Алаш әдебиеттануын совет кезінде дамытқан ғалым
1 АЛАШ ӘДЕБИЕТТАНУЫН СОВЕТ КЕЗІНДЕ ДАМЫТҚАН ҒАЛЫМ
2 Б. КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МҰРА МӘСЕЛЕСІ
2 Б. КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МҰРА МӘСЕЛЕСІ
Әдебиетші ғалым Бейсембай Кенжебаев 1946 жылы «Сұлтанмахмұт Торайғыров творчествосы» деген тақырыпта кандидаттық, 1959 жылы «ХХ ғасыр басындағы қазақтың ағартушы-демократтары» деген монография бойынша докторлық диссертация қорғаған.
Әдебиеттану саласындағы ғалымның негізгі еңбектері: «Абай – қазақтың ұлы ақыны». Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы. 1945; «Қазақ совет әдебиеті тарихының қысқаша нұсқасы».Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы, 1949; «Қазақ баспасөзі тарихынан деректер».Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956; «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» (октябрь алдындағы кезең). Алматы: Ғылым,1970; «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері». Алматы: Ғылым, 1973; «Сөз туралы сөз» (Т.Қожакеевпен бірге).Алматы: ҚазМУ, 1982. Ғалымның «Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті» (1958), «ХХ ғасыр басындағы қазақтың демократ жазушылары» (1958), «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» (1976, 1993), «Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу мәселелері» (1974). «Жылдар жемісі» (1984), «Әдебиет белестері» (1986), «Асау жүрек» (1994), т.б. ондаған ірі еңбектері мен оқулықтары, оқу құралдары әдебиет тарихын оқыту мен зерттеуде аса қажетті іргелі еңбектер болып табылады.
Б.Кенжебаевтың ең алғашқы әдебиеттанулық еңбегі Шығыс еңбекшілері коммунистік университетінде оқып жүргенде жазған «Абай» (1925) атты мақаласы болып саналады. Бұдан соң Б.Кенжебаев Ж.Аймауытұлынан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығын зерттеді. «Қазақтың ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» (1958), «Шындық пен шеберлік» (1966), «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» (1973), «Жылдар жемісі» (1984) атты еңбектері қазақ әдебиеттануына қосылған үлес. Б.Кенжебаев совет кезінде ұлттық әдебиетіміздің тарихын көне дәуірден бастап оқыту, ежелгі түркі жазба ескерткіштерін ғылыми айналымға қосу ісін алғашқы болып көтерген. Осы істі өзі бастап кейін шәкірттеріне нақты тақырыптар беріп бұл салада өз ғылыми мектебін қалыптастырып кеткен ғалым. Б.Кенжебаевтың шәкірттері Мырзатай Жолдасбеков Орхон-Енисей ескерткіштерін, ғалым Мұхтар Мағауин ХV-XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың мұрасын, профессор Алма Қыраубаева орта және ежелгі ғасырлардағы жазба мұраларды нақтылап, ғылыми айналымға енгізді. 1939 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық съезінде негізгі баяндаманы жасаған Б.Кенжебаев болды. Бұл баяндама «Кеңестік қазақстан» газетіне 1941 жылы 10 маусымда «Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселелері туралы» атты мақала болып жарияланды.
Әдебиеттану саласындағы ғалымның негізгі еңбектері: «Абай – қазақтың ұлы ақыны». Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы. 1945; «Қазақ совет әдебиеті тарихының қысқаша нұсқасы».Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы, 1949; «Қазақ баспасөзі тарихынан деректер».Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956; «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» (октябрь алдындағы кезең). Алматы: Ғылым,1970; «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері». Алматы: Ғылым, 1973; «Сөз туралы сөз» (Т.Қожакеевпен бірге).Алматы: ҚазМУ, 1982. Ғалымның «Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті» (1958), «ХХ ғасыр басындағы қазақтың демократ жазушылары» (1958), «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» (1976, 1993), «Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу мәселелері» (1974). «Жылдар жемісі» (1984), «Әдебиет белестері» (1986), «Асау жүрек» (1994), т.б. ондаған ірі еңбектері мен оқулықтары, оқу құралдары әдебиет тарихын оқыту мен зерттеуде аса қажетті іргелі еңбектер болып табылады.
Б.Кенжебаевтың ең алғашқы әдебиеттанулық еңбегі Шығыс еңбекшілері коммунистік университетінде оқып жүргенде жазған «Абай» (1925) атты мақаласы болып саналады. Бұдан соң Б.Кенжебаев Ж.Аймауытұлынан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығын зерттеді. «Қазақтың ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» (1958), «Шындық пен шеберлік» (1966), «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» (1973), «Жылдар жемісі» (1984) атты еңбектері қазақ әдебиеттануына қосылған үлес. Б.Кенжебаев совет кезінде ұлттық әдебиетіміздің тарихын көне дәуірден бастап оқыту, ежелгі түркі жазба ескерткіштерін ғылыми айналымға қосу ісін алғашқы болып көтерген. Осы істі өзі бастап кейін шәкірттеріне нақты тақырыптар беріп бұл салада өз ғылыми мектебін қалыптастырып кеткен ғалым. Б.Кенжебаевтың шәкірттері Мырзатай Жолдасбеков Орхон-Енисей ескерткіштерін, ғалым Мұхтар Мағауин ХV-XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың мұрасын, профессор Алма Қыраубаева орта және ежелгі ғасырлардағы жазба мұраларды нақтылап, ғылыми айналымға енгізді. 1939 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық съезінде негізгі баяндаманы жасаған Б.Кенжебаев болды. Бұл баяндама «Кеңестік қазақстан» газетіне 1941 жылы 10 маусымда «Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселелері туралы» атты мақала болып жарияланды.
А. ІСІМАҚОВА,
филология ғылымдарының докторы, профессор
М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының
Абайтану және жаңа дәуір бөлімінің
бас ғылыми қызметкері
АЛАШ ӘДЕБИЕТТАНУЫН СОВЕТ КЕЗІНДЕ ДАМЫТҚАН ҒАЛЫМ
Әдебиетші ғалым Бейсембай Кенжебаев 1946 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров
творчествосы деген тақырыпта кандидаттық, 1959 жылы ХХ ғасыр басындағы
қазақтың ағартушы-демократтары деген монография бойынша докторлық
диссертация қорғаған.
Әдебиеттану саласындағы ғалымның негізгі еңбектері: Абай – қазақтың
ұлы ақыны. Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы. 1945; Қазақ
совет әдебиеті тарихының қысқаша нұсқасы.Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы,
1949; Қазақ баспасөзі тарихынан деректер.Қазақтың мемлекеттік көркем
әдебиет баспасы, 1956; ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (октябрь алдындағы
кезең). Алматы: Ғылым,1970; Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы:
Ғылым, 1973; Сөз туралы сөз (Т.Қожакеевпен бірге).Алматы: ҚазМУ, 1982.
Ғалымның Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті (1958), ХХ ғасыр
басындағы қазақтың демократ жазушылары (1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті (1976, 1993), Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу мәселелері (1974).
Жылдар жемісі (1984), Әдебиет белестері (1986), Асау жүрек (1994),
т.б. ондаған ірі еңбектері мен оқулықтары, оқу құралдары әдебиет тарихын
оқыту мен зерттеуде аса қажетті іргелі еңбектер болып табылады.
Б.Кенжебаевтың ең алғашқы әдебиеттанулық еңбегі Шығыс еңбекшілері
коммунистік университетінде оқып жүргенде жазған Абай (1925) атты
мақаласы болып саналады. Бұдан соң Б.Кенжебаев Ж.Аймауытұлынан кейін
Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығын зерттеді. Қазақтың ХХ ғасыр
басындағы демократ жазушылары (1958), Шындық пен шеберлік (1966), Қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері (1973), Жылдар жемісі (1984) атты
еңбектері қазақ әдебиеттануына қосылған үлес. Б.Кенжебаев совет кезінде
ұлттық әдебиетіміздің тарихын көне дәуірден бастап оқыту, ежелгі түркі
жазба ескерткіштерін ғылыми айналымға қосу ісін алғашқы болып көтерген. Осы
істі өзі бастап кейін шәкірттеріне нақты тақырыптар беріп бұл салада өз
ғылыми мектебін қалыптастырып кеткен ғалым. Б.Кенжебаевтың шәкірттері
Мырзатай Жолдасбеков Орхон-Енисей ескерткіштерін, ғалым Мұхтар Мағауин ХV-
XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың мұрасын, профессор Алма Қыраубаева орта
және ежелгі ғасырлардағы жазба мұраларды нақтылап, ғылыми айналымға
енгізді. 1939 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық
съезінде негізгі баяндаманы жасаған Б.Кенжебаев болды. Бұл баяндама
Кеңестік қазақстан газетіне 1941 жылы 10 маусымда Қазақ әдебиетін
дәуірлеу мәселелері туралы атты мақала болып жарияланды.
Соцреализм қазақ әдебиеттануына ерекше әсер етті. Идеологиялық
мәселелерге арналған 1946-48 жылдардағы қаулылар орыстан басқа халықтардың
рухани дүниесіне тереңдеп баруға болмайды деген ресми бұйрықты орнықтырды.
Орта Азияда іліп алар тарих жоқ деген пікір үстем болды. Бұл ресми
ескертуден кейін қазақ тарихы мен әдебиеттануының дамуы шектелді. Осыған
қарамай Қажым Жұмалиев қазақ әдебиетінің тарихы XVIII ғасырдан Бұқар
жыраудан басталады деген ғылыми тұжырымын мектеп оқулығына енгізді (1948).
Бұл тұжырым проза, драматургия және әдебиеттің басқа тегі мен жанрлары
қазақта болған жоқ деген европоцентристік концепцияға батыл тойтарыс берді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында 1980-жылдардың соңына дейін осы ресми
пікір орын алды. 1960-67 жылдары шыққан 6 кітаптан тұратын Қазақ
әдебиетінің тарихы осы көзқарасты ұстанған болатын.
Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиеттануына қосқан нақты үлесі – қазақ
әдебиетінің көне дәуірі бар екенін дәлелдеу еді. Осы ретте Алаш
әдебиеттануын меңгерген Б.Кенжебаев былай деген екен: Кейбір жолдастар
Асан қайғы мен Сыпыра жырау тарихта болмаған, халық ойдан шығарған,
әдебиетіміздің тарихын олардан бастамай, тарихта болғаны ақиқат Бұқар
жыраудан – XVIII ғасырдан бастауымыз керек, -дейді. Бұл дұрыс емес,
ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүргендік болады, -деп батылдық
көрсетті. Осы ретте Б.Кенжебаев А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқышындағы
қазақ жазу дінмен бірге келгенін алға тартып Ислам дінінің Орта
ғасырлардан басталады,- деп әдебиеттің дінмен тікелей байланысты екенін
ескертті.
