол ашатын таптырмас құрал, бұл мәселе де
назарда ұсталады.
Атақты ғалымның өскен ортасы, білімге құштарлығы, көздеген мақсатқа
жетудегі еңбекшілдігі, оның ғылыми зерттеу жұмысындағы өзіндік ерекшелігі,
В.В. Бартольдтің шыншылдығы, жалғандықты білмейтін азаматтық келбеті және
ұстаздық қабілеті, шәкірт тәрбиелеудегі ұстанымы, студент алдында дәріс
оқуда қолданатын ұтқырлық тәсілдері бәріміз үшін аса қажет үлгі. Сондықтан
бұл еңбекте осы мәселелердің сырын ашып көрсету маңызды мақсаттардың
қатарына жатады.
Осы нысана етілген мақсаттарды жүзеге асыруда әуелі әлемге танылған
академик В.В. Бартольдтің өмір жолына қысқаша шолу жасалынады. Болашақ
ғалым жетінші сыныпта оқып жүріп-ақ моңғол тарихы жөнінде конспект жазыпты.
Ол 1887 жылы Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне түскеннен
кейін, өзінің ғылымға құштарлығын байқатып Орта Азиядағы христиандық
туралы деген шығармасы үшін факультеттің күміс медалына ие болған. Сол
университетті бітірер кезде көне түркілердің әйгілі Қорқыт ата кітабының
Дрездендік нұсқасын тауып алып, соның төрт бөлігін аударып, қалған 12 жырды
түгел көшіріп алады. Кейін сол даналық шығарманы тұңғыш рет түгел аударып
шығып, Қорқыт даңқын дүниеге таратты.
Оның студент кезінде-ақ сондай зор қабілетімен көрінуінің себебі неде?
Оған ең бірінші отбасының тәрбиесі әсер еткен болар. Себебі, әкесі
баласының бойындағы ғылымға деген ынталықты байқап, қолдау білдірген.
Екіншіден, В.В. Бартольд университетке түсісімен сондағы атақты ғалымдар
Н.И. Веселовский, В.А. Жуковский, В.Р. Розендердің көзіне түсіп, солардың
қамқорлығына ілікті. Мына аталған ғалым–тәлімгерлерінің ақыл-кеңесімен
Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деген тақырыпта зерттеу жасап,
сол еңбегімен магистр, ғылым докторы дәрежесіне ие болды.
В.В. Бартольд осы диссертациясында Орта Азияны мекендеген
халықтардың тарихын және моңғол шапқыншылығын тереңдете зерттеп, бұрын
арнайы сөз болмаған Орта Азия халықтарының тарихын, мәдениетін, дәстүр-
салтын, сол аймақтың географиялық құрылысын, күнкөріс кәсібін, хандар мен
сұлтандар арасындағы билік үшін таластың құпия сырларын нақты деректерге
сүйене отырып ашып берді. Зерттеушінің бұл еңбегінің құндылығы сонша, сол
диссертация негізінде жазылған жұмыс сол тұста бірнеше тілдерге аударылды.
Ресейдің ғылым орталығы аталған еңбектің 25 жылдығын атап өтті. Мына біз
жазған еңбекте В.В. Бартольдтің Моңғол шапқыншылығы дәуірінденгі
Түркістан атты еңбекті жазудағы мақсат, оны көтермелеп дәріптеудегі ішкі
есеп түгел айқын көрсетіліп, талдау жасалынды.
Бұл ғалымның даңқын дүниеге таратқан екінші құнды дүние – түркілердің
әйгілі Қорқыт ата кітабы. Жоғарыда білдіргендей, осы даналық мұра В.В.
Бартольдтің тұтастай алып аударуымен жалпақ дүниеге жайылды. Әрине, бұл
ғалымға дейін Қорқыт ата кітабын тұңғыш рет 1815 жылы неміс ориенталисі
Г.Ф. Диц бұл эпостың бір тарауына аударма жасаған болатын. Осы зерттеуші
Константинополда елші болып жүргенде баба мұрасының мәтінін сол қалада
жария етеді. Біз В.В. Бартольдтің Қорқыт ата кітабын тауып, аударып,
зерттеудегі ұшан-теңіз еңбегіне кеңірек тоқталып, лайықты бағасын бердік.
Шын мәнінде, оның Қорқыт жайлы аңыздарға талдау жасауы, Қорқыт және
Қорқыт туралы тағы мәлімет атты зерттеу мақалалары сол мұраның қыр-сырын
шынайылықпен тануға зор ықпал етті. Біз жазған жұмыста В.В. Бартольд
зерттеуін басшылыққа ала отырып Қорқыт ата кітабына және дана баба жайлы
аңыз әңгімелерге тереңдете талдау жасауға бардық, бұл біздің парызымыз.
В.В. Бартольд университетті бітіргеннен кейін 1893-1894 жылдары Орта
Азияға алғашқы сапарын бастайды. Ол әуелгі кездері археологиялық
жұмыстармен де айналысады. Оның ежелгі Самархан, Афиясаб шаһарларына
зерттеу жасауы соған дәлел болады. Сол сапарында ол қазақ елінің бірнеше
аймағында болады. Бұған оның Шымкенттен Әулиеатаға дейін, Талас
жағасы, Таластан Шу және Шу даласына сапар, Іле өлкесі, Бибі ханым
мешіті деген еңбектері негіз. Бұл зерттеулерінде ол көне мәдени
ескерткіштер жайлы сөз қозғайды.
Оның Орта Азиядағы түрік халықтарының тарихы жайлы он екі лекция
деген зәру мәселелерді қозғаған он екі бөлімнен тұратын еңбектері В.В.
Бартольдтің артында қалдырған мәңгі жасайтын құнды мұраларының қатарына
жатады. Бұл ғалым 1892 жылдан өмірінің соңына дейін 350-ге жуық зерттеу
мақала жариялапты. В.В. Бартольдтің Ұлықбек және оның дәуірі деген
монографиясының өзі арнайы сөз етуді тілеп тұр. Дара тұлғаның әр салада
жазған зерттеу еңбектерін және ірі ғалымдардың шығарған кітаптарына
арналған рецензияларын санап шығудың өзі оңай емес. Осы академиктің жазған
зерттеу жұмыстарын арнайы талдап, сөз етуде бір-екі адамның шамасы
жетпейді. Бұл бастама алда әрі қарай жалғасын табады.
Қысқасы, академик В.В. Бартольд ұлы Абай айтқандай, Адам деген атқа
лайық өмір сүру үшін табиғат сыйлаған зор қабілетпен тынымсыз еңбек етіп,
үнемі ізденіс үстінде жүріп, артында тозбас мұра қалдырды.
1. ҒЫЛЫМНЫҢ ТЕРЕҢІНЕН ІНЖУ ТЕРГЕН
1.1. В.В. Бартольдтің ой-өрісінің қалыптасуына орта ықпалы
Өтпелі уақыт өктемділігіне мұқалмайтын, заман таңдамайтын, ешқашан
тозбайтын мәңгілік мұралар оңайлықпен жасалмайды. Ондай дүниелерді өмірге
әкелген адамдар терең ойдың шексіз азабына, бейнеттің таусылмайтын тозағына
шыдап жүріп, барша жұртқа тіршілікте кәдесіне жарайтын, жанына қуат
беретін, зердесін ашатын асыл қазына сыйлайды. Ертеректе әкеміз Құс көп,
бірақ қыран аз дейтін. Сондай-ақ, тегі мықты, табиғат дара жаратқан
кісілер аяғының астына үңіліп, қарнын сипап масаттанбайды, алыс-алысқа
қарап, дүниедегі тіршілік тынысын ақылға салып таразылап, адамзаттың
тағдырына жан ашырлықпен қарап, толғанысқа түседі. Осындайда Қытай
кемеңгері, Дао философиясын жасаған Лао-Цзының: Аса ізгі адам суға
ұқсайды. Су күллі жанға пайда келтіреді және (олармен) күреске
түспейді,–деген сөзі еске түседі (1, 90-б.).
Әлгіндей, әлемге танылған азаматтардың ішінде, өзімше, біздің
жанымызға жақындау тұтатын үш шығыстанушы ғұламаны айрықша атауға болады.
Олар әйгілі ғалымдар: Л.Н. Гумилев пен В.Томсен және академик В.В.
Бартольд. Қысқа мәлімет білдірсек, Вильгельм Людвиг Петер Томсен Орхон,
Енисей, Талас бойындағы шамамен 500-ден астам биік қабырға тастарға
түсірілген руна жазуын қалай оқудың құпиясын тұңғыш рет ашып беріп, бұл
тасқа түсірілген алфавит көне түркі руна жазуы екенін бүкіл әлемге жария
етті. Осы дүниені таңдандырған ғылыми жаңалық жайлы академик В.В.Бартольд:
25 ноября 1893 г. в самый тревожный день своей мирной жизни, как говорит
Брондаль,–деп жазды (2, 757-б.). Осылай, В. Томсен Батыс Еуропа ғалымдары
О.Шпенглер, Н.Даниловский және А. Тойнбилердің Орта Азия халықтары
варварлық сатыдан шыға алмады, көшпелілер адамзаттың арамтамағы (Виолле
ле-Дюк) деген сәуегейлік болжамдарын жоққа шығарды (3,5-б.).
Сондай-ақ, Дания ғалымы В.Томсен Батыс Еуропа саяхатшылары А.Фон Лекок
пен негізі мажарстандық Аурел Стейн Турфан аймағынан көне түркі руна
алфавитімен қағазға түсірілген оншақты парақ қолжазбалар мен 65 жырдан
құралған Ырық бітіг атты өлеңдер жинағын тауып В.Томсенге өтініш жасап
жіберген еді. Ол сол мол жазбалар мен жыр жинағы түркі мұрасы екенін
айғақтап, алғашқы болып аударма жасап, жария етті. Бұл еңбегі үшін оған
біздің жерімізде арнайы тас мүсін орнатса артық болмас еді. Шын мәнінде,
түркілердің төл жазуы, әдебиеті, мәдениеті ежелден қалыптасқандығын
дәлелдеп, рухымызды көтеруге үлес қосқан Вильгельм Томсен ой, санамда
өзіммен бірге жасап келеді.
Кезінде даңқы жер жарған екі алыптың (Н. Гумилев пен А. Ахматова)
баласы Лев Гумилев Еуразия құрлығын мекендеп көне түріктердің ең алғаш
тайпа болып қалыптасып, түркі қағанатын–империясын орнату аралығындағы,
яғни ежелгі Скиф-сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы тайпаларының бірігіп күшейіп,
мемлекет болғанын тұтас қамтып, ислам діні орнағанға дейінгі ұзақ кезеңді
түгел қамтып зерттеп берді. Мұндай бірнеше монографиялық жұмыстан тұратын,
түркі дүниесінің айбынды болмысын танытатын, бабалардан қалған ұлттық
мұрамызды айғақтайтын құны зор еңбектерді жазған Л.Н. Гумилев алдында да
қарыздармыз.
Ал академик В.В. Бартольд өзіне дейін әр бағытта мақалалар ғана
жазылып, арнайы зерттелінбеген, түркілер ежелден мекендеген. Орта Азияны
Моңғол шапқыншылығына дейін, Моңғол шапқыншылығы тұсында және Моңғол
шапқыншылығынан кейін деп әр кезеңді жеке-жеке алып, жұмбақ сырын ғылыми
негізде ашып, әсте тозбайтын құнды еңбек жасап, біздің бабаларымыздың
ғасырлар бойы жасаған тарихын, мәдениетін, дінін, әдебиетін алдымызға жайып
салды. Бұған оның шығармаларын құрастырып, алғы сөз жазған редакция
алқасының: В мировой науке трудно найти другого такого ученого, который
сделал бы так много для изучения одной страны, по существу создав ее
историю, для чего обычно требовалась работа ряда поколении
исследователей,–деген тұжырымы дәлел бола алады (4, 6-б.).
Жанымызға жақын тартқан сол үш тұлғаның әрқайсысы жөнінде алда көлемді
жұмыстар жазылады. Соған орай, әуелі академик Василий Владимирович Бартольд
жайлы ойды әрі қарай жалғастырайық.
Бұл ғалымның артында қалдырған мол мұрасын парақтап шыққаннан кейін
көз алдыңа табиғат ерекше дарынды етіп жаратқан, сирек кездесетін аса ірі
ғалым елестейді. Басқасын ескермегенде, В.В. Бартольдтің ғылым жолына түсуі
халық ертегісіндегі адамды таңғалдыратын ғажайып кейіпкерлерге
ұқсаңқырайды. Мысалға, ол жетінші сыныпта оқып жүріп моңғол халқының
тарихын зерттеумен айналысады. Оған Б.В. Луниннің В личном архиве В.В.
Бартольда (в 1886 г– ученика ҮІІ класса гимназии конспект по истории
монголов. Этот факт подверждается указанием С.Ф. Ольденбурга, что Бартольд
готовил себя к научной работе со школьной скамьи,–деп жазғаны дәлел (5, 9-
б.).
Ал В.В. Бартольд шығармалары жинақталған еңбекте: Уже в университете
В.В.Бартольд был удостоен факультетом серебряной медали за сочинение О
христианстве в Средней Азии,–деп мәлімдеген (4, 15-б.). Тағы бір
таңқаларлығы В.В.Бартольд студент кезінде Қорқыт ата кітабындағы 1,2,3,5
бөлімдердегі жыр-баянды қара сөзбен аударып, жария етеді (6, 475-б.).
Мұнан да бетер ерекшелігі – В.В. Бартольд университетті бітірісімен
тұңғыш рет Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деген тақырыпта
зерттеу жасап, осы аса құнды еңбегімен әлем ғалымдарын таңдандырды. Бұл
пікірімізді И.Петрушевскийдің: Классический труд великого русского и
советского историка–медиевиста В.В.Бартольда Туркестан в эпоху
монгольского нашествия бесспорно является ценнейшим вкладом в
историографию восточного средневековья,–деген тұжырымы нақтылай түседі (4,
23-б.). Айта берсе оның осындай таңданарлық ғылыми жетістіктері жетерлік.
