Ағылшын, орыс, қазақ тілдеріндегі идиомаларды аударудың ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халақаралық қазақ - түрік университеті

Жақсылық Ажар Сәйпідінқызы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

АҒЫЛШЫН, ОРЫС, ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ИДИОМАЛАРДЫ АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

050119 - ШЕТ ТІЛІ: ЕКІ ШЕТ ТІЛІ

Түркістан- 2010

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халақаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

«Ағылшын филологиясы»

кафедрасының меңгерушісі,

ф. ғ. к., профессор Т. Баймахан

« . . . » . . . 2010 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

АҒЫЛШЫН, ОРЫС, ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ИДИОМАЛАРДЫ АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

050119 - ШЕТ ТІЛІ: ЕКІ ШЕТ ТІЛІ

Орындаушы : Жақсылық А.

Ғылыми жетекшісі,

магистр-оқытушы: Аманбаева А.

Түркістан - 2010

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 4

І ТАРАУ. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЗЕРТТЕЛУІ

Фразеологияның теориялық мәселелері . . . ……… . . . …. 7
…. . . . … . . . 12
Фразеологиялық единицалардың қызметі және олардың эмоциональдық- экспрессивтік бояуы … . . . … . . . 35

1. 4 Фразеологизмдерді аудару мәселелері . . . … . . . … . . . 36

ІІ ТАРАУ. ИДИОМАЛАРДЫҢ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2. 1 Аударма жасаудың лингвистикалық ерекшеліктері . . . …. . 46

2. 2 Ағылшын, орыс және қазақ тілдерінде идиомаларды аударудың ерекшеліктері . . . . . . …51

2. 3Ағылшын және қазақ тіліндегі аударма баламалығының ерекшелігі . . . 54

2. 4 Бейнелі сөз тіркестерінің көркем шығармалардағы стильдік қызметі және аударудың кейбір амалдары . . . … . . . 55

2. 5 Идиома құрылымы және оның түрлері . . . … . . . 57

2. 6 Идиомаларды аударудағы лексикалық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктері . . . …. . 60

ҚОРЫТЫНДЫ……. . . . . …63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . 65

КІРІСПЕ

Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей яғни тілдік табиғаты жағынан, оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз, жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат-тонын ала қашу, ер қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұрақты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен, дағдылы қалпын сақтайды, сыңарлары ''ешкімнің еркіне көнбей'', “өзінен - өзі тіркесіп қойған ” тәрізді болып ұғынылады. Мұндай тіркестер сөздің еркін тіркесіне (свободное сочетание слов) қарсы қойылып, сөздердің еріксіз тіркесі (несвободное сочетание слов) немесе фразеологиялық оралым (фразеологический оборот) деп аталады. Фразеологиялық оралымды фразеология зерттейді.

Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица, әдетте, фразеологиялық оралым деп аталады. Олардың қатарына, мысалы, орыс тілінде глубокая осень, глубокая печаль, волчий аппетит, перемывать косточки, сдержать слово, медвежья услуга тәрізді тұрақты сөз тіркестері, қазақ тілінде қас қаққанша, көзді ашын жұмғанша, қас пен көздің арасында, ит арқасы қияңда, ит өлген жерде, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, мидай дала, ата мекен, ата жау, су ми, су журек тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді. Бұл фразеологиялық оралымдардың әрқайсысы сөздердің бір - бірімен тіркесе жұмсалуынан жасалғанмен, мағынасы жағынан бір тұтас, құрамы мен құрылымы жағынан тұрақты единица ретінде ұғынылады.