Қазақ әдебиетінің тарихы бар. Қазақ әдебиетінің тарихының басы –
Бұқар жырау дейміз, -деген пікірді Қ.Жұмалиев 1948 жылғы Қазақ әдебиеті
оқулығында ұсынғаны белгілі. Ғалым сол кездің өзінде бұл ғылыми
концепциясын толық айғақтап берді. Бұл тұжырымның жеткіліксіз екенін
ескертіп оған қарсы шыққан Б.Кенжебаев былай деген: VII-IX ғасырлардан
бері қазақ жерінде, сонымен шектес жерлерде, кейбір қазақ халқы құрамына
енген рулар өкілдері, кейбірін қазақ жерін жайлаған басқа рулар мен
халықтар өкілдері жасаған. Қай-қайсысы болсын, бүгінгі қазаққа түсінікті
болған, қазақ қолданған тілдерде жасалған жазу-сызуларды, жазба әдебиет
нұсқаларын қазақтікі деп айтуымызға, қазақ жазба әдебиетінің тарихына
енгізуге әбден болады. Атап айтқанда, VIII-IX ғасырлардағы Талас-Шу бойында
жасалған кітаптар – Құтадғу білік, Лұғат түрік, т.б.; Х-ХІ ғасырларда
Каспий теңізі жағалауларында жарыққа шыққан кітаптар – Кодекс куманикус
(Қыпшақ тілінің сөздігі), Қисса сүл әнбия т.б.; ХІ-ХІІ ғасырларда қазақ
жерінде жасаған Қожахмет Йассауи, Сүлеймен Бақырғани шығармалары – Дивани
Хикмет, Хакім ата, Бақырғани кітабы, Ақырзаман, т.б., Алтын Орда
тұсында Сырдария бойында, Арал маңында жасалған әдеби шығармалар –
Мұхаббатнаме, Қобызнама, Саяхатнама, Жұмжұма, т.б. қазақ халқының
ертедегі жазба әдебиет нұсқалары деп есептеліп, қазақ әдебиеті тарихында
тексерілуге тиісті, - деп өз ғылыми концепциясын батыл алға тартты. Бұл
пікірді әдебиеттанушылар Е.Ысмайылов пен В.М.Сидельников қоштаған. Аталған
конференциядағы айтыс пікір 1960 жылы Қазақ әдебиеті газетінде
жарияланды. Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан,
кімнен басталады мақаласына Қ.Жұмалиев Қате пікір қағидаға айналмасын
деп жауап берді. Ғылыми пікірталас газет бетінде Ә.Марғұлан, М.Ақынжанов
мақалаларымен де жалғасты.
Профессор Б.Кенжебаевтың 1975 жылы жариялаған Қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері деген зерттеуіндегі Қазақ әдебиетінің тарихын
дәуірлеу атты бөлімінде дәуірлеудің жаңа нұсқасы ұсынылған. Ғалым 1968
жылға дейін айтылған Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет дейтін көзқарасын
одан әріге апарып, енді бірінші дәуірді Бұрынғы әдебиет (V-XV ғасырлар
арасы) деп тануды ұсынған әдебиетші бұл кезең бұкіл түрік ру-тайпаларына
тән ортақ әдебиет деп анықтады. Бұл ғылыми концепцияның дамуына
Б.Кенжебаевтың шәкірті Алма Қыраубаева нақты үлес қосты.
Б.Кенжебаевтың ежелгі әдебиетті іштей түрік қағанаты, оғыз, ислам,
Алтын Орда дәуірлеріндегі әдебиет деп қарастырғаны күні бүгін қолданылып
келе жатқан ұстаным. Сондықтан Бейсенбай Кенжебаев А.Байтұрсынұлы мен
Х.Досмұхамедұлылар бастап берген әдеби-тарихи мектептің негізін совет
кезінде осылай айқындады.
Совет кезінде атылып кеткен Алаш әдебиеттануын атай алмаған
Б.Кенжебаев С.Торайғыров пен М.Сералин мұрасын зерттеуге үлес қосты.
Х.Досмұхамедұлы сияқты Б.Кенжебаев әдебиеттің дамуын елдің саяси-
әлеуметтік жағдайымен тікелей байланыстырды. Бұл ұстанымды әдебиетші ХХ
ғасыр басындағы әдебиетке қатысты айтты. Ғалым 1956 жылғы Жеке басқа
табыну саясатының құрбандарын ақтау жүріп жатқан кездегі идеологиялық
науқан туралы былай деген: ...Идеология сараланған шайқасқа түскен заманда
әртүрлі саяси идеологиялық көзқарастар да, әртүрлі көркемдік бағыт та болуы
ықтимал. Түрлі саяси жол айрықта әртүрлі бағдар ұстауда – әркімнің өз ісі,
әркімнің де дүниетанымнан туар тарихи қалауы, тарихи заңдылық. Ол үшін кім-
кімді де күстаналау орынсыз-ақ.
Совет кезінде әдебиетші Б.Кенжебаев Ақмолла Ақмедияров, Әбубәкір
Шоқанов, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Шәді Жәңгіров, Мәшһүр-Жүсіп
Көпеев, Бекет Өтетілеуов, Тайыр Жомартбаев, Әкірам Ғалымов, Әріп
Тәңірбергенов, Ығылман Шөреков, Нарманбет Орманбетов, т.б. қаламгерлер
туралы тұңғыш пікір айтып, оларды оқулыққа енгізді.
Ғалымның іргелі зерттеулерінде ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
аса көрнекті ірі өкілдері Ш.Құдайбердиев пен Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатов, М.Жұмабаев пен Ж.Аймауытұлы бастаған алыптар тобы аталмаған.
Б.Кенжебаевтың ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті оқулығы (1993) күні
бүгінгі күнге дейін Қазақстан Республикасының жоғары мектептерінде оқулық
ретінде қолданылып келеді. Бұл кітапта Қазақ газетіне қатысты Ұлы
ағартушы, шын ғалым А.Байтұрсынұлы редакторлық еткен бұл газет деген сөздер
Б.Кенжебаевтың Алаш әдебиеттануына деген адал пікірін білдіреді.
²Әдеби мұра және оны зерттеу.Алматы:Ғылым, 196.– 298б.
³Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары.Алматы, 1958.
Қазақ әдебиеттануында тарихи дәуірлеу мәселесі кеңес кезінде біржақты
зерттелді. Осы әдебиеттануда Абайдан кейінгі совет қазақ әдебиеті бірден
аталып, алдыңғы жағы айтылмайтын. Қазақ әдебиеті 1991 жылға дейін
младописьменный әдебиеттер қатарында аталып келді. Совет кезеңіне дейін
өз жазуы жоқ, тек совет кезінде ғана қалыптасқан жас әдебиет ретінде
қарастырылатын. Мәскеуде 1988 жылы шыққан История всемирной литературы
атты кітапта қазақ әдебиеті осылай берілген.
1973 жылы Ғылым баспасынан шыққан Б.Кенжебаевтың Қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері атты еңбегі Қазақ әдебиетінің тарихи дәуірлеуі
деген зерттеумен ашылады. Осы он бір беттік мақалада әдебиеттанушы
Б.Кенжебаев қазақ әдебиет тарихына қатысты дәуірлеу жүйесін батыл көтерген.
Бұл дәуірлеу бойынша қазақ сөз өнері өз тарихы, бастау көздері, өз арналары
бар жүйе ретінде айғақталған. Ғалымның бас әдебиеттанулық ұстанымы былай
берілген: Әдебиет тарихы халық тарихымен тығыз байланысты, соның бейнесі,
көрінісі, сүрлеуі, ол қай кезде болсын халық тарихының ізімен жасалады.
Демек, қазақ әдебиетінің ғылыми тарихы да қазақ халқы тарихының ізімен
жасалуы тиіс4. Осы орайда Б.Кенжебаев қазақ тарихшылары үндемей
отырғандықтан елдің қалыптасу кезеңдері туралы сол кезде қажетті мәліметтер
беріп кетеді. Тұрақты қазақ ру-тайпалары қандай ұлыстардан, қандай
мекендерден құралған? Ғалым бұған былай дейді: Қазақ халқының құрамына
енген рулар ежелден, арғы заманнан осы күнгі Орта Азияны, Қазақстанды,
Орталық Азияны, оңтүстік-шығыс Сібірді, орта, төмен Еділді, Каспий
жағалауларын мекендеген. Сол жерлерді ертеде мекендеген көптеген түрік,
монғол руларымен, кейін азербайжан, түрікпен, қарақалпақ, өзбек, қырғыз,
ұйғыр, ойрат, тува, хакас, башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру-
тайпалармен бірге, кейде қатар жасаған. Солардың біразымен кейде жауласып,
қақтығысып, соғысып; кейде одақ құрып, қыз алысып, құда болып, әскери топ
жасап, анда болып жүрген.
Біздіңше, тегі ерте уақыттарда арғы, бергі тарихтарда аталатын скиф,
ғун, қаңлы, сақ, сармат, алан, карлух, хазар, оғыз, куман – бәрі де есте
жоқ ерте замандардан Орталық Азия мен Византия аралығын мекендеген түрік,
монғол рулары, солардың әр кездегі ру-ұлыстық, түрлі бірлестік, құдандалық
аттары. Аталған жерлерді жайлаған түрік, монғол ру-тайпаларының қай-қайсысы
да болмасын үнемі бір орында, өзі әуелі мекендеген жерінде отыра
бермеген5. ертедегі қазақ ру-тайпалары бұрынғы уақытта, қазақ халқы,
қазақ хандығы болып құрылғанға дейін Қытай, Рим аралығындағы аймақтар мен
өлкелерді мекендеген түрік, монғол руларымен бірге болған, бірге тірлік
еткен. Сондықтан бәрінің тарихи, қоғамдық, мәдени өмірі ұқсас болған6.
Үйсін мемлекеті тек үйсіндердікі ғана емес, тұрік қағанаттары тек
ұйғыр, ойрат руларынан ғана емес, Хорезм патшалығы тек өзбектердікі емес,
Қыпшақ бірлестігі тек қарақалпақ руларынан құралған емес екенін осылай
анықтайды. Ол халықтардың әдебиеті қалай дүниеге келді? Осыған байланысты
б.Кенжебаев халықтардың: Бірте-бірте наным-сенімі, ұғым-әдеті, салт-
санасы, даналығы пайда болады; халық түрлі өнер, жазу-сызу ойлап шығарды7,-
дейді. Әдебиетші үшін: Халық даналығы оның ауыз әдебиеті:еңбек, шаруа,
әдет-ғұрып өлең-жырлары, жұмбақ, мақал-мәтелдер, ертектер, аңыз-әңгімелер
арқылы анықталады.
Қазақ ауыз әдебиетінің тегі мен түрлерін әдебиетші Б.Кенжебаев былай
саралаған: Қай халықтың болсын ауыз әдебиетіндегі төрт түлік мал, аң, құс,
аңшылық, малшылық жөніндегі өлеі-жырлар, күн жайлату, жалыну, жалбарыну,
арбау, сарнау, бәдік, тұрмыс-салт өлең жырлары осы ру-ұлыстық дәуірде,
соның алғашқы кезінде туа бастайды. Бері келе тайпа, ұлыс өзінің басынан
өткендерін, бұрын-соңды болған атақты ер, батыр адамдарын әңгіме, аңыз, жыр
еткен. Олардың өлісін жоқтаған, тірісін мақтаған. Осыдан аңыз-әңгімелер,
ертектер, батырлар жырлары келіп шыққан. Біз айтып отырған ру-тайпалардың
ұлыстық дәуірдегі ондай туындылары: қиял-ғажайып ертектер, Алып батыр,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз,Алпамыс, Күлтегін туралы жыр-дастандар деп
айтуға болады9.
Б.Кенжебаевтың осы мақаласында күні бүгін аса қажет ғылыми қағидалар
бар. Б.Кенжебаев осы ретте мынадай тұжырымды түйіндейді: Осы күні Алып,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз, Алпамыс, Күлтегін жөніндегі жыр-дастандар
қазіргі түркі текті халықтардың анасының әдебиетінде бар, мынасының
әдебиетінде кездеседі; оларды бұл халықтар бірінен-бірі алып отырған деп
түсіндіреміз. Кейде, тіпті, пәлен халық жасаған, басқасы сол халықтан
үйренген деп дәлелдеуге тырысамыз.
4Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым,
1973, 3-б.
Анда – әрі әскери одақ, әрі құдандалық.
5Кенжебаев Б.Әдебиет белестері: зерттеулер,мақалалар.Алматы: жазушы,
1986,5-б.
6Сонда, 5-б.
7Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым,
1973, 6-б.
8Сонда, 6-б.
9Сонда, 6-б.
Біздіңше, осының бәрі бекер. Себебі, айтылған аңыздар мен жыр-
дастандар түркі тектес халықтар бірге, араласып, жиі қатынасып жүрген кезде
жасалған, солардың бәріне ортақ, бәріне ортақ, бәріне бірдей туынды. Сондай-
ақ, түркі ру-тайпаларының ру-ұлыстық дәуірде бәріне ортақ әліппесі, жазу-
сызуы болған. Олар бұрынғы ұйғыр, арамей әліппелері, Орхон-Енисей, Талас,
Шу жазулары деп аталады10.