Ойлап қараса, Тау тауды көреді, төменгі нені көреді дегендей,
академик В.В.Бартольд әп дегеннен түркілердің әйгілі эпостық шығармасы
Қорқыт ата кітабы мен Орта Азияны мекендеген түркілердің орта ғасырлық
тарихын тұтастай алып зерттеп құнды еңбек жария етіп еді, ер түріктердің
даналық мұрасы мен сыры ашылмаған ғажап тарихы В.В.Бартольдтің даңқын
дүниеге таратып жіберді. Ендеше оның алысты болжап, тереңнен қозғап, ой
түйетін алғыр қабілетінің сырын ұғу үшін В.В.Бартольдтің өмір жолына,
тәлім, білім, тәрбие алған ортасына зер салу қажет-ақ. Әуелгі сөз бұл
ғалымның отбасы, бозбала шағы, студенттік кездегі өмірге көзқарасы
төңірегінде болады.
Василий Владимирович Бартольд 3 (15) желтоқсан 1869 жылы С.–Петербург
қаласында аса ауқатты, ақсүйек отбасында дүниеге келген. Бұл тәрбиелі,
баршылық тұрмыс жас жігіттің аумалы-төкпелі заман кезінде де қысылмай өмір
сүріп, қалаған мақсатына еркін ұмтылуына кең жол ашты. Осы ойымызды В.В.
Бартольдтің көп томдық шығармалар жинағын құрастырушылар алқасының мүшесі
И.Петрушевскийдің: ... в семье обрусевших немцов; предки отца пройсходили
из Прибалтики; прадед матери, лютеранский пастор, переселился в Россию из
Гамбурга; отец В.В. Бартольда был биржевым маклером,–деп білдірген сөзі
бекемдей түседі (4, 14-б.). Мына мәліметке қарап, заманына қарай, отбасына
орай жас ұрпақ қалыптасатынын білуге болады.
Мұндайда бізге ілгері дамыған елдің ежелгі іргесіне де үңіле қарау
керек сияқты. Бұлай айтуымызға тағы да сол еңбектегі: Но в детские к
юношеские годы материальный достаток семьй дал возможность В.В. Бартольду
получить разностороннее гуманитарные образование, в частности хорошо
изучать древние классические и основные западноевропейские языки, а затем
избрать для себя специальность, к которой его влекло со школьной
семьи,–историю,–деген дерек итермеледі.
Ал біздің қандас ағайындардың бірталайы баласы жалпы білім беретін
мектепті бітіргеннен кейін де қатардан қалмас үшін қабілеті болмаса да
жоғары оқу орнына әупіріммен түсіреді, мақтангершілік емес пе бұл? Жоғарыда
білдіргендей, В.В.Бартольд 7-сыныпта оқып жүріп Моңғол тарихынан конспекті
жасап қойған ғой. Демек, В.В.Бартольдтің болашақ мақсаты оның балауса
шағында толық айқындалған. Біз ше?
Қандас ағайындарымыздың көбіне той тойлау емес, ой ойлауы қажет
сияқты. Сонда ғана тарихымыз, мәдениетіміз, ғылымымыз жоғалмай, кең
байлықты өзіміз игереміз. Олай болса, В.В.Бартольдтің өмір жолын үлгі
тұтуға жарайды екен. Ақиқатында, әрбір ұрпақтың өзіндік мінезі, өзіндік
бейімділігі болады, табиғат солай жаратады. Оны қалай табады? Бәрімізге
сөзден – іске көшу керек.
Осы орайда сол ғалымның әлемге танылуының алғашқы нышанын тапқан
сияқтымыз. Ата-анасы және мектеп бұл баланы қабілетіне қарай бағыт-бағдар
бергені байқалып тұр.
Расында солай жасалған. В.В.Бартольдтің бойындағы ерекшелік, жақсы
қасиетттерді оның отбасы дәл тауып, қолдау білдірген. Бұған Б.В. Луниннің:
Из воспоминаний Бартольда явствует, что его интерес к истории находил
поддержку в кругу семьи. Отец заметив во мне по первым детским наивным
опытом некоторый талант историка, он вполне поддерживая мои стремления и
говорил мне, что маловыгодное в материальном отношении поприще ученого дает
нравственное удовлетворение, вполне заменяющее материальные выгоды. В
связи с этим понятно и закономерное желание Бартольда получить высшее
историческое образование,–деген пікірі толық дәлел (5, 10-б.).
В.В. Бартольд 1887 жылы сегізінші С.–Петербург гимназиясын алтын
медальмен бітірді. Осы тұста ол көне антикалық тарихты немесе Таяу және
Орта Шығыс елдерінің тарихының қайсысын таңдарын білмей біраз толқу үстінде
жүрді. Ақыры В.В.Бартольд соңғы мамандықты таңдап, 1987 жылдың күзінде ол
С.–Петербург университетіндегі шығыс тілдері факультетінің араб-парсы-түрік-
татар бойынша мамандық беретін бөлімге түсті. Ол университет қабырғасында
алғашқы кезден бастап сол тұстағы атақты шығыстанушы: Н.И. Веселовский,
В.А. Жуковский, К.П. Патканов, В.Д. Смирнов, В.Р.Розен және басқа ірі
ғалымдардың дәрісін тыңдап, білімге деген құштарлығы арта түсті.
Болашақ ғалым өз бетінше көп ізденіп, грек, латын, француз, парсы,
серия, түрік және басқа елдердің мәдениеті, тарихы, дәстүр-салтымен
таныстыратын кітаптарды көптеп парақтады. Әлемдік рухани мұраларды мейірі
қана оқыды. Оған Б.В. Луниннің: Он был знаком с произведениями Асцелина,
Сократа, Страбона, интересовался описаниями путешествии Сюань-Цаня, Плано
Карпини, Марко Поло,–деп жазғаны негіз (5, 11-б.).
Университетте оқып жүргенде В.В. Бартольд жақын және Орта шығыс
елдерінің ортағасырлық тарихына айрықша қызығушылық танытты. Сол мақсатын
нәтижелі жүзеге асыру үшін терең біліммен бірге біраз елдердің тілін,
дәстүрін, нанымын білу қажет екенін айқын аңғарды. Соған орай ол шығыс
тілдері факультетінде сабақ беретін ғалымдардың бойындағы білімінен молынан
сусындауға аса зор ынтызарлық білдірді. Бұл бағытта оған профессор Н.И.
Веселовский ғалым-тәлімгер болып елеулі қамқорлық жасады. Сондай-ақ, В.Р.
Розен В.В. Бартольдтің алғырлық, дарындылық болмысын байқап, оған қолынан
келгенше терең білім, озық тәжірибелерді үйретуге күш салды.
Ол студент кезінде ғылымда бұрын сөз болмаған мәселелерді көтеріп,
өмірге соны жаңалықтарды енгізуге күш салды. Әсіресе түріктер мекендеген
Орта Азия тарихын, мәдениетін, дәстүрін және дінтанудағы зәру мәселелерді
көтеруге ынта білдіріп, ізденіс үстінде жүрді. Соның нәтижесінде түркі елі
мекендеген кең аймақтағы әр түрлі наным, діндердің таралуы, өміршеңдігі
жайлы бұрын айтылмаған тың мәселелерді жұртшылық назарына ұсынды. Ол
түркілер қоныс тепкен аймақтағы христиан дінінің өріс алу бағытын
шынайылықпен ашып берді. Оған И. Петрушевскийдің: В.В.Бартольд был
удостоен факультетом серебрянной медали за сочинение О христианстве в
Средней Азии,–деп жазғаны дәлел (4, 15-б.).
1.2. В.В. Бартольдтің ғылымдағы алғашқы адымы
Университетті бітіргеннен кейін атақты ғалым Н.И.Веселовскиймен ғылыми
орталықтарда, сондай саладағы мекемелерде және біршама уақыттан соң
университетте онымен бірге жұмыс атқаруына тура келді. Білікті ғалым өзінің
шәкірті В.В.Бартольдтың ғылымның қандай саласына икемі бар екенін
аңғарымпаздықпен байқап, үнемі оған бағыт-бағдар беруден жалықпады.
В.В. Бартольдтың түркітанушы, шын мәніндегі білікті ғалым болып
қалыптасуына әйгілі шығыстанушы, араб тілінің маманы, өзінің шыққан тегі
француз болса да Ресей ғылымын әлемдік биікке көтеруге жан-тәнімен беріліп,
зор үлес қосқан, жас таланттың ғылымдағы тәлімгері Виктор Романович
Розеннің еңбегі айрықша жоғары. Ол шығыстану мәселесін ең жоғары дәрежеге
көтеру үшін білікті мамандар даярлауға айрықша назар бөлді. Осы саланың
мәртебесін көтеруге өз еңбегімен нақты үлес қосты. Шығыс бөлімшесінің
Записки деген журналын шығаруға ең бірінші бастаушы болды.
Орыс археологиялық қоғамының шығыс бөлімшесін қалыптастыруға В.Р.
Розен елеулі еңбек сіңірді. Соның нәтижесінде ол 27 ақпан 1858 жылы сол
қоғамның жетекшісі қызметін абыроймен атқарды. 1893-жылдан 1902 жылдар
аралығында В.Р. Розен Петербург университиетіндегі шығыс тілі факультетінің
деканы қызметін абыроймен атқарды. Міне, сол тұстарда ол өзінің шәкірті
В.В. Бартольдпен бірге жұмыс істеп, жас жеткіншектің ғылымда жаңа
жетістіктерге қарай қол созуына шексіз қамқорлық жасады. Ол тәлімді,
білікті маман, дарынды ғалымдар тәрбиелеуде студенттермен қоян-қолтық
жұмыстар атқарды, жас жеткіншектердің ғылыммен айналысуына тікелей көмек
көрсетті, өзінің жүріс-тұрысымен, ізденгіш, білімділігімен студенттерге
үлгі танытты. Шәкіртінің әлем танитын ғалым болуына В.Р.Розеннің қосқан
үлесі ерекше. Оған В.В. Бартольд шығармалар жинағын шығарушылар алқасының:
В.Р. Розен верил в большое будущее русской востоковедной науки и страстно
отдавался делу воспитания молодых востоковедов. В.В. Бартольд, по его
совственным словам, в своих университетских занятиях, подобно другим
молодым востоковедам того времени, находился больше под руководством
профессора–арабиста барона Розена. В униерситете В.В. Бартольд сблизился
также с тюркологом П.М. Мелиоранским (1868-1906),–деген пайымдауы негіз.
Әрине, осы дарынды жігіттің атақты ғалым болып қалыптасуына
В.Р.Розендей бір-екі ғалым септігі тиген десек, аздап ағаттық байқатқан
болар едік. Оның ғылым жолында өз бағытын дұрыс жоспарлауда, зерттеу
тақырыбын жаңылыспай тиянақты орындауда атақты ғалым В.А. Жуковскийдің де
тікелей ықпалы тиді. Мысалға, В.В.Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы
тұсындағы Түркістан атты классикалық ғылыми еңбегінің сәтті жасалуына
В.А. Жуковскийдің Көне Каспий өлкесі. Қираған көне Мерв деген аса маңызды
зерттеу мақаласының ықпалы тигені сөзсіз. Қысқасы, В.В.Бартольдтың
шығыстану саласында атақты ғалым болып қалыптасуына оған дәріс берген
тәлімгер ғалымдар: Н.И.Веселовский, В.Р.Розен, В.А.Жуковский, В.В.Радлов,
Х.Д.Френ, В.Г.Тизенгаузен, В.В.Григорьев және басқалардың қамқорлығы,
көмегі тиді.
Осы білікті шәкірт 1891 жылы университетті бітірген соң өзінің
ғалым–тәлімгері В.Р.Розеннің ақыл-кеңесі бойынша игерген мамандығын
жетілдіру ниетімен өз қаржысымен шетелге сапарға шығып, Финляндия,
Германия, Швецария, Солтүстік Италия, Австрия, Венгрия елдерінде және
Краков қаласында болады. Бұл сапарында ол Батыс Еуропаның атақты
ғалымдарының лекциясына еркін тыңдаушы ретінде қатысты. Бұл мәселе
жөнінде Б.В.Лунин: Особенно плодотворным было его пребывание в Галле,
посешал лекции крупного западноевропейского ориенталиста Августа Мюллера
(1848-1892),–деп мәлімет білдіреді.
Сондай-ақ, шетелге сапарында В.В.Бартольд атақты ғұламалар Эдуард
Мейер (1855-1930), Теодор Нёлдеке (1836-1930), Генрих Гюбшман (1848-1908)
және басқа ғалымдардың дәрістерін тыңдап, болашақ Орта Азия тарихы жайлы
көлемді еңбек жазуда әйгілі ғалымдардың әдіс-тәсілдерін, ғылыми
пайымдауларын игеріп, ой-өрісін кеңейтті, жаңаша жоспарлар жасауға ұмтылыс
жасады.
Мұнан кейін де ол Орта Азия тарихын жазуда ой саларлық пікір, тәжірибе
жинақтау мақсатында әр жылдары, сол жұмысты қағазға түсіру барысында
бірнеше рет шетелдерде болды, арнайы іссапарларға шықты. Атап айтқанда,
1895 жылы ол Париж, Лондон, Оксфорд, 1898 жылы –Германия, Голландия,
Белгия, Англия, Францияға және басқа бірталай елдерде ғылыми сапармен барып
жұмыс атқарды. Сонымен бірге ол уақытты тиімді пайдалану ниетімен
шетелдердің кітапхана, көне мұраларды сақтау орындарында, бірнеше
мұражайларда болып, аса қымбат шығыс қолжазбаларымен танысты. Ол шетелге
жасаған алғашқы сапарында-ақ Дрездендегі корольдік кітапханадан Қорқыт ата
кітабын тауып алып, оқып, бұл әйгілі мұраны аударып шығуды алдына мақсат
етіп қояды.