Идиома - тілдегі бөліп жаруға болмайтын, яғни басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтін, лексико-грамматикалық тұрақты сөздер түйдегі. «Ат тонын ала қашу», «Қырғи қабақ болу», «Төбесінен тік тұру» деген мысалдар, мәтелдер емес идиома немесе фразеологиялық түйдектер болады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеудің өзектілігі, біріншіден, Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық қарым-қатынастар жүйесінің жаңа деңгейіне ауысуымен, екіншіден, жаһандану үдерісінің бүкіл әлемді қамтыған ауқымына орай аударманың біздің өмірімізде алар орны алдағы кезеңде айрықша арта түсетіндігімен байланысты.

Сөз ұғымды білдірудің материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын ұғымның өрісін де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері, мысалы, нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа ауысу және ұғымның дәлденіп жіктелуі сөз мағынасының дамуына әсер етпей қала алмайды.

Қоғамның даму барысында жаңадан танылған заттар мен құбылыстарды тілде сөзбен атау әр түрлі тәсілдер, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңа мағынаға ие болуы арқылы да іске асады. Сөз мағынасының өзгеруіне, оның жаңа, қосымша мағынаға ие болуы әсер ететін сыртқы себептер, негізінен алғанда, - міне, осылар.

Сөз мағынасының өзгеруінің сыртқы себептеріне қарағанда, ішкі, яғни лингвистикалық себептері тіл білімінде аз зерттелген. Сөз мағынасының өзгеруінің лингвистикалық себептері алуан түрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрі ақыр аяғында мынаған келіп тіреледі: сөз жеке-дара күйінде емес, әдетте басқа сөздермен әрқашан белгілі бір байланыста, қарым-қатынаста өмір сүреді. Тілдің сөздегі бытыраңқы сөздердің ретсіз жиынтығы, сөздердің барлығы жиналып келіп және өзара қарым-қатынаста бола отырып, оның лексика-семантикалық жүйесін құрайды. Жаңа сөз немесе жаңа мағына тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылғанда, ол тілдің лексикасында бұрыннан бар сөздердің мағыналарымен, әсіресе өзімен синонимдес келетін сөздермен, қарым-қатынасқа түседі. Мұндай қарым-қатынастың өзі екі жақты болуы мүмкін: тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылған жаңа сөз немесе жаңа мағынаға сөздік құрамда бұрыннан бар сөздерге жаңа сөз немесе жаңа мағына да әсер ете алады.

Зерттеу обьектісі . Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі тұрақты сөз тіркестер және олардың құрылымы, аудару жолдары.

Зерттеудің нысаны - ағылшын, орыс, қазақ тілдеріндегі идиомаларды аударудың ерекшеліктеріне сипаттама беру.

Зерттеудің пәні - ағылшын, орыс, қазақ тілдеріне тән сөздік қордың негізгі бөлігін құрайтын тұрақты сөз тіркестерін талдау.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - ағылшын, орыс, қазақ тілдеріндегі тұрақты сөз тіркестерінің мол сөздік қордың бірден бір көрсеткіші болып табылатын сөздердің фразеологиялық тіркестердің қолданыстағы тілдік және тілден тыс факторларын, оның қалыптасу себептері мен қолданыстағы аударылу ерекшеліктерін көрсету. Сонымен қатар ағылшын, орыс және қазақ тілінде жиі, әсіресе мәтіндерінде кездесетін тұрақты сөз тіркестерінің балмасын оңай түсініп аудару, сөздік қорды байыту, ағылшын, орыс және қазақ тілінде мәнерлі, мағыналы сөйлеу.

Зерттеудің дереккөздері. А. В. Кунин «Фразеология это-сокровищница языка » А. И. Смирницкий «Лексикология английского языка. », И. А. Мельчуктың «Вопросы языкознания», В. В. Виноградовтың «Академик А. А. Шахматов» Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаевтың «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» және Қ. Ахановтың «Тіл білімінің негіздері» еңбектерінен, әр түрлі тарихи-этнографиялық әдебиеттерден жиналған мәліметтер пайдаланылды.

Зерттеудің жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының тіл біліміндегі өзекті мәселелерді қарастырғандықтан, зерттеу нәтижесі қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі идиомалардың аударылу жолдарындағы сәйкессіздіктер мен айырмашылықтарды көрсетеді. Ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қатысымдық мағына теориясын қалыптастыруға ықпал етіп, тілдік бірліктерді танымдық, лингво-мәдени аспектіде ғылыми дәйектеуге негіз болады және лексикалық бірліктердің қатысымдық мағыналарын жүйелейді. Қатысымдық мағынаны қалыптастырушы тілдік және тілден тыс факторлар, сөз мағынасының сөйленістегі, қатысымдағы актуалдану үрдісі лексикология, семасиология, лингво-мәдениеттаным ілімдерінің ғылыми-теориялық негіздерін меңгеруге ықпал етеді.

Зерттеудің практикалық мәні : Зерттеу жұмысының нәтижелері ағылшын тілін екінші - шет тілі ретінде оқып - үйрену барысында меңгерудің теориялық тұжырымдарын жасауға үлесін қоса алады және сөздік құрастыруда қолдануға және қосымша материал ретінде де пайдалануға болады.

Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЗЕРТТЕЛУІ

1. 1 Фразеологияның теориялық мәселелері

Сөйлеуіміз сөйлемнен тұрады да, сөйлем әлденеше сөзден тұрады. Жеке сөздің сөйлемге айналуы сирек. Синтаксистік тұрғыдан алып қарасақ, сөз бен сөйлем аралығында тағы бір топ бар, ол ─сөз тіркестері. Сөз тіркесі дегеніміз екі не бірнеше сөздерден құралған грамматикалық топ. Сөз тіркестері еркін және тұрақты болып екіге бөлінеді. Еркін тіркестер жұмыс барысында, қажеттілікке орай қайта жасала беруі әбден мүмкін. Мұндағы сөздер қайтып ажырамастай қалыпта емес, керегі болса алмастырылып, орын ауыстырыла береді. Мысалы, ол мектепке кешігіп келді деген сөйлемде, ол келді, кешігіп келді - бұлар еркін сөз тіркестері.

Ал, еркіндігі жоғалған, ажырамастай қалыпта кірігіп кеткен тіркестерді тұрақты сөз тіркестері дейді. Бұларды біз фразеологизмдер деп атаймыз. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендеріңіз синтаксис тексеретін сала бола тұра, әлгі тұрақты тіркес неге лексикологияның мәселесі ретінде қарастырылады. Себебі, фразеологиялық тіркес туралы мәселе синтаксис шеңберден шығып кетеді. Тіпті мұның лексикология, фонетика грамматика сияқты өз алдына жеке сала болып зерттелуіне де қақысы бар.

Фразеологимдердің тек өзіне ғана тән өзгеше белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Бұл белгілердің түрі мына төмендегідей болады:

Лексикалық мәні.

Компоненттік құрамы.

Грамматикалық категориялардың түрі

Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты екенін дәлелдеу үшін, сол фразеологизмдерді тілдік единица сөзбен және сөз тіркесімен салыстыру қажет. Екеуінің де фразеологизмдер ортақдасып кететін белгілері бар. Сөз тіркесі дегеніңіз фразеологизмдер жасалатын ұяның бірі.

Лексиканың мәні грамматикалық жасалуы жағынан сөз бен фразеологизмдердің ұқсасатын тұстары көп. Фразеологизм мен сөздің лексикалық мәнін ашқанда, олар біріне-бірі синоним болып келетінін байқау қиын емес.

Фразеологизмдік тіркестердің жеке сөздер тектес стилистикалық өңі ажарлы келеды. Сөйлемдегі орнына қолданылу жүйесіне тіркесіп, кейде еркін тұрақтанып тұратын тұстары бола береді.

Фразеологиялық оралымдардың ішінде құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да тілдің коммуникативті единицасы сөйлемге сәйкес келетіндері бар. Бұлар мақалдар мен мәтелдер, қанатты сөздер. Мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына жатқызылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр калпында жұмсалынатыны, құрамының тұрақтылығы ескеріледі.

Мақалдар көбінесе, екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау, соңғысында қортынды, түйінді пікір айтылады. Мысалы, кең болсаң, кем болмайсың. Әзіл айтсаң да, әділ айт. Білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз және т. б [1, 35 б. ] .

Мәтелдерде ой -пікір, топшылау мақалдардағыдай, тікелей келіп айтылмайды да, образды түрде жанамалап айтылған ишара болады. Мысалы, қызым саған айтам, келінім сен тыңда. Үй менікі демеңіз, үй артында кісі бар. Ағама жеңгем сай. Сөзіңді біреу сөйлесе, аузың қышып бара ма. Біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді және т. б

Мақал, мәтелдерден де әбден қалыптасқан, орныққан. Оның құрамындағы компоненттердің де орны бекем.

Тіл арқылы қатынас жасау процесінде сөздер, әдетте, жеке дара күйінде емес, бір-бірімен тіркесіп қолданылады. Сөздердің тілдік грамматикалық заңдарына орайласып, емін-еркін тіркесуінен синтаксистік единицалар - еркін (ерікті) сөз тіркесі мен сөйлемдер жасалады. Сөздердің жалпы тіркесі және синтаксистік (еркін) сөз тіркесі сөздердің бір - бірімен емін-еркін тіркеуінен жасалады. Бірақ сөздер бір - бірімен жапатармағай тіркесе бермейді, мағыналарының үйлесімділігі болғанда ғана, тіркесіп жұмсалады. Мағыналық үйлесімділік сөздердің бір - бірімен семантикалық жақтан үйлесуге бейімділігі дегенді білдіреді. Еркін сөз тіркесінде соны құрастырушы сыңарлар (сөздер) мағыналық үйлесімділік шеңберінде басқа сыңарлармен (сөздермен) ауыса алады. Мысалы, оқушымен сөйлесу - мұғаліммен сөйлесу - қойшымен сөйлесу; оқушымен әңгімелесу - мұғаліммен әңгімелесу - қойшымен әңгімелесу; оқушымен кездесу - мұғаліммен кездесу және т. б. Осылар тәріздес еркін сөз тіркестерін және олардың түрлерін грамматиканың синтаксис саласы зерттейді.

Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей, яғни тілдік табиғаты жағынан, оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз, жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат-тонын ала қашу, ер қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұрақты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен, дағдылы қалпын сақтайды, сыңарлары ''ешкімнің еркіне көнбей'', “өзінен - өзі тіркесіп қойған ” тәрізді болып ұғынылады. Мұндай тіркестер сөздің еркін тіркесіне (свободное сочетание слов ) қарсы қойылып, сөздердің еріксіз тіркесі ( несвободное сочетание слов) немесе фразеологиялық оралым ( фразеологический оборот ) деп аталады. Фразеологиялық оралымды фразеология зерттейді [1, 218 б. ] .

Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица, әдетте, фразеологиялық оралым деп аталады. Олардың қатарына, мысалы, орыс тілінде глубокая осень, глубокая печаль, волчий аппетит, перемывать косточки, сдержать слово, медвежья услуга тәрізді тұрақты сөз тіркестері, қазақ тілінде қас қаққанша, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында, ит арқасы қияңда, ит өлген жерде, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, мидай дала, ата мекен, ата жау, су ми, су журек тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді. Бұл фразеологиялық оралымдардың әрқайсысы сөздердің бір - бірімен тіркесе жұмсалуынан жасалғанмен, мағынасы жағынан бір тұтас, құрамы мен құрылымы жағынан тұрақты единица ретінде ұғынылады.

Фразеологиялық оралым тілде басқа единицалармен, атап айтқанда, бір жағынан, сөзбен, екінші жағынан, еркін сөз тіркесімен шектесіп жатады. Фразеологиялық оралымды сөзден де, еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін, оған (Фразеологиялық оралымға) тән басты белгілер мен қасиеттерді айқындап алу қажет. Бұл арада фразеологиялық оралымға тән белгілерге қатысты алдын ала ескеретін бір жай бар; фразеологиялық оралым өзінің табиғаты жағынан - екі жақты құбылыс. Фразеологиялық оралымның екі жақтылығы, жоғарыда аталып өткеніндей, бір жағынан, оның дара сөзге ұқсас, екінші жағынан, еркін сөз тіркесінен ұқсас болып келуінен көрінеді. Осыған орай, фразеологиялык оралымның белгілері де екі бағытта қызмет атқарады. Анығырақ айтқанда, фразеологиялық оралымды сөзбен жақындастыратын белгі оны (фразеологиялық сөз тіркесін) еркін сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде, ал фразеологиялық оралымды сөзден ажырататын белгі оны еркін сөз тіркесімен жақындастыратын белгі ретінде қызмет ете алады. Енді, фразеологиялық оралымға тін белгілерге және ол белгілердің екі бағытта қызмет етуіне тоқталайық [1, 219 б. ] .

Фразеологиялық оралымға өте - мөте тән, басты белгі - оның даяр қалпында жұмсалу белгісі( признак воспроизводимости) . Фразеологиялық оралымдар қарым - қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында бір тұтас (бүтін ) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялық оралымның бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесіне салыстырғанда, ашық - айқын көрінеді. Мысалы, суды қайнату, түймені қадау, қолды жуу, қысқа жіп, қойдың аузы және т. б. осылар тәріздес еркін сөз тіркестері қатынас жасау процесінде, сөйлесу кезінде жеке сөздердің бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, қаны қайнау ( ызалану), соры қайнау (сорлау), түймедейді түйедей ету (асыра айту, үлкейту), қол қусырып (бостан-бос, әрекетсіз), қысқа жібі күрмеуге келмеу (жетімсіздік, жоқшылық), қой аузынан шөп алмас (момын, жуас) және т. б. осылар тәріздес фразеологиялық оралымдар тіркескен күйінде, бүтін қалпында жадымызда сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер ) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері бұрыннан өзінше тіркесіп қойған қалпында бір тұтас даяр күйінде қолданылады. Сөйлеу кезінде фразеологиялық оралымды қолданушы адам оның құрамына енетін сөздерді өзінше (өз қалауынша) тіркестірмейді, тұтасқан күйін бұзбай, қас қалпында (даяр күйінде) қайталай қолданады. Мұндай қасиет фразеологиялық оралымға ғана емес, сонымен бірге лексикалық единица - сөзге де тән. Мысалы, әдемі (сүйкімді), дәулетті, ұялмау (шіміркенбеу), лезде (жылдам), үндемеу, қысылу (сасқалақтау), ашулану (ызалану), қыру (жою), қараңғы деген сөздер де және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, мұртын балта шаппайды, аузы-мұрны қисаймастан, көзді ашып - жұмғанша, қас пен көздің арасында, қас қаққанша, аузына құм құйылу, жұмған аузын ашпау, жаны мұрнының ұшында, жанын қоярға жер таппау, ер тоқымын бауырына алу, тамырына балта шабу, көзге түртсе көргісіз тәрізді фразеологиялық оралымдар да даяр қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады. Бұлар (сөз бен фразеологиялық оралым) сөйлеу кезінде конструкцияланбайды, даяр тұрған құрылыс материалы сияқты қызмет етеді, тұтас қалпында не еркін сөз тіркесінің, не сөйлемнің құрамына кіреді.

Сонымен, фразеологиялық оралымын даяр қалпын сақтай отыра қолдану белгісі оны сөзбен жандастырады да, еркін сөз тіркестерінен ажыратады. Фразеологиялық оралымға тән белгілер бірден екі бағытта қызмет етеді деуіміз де осыдан. Фразеологиялық оралым - сөйлеу кезінде конструкцияланбайтын, өзінің даяр тұрған қалпын сақтай отыра жұмсалатын, бір тұтас (бүтін) единица (фразеологиялық единица ), ал еркін сөз тіркесі - сөйлеу кезінде белгілі бір үлгілер бойынша конструкцияланатын (құрастырылатын), осыған орай, сөйлеушінің тілдің белгілі бір заңдарына сәйкестендіріп, өзінше құрастыруына көнетін единица (синтаксистік единица) .

Даяр қалпы қайталану белгісі сөз бен фразеологиялық оралымға бірдей қатысты барлық басқа белгілерді, атап айтқанда, фразеологиялық оралымның ( сөздің ) құрамы мен құрылымның тұрақтылық белгісі мен мағыналық тұтастық белгісін ашып айқындайды [1, 221 б. ] .

Фразеологиялық оралым мағына тұтастығымен сипатталады. Оның өзіне ғана тән, меншікті мағынасы бар және ол мағына фразеологиялық оралымды құрастырушы сыңарлардың мағыналарына тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Фразеологиялық оралымның мағыналық тұтастығы, оның семантикасы құрастырушы сыңарлардың мағыналардың жиынтығына сәйкес келгенде де сақталынады. Басқаша айтқанда, мағыналық жақтан фразеологиялық оралым бір бүтін, бір тұтас единица ретінде көрінеді де оның, семантикасында құрастырушы сыңарлардың мағыналары ашық, айқын бейнелегенде де, мағыналық бүтіндігі, тұтастығы бұзылмайды. Мысалы, тайға таңба басқандай немесе соқырға таяқ ұстатқандай (ашық - айқын), қаны қайнау ( ызалану, ашулану), көзді ашып жұмғанша немесе қас қаққанша (лезде, өте жылдам), су жүрек (қорқақ), ер жүрек ( батыл), түмедейді түйедей ету ( асыра үлкейту), тамырына балта шабу ( құрту, жою), қуанышқа бөлену ( қуану), шаттыққа бөлену (шаттану) деген фразеологиялық оралымдар бүтіндей фразеологизмнің семантикасы мен оны құрастырушы сыңарлардың ара қатысы жағынан әр түрлі (әр типтес) болғанымен, мысалға келтірілген фразеологиялық оралымдардың әр қайсысы да мағына тұтастығымен ( бүтінділігімен) сипатталады [1, 222 б. ] .

Фразеологиялық оралым тұрақты қасиетімен сипатталады. Оның тұрақтылық қасиеті мынадан көрінеді: фразеологиялық оралым бүтін бөлшектері ретінде ұғынылатын, өз ара тығыз байланысты сыңарлардан (сөздерден) құралады да, ол сыңарлар бірінен кейін бірі әбден қалыптасқан тәртіппен орналасады, басқа сөздерден ауыстырылмайды, қалыптасқан орын тәртібі өзгермейді. Мысалы, сақалын сипап қалу деген тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстырып айтуға немесе оның ішіндегі бір сөздің орнына басқа бір сөзді қолданып, мысалы, мұртын сипап қалу деп айтуға болмайды.

Сондай-ақ, мұртын балта шаппайды деген тұрақты тіркестің құрамындағы мұрт деген сөздің орнына сақал немесе балта дегеннің орнына пышақ, шаппайды дегеннің орнына кеспейді деген сөздер қойылмайды. Егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұрақты тіркес болудан қалады немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз болып шығады. Құрамы мен сыңарларының орын тәртібінің тұрақтылығы жағынан фразеологиялық оралымдар жеке сөздердің құрамындағы морфемалар орын тәртібін еске түсіреді. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипаты қандай болса, фразеологизмнің құрамының және сыңарларының (компоненттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді [2, 65 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.