Б.Кенжебаевтың аталған ғылыми тұжырымдары тарих, археология
ғылымдарының жетістіктерімен дәлелденіп отырылады.
Ислам келгенге дейінгі дәуірді ғалым былай нақтылайды: ... сөз болып
отырған дәуірде түрік, монғол ру-тайпаларының да әдебиеті, өнері өркендеді,
гректің әдебиетіндей өз дәуірінен озып кетпесе де, заманына лайық едәуір
өркендеді деп айтуға әбден болады¹¹.
Ғалым арабтардың осы күнгі Орта Азия, Қазақстан жерлеріне келуін,
ислам дінінің жайылуын ХІ ғасырда басталатынын мәлім етеді және олардың
әлеуметтік өмірін қоғамдық дамудың жаңа сатысына көтерілгенін мойындайды.
Осы орайда автор былай дейді: ІХ ғасырдың аяғы мен Х ғасырдың басынан
өлкенің, ондағы халықтардың шаруашылығы, мәдениеті қайтадан өркендеді. Бұл
кезде оқу, білім, өнер, әдебиет – бәрі де араб тілі, араб мәдениеті
ықпалында дамыды¹², - деп ғалым Әдебиет танытқышты ұстанған.
Ғалым Б.Кенжебаев түркі тектес халықтардың өз мәдениеті болғанын,
жергілікті халықтардан шыққан кейбір ғұламаларды тек араб ғалымы, араб
жазушысы деп атаудың дұрыс емес екенін осылай түсіндіріп кетеді: Бұл жерде
оларды түгел теріп отырмай, Мұхаммед Хорезмиді, Әбу Насыр әл-Фарабиді, Әбу
Райхан әл-Бируниді, Әбу Али ибн-Синаны, Әбілқасым Фирдоусиді, Рабғузиді,
Махмұт Қашқариды, Қожа Ахмет Йассауді, Омар Хаямды, баласағұндық Жүсіпті
және солардың көркем шығармалары мен ғылыми еңбектерін атасақ, біздің әлгі
пікірімізді толық дәлелдей алады¹³. Бұл ойын ресей ғалымы В.В.Бартольдтың
пікірімен дәлелдей түседі: Бағдат шәһәрінде мұсылман елдерінің көптеген
әдебиетшілері мен ғалымдары болған, олардың басым көпшілігі Таяу Шығыс пен
Орта Азиядан еді14.
Әдебиетші ғалым Б.Кенжебаев: Араб әдебиеті мен ғылымының
тарихилығы, әл-Сығанаки, әл-Түркістани, әл-Қыпшаки, Бин Түрік
деген есімдердің төркінін түсіндіре келе, былай дейді: Рас, түрік ру-
тайпаларының бұл тұстағы әдебиеті болып кетпеді. Өздерінің ежелгі
әдебиетінің жалғасы, жаңа жағдайдағы жаңаша өсіп-дамуы болды15.
Қазіргі дүние жүзілік әдебиеттануда зерттелген араб тілді испандық
андалуссиялық поэзияның керемет екпінін, араб тілді африка-мағриб әдебиетін
де осы қатарға қосуға болатыны белгілі. Түрік тайпалары мен ұлыстарының
ертедегі әдеби нұсқаларынан Оғызнама, Мұхаббатнама деген шығармаларды
зерттеген совет ғалымы А.М.Щербак: бұлардың алдыңғысы ХІ ғасырға, ұйғыр
дәуіріне, екіншісі ХІІІ ғасырға, араб, монғол билеген дәуірге жатады. Бірақ
екеуінің тілдік, әдебиеттік негізі бір. Екеуі бір әдеби дәстүрдің екі
дәуірін сипаттайды дегенді айтады16.
ХІІІ ғасыр Б.Кенжебаевтың айтуынша, Орта Азия мен қазақ жеріне жаңа
төңкеріс әкелген, бұл Шығыстан келген Шыңғысхан бастаған монғол қозғалысы,
қытай мен Рим аралығындағы ұлан-ғайыр жер жауланды. Онда Алтын Орда (Ақ
Орда, Көк Орда) атты мемлекет құрылып, ол үш ғасырдай уақыт өмір сүрді. Осы
тарихи дағдарыстың әсері қандай болды деген сауалға автор былай жауап
бергендей: Ол замандарда Орта Азия мен Қазақстанға, ондағы халықтарға
қарағанда араб елінің, арабтардың мәдениеті жоғары еді, олар мәдениетті
халық деп саналушы еді. Ал, моңғолдардың мәдени дәрежесі арабтарға
қарағанда да, Орта Азия мен Қазақстан халықтарына қарағанда да біраз төмен
болушы еді. Осы себепті, арабтар жаулап алған жерлері мен елдерінде ондай
істей алған жоқ, сондықтан, мңғолдар билеп-төстеп тұрған кезде, Алтын Орда
тұсында, ХІІІ-ХV ғасырлар арасында Орта Азия мен қазақстан өлкелерінің,
ондағы халықтардың мәдениеті оншалықты өркендемеді.
10Сонда, 6-б.
11Сонда, 7-б.
12Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 8-
б.
13Сонда, 8-б.
14Сонда, 8-б.
15Сонда, 10-б.
16Сонда, 9-б.
Бұрынғы қалпына келтірілген қала-кенттер, мәдениет орындары Алтын Орда
ыдырағаннан кейінгі болған бірсыпыра хандар соғысыкезінде тағы қиратылды.
Халықтың мәдениеті онша көтерілмеді17.
Қазақ халқының сөз өнерінің бастаулары болып табылатын қиын-қыстау
кезеңін ғалым Б.Кенжебаев осылай саралап шығады. Осыған орай бүгінгі күнге
дейін арамызда орын алып жүрген пікірді де алға тартады: Қазақтың бүгінгі
бірді-екілі әдебиетші ғалымдары біз жоғарыда көрсеткен ертедегі әдеби,
ғылыми шығармаларды, жазушылар мен ғалымдарды қазақтікі емес, қазаққа
олардың тілдері түсініксіз, рухы жат дейді. Бұл дұрыс емес18.
Неліктен дұрыс емес екенін де ғалым нақтылап береді: Себебі,
бірінші, қай халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба
әдебиет нұсқалары сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. Кейбір
халықтардың ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз
тілде болуы, бірақ, сол халық жерінде, сол халық уәкілдері тарапынан
жасалған, сол халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары
болуы ықтимал.
Бұған француз, орыс, белорус, украин халықтары жазба әдебиеттерінің
тарихы куә бола алады. Француздың ертерек орта ғасырдағы жазба әдебиетінің
басым көпшілігі француз тілінде жасалмай, латын тілінде, француз халқы үшін
бөгде тілде жасалған; орыс, белорус, украин халықтары бұрынғы әдебиетінің
көп нұсқалары ертедегі бұлғар тілінен өрбіген церковно-славян тілінде,
қазіргі орыс, белорус, украин халқына түсініксіз тілде жасалған.
Екінші, көрсетілген әдеби, ғылыми шығармалардың бірқатары түрік,
ұйғыр, шағатай тілдерінде, бірқатары бұрынғы түрік, шағатай, араб
тілдерінде, көбірек шағатай тілінде жасалған. Ал, шағатай тілі араб, парсы
сөздері араласқан, араб, парсы тілдеріндегі кітаптар стиліне түскен тұрік
тілі, түрік ру-тайпаларының кітаби тілі еді.
Осы күнгі бірқатар ғалымдар шағатай тілі жөнінде әртүрлі пікір
айтады: бірі Орта Азия мен Қазақстанда жасалған бір тайпаның – өзбек
тайпасының тілі еді дейді; енді бірі шағатай тілі қазақ ру тайпаларына жат,
мүлде түсініксіз тіл болған дейді. Мұның бәрі әбес, жаңылыс, себебі, Өзбек
тайпасы, өзбек хандығы тарихта ХV ғасырдың жиырмасыншы жылдарында, Алтын
Орда мемлекеті ыдыраған кезде падв болды. Ол басқа жақтан ауып келмеді,
ежелден Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген, Алтын Орда қол астында болған
көптеген түрік ру тайпаларынан іріктеліп, бөлініп шықты.
Ал, шағатай тілі Орта Азия мен Қазақстан жерлерін мекендеген ру
тайпалардың кітаби тілі ретінде өзбек тайпасы, өзбек хандығы пайда
болғаннан көп бұрын, аталған жерлерді арабтар жаулап алғаннан бастап
жасала, қалыптаса бастаған болатын; сол өлкелердегі ру-тайпалардың бәріне
ортақ, бәріне түсінікті тіл болатын. Тіпті ХІ ғасырда шағатай тілінде
Рабғузидің Қисса-сүл-Әнбия деген кітабын алсақ, оның тілі сол дәуірдегі
қазақтарға ғана емес, бүгінгі қазақтарға да түсінікті19.
Б.Кенжебаев шағатай тілінің тегін анықтай келе, оның ортақ әдеби тіл
екенін бөліп айта кетеді: Қысқасы, шағатай тілі ертедегі өзбек тайпасының
ғана емес, Орта Азия мен Қазақстан жерлерін мекендеген көп тайпаның тілі,
солардың ортақ тілі. Батыс Европа халықтарының бір кездегі әдеби тілі латын
тілі болғаны сияқты, шағатай тілі Орта Азия, Қазақстан жерлерін мекендеген
халықтардың бір кездегі әдеби тілі20. Осы ретте Б.Кенжебаев келесі
мағлұмат берген; Бірқатар ғалымдар Қытай, Рим аралығында жасаған ру-
тайпаларда сөз болып отырған замандарда шыққан жазушылар мен ғалымдарды
анасы ана ру тайпаның уәкілі, мынасы мына халықтың перзенті деп бөледі:
пәлен өзбек, түген түрікпен деп жіп тағады. Бәрін дерлік қазаққа қатысы жоқ
етіп шығарады. Бұл мүлде бекер.
Өйткені, алдымен, бірқатар жазушылар мен ғалымдар өздерін әл-
Фараби, әл-Бируни, әл-Қыпшаки, әл-Түркістани, Яссауи деп атаған.
Бқл олардың қазақ жерінен, қазақ жерінде әр кезде болған белгілі қала-
кенттерден, қазақ руларынан шыққанын, қазақққа қатысы болғанын аңғартады
[13]. Бұл ғалымдардың мұрасын тәуелсіз кездегі әдебиеттануда профессор
Ә.Дербісәлі анықтап, ғылыми айналымға қосып берді.
Әдебиеттанушы Б.Кенжебаев түркі текті, түркі тілді халықтардың
ертедегі әдебиеттерінің тарихы бір екенін осылай дәлелдеп берді.
Қазақ әдебиеттануының тарихын дәуірлеуде Б.Кенжебаев XV ғасыр басында
Алтын Орда мемлекеті ыдырағанын, оның жойылғанын еске салады. Жеке-жеке
шағын хандықтардың бірі қазақ хандығы болғаны мәлім. Демек, қазақ ру-
тайпалары қазақ хандығы құрылғаннан бастап қалық болып қалыптасқандығын
алға тартады.
17Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 10-
б.
18Сонда, 10-б.
19Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 11-
б.
20Сонда, 12-б.
Осы кезең қандай жетістіктермен айқындалды деген сауалға әдебиетші-
ғалым былай дейді: XV ғасырдың басында Алтын Орда мемлекеті ыдырап
жойылды. Оның орнына жеке-жеке шағын хандықтар құрылды. Солардың бірі қазақ
хандығы деп аталды. Қазақ ру-тайпалары қазақ хандығы құрылғаннан бастап
халық болып қалыптасты.