1893 жылы В.В. Бартольд ғылыми іссапармен Орта Азияда болды. Бұл жолы
ол академик В.В. Радловтың ықпалы бойынша Ғылым академиясы және шығыс
тілдері факультетінің тапсырмасымен түрік елі мекендеген көне қалаларды
аралап, және ежелгі мәдени ескерткіштерді, ескі қолжазбаларды тауып, жинап,
бұрынғы қолда бар деректерге қосымша мәліметтер әкелді. Одан соң ол 1904
жылы арнайы іссапармен Орта Азияға жол тартып, Самархан қаласына
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізеді. Мұндай бағыттағы оның соңғы
атқарған жұмысы еді.
Алғашқы, 1893 жылғы сапарында жас ғалым Ташкент қаласына келісімен
Шымкент-Әулиеата шаһарында болып, Талас өзені бойын аралайды. Сондай ұзақ
жолда жүргенде ол аттан құлап, Әулиеата қаласында емделеді, кейін Ташкентке
қайтып оралып, сондағы әскери ауруханаға орналасады. В.В.Бартольд Ташкент
қаласында бір қыс тұрақтауға мәжбүр болады. Осы кезде оның Орта Азия
халқының тұрмыс-салтымен кеңірек танысуына мол мүмкіндік туады. Ондағы
түркітанушылармен және Н.П.Остроумовпен жете танысып, әлгілермен тығыз
байланыс жасайды. Сонымен бірге, ол жергілікті жерде шығатын газеттермен (
Окрайна) байланысын нығайтып, әр түрлі тақырыпта мақалалар жариялайды.
Бұл зерттеуші Ташкентте болған тұсында сондағы Ресейден келген әр
түрлі саладағы қызметкерлермен және редакция қызметкерлерімен өзара келісе
отырып, 11 желтоқсанда 1893 жылы Ташкентке келген жаратылыстану,
антропология, этнография салаларына қызығатын адамдарды жинап, жиналыс
өткізіп, Орта Азияның көне мұраларын қосылып іздестіру, жинау, зерттеу
жұмыстарын жүргізу жөнінде өзерінше келісім жасайды. Сондай ұйғарым,
пікірлер нәтижесінде, сол 11 желтоқсан 1893 жылы Ташкентте әуесқой
археологтар үйірмесін ашу жөнінде арнайы шешім қабылданды. Әлгі қоғамдық
ұйым ұсынысын Ресейдің халық ағарту министрі 31 қазан 1895 жылы арнайы
мәселе етіп қарап бекітті.
Орыс археологиясының шығыстағы бөлімінің төрағасы есебінде В.Р. Розен
жаңа үйірмені құрылуымен құттықтап, жедел хат жолдады. В.В. Бартольд сол
топпен үнемі тығыз байланыс жасап, кейде солармен бірлесе жұмыстар атқарды.
Ол Ташкенттегі сол үйірмеге белсене қатысқан Ресейден келген адамдармен
үнемі достық қарым-қатынаста болды. Оның Ташкентке көптеп келуінің сыры
осында жатыр. Бірақ, біздіңше сол үйірменің ағат істері, кемшіліктері де
болды. Олар Орта Азия және Қазақ жерінен тапқан құнды мәдени
ескерткіштердің көбісін Россияға, эрмитражға жөнелтумен болды.
Кейінірек Ресейден келген адамдардың әсерімен көне мәдени
ескерткіштерді жинап Мәскеуге қарай жөнелту немесе көне мұраларға
жанашырлықпен қарамау әрекеті қазақ жерінде де кең өріс алды. Мысалға,
Әулиеата өңірін басқарған (городской и уездной начальник) Василии Андреевич
Каллаур 1888 жылы жазған Әулиеатадағы тас мүсіндер деген мақаласында
Талас бойындағы көне мәдени ескерткіштер жайлы көрген, естігендерін
баяндаған, көптеген ежелгі дәуірден жеткен жәдігерлерді өзінің
қарамағындағы кеңсе, клубтарға жинап қойғанын мәлімдеген.
Ресей империясының тапсырмасымен жауапты қызметте жүрген басшының
ондай іспен айналысуы – Орыс патшасының көпқырлы саясатын мүлтіксіз
орындаудың көрінісі екені сөзсіз. Себебі, Ресейдің әйгілі патшасы Петр
Бірінші (1672-1725) 1682 жылы ресми түрде патша тағына отырғаннан кейін
Россияға бағынышты аймақтардағы көне мәдени мұраларды тауып, игеру жөнінде
арнайы тапсырма берді, содан бастап шет аймақтарда, бодан елдер төңірегінде
көне мәдени ескерткіштерді іздестіру, құндыларын Россияның мұражайларына,
ғылымыи орталықтарына тапсыру қарқынды жүргізілді.
Атап айтқанда, В.А. Каллаур сол жазған мақаласында Талас өңірінен
табылған қымбат жәдігерлер мен тас мүсіндерді уез басқармасы орналасқан
кеңсе ауласына әкеліп қойғанын мақтанышпен баяндап, тағы бірталай тасқа
түсірілген таңбалар, әшекей заттарды Ташкенттегі әуесқой археология
үйірмесіне жібергенін мәлімдейді.
Мұндай еркінсіп, өктемдік жасаудың кезінде шектен шығып кеткенін мына
деректерден байқауға болады. Мәселен, Тараздық мәдениеттанушы, журналист
Қ.Байбосынов пен М. Рысдәулетов Республикалық көлемдегі басылым бетінде
жарияланған мақаласында: Кейбір деректер бойынша тас мүсіндердің басын
сындырып алып, лауазымды адамдарға сыйлық ретінде жіберіп отырған. Ол, ол
ма Шу ауданындағы Төлеби ауылында алғашқы орыс қоныстанушылары бір үйдің
іргесіне 8 тас мүсінді қалап жіберді деген сөз бар. Ертеде Жамбыл жерінен
табылған тас ескерткіштер Ташкент, Санкт-Петербург, Мәскеу асқан,–деп
жазып, Россиядан қызметке келгендердің, қоныс аударғандардың жағымсыз
қылықтарын көрсетіп берді (7). Мұнанда нақтырақ мәлімет келтірсек, Талас
өңіріндегі Ашықтас атты тау жотасынан табылған төрт қырлы таяқшаға
жазылған мәдени ескерткіш бұл кезде Ресейдегі эрмитражда сақтаулы тұр (8.
ХХІХ-б.).
Мына келтірілген мәліметтің айқындылығына толық көз жеткізу үшін
С.Е.Маловтың Ашықтас елді мекенінен (тау жотасы) табылған, руна
белгісімен жазылған ағаш таяқша мемлекеттік эрмитраждарда сақтаулы,–деген
сөзін келтірсек те жетер. Әулиеата қаласының бастығы В.А. Каллаур өзі билік
жүргізіп тұрғанда Талас өзені бойындағы мәдени ескерткіштерді зерттеп, ел,
жермен танысуға Россиядағы өзі танитын лауазымды тұлғаларды шақырғаны
жөнінде де мәліметтер жетерлік. Бұған Қ.Байбосынов пен М. Рысдәулетовтің:
Ол 1894 жылы В.В. Бартольдқа тапқан таңғажайыптары туралы хабарлап, оны
Тараз өңіріне шақырған. Атақты шығыстанушы Әулиеата жеріне келіп,
балбалдарды көріп, таңданған,–деп жазғаны негіз болады (7). В.В.
Бартольдтың Талас бойындағы дәу қойтастарға ойып түсірілген өзіне беймәлім
жазуды көріп, таңданғаны рас шығар. Өйткені, ол көне түркі руна жазуының
сырын, қалай оқылатынын білген жоқ. Бұл тұста көне түркі руна жазуын
оқудың жолын В.Томсен тауып (1893 ж), В.В. Радловқа хабарлаған болатын.
В.В. Бартольд тосыннан кезіккен аяқ жарақатынан жазылғаннан кейін 1894
жылы Орта Азияға саяхат жасауын жалғастыра түсті. Ол қазіргі Тәжікстанның
Ақтепе, Нау, Уратөбе, Шахристан өңірлерінде болып, өзге де өңірлерді
аралады, Шу мен Іле өзендері бойындағы ежелгі ескерткіштерді көрді.
Бұл ғалым Орта Азияға 1893-94 жылдары жасаған сапарын сәтті
атқарылған жұмыстар қатарына қосылмайды деп өзінше тұжырым жасапты.
Өйткені өзі археолог болмаған соң солай ұйғарған шығар. Былайынша алып
қарап, жалпылай қорытындыласа, Ресейден Ташкентке келіп қоныстанғандар Орта
Азия жерін ешқандай жоспар, міндетсіз еркін сайрандаған, ойына келген жерге
барып, түркілер мекендеген аймақ өз биліктеріне тигендей, үстемдік пиғылда
естеріне келген іс-әрекеттер жасаған, мінен, бодан елге үстем елдің
адамдары осылай қыр көрсетіп отырған.
Ол біршама уақыт Россиядағы ғылыми орталықтардан алған тапсырмасы
бойынша археологиялық жұмыстармен айналысты. Бірақ, ол Петербургке қайтып
оралғаннан кейін іссапар қорытындысы бойынша есеп бергенде, нақты айтқанда,
белгілі ғалым Н.И. Веселовский оның экспедициялық жұмысын өте
қанағаттанғысыз деп есептеді. Бұл кемшіліктен В.В. Бартольд өзін ақтап
алуға тырысып, археолог емеспін деп сылтау іздеді және ежелгі қалаларға
аймақ тарихын, тұрғын халық дәстүрін білмей қазба жұмыстарын жүргізу
ешқандай оң нәтиже бермейтінін алға тартты.
Осы сөз етіп отырған ғалымның Қырғыз, Қазақ жеріне жасаған сапары
жөнінде 1898 жылы жазған Жетісу тарихының очеркі атты еңбегі оның сол
бағыттағы есебі болып саналған еді. Тағы айтарымыз, осы ғалым көне түркі
ақшалары жөнінде сөз қозғағанда, кейбір сондай қымбат бұйымдардың мағынасын
ашуға куәгер болғанын білдірген. Мәселен, ол ақша бетіндегі қауіпті
жазуды оқып, өз ойын байқатқан. Сол ақша бетінде кім бұл ақшаны алмаса –
қылмыскер деп жазылған екен. Бұл сол ақшаны алуға жұртты мәжбүр етудің
жолы еді.
1890 жылы В.В. Бартольд приват–доцент деген атаққа ие болды.
Оқытушылық, дәріс оқу жұмысына ол тыңғылықты әзірленетін болған, әсіресе ол
жазба әдебиеттердің сырын ұғып көкейде сақтауға көп уақытын жұмсапты.
Белгілі ғалымдардың пікірінше осы ғалым тума оратор болмаған. Әйтсе де оның
дәрісі терең ойға, нақты деректерге құрылған. Ал В.В. Бартольдтің өз
оқылған дәрістің маңызы, атқаратын қызметі жөнінде: талантты лектор оқыған
дәрістің үлкен тәрбиелік мәні бар, ондай дәріс тыңдаушының ғылымға деген
қызығушылығын оятады және ғылым алдында тұрған міндетті дұрыс түсінуге жол
ашады,–деп жазды (5, 39- б.).
Әйгілі шығыстанушы И.Ю. Крачковский В.В. Бартольдтың табиғи қабілетін
жоғары бағалап: Бартольд айрықша ірі, айрықша әр қырлы дарын. Ол араб
әдебиетін игерумен арнайы айналысты, әсіресе араб поэзиясына зор ынталық
танытты,–деп мәлімдеді (5, 40-б.).
1.3. В.В. Бартольд моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан тарихын
жасады
Академик В.В. Бартольдтің Орта Азияны зерттеудегі дүниеге танылған
құнды еңбегі Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты монографиясы.
Бұл оның магистр, докторлық диссертациясы. Бұл еңбектің лезде жоғары
бағалануы, яғни осы тақырыпта диссертация қорғалып, сол жұмыстың жан-жаққа
шапшаң тарауы – бұл зерттеу еңбектің аса маңыздылығын, уақыт талабына
сәйкестігін және ерекше құндылығын байқатады. Өйткені, Орта Азия тарихы,
мәдениеті, дәстүрі, қабылдаған діні В.В.Бартоьд арнайы зерттегенге дейін
тыңғылықты, тұтастықта сөз болған емес. Ертеректе дамыған елдер
саяхатшылары мен зиялы қауымдары осы үлкен аймақ жайлы анда-санда өз
пікірлерін білдірді.
Бұл еңбектің кезінде жоғары бағалануына тағы бір себеп, жас ғалым
шығыстану факультеті студент кезінде Петербург университетінің атақты
ғалымдары Н.И.Веселовский, В.Р. Розенмен тығыз қарым-қатынаста болды, олар
мұны дарынды шәкірт есебінде санады. Солардың ұсынысы бойынша зерттеу,
диссертациялық тақырыпты таңдай білді. Сондай-ақ, нақты айтқанда,
В.Р.Розеннің көмегімен көптеген шетелдерді аралап, әрбір осы аймаққа ұқсас
елдің тарихы қалай жазылғанын білді. Үлкен өңірдің сыр-сипатын ашудағы әдіс-
тәсілдерді үйренді. Дамыған елдердегі атақты ғалымдардың дәрісін тыңдады.
Олардың зерттеу еңбектеріндегі Орта Азия тарихына ұқсас мәселелерді
ұтқырлықпен пайдаланды.
Осы ғалым Моңғол шапқыншылығы тұсындағы Түркістан атты ауқымды
еңбекті жазбас бұрын Орта Азия аймағын түгел аралап шықты деуге болады. Сол
өңірде жазылған көне жазба мұралармен танысты. Орта Азия аймағынан шыққан
атақты ғұламалардың артында қалдырған жазба мұраларымен танысты. Сол өңір
халықтарының аңыз-әңгімелерімен, ертегілерімен, шежірелерімен молынан
сусындады. Бұған қоса ол моңғолдардың ежелгі шежірелерімен танысты.
Шыңғысханның шыққан тегін зерттеді, сол елдің мәдениеті, дәстүр-салты
жөнінде көптеген материал жинақтады.
Бұл еңбектің Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деп аталуында
да едәуір мән бар. Қысқаша мәлімдесек, Орта Азияны ежелден көне түркілер
мекендеді. Осы өңірдегі Тәжіктер тарихи деректер бойынша өздерін бағзы
заманда, яғни арғы тегін Скиф-сақтан тараған деп атаған. Кейін бұл елді
ирандар жаулап алып, олар сол елдің тілін, дінін қабылдауға мәжбүр болды.
Сондықтан Орта Азия аймағы әуелгі тұста Тұран деп аталды. Кейін сол аймақ
Түркістан деген атауға ие болды. Ресей бұл өңірді өзіне бағындырғаннан
кейін Түркістан деген. Яғни, Түркі елі деген атауды жою үшін бұл
аймақты Орта Азия деп атады.
Ал В.В. Бартольд Түркістан сөзін кең мағынада пайдалануының себебін
де жоғарыда айтылған мәліметтерден іздеу керек. Бұған зерттеуші Б.В.
Луниннің: Имея в виду все большее возрастание численности тюркоязычного
населения Средней Азии, Бартольд, по установившейся историко-географической
традиции, употреблял название Туркестан применительно к значительной
части территории Средней Азии,–деп жазғаны толық дәлел (5, 91-б.).
Шындығында, Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты В.В.
Бартольдтың зерттеу жұмысы тыңғылықты еңбек есебінде оның айналасындағы
елдерге таныла бастады. Сол еңбегімен тікелей сабақтас Шыңғысхан
империясының құрылуы атты бұл ғалымның жұмысы оның 8 сәуір 1896 жылғы
университетте алғашқы байқау есебінде оқыған лекциясы болды. Осы еңбегінде
В.В. Бартольд Шыңғысхан мемлекетінің пайда болу себебін ғылыми негізде
дәлелдеп берді. Бірсыпыра жас ғалымдардың пайымдауы бойынша моңғол
империясының пайда болуы ру мен ру, тайпа мен тайпа арасындағы билік үшін
талас емес, ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасырдың басындағы моңғол
қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық үрдіс деген тұжырымдар жасады.
Шыңғысхан империясының құрылуы деген еңбегінде В.В. Бартольд
Шыңғысхан не был народным вождем в истинном значении этого слова, и
созданный им государственный строй носил строго аристократический
характер,–деп тұжырымдады (6, 253-б.). Ол докторлық диссертациясын
қорғаудан бұрын 1898 жылы Жетісу облыстық статикалық комитеттің баспасынан
жүйеге түсірілген Жетісу тарихының очеркін жазып жария етті. Мұнда осы
өңірдің б.з.б. ІІ ғасырынан (үйсіндер мекендеген кезді қамтыған) б.д. ХІІІ
ғасырдың екінші жартысына дейінгі (Жоңғар оқиғасы) аралықты қамтып,
тиянақты еңбек жасады. Бұл оның Орта Азияны әр облыс, аймақ бойынша өз
алдына жеке-жеке зерттеу жасауының басы еді.
Осы ғалымның Жетісу тарихының очеркі атты еңбегі оның Орта Азияға
1893-1894 жылдары жасаған сапарында жинақтаған мәліметтерінің нәтижесі
деуге келеді. Бұл бастамасын жалғастырып В.В. Бартольд Қырғыз, Түрікмен
және Түркістан аймағы жайлы маңызды еңбектер жариялады. Солардың ішінде осы
ғалымның Жетісу тарихының очеркі және Орта Азиядағы түрік халықтары
жайлы шолу атты еңбектері оның болашақ жазатын монографиялық жұмысының
басы еді. В.В. Бартольдтың Түркістан өлкесіне тікелей қатысты ағылшынның
шығыстанушысы Стэнли Лэн-Пуляның Мұсылман династиясы атты еңбегін орыс
тіліне аударуы елеулі жетістік болып саналды. Жоғарыда аталған тәржіма
жұмыс В.В. Бартольд аудармасы арқылы Ресей ғалымдарына кеңінен тарады.
Кейін ағылшын ғалымының сол еңбегі Орта Азиядағы дін ағымын танудағы
салихалы мұра есебінде дүниенің көптеген елдеріне жол тартты.
В.В. Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
кезінде классикалық еңбек саналған жұмысының қыр-сырын аша түсу үшін бұл
монография жайлы кеңірек сөз қозғайық. Осы ғалым мына бір еңбегімен бірнеше
дәреже, атақ, марапатқа ие болды, екі-үш ғылыми мекемелерге жетекшілік
жасауына жол ашты. Шындығында, В.В.Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы
дәуіріндегі Түркістан деген еңбегі оның Шығыс тарихы магистрі дәрежесін
алу үшін жазылған диссертациясы еді.
Бұл ғалым осы диссертациясын 19 қарашада (2 желтоқсан) 1900 жылы
Петербург университетінің шығыс тілдері факультетінің мәжілісінде қорғады.
Сол тұста оның диссертациялық жұмысының негізгі мәтіні баспадан шыққан
болатын. Ғалымның диссертациясының бірінші бөлімі 1898 жылы жарық көрді.
Екінші Исследование деген бөлімі 1900 жылы жарияланды. Диссертацияның
Мәтін деп аталатын бірінші бөлімі, негізінен араб, парсы шығармаларынан
алынған диссертацияға қатысты мәліметтердің ғылыми тұрғыда талданып
көрсетілуі еді. Сол бөлімде моңғолдардың Түркістан өңіріне шапқыншылығы
жинақталып беріліп, ғылыми сараптаулар жасалған болатын. Осы еңбектегі
жинақталған мәліметтерге сүйене отырып моңғолдардың Түркістан жеріне
шапқыншылығының сыр-сипатын әрі қарай дамыта зерттеуге мүмкіндік жасалынған
болатын.
Диссертацияның екінші бөліміне тоқталатын болсақ, мұнда автордың
теориялық тұрғыда өз талдауы, зерттеуі мәлімденген. В.В. Бартольд осы
бөлімде Түркістан өңірінің моңғол шапқыншылығына дейінгі тарихын кеңірек
ашуға барған, түркілер мекендеген аймақтың дамуы, кенжелеген тұстарына
талдау жасалынады. Соған жалғастыра бұл елдерді моңғолдардың қалай жаулап
алғанына ғылыми тұрғыда зерттеу жүргізіледі. Осылай, Орта Азияға
моңғолдардың шапқыншылығы жайлы оқиғаның мазмұны диссертацияда 1227 жылға
дейін, яғни Шыңғысханның қайтыс болған кезіне барып тіреледі. Түркістан
өлкесіне моңғолдардың жорығы жайлы зерттеу мұнымен шектелмейді. В.В.
Бартольд сол күрделі мәселені әрі жалғастырып, одан кейінгі оқиғаны Шағатай
мемлекетінің тарихымен ұштастырып, мұны жеке зерттеу етіп қарастыруды
мақсат еткен.
Осы зерттеушінің Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
көлемді еңбегінде оның сонау студент кезінде мақсат еткен, нақтылап
айтқанда, Орта Азия жайлы қатаң тәртіпке түсірілген ғылыми еңбек жазуды
көздеген ниеті жүзеге асқан. Осылай ол түркілер мекендеген аймақтың тарихын
алғашқылардың бірі ретінде тұтастай жүйелеп, шынайылықпен жасап берді.
Мына көлемді еңбектің нәтижесі кезінде орынды бағаланды. Өзінің тірі
кезінде В.В. Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
еңбегінің 25 жылдығы ғалымдар тарапынан аталып өтті. Атақты ғалымның мына
маңызды еңбегі жайлы замандастар, достары: Что он заложил этим капитальным
трудом прочный фундамент строго научного, основанного на первоисточниках,
изучение Средней Азии,–деп жазды (9, 5-б.).
Автор осы зерттеу еңбегінде сол жұмысты жасауда Түркістан тарихына
орай қажетті деректер, тарихи материалдар алған орындарды атап көрсетеді.
Солардың ішінде арабтың жазушы, тарихшы және географтары, түрік және моңғол
тайпалары тарихы жөнінде Батыс Еуропаның шығыстанушы ғалымдарының жинаған
деректерін пайдаланғанын еске салып өтеді. Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі
Түркістан деген еңбектің екінші және үшінші тарауында В.В. Бартольд
арабтар жаулап алған тұстағы Мавераннахр болмысын, сол аймақтың Тахаридтер,
Саманид, Саффарид, Караханид, Газневид, Сельжук, Қарақытай, Хорезмшахтар
басқыншылық, билік жасаған тұсындағы тарихи-әлеуметтік жағдайын қоса қамтып
көрсетеді.
Сол еңбектің төртінші тарауына жататын Шыңғысхан империясының тарихы
және оның Түркістанды жаулап алуы жайлы очерк деген еңбегінде Шыңғысханның
керемет сабырлы, кеңпейілділігін, ауқымды ұйымдастырушылық қабілетін, жеке
мінез-құлқын ашып көрсетіп береді. Осы ғалымның еңбегін, өмірбаянын
зерттеушілердің дәлелдеуі бойынша, В.В. Бартольд әуелде Түркістан өлкесіне
моңғол шапқыншылық жасағаннан кейінгі тарихи жағдайды зерттеумен шектелмек
болған. Кейін Түркістан өлкесіне моңғол жорығы жайлы мол материал, дерек
көздерін, көне жазбаларды көптеп жинаған соң кең ауқымда зерттеу жасауды
нысана еткен.
Сонымен, В.В. Бартольдтың Орта Азия тарихы–түркілер ежелден мекендеген
аймақ жайлы жазған диссертациялық жұмысына сол кез ғалымдары жоғары қолдау
білдірді. Оған Б.В. Луниннің: Защита Бартольдом диссертации на тему
Туркестан в эпоху монгольского нашествия прошла блестательно и соискателю
вместа степени магистра была присуждена степень доктора,–деп жазғаны дәлел
болады (5, 51-б.).
Диссертация қорғарда В.В. Бартольдтің ресми оппоненттері болған
Н.И.Веселовский мен В.В. Жуковский, В.Р. Розендер оның Моңғол
шапқыншылығы тұсындағы Түркістан атты еңбегін жоғары деңгейде зерттеу
жасалынған диссертациялық жұмыс деп бағалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемге танылған тұлға
ТҮРКІ ДҮНИЕСІН ЗЕРТТЕП ДАҢҚЫ ШЫҚТЫ
Академик В.В. Бартольдтің шығармашылық жолы,
азаматтық келбеті
Тоқболат Еңсегенұлы
Әлемге танылған тұлға
ТҮРКІ ДҮНИЕСІН
ЗЕРТТЕП ДАҢҚЫ ШЫҚТЫ
Академик В.В. Бартольдтің
шығармашылық жолы, азаматтық келбеті
Бартольдтану
Тоғанай Т
Алматы
2014
УДК 821.512.122.0
ББК 83.3 (5 Каз)
Е.59
Түркі тектес халықтардың бәріне ортақ бұл ғылыми еңбек Қ.А.Ясауи
атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалды
Бұл ғылыми зерттеу жұмысы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетіндегі Түрік тілі мен әдебиеті кафедрасының кеңейтілген
мәжілісінде талқыланып, оқу құралы есебінде ұсынуға болатын еңбек деп
табылып, баспаға ұсынуға қаулы шығарды (28. 02. 2014 ж.).
Осы зерттеу жұмысы Қызылорда Болашақ университетінің Қазақстан
тарихы кафедра мәжілісінде талқыланып (03. 03. 2014 ж.), толық аяқталған
жұмыс деп есептеліп, баспадан жеке кітап етіп шығаруға қаулы қабылданды
Пікір жазғандар: Х.М.Тұрсын − тарих ғылымдарының докторы
Қ. Атлансой − РҺD философия ғылымдарының
докторы
С. Тоқболат − тарих ғылымдарының
кандидаты
Е.59 Еңсегенұлы Тоқболат.
Түркі дүниесін зерттеп даңқы шықты (Академик В.В. Бартольдтің
шығармашылық
жолы, азаматтық келбеті). Оқу құралы. Алматы: Тоғанай Т.2014.
92 бет.
ISBN
Ғалым болудың, ұстаз, азамат, шыншыл, адал, еңбекшіл, мейірімді,
қарапайым, өмірге ғашық, артында тозбайтын мұра, өшпейтін із қалдырудың
үлгісін академик В.В. Бартольдтан үйренуге, соған қарап бой түзеуге болады.
Сонымен қоса, ол бізге ерекше қымбат тұлға, оған мәңгі қарыздармыз. Бұл
ғұлама ешкім арнайы сөз қозғамаған Орта Азияны ежелден мекендеген түрік
тектес халықтардың көне тарихын, мәдениетін, дінін, дәстүрін, рухани жазба
мұраларын сала-сала бойынша зерттеп, артында аса құнды дүниелер қалдырды.
Академик В.В. Бартольд әлемінің терең қыр-сырын, ашылмаған құпиясын,
ерекше дара келбетін осы еңбекті оқып, танысуына болады.
УДК 821. 512. 122. 0
ББК 83. 3 (5 Қаз)
©Еңсегенұлы Т., 2014
© Тоғанай Т, 2014
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын...
Абай
Құнанбайұлы
АЛҒЫ СӨЗ
Тұран, Түркістан, Орта Азия десе аяулы әке мен анаңды сағынғандай,
жапырақ-жүрек елжіреп кетеді, оған қоса, дүниенің үштен біріндей көрінген
шетсіз де шексіз кең көсілген даланы жаудан қорғаған көне түрік бабалардың
айбынды келбеті, қайсар мінезі, олардың дұшпанын айқайлай қуғандағы ат
дүбірі естіледі. Қазіргі Орта Азия – аталарымыз ежелден құтты мекен еткен,
түрік елі жайлаған жер. Соған сәйкес, осы ұлан-ғайыр аймақтың ертедегі
тарихын, мәдениетін, жазуын, дәстүр-салтын, көшпелі тұрмысын тұтастыра
зерттеп, тозбастай мұра жасаған академик В.В. Бартольд Орта Азияны –
Түркістан деп атап, жазған еңбектерінде солай қолданыпты, шындығында
солай ғой.
Көне түркілер бағзы заманнан жайлаған Орта Азия бар құпиясын ішіне
бүгіп, қатқақсыраған кәрі құрлық болса, оның ұзақ-ұзақ тарихы да арнайы
зерттеуді шөліркей тілеп тұр. Біз бабалар тарихын зерттеуге келгенде қолы
шолақ баладай кібіртіктеп қаламыз. Басқасын айтпағанда, әлге дейін
өзіміздің де, түрік тектес халықтардың да рухани байлықтарын тұтастай,
тиянақты етіп жасағанымыз жоқ. Сол маңызды істі біліктілікпен қолға алып
жасасақ, алға озып, абырой артып, келешек ұрпақ алдында ұялмас едік қой.
Осы еңбекті жазудағы мақсат – академик В.В. Бартольдтің түрік елін,
оның жайлаған жерін, тарихын, мәдениетін, дәстүр-салтын, дінін, көшпелі
тұрмысын, көне жазба мұраларын сала-сала бойынша зерттеп жасаған құнды
еңбектерінің сыр-сипатын ашып, оқырманға ұсыну көзделді.
Академик В.В. Бартольд көне түріктер мекендеген Орта Азияның моңғол
шапқыншылығына дейінгі, моңғол шапқыншылығы тұсындағы және одан кейінгі
тарихын жалғастыра зерттеп, әлем шығыстанушыларын өзіне жалт қаратқызған,
мәңгі тозбайтын монографиялық еңбек жасады. Осы көне тарихымыздың үлкен
дәуірін қозғаған еңбекке мүмкіндігінше кеңірек талдау жасап, бүгінгі
ұрпаққа жеткізу басты мақсаттың бірі. Соған сәйкес, бұл жұмысымыз бағзы
заманғы бабаларымыздың белгісіз тарихын білуге жол ашатын қажетті зерттеу
жұмыс болары анық.
Бұл ғалымның ХІІ ғасырға дейінгі Орта Азия, Қарақытай және
Хорезмшах, Шыңғысхан және моңғолдар, Түркістан моңғолдар билігінде,
Саманид тұсындағы Түркістан және араб шапқыншылығы, Түрікмен халқы
тарихының очеркі, Салжұқ империясы құрылғанға дейінгі оғыздар
(түрікмендер), Ирандықтар және түріктер өзге де маңызды еңбектерін
бүгінгі оқырманға таныстыру да алға қойылған талаптың негізгісі.
Сондай-ақ, В.В.Бартольдтің Түркістан мәдениетінің тарихы атты әйгілі
еңбегінде түріктердің моңғол дәуіріне дейінгі, түріктердің ислам дәуірі
кезіндегі тарихы, тұрғын халықтың тұрмыс-салты, ислам дінін енгізу жолдары
шынайылықпен көрсетіледі. Осы аталған тың тақырыпқа жазылған еңбектер көне
түріктердің әлі сыры ашылмаған тарихын, мәдениетін, дәстүрін тереңірек
білуге, арнайы еңбек етіп жазуға жол ашатын таптырмас құрал, бұл мәселе де
назарда ұсталады.
Атақты ғалымның өскен ортасы, білімге құштарлығы, көздеген мақсатқа
жетудегі еңбекшілдігі, оның ғылыми зерттеу жұмысындағы өзіндік ерекшелігі,
В.В. Бартольдтің шыншылдығы, жалғандықты білмейтін азаматтық келбеті және
ұстаздық қабілеті, шәкірт тәрбиелеудегі ұстанымы, студент алдында дәріс
оқуда қолданатын ұтқырлық тәсілдері бәріміз үшін аса қажет үлгі. Сондықтан
бұл еңбекте осы мәселелердің сырын ашып көрсету маңызды мақсаттардың
қатарына жатады.
Осы нысана етілген мақсаттарды жүзеге асыруда әуелі әлемге танылған
академик В.В. Бартольдтің өмір жолына қысқаша шолу жасалынады. Болашақ
ғалым жетінші сыныпта оқып жүріп-ақ моңғол тарихы жөнінде конспект жазыпты.
Ол 1887 жылы Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне түскеннен
кейін, өзінің ғылымға құштарлығын байқатып Орта Азиядағы христиандық
туралы деген шығармасы үшін факультеттің күміс медалына ие болған. Сол
университетті бітірер кезде көне түркілердің әйгілі Қорқыт ата кітабының
Дрездендік нұсқасын тауып алып, соның төрт бөлігін аударып, қалған 12 жырды
түгел көшіріп алады. Кейін сол даналық шығарманы тұңғыш рет түгел аударып
шығып, Қорқыт даңқын дүниеге таратты.
Оның студент кезінде-ақ сондай зор қабілетімен көрінуінің себебі неде?
Оған ең бірінші отбасының тәрбиесі әсер еткен болар. Себебі, әкесі
баласының бойындағы ғылымға деген ынталықты байқап, қолдау білдірген.
Екіншіден, В.В. Бартольд университетке түсісімен сондағы атақты ғалымдар
Н.И. Веселовский, В.А. Жуковский, В.Р. Розендердің көзіне түсіп, солардың
қамқорлығына ілікті. Мына аталған ғалым–тәлімгерлерінің ақыл-кеңесімен
Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деген тақырыпта зерттеу жасап,
сол еңбегімен магистр, ғылым докторы дәрежесіне ие болды.
В.В. Бартольд осы диссертациясында Орта Азияны мекендеген
халықтардың тарихын және моңғол шапқыншылығын тереңдете зерттеп, бұрын
арнайы сөз болмаған Орта Азия халықтарының тарихын, мәдениетін, дәстүр-
салтын, сол аймақтың географиялық құрылысын, күнкөріс кәсібін, хандар мен
сұлтандар арасындағы билік үшін таластың құпия сырларын нақты деректерге
сүйене отырып ашып берді. Зерттеушінің бұл еңбегінің құндылығы сонша, сол
диссертация негізінде жазылған жұмыс сол тұста бірнеше тілдерге аударылды.
Ресейдің ғылым орталығы аталған еңбектің 25 жылдығын атап өтті. Мына біз
жазған еңбекте В.В. Бартольдтің Моңғол шапқыншылығы дәуірінденгі
Түркістан атты еңбекті жазудағы мақсат, оны көтермелеп дәріптеудегі ішкі
есеп түгел айқын көрсетіліп, талдау жасалынды.
Бұл ғалымның даңқын дүниеге таратқан екінші құнды дүние – түркілердің
әйгілі Қорқыт ата кітабы. Жоғарыда білдіргендей, осы даналық мұра В.В.
Бартольдтің тұтастай алып аударуымен жалпақ дүниеге жайылды. Әрине, бұл
ғалымға дейін Қорқыт ата кітабын тұңғыш рет 1815 жылы неміс ориенталисі
Г.Ф. Диц бұл эпостың бір тарауына аударма жасаған болатын. Осы зерттеуші
Константинополда елші болып жүргенде баба мұрасының мәтінін сол қалада
жария етеді. Біз В.В. Бартольдтің Қорқыт ата кітабын тауып, аударып,
зерттеудегі ұшан-теңіз еңбегіне кеңірек тоқталып, лайықты бағасын бердік.
Шын мәнінде, оның Қорқыт жайлы аңыздарға талдау жасауы, Қорқыт және
Қорқыт туралы тағы мәлімет атты зерттеу мақалалары сол мұраның қыр-сырын
шынайылықпен тануға зор ықпал етті. Біз жазған жұмыста В.В. Бартольд
зерттеуін басшылыққа ала отырып Қорқыт ата кітабына және дана баба жайлы
аңыз әңгімелерге тереңдете талдау жасауға бардық, бұл біздің парызымыз.
В.В. Бартольд университетті бітіргеннен кейін 1893-1894 жылдары Орта
Азияға алғашқы сапарын бастайды. Ол әуелгі кездері археологиялық
жұмыстармен де айналысады. Оның ежелгі Самархан, Афиясаб шаһарларына
зерттеу жасауы соған дәлел болады. Сол сапарында ол қазақ елінің бірнеше
аймағында болады. Бұған оның Шымкенттен Әулиеатаға дейін, Талас
жағасы, Таластан Шу және Шу даласына сапар, Іле өлкесі, Бибі ханым
мешіті деген еңбектері негіз. Бұл зерттеулерінде ол көне мәдени
ескерткіштер жайлы сөз қозғайды.
Оның Орта Азиядағы түрік халықтарының тарихы жайлы он екі лекция
деген зәру мәселелерді қозғаған он екі бөлімнен тұратын еңбектері В.В.
Бартольдтің артында қалдырған мәңгі жасайтын құнды мұраларының қатарына
жатады. Бұл ғалым 1892 жылдан өмірінің соңына дейін 350-ге жуық зерттеу
мақала жариялапты. В.В. Бартольдтің Ұлықбек және оның дәуірі деген
монографиясының өзі арнайы сөз етуді тілеп тұр. Дара тұлғаның әр салада
жазған зерттеу еңбектерін және ірі ғалымдардың шығарған кітаптарына
арналған рецензияларын санап шығудың өзі оңай емес. Осы академиктің жазған
зерттеу жұмыстарын арнайы талдап, сөз етуде бір-екі адамның шамасы
жетпейді. Бұл бастама алда әрі қарай жалғасын табады.
Қысқасы, академик В.В. Бартольд ұлы Абай айтқандай, Адам деген атқа
лайық өмір сүру үшін табиғат сыйлаған зор қабілетпен тынымсыз еңбек етіп,
үнемі ізденіс үстінде жүріп, артында тозбас мұра қалдырды.
1. ҒЫЛЫМНЫҢ ТЕРЕҢІНЕН ІНЖУ ТЕРГЕН
1.1. В.В. Бартольдтің ой-өрісінің қалыптасуына орта ықпалы
Өтпелі уақыт өктемділігіне мұқалмайтын, заман таңдамайтын, ешқашан
тозбайтын мәңгілік мұралар оңайлықпен жасалмайды. Ондай дүниелерді өмірге
әкелген адамдар терең ойдың шексіз азабына, бейнеттің таусылмайтын тозағына
шыдап жүріп, барша жұртқа тіршілікте кәдесіне жарайтын, жанына қуат
беретін, зердесін ашатын асыл қазына сыйлайды. Ертеректе әкеміз Құс көп,
бірақ қыран аз дейтін. Сондай-ақ, тегі мықты, табиғат дара жаратқан
кісілер аяғының астына үңіліп, қарнын сипап масаттанбайды, алыс-алысқа
қарап, дүниедегі тіршілік тынысын ақылға салып таразылап, адамзаттың
тағдырына жан ашырлықпен қарап, толғанысқа түседі. Осындайда Қытай
кемеңгері, Дао философиясын жасаған Лао-Цзының: Аса ізгі адам суға
ұқсайды. Су күллі жанға пайда келтіреді және (олармен) күреске
түспейді,–деген сөзі еске түседі (1, 90-б.).
Әлгіндей, әлемге танылған азаматтардың ішінде, өзімше, біздің
жанымызға жақындау тұтатын үш шығыстанушы ғұламаны айрықша атауға болады.
Олар әйгілі ғалымдар: Л.Н. Гумилев пен В.Томсен және академик В.В.
Бартольд. Қысқа мәлімет білдірсек, Вильгельм Людвиг Петер Томсен Орхон,
Енисей, Талас бойындағы шамамен 500-ден астам биік қабырға тастарға
түсірілген руна жазуын қалай оқудың құпиясын тұңғыш рет ашып беріп, бұл
тасқа түсірілген алфавит көне түркі руна жазуы екенін бүкіл әлемге жария
етті. Осы дүниені таңдандырған ғылыми жаңалық жайлы академик В.В.Бартольд:
25 ноября 1893 г. в самый тревожный день своей мирной жизни, как говорит
Брондаль,–деп жазды (2, 757-б.). Осылай, В. Томсен Батыс Еуропа ғалымдары
О.Шпенглер, Н.Даниловский және А. Тойнбилердің Орта Азия халықтары
варварлық сатыдан шыға алмады, көшпелілер адамзаттың арамтамағы (Виолле
ле-Дюк) деген сәуегейлік болжамдарын жоққа шығарды (3,5-б.).
Сондай-ақ, Дания ғалымы В.Томсен Батыс Еуропа саяхатшылары А.Фон Лекок
пен негізі мажарстандық Аурел Стейн Турфан аймағынан көне түркі руна
алфавитімен қағазға түсірілген оншақты парақ қолжазбалар мен 65 жырдан
құралған Ырық бітіг атты өлеңдер жинағын тауып В.Томсенге өтініш жасап
жіберген еді. Ол сол мол жазбалар мен жыр жинағы түркі мұрасы екенін
айғақтап, алғашқы болып аударма жасап, жария етті. Бұл еңбегі үшін оған
біздің жерімізде арнайы тас мүсін орнатса артық болмас еді. Шын мәнінде,
түркілердің төл жазуы, әдебиеті, мәдениеті ежелден қалыптасқандығын
дәлелдеп, рухымызды көтеруге үлес қосқан Вильгельм Томсен ой, санамда
өзіммен бірге жасап келеді.
Кезінде даңқы жер жарған екі алыптың (Н. Гумилев пен А. Ахматова)
баласы Лев Гумилев Еуразия құрлығын мекендеп көне түріктердің ең алғаш
тайпа болып қалыптасып, түркі қағанатын–империясын орнату аралығындағы,
яғни ежелгі Скиф-сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы тайпаларының бірігіп күшейіп,
мемлекет болғанын тұтас қамтып, ислам діні орнағанға дейінгі ұзақ кезеңді
түгел қамтып зерттеп берді. Мұндай бірнеше монографиялық жұмыстан тұратын,
түркі дүниесінің айбынды болмысын танытатын, бабалардан қалған ұлттық
мұрамызды айғақтайтын құны зор еңбектерді жазған Л.Н. Гумилев алдында да
қарыздармыз.
Ал академик В.В. Бартольд өзіне дейін әр бағытта мақалалар ғана
жазылып, арнайы зерттелінбеген, түркілер ежелден мекендеген. Орта Азияны
Моңғол шапқыншылығына дейін, Моңғол шапқыншылығы тұсында және Моңғол
шапқыншылығынан кейін деп әр кезеңді жеке-жеке алып, жұмбақ сырын ғылыми
негізде ашып, әсте тозбайтын құнды еңбек жасап, біздің бабаларымыздың
ғасырлар бойы жасаған тарихын, мәдениетін, дінін, әдебиетін алдымызға жайып
салды. Бұған оның шығармаларын құрастырып, алғы сөз жазған редакция
алқасының: В мировой науке трудно найти другого такого ученого, который
сделал бы так много для изучения одной страны, по существу создав ее
историю, для чего обычно требовалась работа ряда поколении
исследователей,–деген тұжырымы дәлел бола алады (4, 6-б.).
Жанымызға жақын тартқан сол үш тұлғаның әрқайсысы жөнінде алда көлемді
жұмыстар жазылады. Соған орай, әуелі академик Василий Владимирович Бартольд
жайлы ойды әрі қарай жалғастырайық.
Бұл ғалымның артында қалдырған мол мұрасын парақтап шыққаннан кейін
көз алдыңа табиғат ерекше дарынды етіп жаратқан, сирек кездесетін аса ірі
ғалым елестейді. Басқасын ескермегенде, В.В. Бартольдтің ғылым жолына түсуі
халық ертегісіндегі адамды таңғалдыратын ғажайып кейіпкерлерге
ұқсаңқырайды. Мысалға, ол жетінші сыныпта оқып жүріп моңғол халқының
тарихын зерттеумен айналысады. Оған Б.В. Луниннің В личном архиве В.В.
Бартольда (в 1886 г– ученика ҮІІ класса гимназии конспект по истории
монголов. Этот факт подверждается указанием С.Ф. Ольденбурга, что Бартольд
готовил себя к научной работе со школьной скамьи,–деп жазғаны дәлел (5, 9-
б.).
Ал В.В. Бартольд шығармалары жинақталған еңбекте: Уже в университете
В.В.Бартольд был удостоен факультетом серебряной медали за сочинение О
христианстве в Средней Азии,–деп мәлімдеген (4, 15-б.). Тағы бір
таңқаларлығы В.В.Бартольд студент кезінде Қорқыт ата кітабындағы 1,2,3,5
бөлімдердегі жыр-баянды қара сөзбен аударып, жария етеді (6, 475-б.).
Мұнан да бетер ерекшелігі – В.В. Бартольд университетті бітірісімен
тұңғыш рет Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деген тақырыпта
зерттеу жасап, осы аса құнды еңбегімен әлем ғалымдарын таңдандырды. Бұл
пікірімізді И.Петрушевскийдің: Классический труд великого русского и
советского историка–медиевиста В.В.Бартольда Туркестан в эпоху
монгольского нашествия бесспорно является ценнейшим вкладом в
историографию восточного средневековья,–деген тұжырымы нақтылай түседі (4,
23-б.). Айта берсе оның осындай таңданарлық ғылыми жетістіктері жетерлік.
Ойлап қараса, Тау тауды көреді, төменгі нені көреді дегендей,
академик В.В.Бартольд әп дегеннен түркілердің әйгілі эпостық шығармасы
Қорқыт ата кітабы мен Орта Азияны мекендеген түркілердің орта ғасырлық
тарихын тұтастай алып зерттеп құнды еңбек жария етіп еді, ер түріктердің
даналық мұрасы мен сыры ашылмаған ғажап тарихы В.В.Бартольдтің даңқын
дүниеге таратып жіберді. Ендеше оның алысты болжап, тереңнен қозғап, ой
түйетін алғыр қабілетінің сырын ұғу үшін В.В.Бартольдтің өмір жолына,
тәлім, білім, тәрбие алған ортасына зер салу қажет-ақ. Әуелгі сөз бұл
ғалымның отбасы, бозбала шағы, студенттік кездегі өмірге көзқарасы
төңірегінде болады.
Василий Владимирович Бартольд 3 (15) желтоқсан 1869 жылы С.–Петербург
қаласында аса ауқатты, ақсүйек отбасында дүниеге келген. Бұл тәрбиелі,
баршылық тұрмыс жас жігіттің аумалы-төкпелі заман кезінде де қысылмай өмір
сүріп, қалаған мақсатына еркін ұмтылуына кең жол ашты. Осы ойымызды В.В.
Бартольдтің көп томдық шығармалар жинағын құрастырушылар алқасының мүшесі
И.Петрушевскийдің: ... в семье обрусевших немцов; предки отца пройсходили
из Прибалтики; прадед матери, лютеранский пастор, переселился в Россию из
Гамбурга; отец В.В. Бартольда был биржевым маклером,–деп білдірген сөзі
бекемдей түседі (4, 14-б.). Мына мәліметке қарап, заманына қарай, отбасына
орай жас ұрпақ қалыптасатынын білуге болады.
Мұндайда бізге ілгері дамыған елдің ежелгі іргесіне де үңіле қарау
керек сияқты. Бұлай айтуымызға тағы да сол еңбектегі: Но в детские к
юношеские годы материальный достаток семьй дал возможность В.В. Бартольду
получить разностороннее гуманитарные образование, в частности хорошо
изучать древние классические и основные западноевропейские языки, а затем
избрать для себя специальность, к которой его влекло со школьной
семьи,–историю,–деген дерек итермеледі.
Ал біздің қандас ағайындардың бірталайы баласы жалпы білім беретін
мектепті бітіргеннен кейін де қатардан қалмас үшін қабілеті болмаса да
жоғары оқу орнына әупіріммен түсіреді, мақтангершілік емес пе бұл? Жоғарыда
білдіргендей, В.В.Бартольд 7-сыныпта оқып жүріп Моңғол тарихынан конспекті
жасап қойған ғой. Демек, В.В.Бартольдтің болашақ мақсаты оның балауса
шағында толық айқындалған. Біз ше?
Қандас ағайындарымыздың көбіне той тойлау емес, ой ойлауы қажет
сияқты. Сонда ғана тарихымыз, мәдениетіміз, ғылымымыз жоғалмай, кең
байлықты өзіміз игереміз. Олай болса, В.В.Бартольдтің өмір жолын үлгі
тұтуға жарайды екен. Ақиқатында, әрбір ұрпақтың өзіндік мінезі, өзіндік
бейімділігі болады, табиғат солай жаратады. Оны қалай табады? Бәрімізге
сөзден – іске көшу керек.
Осы орайда сол ғалымның әлемге танылуының алғашқы нышанын тапқан
сияқтымыз. Ата-анасы және мектеп бұл баланы қабілетіне қарай бағыт-бағдар
бергені байқалып тұр.
Расында солай жасалған. В.В.Бартольдтің бойындағы ерекшелік, жақсы
қасиетттерді оның отбасы дәл тауып, қолдау білдірген. Бұған Б.В. Луниннің:
Из воспоминаний Бартольда явствует, что его интерес к истории находил
поддержку в кругу семьи. Отец заметив во мне по первым детским наивным
опытом некоторый талант историка, он вполне поддерживая мои стремления и
говорил мне, что маловыгодное в материальном отношении поприще ученого дает
нравственное удовлетворение, вполне заменяющее материальные выгоды. В
связи с этим понятно и закономерное желание Бартольда получить высшее
историческое образование,–деген пікірі толық дәлел (5, 10-б.).
В.В. Бартольд 1887 жылы сегізінші С.–Петербург гимназиясын алтын
медальмен бітірді. Осы тұста ол көне антикалық тарихты немесе Таяу және
Орта Шығыс елдерінің тарихының қайсысын таңдарын білмей біраз толқу үстінде
жүрді. Ақыры В.В.Бартольд соңғы мамандықты таңдап, 1987 жылдың күзінде ол
С.–Петербург университетіндегі шығыс тілдері факультетінің араб-парсы-түрік-
татар бойынша мамандық беретін бөлімге түсті. Ол университет қабырғасында
алғашқы кезден бастап сол тұстағы атақты шығыстанушы: Н.И. Веселовский,
В.А. Жуковский, К.П. Патканов, В.Д. Смирнов, В.Р.Розен және басқа ірі
ғалымдардың дәрісін тыңдап, білімге деген құштарлығы арта түсті.
Болашақ ғалым өз бетінше көп ізденіп, грек, латын, француз, парсы,
серия, түрік және басқа елдердің мәдениеті, тарихы, дәстүр-салтымен
таныстыратын кітаптарды көптеп парақтады. Әлемдік рухани мұраларды мейірі
қана оқыды. Оған Б.В. Луниннің: Он был знаком с произведениями Асцелина,
Сократа, Страбона, интересовался описаниями путешествии Сюань-Цаня, Плано
Карпини, Марко Поло,–деп жазғаны негіз (5, 11-б.).
Университетте оқып жүргенде В.В. Бартольд жақын және Орта шығыс
елдерінің ортағасырлық тарихына айрықша қызығушылық танытты. Сол мақсатын
нәтижелі жүзеге асыру үшін терең біліммен бірге біраз елдердің тілін,
дәстүрін, нанымын білу қажет екенін айқын аңғарды. Соған орай ол шығыс
тілдері факультетінде сабақ беретін ғалымдардың бойындағы білімінен молынан
сусындауға аса зор ынтызарлық білдірді. Бұл бағытта оған профессор Н.И.
Веселовский ғалым-тәлімгер болып елеулі қамқорлық жасады. Сондай-ақ, В.Р.
Розен В.В. Бартольдтің алғырлық, дарындылық болмысын байқап, оған қолынан
келгенше терең білім, озық тәжірибелерді үйретуге күш салды.
Ол студент кезінде ғылымда бұрын сөз болмаған мәселелерді көтеріп,
өмірге соны жаңалықтарды енгізуге күш салды. Әсіресе түріктер мекендеген
Орта Азия тарихын, мәдениетін, дәстүрін және дінтанудағы зәру мәселелерді
көтеруге ынта білдіріп, ізденіс үстінде жүрді. Соның нәтижесінде түркі елі
мекендеген кең аймақтағы әр түрлі наным, діндердің таралуы, өміршеңдігі
жайлы бұрын айтылмаған тың мәселелерді жұртшылық назарына ұсынды. Ол
түркілер қоныс тепкен аймақтағы христиан дінінің өріс алу бағытын
шынайылықпен ашып берді. Оған И. Петрушевскийдің: В.В.Бартольд был
удостоен факультетом серебрянной медали за сочинение О христианстве в
Средней Азии,–деп жазғаны дәлел (4, 15-б.).
1.2. В.В. Бартольдтің ғылымдағы алғашқы адымы
Университетті бітіргеннен кейін атақты ғалым Н.И.Веселовскиймен ғылыми
орталықтарда, сондай саладағы мекемелерде және біршама уақыттан соң
университетте онымен бірге жұмыс атқаруына тура келді. Білікті ғалым өзінің
шәкірті В.В.Бартольдтың ғылымның қандай саласына икемі бар екенін
аңғарымпаздықпен байқап, үнемі оған бағыт-бағдар беруден жалықпады.
В.В. Бартольдтың түркітанушы, шын мәніндегі білікті ғалым болып
қалыптасуына әйгілі шығыстанушы, араб тілінің маманы, өзінің шыққан тегі
француз болса да Ресей ғылымын әлемдік биікке көтеруге жан-тәнімен беріліп,
зор үлес қосқан, жас таланттың ғылымдағы тәлімгері Виктор Романович
Розеннің еңбегі айрықша жоғары. Ол шығыстану мәселесін ең жоғары дәрежеге
көтеру үшін білікті мамандар даярлауға айрықша назар бөлді. Осы саланың
мәртебесін көтеруге өз еңбегімен нақты үлес қосты. Шығыс бөлімшесінің
Записки деген журналын шығаруға ең бірінші бастаушы болды.
Орыс археологиялық қоғамының шығыс бөлімшесін қалыптастыруға В.Р.
Розен елеулі еңбек сіңірді. Соның нәтижесінде ол 27 ақпан 1858 жылы сол
қоғамның жетекшісі қызметін абыроймен атқарды. 1893-жылдан 1902 жылдар
аралығында В.Р. Розен Петербург университиетіндегі шығыс тілі факультетінің
деканы қызметін абыроймен атқарды. Міне, сол тұстарда ол өзінің шәкірті
В.В. Бартольдпен бірге жұмыс істеп, жас жеткіншектің ғылымда жаңа
жетістіктерге қарай қол созуына шексіз қамқорлық жасады. Ол тәлімді,
білікті маман, дарынды ғалымдар тәрбиелеуде студенттермен қоян-қолтық
жұмыстар атқарды, жас жеткіншектердің ғылыммен айналысуына тікелей көмек
көрсетті, өзінің жүріс-тұрысымен, ізденгіш, білімділігімен студенттерге
үлгі танытты. Шәкіртінің әлем танитын ғалым болуына В.Р.Розеннің қосқан
үлесі ерекше. Оған В.В. Бартольд шығармалар жинағын шығарушылар алқасының:
В.Р. Розен верил в большое будущее русской востоковедной науки и страстно
отдавался делу воспитания молодых востоковедов. В.В. Бартольд, по его
совственным словам, в своих университетских занятиях, подобно другим
молодым востоковедам того времени, находился больше под руководством
профессора–арабиста барона Розена. В униерситете В.В. Бартольд сблизился
также с тюркологом П.М. Мелиоранским (1868-1906),–деген пайымдауы негіз.
Әрине, осы дарынды жігіттің атақты ғалым болып қалыптасуына
В.Р.Розендей бір-екі ғалым септігі тиген десек, аздап ағаттық байқатқан
болар едік. Оның ғылым жолында өз бағытын дұрыс жоспарлауда, зерттеу
тақырыбын жаңылыспай тиянақты орындауда атақты ғалым В.А. Жуковскийдің де
тікелей ықпалы тиді. Мысалға, В.В.Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы
тұсындағы Түркістан атты классикалық ғылыми еңбегінің сәтті жасалуына
В.А. Жуковскийдің Көне Каспий өлкесі. Қираған көне Мерв деген аса маңызды
зерттеу мақаласының ықпалы тигені сөзсіз. Қысқасы, В.В.Бартольдтың
шығыстану саласында атақты ғалым болып қалыптасуына оған дәріс берген
тәлімгер ғалымдар: Н.И.Веселовский, В.Р.Розен, В.А.Жуковский, В.В.Радлов,
Х.Д.Френ, В.Г.Тизенгаузен, В.В.Григорьев және басқалардың қамқорлығы,
көмегі тиді.
Осы білікті шәкірт 1891 жылы университетті бітірген соң өзінің
ғалым–тәлімгері В.Р.Розеннің ақыл-кеңесі бойынша игерген мамандығын
жетілдіру ниетімен өз қаржысымен шетелге сапарға шығып, Финляндия,
Германия, Швецария, Солтүстік Италия, Австрия, Венгрия елдерінде және
Краков қаласында болады. Бұл сапарында ол Батыс Еуропаның атақты
ғалымдарының лекциясына еркін тыңдаушы ретінде қатысты. Бұл мәселе
жөнінде Б.В.Лунин: Особенно плодотворным было его пребывание в Галле,
посешал лекции крупного западноевропейского ориенталиста Августа Мюллера
(1848-1892),–деп мәлімет білдіреді.
Сондай-ақ, шетелге сапарында В.В.Бартольд атақты ғұламалар Эдуард
Мейер (1855-1930), Теодор Нёлдеке (1836-1930), Генрих Гюбшман (1848-1908)
және басқа ғалымдардың дәрістерін тыңдап, болашақ Орта Азия тарихы жайлы
көлемді еңбек жазуда әйгілі ғалымдардың әдіс-тәсілдерін, ғылыми
пайымдауларын игеріп, ой-өрісін кеңейтті, жаңаша жоспарлар жасауға ұмтылыс
жасады.
Мұнан кейін де ол Орта Азия тарихын жазуда ой саларлық пікір, тәжірибе
жинақтау мақсатында әр жылдары, сол жұмысты қағазға түсіру барысында
бірнеше рет шетелдерде болды, арнайы іссапарларға шықты. Атап айтқанда,
1895 жылы ол Париж, Лондон, Оксфорд, 1898 жылы –Германия, Голландия,
Белгия, Англия, Францияға және басқа бірталай елдерде ғылыми сапармен барып
жұмыс атқарды. Сонымен бірге ол уақытты тиімді пайдалану ниетімен
шетелдердің кітапхана, көне мұраларды сақтау орындарында, бірнеше
мұражайларда болып, аса қымбат шығыс қолжазбаларымен танысты. Ол шетелге
жасаған алғашқы сапарында-ақ Дрездендегі корольдік кітапханадан Қорқыт ата
кітабын тауып алып, оқып, бұл әйгілі мұраны аударып шығуды алдына мақсат
етіп қояды.
1893 жылы В.В. Бартольд ғылыми іссапармен Орта Азияда болды. Бұл жолы
ол академик В.В. Радловтың ықпалы бойынша Ғылым академиясы және шығыс
тілдері факультетінің тапсырмасымен түрік елі мекендеген көне қалаларды
аралап, және ежелгі мәдени ескерткіштерді, ескі қолжазбаларды тауып, жинап,
бұрынғы қолда бар деректерге қосымша мәліметтер әкелді. Одан соң ол 1904
жылы арнайы іссапармен Орта Азияға жол тартып, Самархан қаласына
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізеді. Мұндай бағыттағы оның соңғы
атқарған жұмысы еді.
Алғашқы, 1893 жылғы сапарында жас ғалым Ташкент қаласына келісімен
Шымкент-Әулиеата шаһарында болып, Талас өзені бойын аралайды. Сондай ұзақ
жолда жүргенде ол аттан құлап, Әулиеата қаласында емделеді, кейін Ташкентке
қайтып оралып, сондағы әскери ауруханаға орналасады. В.В.Бартольд Ташкент
қаласында бір қыс тұрақтауға мәжбүр болады. Осы кезде оның Орта Азия
халқының тұрмыс-салтымен кеңірек танысуына мол мүмкіндік туады. Ондағы
түркітанушылармен және Н.П.Остроумовпен жете танысып, әлгілермен тығыз
байланыс жасайды. Сонымен бірге, ол жергілікті жерде шығатын газеттермен (
Окрайна) байланысын нығайтып, әр түрлі тақырыпта мақалалар жариялайды.
Бұл зерттеуші Ташкентте болған тұсында сондағы Ресейден келген әр
түрлі саладағы қызметкерлермен және редакция қызметкерлерімен өзара келісе
отырып, 11 желтоқсанда 1893 жылы Ташкентке келген жаратылыстану,
антропология, этнография салаларына қызығатын адамдарды жинап, жиналыс
өткізіп, Орта Азияның көне мұраларын қосылып іздестіру, жинау, зерттеу
жұмыстарын жүргізу жөнінде өзерінше келісім жасайды. Сондай ұйғарым,
пікірлер нәтижесінде, сол 11 желтоқсан 1893 жылы Ташкентте әуесқой
археологтар үйірмесін ашу жөнінде арнайы шешім қабылданды. Әлгі қоғамдық
ұйым ұсынысын Ресейдің халық ағарту министрі 31 қазан 1895 жылы арнайы
мәселе етіп қарап бекітті.
Орыс археологиясының шығыстағы бөлімінің төрағасы есебінде В.Р. Розен
жаңа үйірмені құрылуымен құттықтап, жедел хат жолдады. В.В. Бартольд сол
топпен үнемі тығыз байланыс жасап, кейде солармен бірлесе жұмыстар атқарды.
Ол Ташкенттегі сол үйірмеге белсене қатысқан Ресейден келген адамдармен
үнемі достық қарым-қатынаста болды. Оның Ташкентке көптеп келуінің сыры
осында жатыр. Бірақ, біздіңше сол үйірменің ағат істері, кемшіліктері де
болды. Олар Орта Азия және Қазақ жерінен тапқан құнды мәдени
ескерткіштердің көбісін Россияға, эрмитражға жөнелтумен болды.
Кейінірек Ресейден келген адамдардың әсерімен көне мәдени
ескерткіштерді жинап Мәскеуге қарай жөнелту немесе көне мұраларға
жанашырлықпен қарамау әрекеті қазақ жерінде де кең өріс алды. Мысалға,
Әулиеата өңірін басқарған (городской и уездной начальник) Василии Андреевич
Каллаур 1888 жылы жазған Әулиеатадағы тас мүсіндер деген мақаласында
Талас бойындағы көне мәдени ескерткіштер жайлы көрген, естігендерін
баяндаған, көптеген ежелгі дәуірден жеткен жәдігерлерді өзінің
қарамағындағы кеңсе, клубтарға жинап қойғанын мәлімдеген.
Ресей империясының тапсырмасымен жауапты қызметте жүрген басшының
ондай іспен айналысуы – Орыс патшасының көпқырлы саясатын мүлтіксіз
орындаудың көрінісі екені сөзсіз. Себебі, Ресейдің әйгілі патшасы Петр
Бірінші (1672-1725) 1682 жылы ресми түрде патша тағына отырғаннан кейін
Россияға бағынышты аймақтардағы көне мәдени мұраларды тауып, игеру жөнінде
арнайы тапсырма берді, содан бастап шет аймақтарда, бодан елдер төңірегінде
көне мәдени ескерткіштерді іздестіру, құндыларын Россияның мұражайларына,
ғылымыи орталықтарына тапсыру қарқынды жүргізілді.
Атап айтқанда, В.А. Каллаур сол жазған мақаласында Талас өңірінен
табылған қымбат жәдігерлер мен тас мүсіндерді уез басқармасы орналасқан
кеңсе ауласына әкеліп қойғанын мақтанышпен баяндап, тағы бірталай тасқа
түсірілген таңбалар, әшекей заттарды Ташкенттегі әуесқой археология
үйірмесіне жібергенін мәлімдейді.
Мұндай еркінсіп, өктемдік жасаудың кезінде шектен шығып кеткенін мына
деректерден байқауға болады. Мәселен, Тараздық мәдениеттанушы, журналист
Қ.Байбосынов пен М. Рысдәулетов Республикалық көлемдегі басылым бетінде
жарияланған мақаласында: Кейбір деректер бойынша тас мүсіндердің басын
сындырып алып, лауазымды адамдарға сыйлық ретінде жіберіп отырған. Ол, ол
ма Шу ауданындағы Төлеби ауылында алғашқы орыс қоныстанушылары бір үйдің
іргесіне 8 тас мүсінді қалап жіберді деген сөз бар. Ертеде Жамбыл жерінен
табылған тас ескерткіштер Ташкент, Санкт-Петербург, Мәскеу асқан,–деп
жазып, Россиядан қызметке келгендердің, қоныс аударғандардың жағымсыз
қылықтарын көрсетіп берді (7). Мұнанда нақтырақ мәлімет келтірсек, Талас
өңіріндегі Ашықтас атты тау жотасынан табылған төрт қырлы таяқшаға
жазылған мәдени ескерткіш бұл кезде Ресейдегі эрмитражда сақтаулы тұр (8.
ХХІХ-б.).
Мына келтірілген мәліметтің айқындылығына толық көз жеткізу үшін
С.Е.Маловтың Ашықтас елді мекенінен (тау жотасы) табылған, руна
белгісімен жазылған ағаш таяқша мемлекеттік эрмитраждарда сақтаулы,–деген
сөзін келтірсек те жетер. Әулиеата қаласының бастығы В.А. Каллаур өзі билік
жүргізіп тұрғанда Талас өзені бойындағы мәдени ескерткіштерді зерттеп, ел,
жермен танысуға Россиядағы өзі танитын лауазымды тұлғаларды шақырғаны
жөнінде де мәліметтер жетерлік. Бұған Қ.Байбосынов пен М. Рысдәулетовтің:
Ол 1894 жылы В.В. Бартольдқа тапқан таңғажайыптары туралы хабарлап, оны
Тараз өңіріне шақырған. Атақты шығыстанушы Әулиеата жеріне келіп,
балбалдарды көріп, таңданған,–деп жазғаны негіз болады (7). В.В.
Бартольдтың Талас бойындағы дәу қойтастарға ойып түсірілген өзіне беймәлім
жазуды көріп, таңданғаны рас шығар. Өйткені, ол көне түркі руна жазуының
сырын, қалай оқылатынын білген жоқ. Бұл тұста көне түркі руна жазуын
оқудың жолын В.Томсен тауып (1893 ж), В.В. Радловқа хабарлаған болатын.
В.В. Бартольд тосыннан кезіккен аяқ жарақатынан жазылғаннан кейін 1894
жылы Орта Азияға саяхат жасауын жалғастыра түсті. Ол қазіргі Тәжікстанның
Ақтепе, Нау, Уратөбе, Шахристан өңірлерінде болып, өзге де өңірлерді
аралады, Шу мен Іле өзендері бойындағы ежелгі ескерткіштерді көрді.
Бұл ғалым Орта Азияға 1893-94 жылдары жасаған сапарын сәтті
атқарылған жұмыстар қатарына қосылмайды деп өзінше тұжырым жасапты.
Өйткені өзі археолог болмаған соң солай ұйғарған шығар. Былайынша алып
қарап, жалпылай қорытындыласа, Ресейден Ташкентке келіп қоныстанғандар Орта
Азия жерін ешқандай жоспар, міндетсіз еркін сайрандаған, ойына келген жерге
барып, түркілер мекендеген аймақ өз биліктеріне тигендей, үстемдік пиғылда
естеріне келген іс-әрекеттер жасаған, мінен, бодан елге үстем елдің
адамдары осылай қыр көрсетіп отырған.
Ол біршама уақыт Россиядағы ғылыми орталықтардан алған тапсырмасы
бойынша археологиялық жұмыстармен айналысты. Бірақ, ол Петербургке қайтып
оралғаннан кейін іссапар қорытындысы бойынша есеп бергенде, нақты айтқанда,
белгілі ғалым Н.И. Веселовский оның экспедициялық жұмысын өте
қанағаттанғысыз деп есептеді. Бұл кемшіліктен В.В. Бартольд өзін ақтап
алуға тырысып, археолог емеспін деп сылтау іздеді және ежелгі қалаларға
аймақ тарихын, тұрғын халық дәстүрін білмей қазба жұмыстарын жүргізу
ешқандай оң нәтиже бермейтінін алға тартты.
Осы сөз етіп отырған ғалымның Қырғыз, Қазақ жеріне жасаған сапары
жөнінде 1898 жылы жазған Жетісу тарихының очеркі атты еңбегі оның сол
бағыттағы есебі болып саналған еді. Тағы айтарымыз, осы ғалым көне түркі
ақшалары жөнінде сөз қозғағанда, кейбір сондай қымбат бұйымдардың мағынасын
ашуға куәгер болғанын білдірген. Мәселен, ол ақша бетіндегі қауіпті
жазуды оқып, өз ойын байқатқан. Сол ақша бетінде кім бұл ақшаны алмаса –
қылмыскер деп жазылған екен. Бұл сол ақшаны алуға жұртты мәжбүр етудің
жолы еді.
1890 жылы В.В. Бартольд приват–доцент деген атаққа ие болды.
Оқытушылық, дәріс оқу жұмысына ол тыңғылықты әзірленетін болған, әсіресе ол
жазба әдебиеттердің сырын ұғып көкейде сақтауға көп уақытын жұмсапты.
Белгілі ғалымдардың пікірінше осы ғалым тума оратор болмаған. Әйтсе де оның
дәрісі терең ойға, нақты деректерге құрылған. Ал В.В. Бартольдтің өз
оқылған дәрістің маңызы, атқаратын қызметі жөнінде: талантты лектор оқыған
дәрістің үлкен тәрбиелік мәні бар, ондай дәріс тыңдаушының ғылымға деген
қызығушылығын оятады және ғылым алдында тұрған міндетті дұрыс түсінуге жол
ашады,–деп жазды (5, 39- б.).
Әйгілі шығыстанушы И.Ю. Крачковский В.В. Бартольдтың табиғи қабілетін
жоғары бағалап: Бартольд айрықша ірі, айрықша әр қырлы дарын. Ол араб
әдебиетін игерумен арнайы айналысты, әсіресе араб поэзиясына зор ынталық
танытты,–деп мәлімдеді (5, 40-б.).
1.3. В.В. Бартольд моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан тарихын
жасады
Академик В.В. Бартольдтің Орта Азияны зерттеудегі дүниеге танылған
құнды еңбегі Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты монографиясы.
Бұл оның магистр, докторлық диссертациясы. Бұл еңбектің лезде жоғары
бағалануы, яғни осы тақырыпта диссертация қорғалып, сол жұмыстың жан-жаққа
шапшаң тарауы – бұл зерттеу еңбектің аса маңыздылығын, уақыт талабына
сәйкестігін және ерекше құндылығын байқатады. Өйткені, Орта Азия тарихы,
мәдениеті, дәстүрі, қабылдаған діні В.В.Бартоьд арнайы зерттегенге дейін
тыңғылықты, тұтастықта сөз болған емес. Ертеректе дамыған елдер
саяхатшылары мен зиялы қауымдары осы үлкен аймақ жайлы анда-санда өз
пікірлерін білдірді.
Бұл еңбектің кезінде жоғары бағалануына тағы бір себеп, жас ғалым
шығыстану факультеті студент кезінде Петербург университетінің атақты
ғалымдары Н.И.Веселовский, В.Р. Розенмен тығыз қарым-қатынаста болды, олар
мұны дарынды шәкірт есебінде санады. Солардың ұсынысы бойынша зерттеу,
диссертациялық тақырыпты таңдай білді. Сондай-ақ, нақты айтқанда,
В.Р.Розеннің көмегімен көптеген шетелдерді аралап, әрбір осы аймаққа ұқсас
елдің тарихы қалай жазылғанын білді. Үлкен өңірдің сыр-сипатын ашудағы әдіс-
тәсілдерді үйренді. Дамыған елдердегі атақты ғалымдардың дәрісін тыңдады.
Олардың зерттеу еңбектеріндегі Орта Азия тарихына ұқсас мәселелерді
ұтқырлықпен пайдаланды.
Осы ғалым Моңғол шапқыншылығы тұсындағы Түркістан атты ауқымды
еңбекті жазбас бұрын Орта Азия аймағын түгел аралап шықты деуге болады. Сол
өңірде жазылған көне жазба мұралармен танысты. Орта Азия аймағынан шыққан
атақты ғұламалардың артында қалдырған жазба мұраларымен танысты. Сол өңір
халықтарының аңыз-әңгімелерімен, ертегілерімен, шежірелерімен молынан
сусындады. Бұған қоса ол моңғолдардың ежелгі шежірелерімен танысты.
Шыңғысханның шыққан тегін зерттеді, сол елдің мәдениеті, дәстүр-салты
жөнінде көптеген материал жинақтады.
Бұл еңбектің Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан деп аталуында
да едәуір мән бар. Қысқаша мәлімдесек, Орта Азияны ежелден көне түркілер
мекендеді. Осы өңірдегі Тәжіктер тарихи деректер бойынша өздерін бағзы
заманда, яғни арғы тегін Скиф-сақтан тараған деп атаған. Кейін бұл елді
ирандар жаулап алып, олар сол елдің тілін, дінін қабылдауға мәжбүр болды.
Сондықтан Орта Азия аймағы әуелгі тұста Тұран деп аталды. Кейін сол аймақ
Түркістан деген атауға ие болды. Ресей бұл өңірді өзіне бағындырғаннан
кейін Түркістан деген. Яғни, Түркі елі деген атауды жою үшін бұл
аймақты Орта Азия деп атады.
Ал В.В. Бартольд Түркістан сөзін кең мағынада пайдалануының себебін
де жоғарыда айтылған мәліметтерден іздеу керек. Бұған зерттеуші Б.В.
Луниннің: Имея в виду все большее возрастание численности тюркоязычного
населения Средней Азии, Бартольд, по установившейся историко-географической
традиции, употреблял название Туркестан применительно к значительной
части территории Средней Азии,–деп жазғаны толық дәлел (5, 91-б.).
Шындығында, Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты В.В.
Бартольдтың зерттеу жұмысы тыңғылықты еңбек есебінде оның айналасындағы
елдерге таныла бастады. Сол еңбегімен тікелей сабақтас Шыңғысхан
империясының құрылуы атты бұл ғалымның жұмысы оның 8 сәуір 1896 жылғы
университетте алғашқы байқау есебінде оқыған лекциясы болды. Осы еңбегінде
В.В. Бартольд Шыңғысхан мемлекетінің пайда болу себебін ғылыми негізде
дәлелдеп берді. Бірсыпыра жас ғалымдардың пайымдауы бойынша моңғол
империясының пайда болуы ру мен ру, тайпа мен тайпа арасындағы билік үшін
талас емес, ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасырдың басындағы моңғол
қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық үрдіс деген тұжырымдар жасады.
Шыңғысхан империясының құрылуы деген еңбегінде В.В. Бартольд
Шыңғысхан не был народным вождем в истинном значении этого слова, и
созданный им государственный строй носил строго аристократический
характер,–деп тұжырымдады (6, 253-б.). Ол докторлық диссертациясын
қорғаудан бұрын 1898 жылы Жетісу облыстық статикалық комитеттің баспасынан
жүйеге түсірілген Жетісу тарихының очеркін жазып жария етті. Мұнда осы
өңірдің б.з.б. ІІ ғасырынан (үйсіндер мекендеген кезді қамтыған) б.д. ХІІІ
ғасырдың екінші жартысына дейінгі (Жоңғар оқиғасы) аралықты қамтып,
тиянақты еңбек жасады. Бұл оның Орта Азияны әр облыс, аймақ бойынша өз
алдына жеке-жеке зерттеу жасауының басы еді.
Осы ғалымның Жетісу тарихының очеркі атты еңбегі оның Орта Азияға
1893-1894 жылдары жасаған сапарында жинақтаған мәліметтерінің нәтижесі
деуге келеді. Бұл бастамасын жалғастырып В.В. Бартольд Қырғыз, Түрікмен
және Түркістан аймағы жайлы маңызды еңбектер жариялады. Солардың ішінде осы
ғалымның Жетісу тарихының очеркі және Орта Азиядағы түрік халықтары
жайлы шолу атты еңбектері оның болашақ жазатын монографиялық жұмысының
басы еді. В.В. Бартольдтың Түркістан өлкесіне тікелей қатысты ағылшынның
шығыстанушысы Стэнли Лэн-Пуляның Мұсылман династиясы атты еңбегін орыс
тіліне аударуы елеулі жетістік болып саналды. Жоғарыда аталған тәржіма
жұмыс В.В. Бартольд аудармасы арқылы Ресей ғалымдарына кеңінен тарады.
Кейін ағылшын ғалымының сол еңбегі Орта Азиядағы дін ағымын танудағы
салихалы мұра есебінде дүниенің көптеген елдеріне жол тартты.
В.В. Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
кезінде классикалық еңбек саналған жұмысының қыр-сырын аша түсу үшін бұл
монография жайлы кеңірек сөз қозғайық. Осы ғалым мына бір еңбегімен бірнеше
дәреже, атақ, марапатқа ие болды, екі-үш ғылыми мекемелерге жетекшілік
жасауына жол ашты. Шындығында, В.В.Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы
дәуіріндегі Түркістан деген еңбегі оның Шығыс тарихы магистрі дәрежесін
алу үшін жазылған диссертациясы еді.
Бұл ғалым осы диссертациясын 19 қарашада (2 желтоқсан) 1900 жылы
Петербург университетінің шығыс тілдері факультетінің мәжілісінде қорғады.
Сол тұста оның диссертациялық жұмысының негізгі мәтіні баспадан шыққан
болатын. Ғалымның диссертациясының бірінші бөлімі 1898 жылы жарық көрді.
Екінші Исследование деген бөлімі 1900 жылы жарияланды. Диссертацияның
Мәтін деп аталатын бірінші бөлімі, негізінен араб, парсы шығармаларынан
алынған диссертацияға қатысты мәліметтердің ғылыми тұрғыда талданып
көрсетілуі еді. Сол бөлімде моңғолдардың Түркістан өңіріне шапқыншылығы
жинақталып беріліп, ғылыми сараптаулар жасалған болатын. Осы еңбектегі
жинақталған мәліметтерге сүйене отырып моңғолдардың Түркістан жеріне
шапқыншылығының сыр-сипатын әрі қарай дамыта зерттеуге мүмкіндік жасалынған
болатын.
Диссертацияның екінші бөліміне тоқталатын болсақ, мұнда автордың
теориялық тұрғыда өз талдауы, зерттеуі мәлімденген. В.В. Бартольд осы
бөлімде Түркістан өңірінің моңғол шапқыншылығына дейінгі тарихын кеңірек
ашуға барған, түркілер мекендеген аймақтың дамуы, кенжелеген тұстарына
талдау жасалынады. Соған жалғастыра бұл елдерді моңғолдардың қалай жаулап
алғанына ғылыми тұрғыда зерттеу жүргізіледі. Осылай, Орта Азияға
моңғолдардың шапқыншылығы жайлы оқиғаның мазмұны диссертацияда 1227 жылға
дейін, яғни Шыңғысханның қайтыс болған кезіне барып тіреледі. Түркістан
өлкесіне моңғолдардың жорығы жайлы зерттеу мұнымен шектелмейді. В.В.
Бартольд сол күрделі мәселені әрі жалғастырып, одан кейінгі оқиғаны Шағатай
мемлекетінің тарихымен ұштастырып, мұны жеке зерттеу етіп қарастыруды
мақсат еткен.
Осы зерттеушінің Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
көлемді еңбегінде оның сонау студент кезінде мақсат еткен, нақтылап
айтқанда, Орта Азия жайлы қатаң тәртіпке түсірілген ғылыми еңбек жазуды
көздеген ниеті жүзеге асқан. Осылай ол түркілер мекендеген аймақтың тарихын
алғашқылардың бірі ретінде тұтастай жүйелеп, шынайылықпен жасап берді.
Мына көлемді еңбектің нәтижесі кезінде орынды бағаланды. Өзінің тірі
кезінде В.В. Бартольдтың Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан атты
еңбегінің 25 жылдығы ғалымдар тарапынан аталып өтті. Атақты ғалымның мына
маңызды еңбегі жайлы замандастар, достары: Что он заложил этим капитальным
трудом прочный фундамент строго научного, основанного на первоисточниках,
изучение Средней Азии,–деп жазды (9, 5-б.).
Автор осы зерттеу еңбегінде сол жұмысты жасауда Түркістан тарихына
орай қажетті деректер, тарихи материалдар алған орындарды атап көрсетеді.
Солардың ішінде арабтың жазушы, тарихшы және географтары, түрік және моңғол
тайпалары тарихы жөнінде Батыс Еуропаның шығыстанушы ғалымдарының жинаған
деректерін пайдаланғанын еске салып өтеді. Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі
Түркістан деген еңбектің екінші және үшінші тарауында В.В. Бартольд
арабтар жаулап алған тұстағы Мавераннахр болмысын, сол аймақтың Тахаридтер,
Саманид, Саффарид, Караханид, Газневид, Сельжук, Қарақытай, Хорезмшахтар
басқыншылық, билік жасаған тұсындағы тарихи-әлеуметтік жағдайын қоса қамтып
көрсетеді.
Сол еңбектің төртінші тарауына жататын Шыңғысхан империясының тарихы
және оның Түркістанды жаулап алуы жайлы очерк деген еңбегінде Шыңғысханның
керемет сабырлы, кеңпейілділігін, ауқымды ұйымдастырушылық қабілетін, жеке
мінез-құлқын ашып көрсетіп береді. Осы ғалымның еңбегін, өмірбаянын
зерттеушілердің дәлелдеуі бойынша, В.В. Бартольд әуелде Түркістан өлкесіне
моңғол шапқыншылық жасағаннан кейінгі тарихи жағдайды зерттеумен шектелмек
болған. Кейін Түркістан өлкесіне моңғол жорығы жайлы мол материал, дерек
көздерін, көне жазбаларды көптеп жинаған соң кең ауқымда зерттеу жасауды
нысана еткен.
Сонымен, В.В. Бартольдтың Орта Азия тарихы–түркілер ежелден мекендеген
аймақ жайлы жазған диссертациялық жұмысына сол кез ғалымдары жоғары қолдау
білдірді. Оған Б.В. Луниннің: Защита Бартольдом диссертации на тему
Туркестан в эпоху монгольского нашествия прошла блестательно и соискателю
вместа степени магистра была присуждена степень доктора,–деп жазғаны дәлел
болады (5, 51-б.).
Диссертация қорғарда В.В. Бартольдтің ресми оппоненттері болған
Н.И.Веселовский мен В.В. Жуковский, В.Р. Розендер оның Моңғол
шапқыншылығы тұсындағы Түркістан атты еңбегін жоғары деңгейде зерттеу
жасалынған диссертациялық жұмыс деп бағалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz