Айыптау мазмұны бойынша басты сот талқылауының шегі

Басты сот талқылауының шегі дегеніміз – бұл сот талқылыуының жалпы жағдайы, яғни қылмыстық іс жүргізу қағидаларына сәйкес сотталушы мен айып мөлшерін көрсететін басты сот талқылауын айыптау мазмұны бойынша көрсетеді.
ҚР ҚІЖК-нің 320-бабының 1 тармағына сәйкес басты сот талқылауы тек айыпкерге қатысты және сотқа берілген айыптаудың шегінде ғана жүргізіледі. Міне осы тұрғыда заң шығарушы айыптау мазмұны бойынша басты сот талқылауының шегі анықталады.
Зерттеудің бірінші тарауында келесі қорытынды негізделді:
Біріншіден, басты сот талқылауында іс бойынша жария және жеке жария айып прокурордың шығарған соңғы айыбы арқылы анықталады. Прокурордың шығарған соңғы айыбы болып прокурордың өзі қолдануы немесе өзгерту енгізуінде, немесе ол айып алдын ала сот отырысының тыңдауында бастапқы айып тағуында, немесе айып жалпы басты сот отырысында бастапқы айыпты өзгерте алуы.
Екіншіден, басты сот талқылауында іс бойынша жария және жеке жария айып тағудан прокурордың толық бас тартуы жәбірленушіге байланысты анықталады, осы іс - әрекетке қатысты прокурордың айып тағудан бас тарту пікірі істі тоқтатылуы немесе жалғастырылуы мүмкін.
Үшінші, жеке айып ісі бойынша басты сот талқылауының шегі сотқа берілген жәбірленушінің арызы бойынша анықталады.
Сот мемлекеттік айыптаушының өзгерткен айыбы бойынша айып тағуы дәлелдемелерді тексеруге міндетті және сол айып мөлшері бойынша үкім шығаруы басты сот отырысындағы мемлекеттік айыптаушының көрсеткен шегінде ғана жүзеге асырылады.
Басты сот талқылауында айыпты мазмұны бойынша тексеруді бастамас бұрын, сот талқылауына қажетті айып түсінігіне, құрылымы мен мазмұнына тоқтағанды дұрыс санаймыз. Қылмыстық іс жүргізу теориясында айыптау түсінігі екі тұрғыдан қарастырылады: іс жүргізудегі айып және материалды-құқықтық айып ретінде. Іс жүргізудегі айып заңмен басқарылатын органдар және тұлғалардың қылмыс істеген кінәліні әшкерелеуге бағытталған және оны соттаудағы әрекеті. Айып материалды-құқықтық тұрғыда іс жүргізушілік құжаттарда былайша анықталады, яғни құқыққа қарсы қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік жеке нақты тұлғаға өзгертілуі арқылы түсіндіріледі.
Осылайша Ф.Н. Фаткуллин айып бойынша іс жүргізушілік мәнді заңда негізделген іс жүргізушілік әрекетте құзыретті орган немесе тұлғаның айыпталушының оның қылмысы бойынша әшкереленген қылмыстық жауаптылықты жария түрде өткізуге жету керек деген [1, с. 12].
Айыпты материалды-құқықтық түсінігінде Ф.Н. Фатикуллин іс бойынша айыпкерге айыптау қоғамға қауіпті құқыққа қайшы фактінің, қылмыс құралының нақты, сол үшін қылмыстық құқықтық жауапкершілікті мойнына алатын тұлға кінәлілігі бойынша сотталуы керек. Басқаша айтқанда, айыптау өзіндік қылмысты ашу органының моделі, ол фактілік және заңдық сыны бар қылмысқа қылмыстық заң нормаларының сілтемесі [1, с. 13].Осыған орай, айып материалды-құқықтық тұрғыда іс жүргізушілік мағынада айыптау құралы, яғни айыптау әрекетінің құралы. Айыптау материалды-құқықтық тұрғыда айыптау әрекетінің үлгісі ретінде қарастырылады.
Т.Н. Добровольская әділ айтып өткендей қылмыстық іс жүргізу заңында айыптау түсінігі бірнеше рет кездеседі, бірақ «оның түпкі мәні біреу болғанымен, екі бір бірімен ұқсас, әрі бөлек мағынада көрсетіледі.» [2., с. 7].
Жоғары да айтылғандарға дәлел ретінде:
ҚР ҚІЖК-нің 7-бабына 13-түсініктемесіне сәйкес қылмыстық ізге түсу (айыптау) – қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетпен оны жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі.

1. Фаткуллин Ф.Н. Изменение обвинения. – М.: Юридическая литература, 1971. – 164 с.
2. Добровольская Т.Н. Изменение обвинения в судебных стадиях советского уголовного процесса. – М., 1977.