Қазақ хандығы бірде тұтас, бірде жүз-жүз болып бөлініп, XVIII
ғасырдан бастап біртіндеп Россияға қосыла бастады. Қазақ хандығы тұсында да
халық қоғамдық тұрмысына лайық, қабілеті келгенше жаңа, өз мәдениетін,
әдебиетін, өзінің халықтық әдеби тілін жасады [14].
Қазақтың ертеден келе жатқан дәстүрлі ауыз әдебиеті, көбінесе,
бұрынғы әдет-ғұрыпқа қоғамдық тірлік, шаруашылыққа байланысты әр кезде тған
салт өлеңдері, кәсіп жырлары, батырлық дастандары бар еді. Осылар тағы да
дамыды. Мысал ретінде айтқанда, қазақ хандығы тұсында Қобыланды батыр,
Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ерсайын сияқты эпостық жырлар, Қозы Көрпеш-
Баян Сұлу, Қыз Жібек секілді салт жырлары жасалды²¹.
Әдебиет кімдердің есімдерімен белгілі болды деген сауалға
әдебиеттанушы Б.Кенжебаев: Сөз болып отырған дәуірде қазақтың Асан қайғы,
Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри сияқты ойшылдары, тарихшылары;
Сыпыра жырау, Шалгез, Қодантайшы, Қазтуған, Доспанбет, Марқасқа,
Ақтамберді, Жиенбет, Тәтіқара, Үмбетей, Шал, Бұқар сияқты ақындары мен
жыраулары болған.Осыған қарағанда бұл дәуірде, көшпенділік жағдайға
байланысты, салттық жыр-дастандарды, ақындық, жыраулық өнер молырақ
дамығаны байқалады.
Қазақ хандығы дәуірінде шығарылған көркем әдебиет туындылары, көбінше,
бұрынғы қыпшақ диалектісінде шығарылды да, жазба әдебиет нұсқалары, ғылыми
еңбектер бұрынғы кітаби тілде жасалды.Осылар негізінде қазақтың әдеби тілі
қалыптасты, - деп жауап берген.
ХІХ ғасырда қазақ халқы Ресейге қосылып болды деп санаған әдебиетші-
ғалым Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
жағдайын былай суреттейді: ХІХ ғасырда, ХХ ғасырдың басында қазақ тілінде
кітаптар көп басылды, газет-журналдар шығып тұрды; қазақтың жаңа
оқығандары, озат идеялы орыс мәдениетінен үлгі алған адамдары Шоқан,
Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт, Мұқаметжан Сералин, т.б. шықты.
Бұл дәуірде қазақ халқының жаңа әдебиеті: демократшыл-ағартушылық
идеялығ сыншыл реалистік әдебиеті туып, өркендеді. Онда әдебиет жанрларының
жаңа түрлері, көркем проза, публицистика пайда болды. Бірді-екілі драмалық
шығармалар көрінді.
Соңғы сөйлемдерімен әдебиеттанушы-ғалым ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеттануының биік кәсіби деңгейін алға тартқандай. Совет дәуірінде ашып
айтылмайтын, С.Көбеев пен М.Сералиннен басқа есімдері жоқ кезеңнің одан
гөрі қуатты болғанын Б.Кенжебаев осылай меңзегендей болды.
Осы зерттеудің (1955) соңында ғалым қазақ халқының әдебиетінің тарихын
келесі ретпен жүйелеуді ұсынады: Сонымен, жинақтап айтқанда, қазақ
халқының бұрын-соңды әдебиетінің тарихын былай жүйелеген дұрыс деп білеміз.
Бұқар жырау туралы Б.Кенжебаев былай деп тұжырымдаған: Бұқар жыраудың
тағдыры бұлардан сәл өзгешелеу. Оның Абылай хан тұсында өмір сүргеніне,
соның ақын-ақылгөйі болғанына ешкім дауласпайтын, ешкім шүбәланбайтын
сияқты. Осыған қарап, кейбір жолдастар: қазақтың жазба әдебиеті тарихын
Бұқар жыраудан бастауымыз керек дегенді айтады. Бұл дұрыс емес, шындығында
бұл ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүру болып шығады. Біз әдебиетіміздің
тарихы туралы сөз қылғанда шығармалары толық сақталып жетпеген деп, әдебиет
мұраларында аттары аталатын ақындарымызды, қара басы туралы дерек аз екен
деп, Асан Қайғы атына байланысты әдебиет мұраларын ескермей, аттап кете
алмаймыз. Оларды әдебиетіміздің тарихына енгіземіз, тексереміз.
Сонымен, әлгі айтқан кезеңдегі мәшһүр ақындарымыз – Асан Қайғы, Сыпыра
жырау, Бұқар жырау. Басқаша айтқанда, қазақ халқының өз алдына елдігін
қорғау дәуірінің әдебиетінің өкілдері деп атауға болады... [63]. Келесі
деректің де құндылығы ерекше: Бұқар жыраудың әкесі – Қалқаман батыр. Ол
Баянауылда Далба тауында өлген. Сонда оның зираты бар деседі. Бұқар
жыраудың тарихта болғаны, Абылай хан тұсында тіршілік еткені анық. Абылай
хан 1711 жылы туып , 1781 жылы өлген. Ал, Бұхар жырау Абылайдан көп улкен
сияқты. Өйткен, ол өзінің жыр, толғауларында Абылайды өзінен кіші етіп,
Абылайшам, Абылайша деп келеді. Өзінің оны жастайынан білетіндігін
айтады.
Ей, Абылай, Абылай, мен сені алғаш көргенде, тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет хандарға қызметші болып тұр едің, −
дейді. Сонымен қатар, Бұқар жырау өзінің жасын бір жерде тоқсан үште, енді
бір сәтте тоқсан бесте деп көрсетеді Менің жасым тоқсан үш, мұнан былай
сойлеуім маған да болар ауыр күш. ...Тоқсан бес деген тор екен, дүние
жанның қоры екен, қарғыйын десең, екі жағы ор екен, найза бойы жер екен, ел
қонбайтын шөл екен, келмейтұғын неме екен... − дейді Сонда Бұқар жырау
XVII ғасырдың екіншісі жартысы мен XVIII ғасырдың алғашқы жартысында өмір
сүрген болады. Дәл қай жылы туып, қай жылы өлген, толық өмірбаяны беймәлім.
Абылай ханға ақылшы ақын болғанынан басқа не істегені мәлім емес.
Бұқар жыраудың әзірге бізге жеткен шығармалары мыналар: Асан Қайғының
толғауын шешу, Айналасын жер тұтқан, Аксаңнан биік тау болмас, Ей,
Абылай, Абылай, Абылай орыспен соғысам дегенде, Абылай Галдан Церенді
жеңгенде, Саржан туғанда Сөз жоқ, Бұқар жыраудың айтқан, шығарған
жырлары өте көп болуға тиісті. Тек олар тегіс сақталмаған, әлі түгел
жиналып үлгермеген.... Бұқар жыраудың негізгі басты тақырыптарын былай
деп айқындалған:
Бірінші - Бұқар жырау шығармаларының тақырыбы өз тұсындағы қазақ
халқының жай-күш, мұң-тілегі, болашақ тағдыры, жалпы тұрмыс, заман жайы.
Оның шығармалары ханға, халыққа, қазақ тұрмысында болған саяси мәні зор
оқиғаларға арналып, толғау ретінде айтылады.
Екінші - Бұқар жырау қазақ халқының бірлігін, ынтымағын көксейді. Ол
дәуірде бұл мәселе халық көкейін тескен аса мәнді мәселе еді. Себебі, қазақ
халқы әр рудан кұралған еді, онда халық намысынан гөрі, ру намысы күштірек
келетін. Жесір дауы, жер дауы, мал дауы сияқты мәселелер жөнінде ру-ру
болып ұрысып, таласып, бірде біріксе, бірде бөлініп кетіп жүретін.
Сондықтан Бұқар жырау халық арасындағы, әсіресе халықты бастап жүрген ру
басылар, билер, батырлар арасындағы дау-жанжалға, ру, ата, ауыл таластарына
қарсы күреседі. Оларды сүттей ұйып отыруға, елді де ынтымақты, күшті ел
етуге, сөйтіп, шетел басқыншыларынан қорғануға, шаруашылық қамын ойлауға
угіттейді. Бірлік болмай, тірлік болмайды деген ұран көтереді.
Үшінші - Бұқар жырау халық тыныштығын, бейбіт еңбек етіп, тұрмысын
гулдендіруін көксейді. Өйткені, ол кезде қазақ халқының көкейін тескен аса
мәнді мәселенің бірі - осы тыныштық, бейбіт өмір мәселесі еді...
Төртінші - Бұқар жырау Абылай ханның өтінуі бойынша, Асан Кайғының
жоғарыда келтірілген қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар -
деген толғауының мәнін шешеді: Қарагай судан қашып, шөлге шыққан бір
қарақ. Шортан шөлге шыдамсыз, балықтағы бір қарақ. Ойлама шортан ұшпас деп,
қарағайға шықпас деп, — дейді. Сонымен қатар, Бұқар жырау қазақ хандығының
санаулы ғана өмірі қалғанын, ұзамай құлап, ыдырап, өзгіге ұшырайтынын ашық
айтады.
Бесінші - Бұқар жырау дуниенің мән-жайын, өз заманының аңғарын жете
уғынады. Оған дәуірінің алдыңғы қатарлы адамы, ақыны, ақыл-ой кемеңгері
ретінде көз жіберіп, аса мәнді, өте дұрыс баға береді [63, 67-70].
Қаз дауысты Қазыбек туралы тарихи мағлұмат осы ретте келтірілген: Осы
Бұқар жыраумен тұстас болған Қаз дауысты Қазыбек (шамамен айтқанда 1661
жылы туып, 1758 жылы 97 жасында қайтыс болған [69].
Бұқар жырауға қатысты Б.Кенжебаев С.Муқанов пен К.Жұмалиевпен пікір
таластырады. Бұқар тегі феодал дегенге қарсы Б.Кенжебаев Пушкин тағдыры,
Невский, Пожарский, Донской, Грозныйларды мысал ретінде келтіреді: Бірақ
олар шыққан тегіне қарамай кеп жағдайда халық мүддесін көздеді, халық
патриотына айналды. Қазак халқы тарихының біз сөз етіп отырған дәуіріндегі
кейбір қайраткерлерді осылар сияқты патриот болды, халық мүддесін көздеді
деп бағалауымыз керек.
Қысқасы, Бұқар жыраудың шығармалары өз заманының айнасы. Одан біз сол
кездегі қазақ халқы тұрмысын, әдет-салтын, әлді-әлсіз жағын, арманын көріп
білеміз. Бұқар жырау өз заманының әрі сыншысы, әрі жыршысы, белсенді
кайраткері. Ол халқын, Отанын мейлінше сүйеді, соның, камын ойлап
толғанады, қайғырады, өзінің толғау-жырымен халқына қызмет етеді. Бұқар
жырау және оның шығармалары бәзге осындай шынайы касиеттері мен тарихи
маңызы жөнінен қымбат, аса кадірлі[71-72].
Б.Кенжебаев жыршы мен жыраудың айырмасын да анықтап берген: Ол -
жыраудың жыршының, ақынның айырмасы, қазақ өлеңдерінің өлшемі деген
мәселелер.
Бізде өлең, жыр шығаратын, жазатын кісі үш турлі атпен аталады: жырау,
ақын, жыршы делініп журеді. Осы жырау мен жыршының, жыршы мен ақынның
арасында айырма бар ма? Болса не Сәбит, Қажым жолдастар әдебит туралы
жазған мақалаларында (Әдебиет және искусство журналының 1939 жылғы 1-
саны, 1940 жылғы 9-санын қараңыз) осы мәселеге тоқталып, оны әрқайсысы
өзінше шешіп өтеді.
Сәбит мақаласында жыршы мен ақынның айырмасына тоқтала келіп,
Ақын мен жыршының арасындағы айырма: ақынның негізгі кәсібі өз жанынан
өлең шығару (импровизация), жыршының негізгі кәсібі шығарылған дайын
өлеңдерді жырлау − дейді. Осы сияқты, Қажым жолдас мақаласында жырау мен
жыршының айырмасына тоқталып: ...жыршы жырау емес, жыршы болу үшін ақын
болу шарт емес. Ол өз жанынан еш нәрсе шығармай-ақ, біреудің шығарғанын
жаттап алып та жыршы бола береді. Жырау әрі ақын, әрі шешен, әрі өз
заманының идеологі. Жыраулар ең алдымен ырғағы бар, ұйқасы бар белгілі
өлшеуге жататын, өз жанынан өлең шығара алатын болуы керек,−дейді.
Сонымен, Сәбит, Қажым жолдастардың жоруы бойынша жырау мен ақынның айырмасы
жоқ: екеуі де өз жанынан сөз, өлең, жыр шығара біледі, екеуі де әрдайым
өлең-жырды өз жанынан шыгарып айтады, өз өлең, жырларын айтады. Ал,
жыршының бұлардан жөні басқа: жыршы жанынан сөз, жыр өлең шыгара білмейді
тек біреу шығарған өлеңді, жырды жаттап алып, даяр өлең, жырды ғана айтады
екен [72]. Б.Кенжебаев бұларға қосылмайды.
Б.Кенжебаев өз пікірін былай деп береді: Себебі жыршы, жырау,
ақын қандай даяр жырды болсын айтқанда, бірінші − оны септеу, жалғау
ұластырып кұрау керек; түрлі мақсатқа пайдаланған, соған қарай оларды халық
екінші- оның мүмкін болған, шамаға келген жерін өз заманына, өз
тыңдаушысына, солардың мүдде-тілектеріне лайық өңдеу керек; Үшінші − мейлі
өз жанынан − шығарып айтсын, мейлі біреу шығарған, даяр өлең, жырды айтсын
- әйтеуір ырғак, ұйқасы бар, белгілі өлшемге жататын өлең, жырды айтады,
егерде оның ырғағы, ұйқасы жоқ болса, оны жөндеу, ұйқастыру, қисыңды,
қызықты ету керек.
Ал, бұлар аузының ебі бар адам болмаса кім көрінгеннің қолынан келе
бермейді, атап айтқанда таланты бар адамның ғана қолынан келеді. Яғни
таланты бар адам ғана жыршы болады.
Ендеше, жыршы мен ақынның арасында айырма болмағаны сияқты, жырау мен
жыршының, ақын мен жыршының арасында да творчестволық алабөтен айырма жок.
Тек, біздің байқауымызша, ақындар өлеңді, жырды түрлі кезде түрлі максатпен
шығарып, түрлі орынға, түрлі мақсатқа пайдаланған, соған қарай оларды халық
ер кезде жырау деп, жыршы деп, ақын деп әртүрлі атаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
филология ғылымдарының докторы, профессор
М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының
Абайтану және жаңа дәуір бөлімінің
бас ғылыми қызметкері
АЛАШ ӘДЕБИЕТТАНУЫН СОВЕТ КЕЗІНДЕ ДАМЫТҚАН ҒАЛЫМ
Әдебиетші ғалым Бейсембай Кенжебаев 1946 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров
творчествосы деген тақырыпта кандидаттық, 1959 жылы ХХ ғасыр басындағы
қазақтың ағартушы-демократтары деген монография бойынша докторлық
диссертация қорғаған.
Әдебиеттану саласындағы ғалымның негізгі еңбектері: Абай – қазақтың
ұлы ақыны. Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы. 1945; Қазақ
совет әдебиеті тарихының қысқаша нұсқасы.Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы,
1949; Қазақ баспасөзі тарихынан деректер.Қазақтың мемлекеттік көркем
әдебиет баспасы, 1956; ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (октябрь алдындағы
кезең). Алматы: Ғылым,1970; Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы:
Ғылым, 1973; Сөз туралы сөз (Т.Қожакеевпен бірге).Алматы: ҚазМУ, 1982.
Ғалымның Жиырмасыншы жылдардағы қазақ совет әдебиеті (1958), ХХ ғасыр
басындағы қазақтың демократ жазушылары (1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті (1976, 1993), Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу мәселелері (1974).
Жылдар жемісі (1984), Әдебиет белестері (1986), Асау жүрек (1994),
т.б. ондаған ірі еңбектері мен оқулықтары, оқу құралдары әдебиет тарихын
оқыту мен зерттеуде аса қажетті іргелі еңбектер болып табылады.
Б.Кенжебаевтың ең алғашқы әдебиеттанулық еңбегі Шығыс еңбекшілері
коммунистік университетінде оқып жүргенде жазған Абай (1925) атты
мақаласы болып саналады. Бұдан соң Б.Кенжебаев Ж.Аймауытұлынан кейін
Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығын зерттеді. Қазақтың ХХ ғасыр
басындағы демократ жазушылары (1958), Шындық пен шеберлік (1966), Қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері (1973), Жылдар жемісі (1984) атты
еңбектері қазақ әдебиеттануына қосылған үлес. Б.Кенжебаев совет кезінде
ұлттық әдебиетіміздің тарихын көне дәуірден бастап оқыту, ежелгі түркі
жазба ескерткіштерін ғылыми айналымға қосу ісін алғашқы болып көтерген. Осы
істі өзі бастап кейін шәкірттеріне нақты тақырыптар беріп бұл салада өз
ғылыми мектебін қалыптастырып кеткен ғалым. Б.Кенжебаевтың шәкірттері
Мырзатай Жолдасбеков Орхон-Енисей ескерткіштерін, ғалым Мұхтар Мағауин ХV-
XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың мұрасын, профессор Алма Қыраубаева орта
және ежелгі ғасырлардағы жазба мұраларды нақтылап, ғылыми айналымға
енгізді. 1939 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық
съезінде негізгі баяндаманы жасаған Б.Кенжебаев болды. Бұл баяндама
Кеңестік қазақстан газетіне 1941 жылы 10 маусымда Қазақ әдебиетін
дәуірлеу мәселелері туралы атты мақала болып жарияланды.
Соцреализм қазақ әдебиеттануына ерекше әсер етті. Идеологиялық
мәселелерге арналған 1946-48 жылдардағы қаулылар орыстан басқа халықтардың
рухани дүниесіне тереңдеп баруға болмайды деген ресми бұйрықты орнықтырды.
Орта Азияда іліп алар тарих жоқ деген пікір үстем болды. Бұл ресми
ескертуден кейін қазақ тарихы мен әдебиеттануының дамуы шектелді. Осыған
қарамай Қажым Жұмалиев қазақ әдебиетінің тарихы XVIII ғасырдан Бұқар
жыраудан басталады деген ғылыми тұжырымын мектеп оқулығына енгізді (1948).
Бұл тұжырым проза, драматургия және әдебиеттің басқа тегі мен жанрлары
қазақта болған жоқ деген европоцентристік концепцияға батыл тойтарыс берді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында 1980-жылдардың соңына дейін осы ресми
пікір орын алды. 1960-67 жылдары шыққан 6 кітаптан тұратын Қазақ
әдебиетінің тарихы осы көзқарасты ұстанған болатын.
Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиеттануына қосқан нақты үлесі – қазақ
әдебиетінің көне дәуірі бар екенін дәлелдеу еді. Осы ретте Алаш
әдебиеттануын меңгерген Б.Кенжебаев былай деген екен: Кейбір жолдастар
Асан қайғы мен Сыпыра жырау тарихта болмаған, халық ойдан шығарған,
әдебиетіміздің тарихын олардан бастамай, тарихта болғаны ақиқат Бұқар
жыраудан – XVIII ғасырдан бастауымыз керек, -дейді. Бұл дұрыс емес,
ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүргендік болады, -деп батылдық
көрсетті. Осы ретте Б.Кенжебаев А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқышындағы
қазақ жазу дінмен бірге келгенін алға тартып Ислам дінінің Орта
ғасырлардан басталады,- деп әдебиеттің дінмен тікелей байланысты екенін
ескертті.
Қазақ әдебиетінің тарихы бар. Қазақ әдебиетінің тарихының басы –
Бұқар жырау дейміз, -деген пікірді Қ.Жұмалиев 1948 жылғы Қазақ әдебиеті
оқулығында ұсынғаны белгілі. Ғалым сол кездің өзінде бұл ғылыми
концепциясын толық айғақтап берді. Бұл тұжырымның жеткіліксіз екенін
ескертіп оған қарсы шыққан Б.Кенжебаев былай деген: VII-IX ғасырлардан
бері қазақ жерінде, сонымен шектес жерлерде, кейбір қазақ халқы құрамына
енген рулар өкілдері, кейбірін қазақ жерін жайлаған басқа рулар мен
халықтар өкілдері жасаған. Қай-қайсысы болсын, бүгінгі қазаққа түсінікті
болған, қазақ қолданған тілдерде жасалған жазу-сызуларды, жазба әдебиет
нұсқаларын қазақтікі деп айтуымызға, қазақ жазба әдебиетінің тарихына
енгізуге әбден болады. Атап айтқанда, VIII-IX ғасырлардағы Талас-Шу бойында
жасалған кітаптар – Құтадғу білік, Лұғат түрік, т.б.; Х-ХІ ғасырларда
Каспий теңізі жағалауларында жарыққа шыққан кітаптар – Кодекс куманикус
(Қыпшақ тілінің сөздігі), Қисса сүл әнбия т.б.; ХІ-ХІІ ғасырларда қазақ
жерінде жасаған Қожахмет Йассауи, Сүлеймен Бақырғани шығармалары – Дивани
Хикмет, Хакім ата, Бақырғани кітабы, Ақырзаман, т.б., Алтын Орда
тұсында Сырдария бойында, Арал маңында жасалған әдеби шығармалар –
Мұхаббатнаме, Қобызнама, Саяхатнама, Жұмжұма, т.б. қазақ халқының
ертедегі жазба әдебиет нұсқалары деп есептеліп, қазақ әдебиеті тарихында
тексерілуге тиісті, - деп өз ғылыми концепциясын батыл алға тартты. Бұл
пікірді әдебиеттанушылар Е.Ысмайылов пен В.М.Сидельников қоштаған. Аталған
конференциядағы айтыс пікір 1960 жылы Қазақ әдебиеті газетінде
жарияланды. Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан,
кімнен басталады мақаласына Қ.Жұмалиев Қате пікір қағидаға айналмасын
деп жауап берді. Ғылыми пікірталас газет бетінде Ә.Марғұлан, М.Ақынжанов
мақалаларымен де жалғасты.
Профессор Б.Кенжебаевтың 1975 жылы жариялаған Қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері деген зерттеуіндегі Қазақ әдебиетінің тарихын
дәуірлеу атты бөлімінде дәуірлеудің жаңа нұсқасы ұсынылған. Ғалым 1968
жылға дейін айтылған Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет дейтін көзқарасын
одан әріге апарып, енді бірінші дәуірді Бұрынғы әдебиет (V-XV ғасырлар
арасы) деп тануды ұсынған әдебиетші бұл кезең бұкіл түрік ру-тайпаларына
тән ортақ әдебиет деп анықтады. Бұл ғылыми концепцияның дамуына
Б.Кенжебаевтың шәкірті Алма Қыраубаева нақты үлес қосты.
Б.Кенжебаевтың ежелгі әдебиетті іштей түрік қағанаты, оғыз, ислам,
Алтын Орда дәуірлеріндегі әдебиет деп қарастырғаны күні бүгін қолданылып
келе жатқан ұстаным. Сондықтан Бейсенбай Кенжебаев А.Байтұрсынұлы мен
Х.Досмұхамедұлылар бастап берген әдеби-тарихи мектептің негізін совет
кезінде осылай айқындады.
Совет кезінде атылып кеткен Алаш әдебиеттануын атай алмаған
Б.Кенжебаев С.Торайғыров пен М.Сералин мұрасын зерттеуге үлес қосты.
Х.Досмұхамедұлы сияқты Б.Кенжебаев әдебиеттің дамуын елдің саяси-
әлеуметтік жағдайымен тікелей байланыстырды. Бұл ұстанымды әдебиетші ХХ
ғасыр басындағы әдебиетке қатысты айтты. Ғалым 1956 жылғы Жеке басқа
табыну саясатының құрбандарын ақтау жүріп жатқан кездегі идеологиялық
науқан туралы былай деген: ...Идеология сараланған шайқасқа түскен заманда
әртүрлі саяси идеологиялық көзқарастар да, әртүрлі көркемдік бағыт та болуы
ықтимал. Түрлі саяси жол айрықта әртүрлі бағдар ұстауда – әркімнің өз ісі,
әркімнің де дүниетанымнан туар тарихи қалауы, тарихи заңдылық. Ол үшін кім-
кімді де күстаналау орынсыз-ақ.
Совет кезінде әдебиетші Б.Кенжебаев Ақмолла Ақмедияров, Әбубәкір
Шоқанов, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Шәді Жәңгіров, Мәшһүр-Жүсіп
Көпеев, Бекет Өтетілеуов, Тайыр Жомартбаев, Әкірам Ғалымов, Әріп
Тәңірбергенов, Ығылман Шөреков, Нарманбет Орманбетов, т.б. қаламгерлер
туралы тұңғыш пікір айтып, оларды оқулыққа енгізді.
Ғалымның іргелі зерттеулерінде ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
аса көрнекті ірі өкілдері Ш.Құдайбердиев пен Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатов, М.Жұмабаев пен Ж.Аймауытұлы бастаған алыптар тобы аталмаған.
Б.Кенжебаевтың ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті оқулығы (1993) күні
бүгінгі күнге дейін Қазақстан Республикасының жоғары мектептерінде оқулық
ретінде қолданылып келеді. Бұл кітапта Қазақ газетіне қатысты Ұлы
ағартушы, шын ғалым А.Байтұрсынұлы редакторлық еткен бұл газет деген сөздер
Б.Кенжебаевтың Алаш әдебиеттануына деген адал пікірін білдіреді.
²Әдеби мұра және оны зерттеу.Алматы:Ғылым, 196.– 298б.
³Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары.Алматы, 1958.
Қазақ әдебиеттануында тарихи дәуірлеу мәселесі кеңес кезінде біржақты
зерттелді. Осы әдебиеттануда Абайдан кейінгі совет қазақ әдебиеті бірден
аталып, алдыңғы жағы айтылмайтын. Қазақ әдебиеті 1991 жылға дейін
младописьменный әдебиеттер қатарында аталып келді. Совет кезеңіне дейін
өз жазуы жоқ, тек совет кезінде ғана қалыптасқан жас әдебиет ретінде
қарастырылатын. Мәскеуде 1988 жылы шыққан История всемирной литературы
атты кітапта қазақ әдебиеті осылай берілген.
1973 жылы Ғылым баспасынан шыққан Б.Кенжебаевтың Қазақ әдебиеті
тарихының мәселелері атты еңбегі Қазақ әдебиетінің тарихи дәуірлеуі
деген зерттеумен ашылады. Осы он бір беттік мақалада әдебиеттанушы
Б.Кенжебаев қазақ әдебиет тарихына қатысты дәуірлеу жүйесін батыл көтерген.
Бұл дәуірлеу бойынша қазақ сөз өнері өз тарихы, бастау көздері, өз арналары
бар жүйе ретінде айғақталған. Ғалымның бас әдебиеттанулық ұстанымы былай
берілген: Әдебиет тарихы халық тарихымен тығыз байланысты, соның бейнесі,
көрінісі, сүрлеуі, ол қай кезде болсын халық тарихының ізімен жасалады.
Демек, қазақ әдебиетінің ғылыми тарихы да қазақ халқы тарихының ізімен
жасалуы тиіс4. Осы орайда Б.Кенжебаев қазақ тарихшылары үндемей
отырғандықтан елдің қалыптасу кезеңдері туралы сол кезде қажетті мәліметтер
беріп кетеді. Тұрақты қазақ ру-тайпалары қандай ұлыстардан, қандай
мекендерден құралған? Ғалым бұған былай дейді: Қазақ халқының құрамына
енген рулар ежелден, арғы заманнан осы күнгі Орта Азияны, Қазақстанды,
Орталық Азияны, оңтүстік-шығыс Сібірді, орта, төмен Еділді, Каспий
жағалауларын мекендеген. Сол жерлерді ертеде мекендеген көптеген түрік,
монғол руларымен, кейін азербайжан, түрікпен, қарақалпақ, өзбек, қырғыз,
ұйғыр, ойрат, тува, хакас, башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру-
тайпалармен бірге, кейде қатар жасаған. Солардың біразымен кейде жауласып,
қақтығысып, соғысып; кейде одақ құрып, қыз алысып, құда болып, әскери топ
жасап, анда болып жүрген.
Біздіңше, тегі ерте уақыттарда арғы, бергі тарихтарда аталатын скиф,
ғун, қаңлы, сақ, сармат, алан, карлух, хазар, оғыз, куман – бәрі де есте
жоқ ерте замандардан Орталық Азия мен Византия аралығын мекендеген түрік,
монғол рулары, солардың әр кездегі ру-ұлыстық, түрлі бірлестік, құдандалық
аттары. Аталған жерлерді жайлаған түрік, монғол ру-тайпаларының қай-қайсысы
да болмасын үнемі бір орында, өзі әуелі мекендеген жерінде отыра
бермеген5. ертедегі қазақ ру-тайпалары бұрынғы уақытта, қазақ халқы,
қазақ хандығы болып құрылғанға дейін Қытай, Рим аралығындағы аймақтар мен
өлкелерді мекендеген түрік, монғол руларымен бірге болған, бірге тірлік
еткен. Сондықтан бәрінің тарихи, қоғамдық, мәдени өмірі ұқсас болған6.
Үйсін мемлекеті тек үйсіндердікі ғана емес, тұрік қағанаттары тек
ұйғыр, ойрат руларынан ғана емес, Хорезм патшалығы тек өзбектердікі емес,
Қыпшақ бірлестігі тек қарақалпақ руларынан құралған емес екенін осылай
анықтайды. Ол халықтардың әдебиеті қалай дүниеге келді? Осыған байланысты
б.Кенжебаев халықтардың: Бірте-бірте наным-сенімі, ұғым-әдеті, салт-
санасы, даналығы пайда болады; халық түрлі өнер, жазу-сызу ойлап шығарды7,-
дейді. Әдебиетші үшін: Халық даналығы оның ауыз әдебиеті:еңбек, шаруа,
әдет-ғұрып өлең-жырлары, жұмбақ, мақал-мәтелдер, ертектер, аңыз-әңгімелер
арқылы анықталады.
Қазақ ауыз әдебиетінің тегі мен түрлерін әдебиетші Б.Кенжебаев былай
саралаған: Қай халықтың болсын ауыз әдебиетіндегі төрт түлік мал, аң, құс,
аңшылық, малшылық жөніндегі өлеі-жырлар, күн жайлату, жалыну, жалбарыну,
арбау, сарнау, бәдік, тұрмыс-салт өлең жырлары осы ру-ұлыстық дәуірде,
соның алғашқы кезінде туа бастайды. Бері келе тайпа, ұлыс өзінің басынан
өткендерін, бұрын-соңды болған атақты ер, батыр адамдарын әңгіме, аңыз, жыр
еткен. Олардың өлісін жоқтаған, тірісін мақтаған. Осыдан аңыз-әңгімелер,
ертектер, батырлар жырлары келіп шыққан. Біз айтып отырған ру-тайпалардың
ұлыстық дәуірдегі ондай туындылары: қиял-ғажайып ертектер, Алып батыр,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз,Алпамыс, Күлтегін туралы жыр-дастандар деп
айтуға болады9.
Б.Кенжебаевтың осы мақаласында күні бүгін аса қажет ғылыми қағидалар
бар. Б.Кенжебаев осы ретте мынадай тұжырымды түйіндейді: Осы күні Алып,
Қорқыт жөніндегі аңыздар, Оғыз, Алпамыс, Күлтегін жөніндегі жыр-дастандар
қазіргі түркі текті халықтардың анасының әдебиетінде бар, мынасының
әдебиетінде кездеседі; оларды бұл халықтар бірінен-бірі алып отырған деп
түсіндіреміз. Кейде, тіпті, пәлен халық жасаған, басқасы сол халықтан
үйренген деп дәлелдеуге тырысамыз.
4Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым,
1973, 3-б.
Анда – әрі әскери одақ, әрі құдандалық.
5Кенжебаев Б.Әдебиет белестері: зерттеулер,мақалалар.Алматы: жазушы,
1986,5-б.
6Сонда, 5-б.
7Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым,
1973, 6-б.
8Сонда, 6-б.
9Сонда, 6-б.
Біздіңше, осының бәрі бекер. Себебі, айтылған аңыздар мен жыр-
дастандар түркі тектес халықтар бірге, араласып, жиі қатынасып жүрген кезде
жасалған, солардың бәріне ортақ, бәріне ортақ, бәріне бірдей туынды. Сондай-
ақ, түркі ру-тайпаларының ру-ұлыстық дәуірде бәріне ортақ әліппесі, жазу-
сызуы болған. Олар бұрынғы ұйғыр, арамей әліппелері, Орхон-Енисей, Талас,
Шу жазулары деп аталады10.
Б.Кенжебаевтың аталған ғылыми тұжырымдары тарих, археология
ғылымдарының жетістіктерімен дәлелденіп отырылады.
Ислам келгенге дейінгі дәуірді ғалым былай нақтылайды: ... сөз болып
отырған дәуірде түрік, монғол ру-тайпаларының да әдебиеті, өнері өркендеді,
гректің әдебиетіндей өз дәуірінен озып кетпесе де, заманына лайық едәуір
өркендеді деп айтуға әбден болады¹¹.
Ғалым арабтардың осы күнгі Орта Азия, Қазақстан жерлеріне келуін,
ислам дінінің жайылуын ХІ ғасырда басталатынын мәлім етеді және олардың
әлеуметтік өмірін қоғамдық дамудың жаңа сатысына көтерілгенін мойындайды.
Осы орайда автор былай дейді: ІХ ғасырдың аяғы мен Х ғасырдың басынан
өлкенің, ондағы халықтардың шаруашылығы, мәдениеті қайтадан өркендеді. Бұл
кезде оқу, білім, өнер, әдебиет – бәрі де араб тілі, араб мәдениеті
ықпалында дамыды¹², - деп ғалым Әдебиет танытқышты ұстанған.
Ғалым Б.Кенжебаев түркі тектес халықтардың өз мәдениеті болғанын,
жергілікті халықтардан шыққан кейбір ғұламаларды тек араб ғалымы, араб
жазушысы деп атаудың дұрыс емес екенін осылай түсіндіріп кетеді: Бұл жерде
оларды түгел теріп отырмай, Мұхаммед Хорезмиді, Әбу Насыр әл-Фарабиді, Әбу
Райхан әл-Бируниді, Әбу Али ибн-Синаны, Әбілқасым Фирдоусиді, Рабғузиді,
Махмұт Қашқариды, Қожа Ахмет Йассауді, Омар Хаямды, баласағұндық Жүсіпті
және солардың көркем шығармалары мен ғылыми еңбектерін атасақ, біздің әлгі
пікірімізді толық дәлелдей алады¹³. Бұл ойын ресей ғалымы В.В.Бартольдтың
пікірімен дәлелдей түседі: Бағдат шәһәрінде мұсылман елдерінің көптеген
әдебиетшілері мен ғалымдары болған, олардың басым көпшілігі Таяу Шығыс пен
Орта Азиядан еді14.
Әдебиетші ғалым Б.Кенжебаев: Араб әдебиеті мен ғылымының
тарихилығы, әл-Сығанаки, әл-Түркістани, әл-Қыпшаки, Бин Түрік
деген есімдердің төркінін түсіндіре келе, былай дейді: Рас, түрік ру-
тайпаларының бұл тұстағы әдебиеті болып кетпеді. Өздерінің ежелгі
әдебиетінің жалғасы, жаңа жағдайдағы жаңаша өсіп-дамуы болды15.
Қазіргі дүние жүзілік әдебиеттануда зерттелген араб тілді испандық
андалуссиялық поэзияның керемет екпінін, араб тілді африка-мағриб әдебиетін
де осы қатарға қосуға болатыны белгілі. Түрік тайпалары мен ұлыстарының
ертедегі әдеби нұсқаларынан Оғызнама, Мұхаббатнама деген шығармаларды
зерттеген совет ғалымы А.М.Щербак: бұлардың алдыңғысы ХІ ғасырға, ұйғыр
дәуіріне, екіншісі ХІІІ ғасырға, араб, монғол билеген дәуірге жатады. Бірақ
екеуінің тілдік, әдебиеттік негізі бір. Екеуі бір әдеби дәстүрдің екі
дәуірін сипаттайды дегенді айтады16.
ХІІІ ғасыр Б.Кенжебаевтың айтуынша, Орта Азия мен қазақ жеріне жаңа
төңкеріс әкелген, бұл Шығыстан келген Шыңғысхан бастаған монғол қозғалысы,
қытай мен Рим аралығындағы ұлан-ғайыр жер жауланды. Онда Алтын Орда (Ақ
Орда, Көк Орда) атты мемлекет құрылып, ол үш ғасырдай уақыт өмір сүрді. Осы
тарихи дағдарыстың әсері қандай болды деген сауалға автор былай жауап
бергендей: Ол замандарда Орта Азия мен Қазақстанға, ондағы халықтарға
қарағанда араб елінің, арабтардың мәдениеті жоғары еді, олар мәдениетті
халық деп саналушы еді. Ал, моңғолдардың мәдени дәрежесі арабтарға
қарағанда да, Орта Азия мен Қазақстан халықтарына қарағанда да біраз төмен
болушы еді. Осы себепті, арабтар жаулап алған жерлері мен елдерінде ондай
істей алған жоқ, сондықтан, мңғолдар билеп-төстеп тұрған кезде, Алтын Орда
тұсында, ХІІІ-ХV ғасырлар арасында Орта Азия мен қазақстан өлкелерінің,
ондағы халықтардың мәдениеті оншалықты өркендемеді.
10Сонда, 6-б.
11Сонда, 7-б.
12Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 8-
б.
13Сонда, 8-б.
14Сонда, 8-б.
15Сонда, 10-б.
16Сонда, 9-б.
Бұрынғы қалпына келтірілген қала-кенттер, мәдениет орындары Алтын Орда
ыдырағаннан кейінгі болған бірсыпыра хандар соғысыкезінде тағы қиратылды.
Халықтың мәдениеті онша көтерілмеді17.
Қазақ халқының сөз өнерінің бастаулары болып табылатын қиын-қыстау
кезеңін ғалым Б.Кенжебаев осылай саралап шығады. Осыған орай бүгінгі күнге
дейін арамызда орын алып жүрген пікірді де алға тартады: Қазақтың бүгінгі
бірді-екілі әдебиетші ғалымдары біз жоғарыда көрсеткен ертедегі әдеби,
ғылыми шығармаларды, жазушылар мен ғалымдарды қазақтікі емес, қазаққа
олардың тілдері түсініксіз, рухы жат дейді. Бұл дұрыс емес18.
Неліктен дұрыс емес екенін де ғалым нақтылап береді: Себебі,
бірінші, қай халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба
әдебиет нұсқалары сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. Кейбір
халықтардың ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз
тілде болуы, бірақ, сол халық жерінде, сол халық уәкілдері тарапынан
жасалған, сол халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары
болуы ықтимал.
Бұған француз, орыс, белорус, украин халықтары жазба әдебиеттерінің
тарихы куә бола алады. Француздың ертерек орта ғасырдағы жазба әдебиетінің
басым көпшілігі француз тілінде жасалмай, латын тілінде, француз халқы үшін
бөгде тілде жасалған; орыс, белорус, украин халықтары бұрынғы әдебиетінің
көп нұсқалары ертедегі бұлғар тілінен өрбіген церковно-славян тілінде,
қазіргі орыс, белорус, украин халқына түсініксіз тілде жасалған.
Екінші, көрсетілген әдеби, ғылыми шығармалардың бірқатары түрік,
ұйғыр, шағатай тілдерінде, бірқатары бұрынғы түрік, шағатай, араб
тілдерінде, көбірек шағатай тілінде жасалған. Ал, шағатай тілі араб, парсы
сөздері араласқан, араб, парсы тілдеріндегі кітаптар стиліне түскен тұрік
тілі, түрік ру-тайпаларының кітаби тілі еді.
Осы күнгі бірқатар ғалымдар шағатай тілі жөнінде әртүрлі пікір
айтады: бірі Орта Азия мен Қазақстанда жасалған бір тайпаның – өзбек
тайпасының тілі еді дейді; енді бірі шағатай тілі қазақ ру тайпаларына жат,
мүлде түсініксіз тіл болған дейді. Мұның бәрі әбес, жаңылыс, себебі, Өзбек
тайпасы, өзбек хандығы тарихта ХV ғасырдың жиырмасыншы жылдарында, Алтын
Орда мемлекеті ыдыраған кезде падв болды. Ол басқа жақтан ауып келмеді,
ежелден Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген, Алтын Орда қол астында болған
көптеген түрік ру тайпаларынан іріктеліп, бөлініп шықты.
Ал, шағатай тілі Орта Азия мен Қазақстан жерлерін мекендеген ру
тайпалардың кітаби тілі ретінде өзбек тайпасы, өзбек хандығы пайда
болғаннан көп бұрын, аталған жерлерді арабтар жаулап алғаннан бастап
жасала, қалыптаса бастаған болатын; сол өлкелердегі ру-тайпалардың бәріне
ортақ, бәріне түсінікті тіл болатын. Тіпті ХІ ғасырда шағатай тілінде
Рабғузидің Қисса-сүл-Әнбия деген кітабын алсақ, оның тілі сол дәуірдегі
қазақтарға ғана емес, бүгінгі қазақтарға да түсінікті19.
Б.Кенжебаев шағатай тілінің тегін анықтай келе, оның ортақ әдеби тіл
екенін бөліп айта кетеді: Қысқасы, шағатай тілі ертедегі өзбек тайпасының
ғана емес, Орта Азия мен Қазақстан жерлерін мекендеген көп тайпаның тілі,
солардың ортақ тілі. Батыс Европа халықтарының бір кездегі әдеби тілі латын
тілі болғаны сияқты, шағатай тілі Орта Азия, Қазақстан жерлерін мекендеген
халықтардың бір кездегі әдеби тілі20. Осы ретте Б.Кенжебаев келесі
мағлұмат берген; Бірқатар ғалымдар Қытай, Рим аралығында жасаған ру-
тайпаларда сөз болып отырған замандарда шыққан жазушылар мен ғалымдарды
анасы ана ру тайпаның уәкілі, мынасы мына халықтың перзенті деп бөледі:
пәлен өзбек, түген түрікпен деп жіп тағады. Бәрін дерлік қазаққа қатысы жоқ
етіп шығарады. Бұл мүлде бекер.
Өйткені, алдымен, бірқатар жазушылар мен ғалымдар өздерін әл-
Фараби, әл-Бируни, әл-Қыпшаки, әл-Түркістани, Яссауи деп атаған.
Бқл олардың қазақ жерінен, қазақ жерінде әр кезде болған белгілі қала-
кенттерден, қазақ руларынан шыққанын, қазақққа қатысы болғанын аңғартады
[13]. Бұл ғалымдардың мұрасын тәуелсіз кездегі әдебиеттануда профессор
Ә.Дербісәлі анықтап, ғылыми айналымға қосып берді.
Әдебиеттанушы Б.Кенжебаев түркі текті, түркі тілді халықтардың
ертедегі әдебиеттерінің тарихы бір екенін осылай дәлелдеп берді.
Қазақ әдебиеттануының тарихын дәуірлеуде Б.Кенжебаев XV ғасыр басында
Алтын Орда мемлекеті ыдырағанын, оның жойылғанын еске салады. Жеке-жеке
шағын хандықтардың бірі қазақ хандығы болғаны мәлім. Демек, қазақ ру-
тайпалары қазақ хандығы құрылғаннан бастап қалық болып қалыптасқандығын
алға тартады.
17Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 10-
б.
18Сонда, 10-б.
19Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1973, 11-
б.
20Сонда, 12-б.
Осы кезең қандай жетістіктермен айқындалды деген сауалға әдебиетші-
ғалым былай дейді: XV ғасырдың басында Алтын Орда мемлекеті ыдырап
жойылды. Оның орнына жеке-жеке шағын хандықтар құрылды. Солардың бірі қазақ
хандығы деп аталды. Қазақ ру-тайпалары қазақ хандығы құрылғаннан бастап
халық болып қалыптасты.
Қазақ хандығы бірде тұтас, бірде жүз-жүз болып бөлініп, XVIII
ғасырдан бастап біртіндеп Россияға қосыла бастады. Қазақ хандығы тұсында да
халық қоғамдық тұрмысына лайық, қабілеті келгенше жаңа, өз мәдениетін,
әдебиетін, өзінің халықтық әдеби тілін жасады [14].
Қазақтың ертеден келе жатқан дәстүрлі ауыз әдебиеті, көбінесе,
бұрынғы әдет-ғұрыпқа қоғамдық тірлік, шаруашылыққа байланысты әр кезде тған
салт өлеңдері, кәсіп жырлары, батырлық дастандары бар еді. Осылар тағы да
дамыды. Мысал ретінде айтқанда, қазақ хандығы тұсында Қобыланды батыр,
Қамбар батыр, Ер Тарғын, Ерсайын сияқты эпостық жырлар, Қозы Көрпеш-
Баян Сұлу, Қыз Жібек секілді салт жырлары жасалды²¹.
Әдебиет кімдердің есімдерімен белгілі болды деген сауалға
әдебиеттанушы Б.Кенжебаев: Сөз болып отырған дәуірде қазақтың Асан қайғы,
Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри сияқты ойшылдары, тарихшылары;
Сыпыра жырау, Шалгез, Қодантайшы, Қазтуған, Доспанбет, Марқасқа,
Ақтамберді, Жиенбет, Тәтіқара, Үмбетей, Шал, Бұқар сияқты ақындары мен
жыраулары болған.Осыған қарағанда бұл дәуірде, көшпенділік жағдайға
байланысты, салттық жыр-дастандарды, ақындық, жыраулық өнер молырақ
дамығаны байқалады.
Қазақ хандығы дәуірінде шығарылған көркем әдебиет туындылары, көбінше,
бұрынғы қыпшақ диалектісінде шығарылды да, жазба әдебиет нұсқалары, ғылыми
еңбектер бұрынғы кітаби тілде жасалды.Осылар негізінде қазақтың әдеби тілі
қалыптасты, - деп жауап берген.
ХІХ ғасырда қазақ халқы Ресейге қосылып болды деп санаған әдебиетші-
ғалым Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
жағдайын былай суреттейді: ХІХ ғасырда, ХХ ғасырдың басында қазақ тілінде
кітаптар көп басылды, газет-журналдар шығып тұрды; қазақтың жаңа
оқығандары, озат идеялы орыс мәдениетінен үлгі алған адамдары Шоқан,
Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт, Мұқаметжан Сералин, т.б. шықты.
Бұл дәуірде қазақ халқының жаңа әдебиеті: демократшыл-ағартушылық
идеялығ сыншыл реалистік әдебиеті туып, өркендеді. Онда әдебиет жанрларының
жаңа түрлері, көркем проза, публицистика пайда болды. Бірді-екілі драмалық
шығармалар көрінді.
Соңғы сөйлемдерімен әдебиеттанушы-ғалым ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеттануының биік кәсіби деңгейін алға тартқандай. Совет дәуірінде ашып
айтылмайтын, С.Көбеев пен М.Сералиннен басқа есімдері жоқ кезеңнің одан
гөрі қуатты болғанын Б.Кенжебаев осылай меңзегендей болды.
Осы зерттеудің (1955) соңында ғалым қазақ халқының әдебиетінің тарихын
келесі ретпен жүйелеуді ұсынады: Сонымен, жинақтап айтқанда, қазақ
халқының бұрын-соңды әдебиетінің тарихын былай жүйелеген дұрыс деп білеміз.
Бұқар жырау туралы Б.Кенжебаев былай деп тұжырымдаған: Бұқар жыраудың
тағдыры бұлардан сәл өзгешелеу. Оның Абылай хан тұсында өмір сүргеніне,
соның ақын-ақылгөйі болғанына ешкім дауласпайтын, ешкім шүбәланбайтын
сияқты. Осыған қарап, кейбір жолдастар: қазақтың жазба әдебиеті тарихын
Бұқар жыраудан бастауымыз керек дегенді айтады. Бұл дұрыс емес, шындығында
бұл ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүру болып шығады. Біз әдебиетіміздің
тарихы туралы сөз қылғанда шығармалары толық сақталып жетпеген деп, әдебиет
мұраларында аттары аталатын ақындарымызды, қара басы туралы дерек аз екен
деп, Асан Қайғы атына байланысты әдебиет мұраларын ескермей, аттап кете
алмаймыз. Оларды әдебиетіміздің тарихына енгіземіз, тексереміз.
Сонымен, әлгі айтқан кезеңдегі мәшһүр ақындарымыз – Асан Қайғы, Сыпыра
жырау, Бұқар жырау. Басқаша айтқанда, қазақ халқының өз алдына елдігін
қорғау дәуірінің әдебиетінің өкілдері деп атауға болады... [63]. Келесі
деректің де құндылығы ерекше: Бұқар жыраудың әкесі – Қалқаман батыр. Ол
Баянауылда Далба тауында өлген. Сонда оның зираты бар деседі. Бұқар
жыраудың тарихта болғаны, Абылай хан тұсында тіршілік еткені анық. Абылай
хан 1711 жылы туып , 1781 жылы өлген. Ал, Бұхар жырау Абылайдан көп улкен
сияқты. Өйткен, ол өзінің жыр, толғауларында Абылайды өзінен кіші етіп,
Абылайшам, Абылайша деп келеді. Өзінің оны жастайынан білетіндігін
айтады.
Ей, Абылай, Абылай, мен сені алғаш көргенде, тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет хандарға қызметші болып тұр едің, −
дейді. Сонымен қатар, Бұқар жырау өзінің жасын бір жерде тоқсан үште, енді
бір сәтте тоқсан бесте деп көрсетеді Менің жасым тоқсан үш, мұнан былай
сойлеуім маған да болар ауыр күш. ...Тоқсан бес деген тор екен, дүние
жанның қоры екен, қарғыйын десең, екі жағы ор екен, найза бойы жер екен, ел
қонбайтын шөл екен, келмейтұғын неме екен... − дейді Сонда Бұқар жырау
XVII ғасырдың екіншісі жартысы мен XVIII ғасырдың алғашқы жартысында өмір
сүрген болады. Дәл қай жылы туып, қай жылы өлген, толық өмірбаяны беймәлім.
Абылай ханға ақылшы ақын болғанынан басқа не істегені мәлім емес.
Бұқар жыраудың әзірге бізге жеткен шығармалары мыналар: Асан Қайғының
толғауын шешу, Айналасын жер тұтқан, Аксаңнан биік тау болмас, Ей,
Абылай, Абылай, Абылай орыспен соғысам дегенде, Абылай Галдан Церенді
жеңгенде, Саржан туғанда Сөз жоқ, Бұқар жыраудың айтқан, шығарған
жырлары өте көп болуға тиісті. Тек олар тегіс сақталмаған, әлі түгел
жиналып үлгермеген.... Бұқар жыраудың негізгі басты тақырыптарын былай
деп айқындалған:
Бірінші - Бұқар жырау шығармаларының тақырыбы өз тұсындағы қазақ
халқының жай-күш, мұң-тілегі, болашақ тағдыры, жалпы тұрмыс, заман жайы.
Оның шығармалары ханға, халыққа, қазақ тұрмысында болған саяси мәні зор
оқиғаларға арналып, толғау ретінде айтылады.
Екінші - Бұқар жырау қазақ халқының бірлігін, ынтымағын көксейді. Ол
дәуірде бұл мәселе халық көкейін тескен аса мәнді мәселе еді. Себебі, қазақ
халқы әр рудан кұралған еді, онда халық намысынан гөрі, ру намысы күштірек
келетін. Жесір дауы, жер дауы, мал дауы сияқты мәселелер жөнінде ру-ру
болып ұрысып, таласып, бірде біріксе, бірде бөлініп кетіп жүретін.
Сондықтан Бұқар жырау халық арасындағы, әсіресе халықты бастап жүрген ру
басылар, билер, батырлар арасындағы дау-жанжалға, ру, ата, ауыл таластарына
қарсы күреседі. Оларды сүттей ұйып отыруға, елді де ынтымақты, күшті ел
етуге, сөйтіп, шетел басқыншыларынан қорғануға, шаруашылық қамын ойлауға
угіттейді. Бірлік болмай, тірлік болмайды деген ұран көтереді.
Үшінші - Бұқар жырау халық тыныштығын, бейбіт еңбек етіп, тұрмысын
гулдендіруін көксейді. Өйткені, ол кезде қазақ халқының көкейін тескен аса
мәнді мәселенің бірі - осы тыныштық, бейбіт өмір мәселесі еді...
Төртінші - Бұқар жырау Абылай ханның өтінуі бойынша, Асан Кайғының
жоғарыда келтірілген қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар -
деген толғауының мәнін шешеді: Қарагай судан қашып, шөлге шыққан бір
қарақ. Шортан шөлге шыдамсыз, балықтағы бір қарақ. Ойлама шортан ұшпас деп,
қарағайға шықпас деп, — дейді. Сонымен қатар, Бұқар жырау қазақ хандығының
санаулы ғана өмірі қалғанын, ұзамай құлап, ыдырап, өзгіге ұшырайтынын ашық
айтады.
Бесінші - Бұқар жырау дуниенің мән-жайын, өз заманының аңғарын жете
уғынады. Оған дәуірінің алдыңғы қатарлы адамы, ақыны, ақыл-ой кемеңгері
ретінде көз жіберіп, аса мәнді, өте дұрыс баға береді [63, 67-70].
Қаз дауысты Қазыбек туралы тарихи мағлұмат осы ретте келтірілген: Осы
Бұқар жыраумен тұстас болған Қаз дауысты Қазыбек (шамамен айтқанда 1661
жылы туып, 1758 жылы 97 жасында қайтыс болған [69].
Бұқар жырауға қатысты Б.Кенжебаев С.Муқанов пен К.Жұмалиевпен пікір
таластырады. Бұқар тегі феодал дегенге қарсы Б.Кенжебаев Пушкин тағдыры,
Невский, Пожарский, Донской, Грозныйларды мысал ретінде келтіреді: Бірақ
олар шыққан тегіне қарамай кеп жағдайда халық мүддесін көздеді, халық
патриотына айналды. Қазак халқы тарихының біз сөз етіп отырған дәуіріндегі
кейбір қайраткерлерді осылар сияқты патриот болды, халық мүддесін көздеді
деп бағалауымыз керек.
Қысқасы, Бұқар жыраудың шығармалары өз заманының айнасы. Одан біз сол
кездегі қазақ халқы тұрмысын, әдет-салтын, әлді-әлсіз жағын, арманын көріп
білеміз. Бұқар жырау өз заманының әрі сыншысы, әрі жыршысы, белсенді
кайраткері. Ол халқын, Отанын мейлінше сүйеді, соның, камын ойлап
толғанады, қайғырады, өзінің толғау-жырымен халқына қызмет етеді. Бұқар
жырау және оның шығармалары бәзге осындай шынайы касиеттері мен тарихи
маңызы жөнінен қымбат, аса кадірлі[71-72].
Б.Кенжебаев жыршы мен жыраудың айырмасын да анықтап берген: Ол -
жыраудың жыршының, ақынның айырмасы, қазақ өлеңдерінің өлшемі деген
мәселелер.
Бізде өлең, жыр шығаратын, жазатын кісі үш турлі атпен аталады: жырау,
ақын, жыршы делініп журеді. Осы жырау мен жыршының, жыршы мен ақынның
арасында айырма бар ма? Болса не Сәбит, Қажым жолдастар әдебит туралы
жазған мақалаларында (Әдебиет және искусство журналының 1939 жылғы 1-
саны, 1940 жылғы 9-санын қараңыз) осы мәселеге тоқталып, оны әрқайсысы
өзінше шешіп өтеді.
Сәбит мақаласында жыршы мен ақынның айырмасына тоқтала келіп,
Ақын мен жыршының арасындағы айырма: ақынның негізгі кәсібі өз жанынан
өлең шығару (импровизация), жыршының негізгі кәсібі шығарылған дайын
өлеңдерді жырлау − дейді. Осы сияқты, Қажым жолдас мақаласында жырау мен
жыршының айырмасына тоқталып: ...жыршы жырау емес, жыршы болу үшін ақын
болу шарт емес. Ол өз жанынан еш нәрсе шығармай-ақ, біреудің шығарғанын
жаттап алып та жыршы бола береді. Жырау әрі ақын, әрі шешен, әрі өз
заманының идеологі. Жыраулар ең алдымен ырғағы бар, ұйқасы бар белгілі
өлшеуге жататын, өз жанынан өлең шығара алатын болуы керек,−дейді.
Сонымен, Сәбит, Қажым жолдастардың жоруы бойынша жырау мен ақынның айырмасы
жоқ: екеуі де өз жанынан сөз, өлең, жыр шығара біледі, екеуі де әрдайым
өлең-жырды өз жанынан шыгарып айтады, өз өлең, жырларын айтады. Ал,
жыршының бұлардан жөні басқа: жыршы жанынан сөз, жыр өлең шыгара білмейді
тек біреу шығарған өлеңді, жырды жаттап алып, даяр өлең, жырды ғана айтады
екен [72]. Б.Кенжебаев бұларға қосылмайды.
Б.Кенжебаев өз пікірін былай деп береді: Себебі жыршы, жырау,
ақын қандай даяр жырды болсын айтқанда, бірінші − оны септеу, жалғау
ұластырып кұрау керек; түрлі мақсатқа пайдаланған, соған қарай оларды халық
екінші- оның мүмкін болған, шамаға келген жерін өз заманына, өз
тыңдаушысына, солардың мүдде-тілектеріне лайық өңдеу керек; Үшінші − мейлі
өз жанынан − шығарып айтсын, мейлі біреу шығарған, даяр өлең, жырды айтсын
- әйтеуір ырғак, ұйқасы бар, белгілі өлшемге жататын өлең, жырды айтады,
егерде оның ырғағы, ұйқасы жоқ болса, оны жөндеу, ұйқастыру, қисыңды,
қызықты ету керек.
Ал, бұлар аузының ебі бар адам болмаса кім көрінгеннің қолынан келе
бермейді, атап айтқанда таланты бар адамның ғана қолынан келеді. Яғни
таланты бар адам ғана жыршы болады.
Ендеше, жыршы мен ақынның арасында айырма болмағаны сияқты, жырау мен
жыршының, ақын мен жыршының арасында да творчестволық алабөтен айырма жок.
Тек, біздің байқауымызша, ақындар өлеңді, жырды түрлі кезде түрлі максатпен
шығарып, түрлі орынға, түрлі мақсатқа пайдаланған, соған қарай оларды халық
ер кезде жырау деп, жыршы деп, ақын деп әртүрлі атаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz