Басқарушының тұлғалық қасиеттерінің ұжымын психологиялық ахуалына тигізетін әсері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ..5
1.1. Психологиядағы тұлғааралық қатынас және тұлғааралық қабылдаудың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Басқару қызметінің әлеуметтік. психологиялық негіздері ... ... ... ... ... .26
1.3. Жетекшінің тұлғалық қасиеттерінің ұжымдық қарым . қатынастағы рөлі ... ... .31
1.4. Жетекшілердің басқару стильдерінің ұжымның психологиялық ахуалына әсері ... ... ... ..40
2 ТАРАУ. ЖЕТЕКШІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҰЖЫМНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫНА ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ..502.1. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... 50
2.2. Коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділікті бағалау әдістемесі (КОС.2) ... ... ... ... 54
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық талдануы ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..74
ҚОСЫМШАЛАР
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ..5
1.1. Психологиядағы тұлғааралық қатынас және тұлғааралық қабылдаудың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Басқару қызметінің әлеуметтік. психологиялық негіздері ... ... ... ... ... .26
1.3. Жетекшінің тұлғалық қасиеттерінің ұжымдық қарым . қатынастағы рөлі ... ... .31
1.4. Жетекшілердің басқару стильдерінің ұжымның психологиялық ахуалына әсері ... ... ... ..40
2 ТАРАУ. ЖЕТЕКШІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҰЖЫМНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫНА ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ ... ... ..502.1. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы ... ... 50
2.2. Коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділікті бағалау әдістемесі (КОС.2) ... ... ... ... 54
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық талдануы ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..74
ҚОСЫМШАЛАР
Ұжымдағы өзара қарым-қатынас заңдылықтарын, басқару психологиясы аясындағы психологиялық теориялар, басқарушының тұлғалық қасиеттерінің ұжымның психологиялық ахуалын қалыптастырумен байланысты. Мұнда көптеген мәселелерді шешуге тура келеді. Олардың қатарында бірлестіктер, ұжымдарды әкімшілік басқарудан демократиялық басқаруға өту ерекше маңызды орын алады.
Біріншіден, бұл зерттеу жұмысы қазіргі коммерциялық фирмалармен бірлестіктерді құру аймағында жетекшілердің мамандарды іріктеу жұмысындағы психологтың функциясын анықтауға көмектеседі.
Екіншіден, зерттеу нәтижелері өзі басқарып отырған ұжымдағы еңбек іс-әрекетінің нәтижесін ғана емес, сонымен қатар психологиялық ахуалына, өз командасының мүшелерінің тұлғалық жағымды және іскерлік қасиет сапаларын, ұжымдағы өзара қарым-қатынас жағдайларын, қоластындағылардың өзі туралы пікірін білу, өзін солардың орына қоя отырып, еңбек жағдайларына баға беру және ортақ іс-әрекеттің ұзақ та табысты болуын қамтамасыз ететін психологиялық сәйкестілік факторларына көз жеткізе отырып ұжымның психологиялық ахуалын жақсартуға мүмкіндік береді.
Біріншіден, бұл зерттеу жұмысы қазіргі коммерциялық фирмалармен бірлестіктерді құру аймағында жетекшілердің мамандарды іріктеу жұмысындағы психологтың функциясын анықтауға көмектеседі.
Екіншіден, зерттеу нәтижелері өзі басқарып отырған ұжымдағы еңбек іс-әрекетінің нәтижесін ғана емес, сонымен қатар психологиялық ахуалына, өз командасының мүшелерінің тұлғалық жағымды және іскерлік қасиет сапаларын, ұжымдағы өзара қарым-қатынас жағдайларын, қоластындағылардың өзі туралы пікірін білу, өзін солардың орына қоя отырып, еңбек жағдайларына баға беру және ортақ іс-әрекеттің ұзақ та табысты болуын қамтамасыз ететін психологиялық сәйкестілік факторларына көз жеткізе отырып ұжымның психологиялық ахуалын жақсартуға мүмкіндік береді.
1. Ломов Б.Ф. Проблема общения в психологии М., Наука, 1981-278 б.
2. Актуальные проблемы общей, социальной и педагогической психологии Сб. научн. тр./ Под ред. Давыдова. М., 1980-159c
3. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М-1972
4. Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологит. Методологические проблемы социальной психологии. М.1975.
5. Андреева Г.М., Донцова А.И. Межличностное восприятие в группе, М. МГУ,1981-295 c
6. Вопросы психологии межличностного познания и общения . Куба, Кубанский университет.1983-175c
7. Бодалёв А.А. Псхология общения. М., 1996-236с.
8. Психология. Словарь. Под общей редакцией А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского. М., Политиздат 1990-494c.
9. Крижанская. Ю.С., Третьяков Г.П. Граматика общения. Л. 1997. Психологическое воздействие на личность и группу. М., МГУ., 1989-136с.
10. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Л.1969.
11. Петровская Л.А. Компетентность в общении. М. 1989.
12. Мясищев В.И. Психология общении. М. 1995-356c
13. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. М.1982.
14. Бодалев А.А. О разработке психологии познания людьми друг друга // Психологический журнал, №1. 1980. т.1. С25-29
15. Бодалев.А.А. О разработке псохологии познания людьми друг друга. //
Психологическии журнал, №1,1980.т.1,С 16-23.
16 Данилин К.Е. Формирование внутригрупповых установок и рефлексивнойструктуры группы. Межличностное восприятие в группе.-М.,1981.
17. Петровская Л.А. Обратная связь как феномен социально – перцептивных процессов в группе.М., 1981.
18. Кондратьева С.В. Межличностное понимание и его роль в общении /
Автореферат дисс. доктор пс. наук. – Л.. 1976.-367 с.
19. Кон И.С. Открытие «Я». –М.. 1978.
20. Обозов Н.Н.Межличностные отношение. Л..1979.-651с.
21. Соловьева О.В.Обратная связь в межличностном общении. –М.,1992.
22. Рубнштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии.-М., 1960.
23. Петровская Л.А., Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении . / Психол.журнал, №3, 1982, С.28.
24. Брудный В.И.- Психологопедогогические основы управления
Производством. Одесса. 1972.
25. Нартова-Бочарев С. Психология личности и межличностных отношений. М., ЭКСМО- Пресс; 2001. – 416с.
26. Шибутани.Т Социальная психология. / Пер. с англ. – М., 1961.
27. Майерс Д. Социальная психология. – СПб. 2000.- 688с.
28. Методы социальгой психологии. / Под. Ред. Е.с. Кузмина, В.Е.Семенов.- Л., ЛГУ, 1989-136 с.
29. Ночевник М.Н. Человеческое общение. М., Политиздат.. 1988.- 126с.
30. Методика изучения межличностного восприятия. М., МГУ,1989.
31. Вопросы психологии межличностного познания и общения. – Куба,
Кубанский унив. 1983.-175с.
32. Келли Г. Процесс каузальной атрибуции / Современная зарубежная
социальная психология . Тексты. М., 1984.
33. Соковкин В.М. О природе человеческого общения. – Фрунзе, Мектеп, 1973.
34. Генов Ф. Психология управления.М.1982.
35. Психологические концепции совершенствования управления
производственной организацией.. Мат. симпозиума. Тарту: ТТУ, 1977.
36. Омаров А.М. « Управление: искусство общения». – М.: Сов. Россия, 1983.
37. Сороковой А.Г. « Социальнопсихологические основы руководства. Курс лекции». Курс лекции.-М.: « Экономика», 1971.
38. Типы -руководителей стили управления. Новосибирск: наука 1992.
39. Руководсво и лидерство. Сб. науч. трудов. под. ред. Б.Д. Парпчино Л., 1973.
40. Китов А.И. « Психология упавления»-М.: « Акад . МВД СССР», 1979.
41. Дейнеко О.А. – « Современный организатор производства». –М: Экономика. 1984.
42. Левин А.Я. « Социалогические и социально – психологические проблемы управления
43.Волков И.П.- Руководителью о человеческом факторе. Л: Лениздат, 1983.
44. Свенцицкий А.Л. «Социально-психологические проблемы управления».Л: изд-во, Ленинград. Ун-та, 1975.
45. Писхология управления: М. «Знание», 1976.
46. Психология в управлении. – (Пор. Ред. И.П. Волкова) Л. «Лениздат», 1983
47. Журавлев А.Л. Предприниматель. Государство, обыватель. Деловой мир. М.1992.
48. Китов А.И. «Психология хозяйственного управления»-М: « Профизат»,1984.
49. Емельянов Ю.Н. « Руководство коллективом как проблема социальной психологий» - Л: « Судостроение», 1971.
50. Имидж Лидерства : ( Авт: Абалакина, Е. Егорова –Гантман и др)- М: издво «Знания»,1994.
51.Вудкок .М. – Раскрепощенный менеджер. [Пер. с анг] – М: Малое предприятие «Дело», 1991.
52. Кайдалов Д.П. « Психология единоначалия и коллегиальности». – М: «Мысль»1979.
53. Клученко Н.М. « Руководитель и подчиненный в системе управления» - Барнаул : Алт.кн.изд-во, 1979.
54. Ковалев А.Г. «Коллектив и социально-психологические проблемы рукаводства»- 2 изд, доп. М: «Политиздат»,1975.
55.Воробьев Г.Г. – Человек-человек. 2-и изд.- М: мол. Гвардия,1979.
56. Дафорли Т.М. « Право вести за собой» М: « Знание».1984.
57. Емельянов Ю.Н. – « Активное социально-психологическое обучение» - Л. ЛТУ, 1985.
58. Кавалев А.Г. « Коллектив и социально –психологические проблемы руководство» - М: «Политиздат», 1975.
59. Ксенчук Е.В. «Технология успеха» - М: « Дело», «Лениздат».
60. Кудрячева Л.Д. «Каким быть руководителью» -Л: «Лениздат».
2. Актуальные проблемы общей, социальной и педагогической психологии Сб. научн. тр./ Под ред. Давыдова. М., 1980-159c
3. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М-1972
4. Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологит. Методологические проблемы социальной психологии. М.1975.
5. Андреева Г.М., Донцова А.И. Межличностное восприятие в группе, М. МГУ,1981-295 c
6. Вопросы психологии межличностного познания и общения . Куба, Кубанский университет.1983-175c
7. Бодалёв А.А. Псхология общения. М., 1996-236с.
8. Психология. Словарь. Под общей редакцией А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского. М., Политиздат 1990-494c.
9. Крижанская. Ю.С., Третьяков Г.П. Граматика общения. Л. 1997. Психологическое воздействие на личность и группу. М., МГУ., 1989-136с.
10. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Л.1969.
11. Петровская Л.А. Компетентность в общении. М. 1989.
12. Мясищев В.И. Психология общении. М. 1995-356c
13. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. М.1982.
14. Бодалев А.А. О разработке психологии познания людьми друг друга // Психологический журнал, №1. 1980. т.1. С25-29
15. Бодалев.А.А. О разработке псохологии познания людьми друг друга. //
Психологическии журнал, №1,1980.т.1,С 16-23.
16 Данилин К.Е. Формирование внутригрупповых установок и рефлексивнойструктуры группы. Межличностное восприятие в группе.-М.,1981.
17. Петровская Л.А. Обратная связь как феномен социально – перцептивных процессов в группе.М., 1981.
18. Кондратьева С.В. Межличностное понимание и его роль в общении /
Автореферат дисс. доктор пс. наук. – Л.. 1976.-367 с.
19. Кон И.С. Открытие «Я». –М.. 1978.
20. Обозов Н.Н.Межличностные отношение. Л..1979.-651с.
21. Соловьева О.В.Обратная связь в межличностном общении. –М.,1992.
22. Рубнштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии.-М., 1960.
23. Петровская Л.А., Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении . / Психол.журнал, №3, 1982, С.28.
24. Брудный В.И.- Психологопедогогические основы управления
Производством. Одесса. 1972.
25. Нартова-Бочарев С. Психология личности и межличностных отношений. М., ЭКСМО- Пресс; 2001. – 416с.
26. Шибутани.Т Социальная психология. / Пер. с англ. – М., 1961.
27. Майерс Д. Социальная психология. – СПб. 2000.- 688с.
28. Методы социальгой психологии. / Под. Ред. Е.с. Кузмина, В.Е.Семенов.- Л., ЛГУ, 1989-136 с.
29. Ночевник М.Н. Человеческое общение. М., Политиздат.. 1988.- 126с.
30. Методика изучения межличностного восприятия. М., МГУ,1989.
31. Вопросы психологии межличностного познания и общения. – Куба,
Кубанский унив. 1983.-175с.
32. Келли Г. Процесс каузальной атрибуции / Современная зарубежная
социальная психология . Тексты. М., 1984.
33. Соковкин В.М. О природе человеческого общения. – Фрунзе, Мектеп, 1973.
34. Генов Ф. Психология управления.М.1982.
35. Психологические концепции совершенствования управления
производственной организацией.. Мат. симпозиума. Тарту: ТТУ, 1977.
36. Омаров А.М. « Управление: искусство общения». – М.: Сов. Россия, 1983.
37. Сороковой А.Г. « Социальнопсихологические основы руководства. Курс лекции». Курс лекции.-М.: « Экономика», 1971.
38. Типы -руководителей стили управления. Новосибирск: наука 1992.
39. Руководсво и лидерство. Сб. науч. трудов. под. ред. Б.Д. Парпчино Л., 1973.
40. Китов А.И. « Психология упавления»-М.: « Акад . МВД СССР», 1979.
41. Дейнеко О.А. – « Современный организатор производства». –М: Экономика. 1984.
42. Левин А.Я. « Социалогические и социально – психологические проблемы управления
43.Волков И.П.- Руководителью о человеческом факторе. Л: Лениздат, 1983.
44. Свенцицкий А.Л. «Социально-психологические проблемы управления».Л: изд-во, Ленинград. Ун-та, 1975.
45. Писхология управления: М. «Знание», 1976.
46. Психология в управлении. – (Пор. Ред. И.П. Волкова) Л. «Лениздат», 1983
47. Журавлев А.Л. Предприниматель. Государство, обыватель. Деловой мир. М.1992.
48. Китов А.И. «Психология хозяйственного управления»-М: « Профизат»,1984.
49. Емельянов Ю.Н. « Руководство коллективом как проблема социальной психологий» - Л: « Судостроение», 1971.
50. Имидж Лидерства : ( Авт: Абалакина, Е. Егорова –Гантман и др)- М: издво «Знания»,1994.
51.Вудкок .М. – Раскрепощенный менеджер. [Пер. с анг] – М: Малое предприятие «Дело», 1991.
52. Кайдалов Д.П. « Психология единоначалия и коллегиальности». – М: «Мысль»1979.
53. Клученко Н.М. « Руководитель и подчиненный в системе управления» - Барнаул : Алт.кн.изд-во, 1979.
54. Ковалев А.Г. «Коллектив и социально-психологические проблемы рукаводства»- 2 изд, доп. М: «Политиздат»,1975.
55.Воробьев Г.Г. – Человек-человек. 2-и изд.- М: мол. Гвардия,1979.
56. Дафорли Т.М. « Право вести за собой» М: « Знание».1984.
57. Емельянов Ю.Н. – « Активное социально-психологическое обучение» - Л. ЛТУ, 1985.
58. Кавалев А.Г. « Коллектив и социально –психологические проблемы руководство» - М: «Политиздат», 1975.
59. Ксенчук Е.В. «Технология успеха» - М: « Дело», «Лениздат».
60. Кудрячева Л.Д. «Каким быть руководителью» -Л: «Лениздат».
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1. Психологиядағы тұлғааралық қатынас және тұлғааралық қабылдаудың
теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..5
2. Басқару қызметінің әлеуметтік- психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... .26
3. Жетекшінің тұлғалық қасиеттерінің ұжымдық қарым – қатынастағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
4. Жетекшілердің басқару стильдерінің ұжымның психологиялық ахуалына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...40
2 ТАРАУ. ЖЕТЕКШІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҰЖЫМНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АХУАЛЫНА ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..502.1. Зерттеу
әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2. Коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділікті бағалау әдістемесі
(КОС-
2) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық
талдануы ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі – нарықтық қатынастар жайындағы басқару
салаларындағы жетекшінің басқару стилінің ұжымның психологиялық ахуалына
әсерін теориялық талдау мен практикалық тұжырымдарын өңдеу және әлеуметтік
психологиялық, тұлғалық ерекшеліктерін зертеулермен тығыз байланысты.
Бұл мәселелердің өзектілігі нарықтық қатынастар жағдайындағы жетекші
тұлғасын қалыптастыруда көрінеді. Бұл міндетті шешудегі психологияның ролі
– жетекші тұлғасын қалыптастыру процесінің ғылыми-психологиялық негіздерін
анығырақ айтсақ, бұл процестің психологиялық детерминациялары мен
механизмдерін (дүниетаным, моральдық сенімдер, жеке адам бағыттылығы,
негізгі базалық қажеттіліктер, мотивациялық сфера, құндылықтар жүйесі,
мақсаттар, қызығулар, мұраттар т.б.) жан-жақты ашып, талдаудан көрінеді.
Ұжымдағы өзара қарым-қатынас заңдылықтарын, басқару психологиясы
аясындағы психологиялық теориялар, басқарушының тұлғалық қасиеттерінің
ұжымның психологиялық ахуалын қалыптастырумен байланысты. Мұнда көптеген
мәселелерді шешуге тура келеді. Олардың қатарында бірлестіктер, ұжымдарды
әкімшілік басқарудан демократиялық басқаруға өту ерекше маңызды орын алады.
Біріншіден, бұл зерттеу жұмысы қазіргі коммерциялық фирмалармен
бірлестіктерді құру аймағында жетекшілердің мамандарды іріктеу жұмысындағы
психологтың функциясын анықтауға көмектеседі.
Екіншіден, зерттеу нәтижелері өзі басқарып отырған ұжымдағы еңбек
іс-әрекетінің нәтижесін ғана емес, сонымен қатар психологиялық ахуалына, өз
командасының мүшелерінің тұлғалық жағымды және іскерлік қасиет сапаларын,
ұжымдағы өзара қарым-қатынас жағдайларын, қоластындағылардың өзі туралы
пікірін білу, өзін солардың орына қоя отырып, еңбек жағдайларына баға беру
және ортақ іс-әрекеттің ұзақ та табысты болуын қамтамасыз ететін
психологиялық сәйкестілік факторларына көз жеткізе отырып ұжымның
психологиялық ахуалын жақсартуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты – басқарушының тұлғалық қасиеттерінің ұжымын
психологиялық ахуалына тигізетін әсерін айқындау. Басқару стильдері мен
жетекшінің тұлғалық қасиеттерін анықтау. Жетекшілердің жеке адамдық
қасиеттерінің ұжымдағы психологиялық ахуалдың қалыптасуына әсерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жетекшілер тұлғасына зерттеу жұмыстарын жүргізу
2. Әр жетекшілерге индивидуалды мінездемесін жасау
3. Жетекшілік стильдері бойынша зерттеушілердің топтық профилін жасау.
4. Зерттеу болжамдарын дәлелдеу.
5. Әдістемелер мәліметтерін өзара салыстыру, сәйкестігін анықтау.
6. Зерттеу мәліметтерін сапалық психологиялық талдау жасау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнындағы кафедра меңгерушілері.
Зерттеу пәні: Жетекшілердің ұжымдағы жетекшілік стильдері мен тұлғалық
ерекшеліктерінің көріну жағдайлары.
Әдістемелер:
1.Р.Кеттелдің 16-факторлық жеке адамдық сұрақнамасы
2. Т.Лири әдістемесі
3. КОС-2
4. Ұжымдағы психологиялық ахуалды бағалау әдістемесі (А.Ф.Фидпер)
5. Еңбек ұжымын басқару стилін анықтау әдістемесі (В.П.Захарова,
А.Л.Журавлева)
6. Лидер тесті (Н.А.Литвинцева)
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕРІ
1. Психологиядағы тұлға аралық қатынас және тұлға аралық қабылдаудың
теориялық мәселелері
Қарым-қатынас, бұл адамдардың іс-әрекет процесіндегі өзара әрекет
формаларының бірі. Қарым-қатынастың белгілі анықтамаларының бірде-біреуі
олардың біржақтылығының себебінен сынға төзбейді. Бұның қарым-қатынастың
адамдардың біріккен өмір әрекетінің бірден көптеген жақтарын қамту
ауқымдылығымен түсіндіруге болады, бұл қарым-қатынастың қанағаттанарлық
дефинициясын өңдеудегі объективті қиындық болып табылады. Авторлар жиі
қарым-қатынас анықтамасы негізінде өздері белгілеп қойған қандай да бір
қасиетті қойып, оның басымдылығын көрсетеді.
Қарым- қатынас психологиясы, категориясы психология ғылымындағы
фундаменталды түсінік, бұл категорияны саралау шынайы әрекеттегі адамның
барлық қатынасының айналасында жүзеге асады. Қатынас психологиясы субъект-
объект рамкасымен қоса, субъект-субъект байланысында да байқалады.
Қатынас мәселесін талдаудағы келесі аспект – бағыттылығы бойынша: теориялық
және тәжірибелік жұмыстар да кездеседі (өзіне деген, басқа адамға деген,
жұмысқа деген қатынас). Қарым-қатынасты зерттеудегі белгілі методологиялық
тәсілді бірінші болып К.Шеннон қалыптастырады, яғни қарым-қатынас актісінің
құрылымын кесте ретінде бейнелейді: хабардың қайнар көзі – передатчик
(өтініш) – канал – қабылдағыш – хабарды алушы. Л.Блумфилд моделінде сөзді
реалды ортаға бейнелеуде әрекет жасайды. Л.Блумфилдтың сөздік қарым-
қатынасы бихевиористік парадигма шеңберінде құралған, яғни коммуникатордың
бақыланатын жүріс-тұрыс комбинациясы.
Қарым-қатынас мәселесін алғашқы болып дамытқан отандық зерттеуші
В.М.Соловин болады. В.М.Соловин адамның қарым-қатынас коммуникациясы
ретінде, қатынас, өзара түсінушілік, өзара әсер етуші ретінде талдайды.
А.Н.Леонтьевтің көзқарасы бойынша қарым-қатынас әрекеті белгілі
бір жағы ретінде, немесе ол әрекетте элемент ретінде кіреді. А.Н.Леонтьев
қарым-қатынастың мынандай сипаттамаларын көрсетеді: контактілік,
бағдарлылық, бағыттылық, семиотикалық, арнайы болуы және психологиялық
динамика.
Д.Б.Эльконин қарым-қатынас ерекше іс-әрекет түрінде түсінеді. Яғни
нәрсенің, мектепке дейінгі баланың және жасөспірімдердің дамуының белгілі
бір деңгейінде дербес рөл ойнайтын коммуникативті әрекет немесе қарым-
қатынас әрекеті ретінде түсінген.
Б.Ф.Ломов әрекет пен қарым-қатынасты адамның әлеуметтік тұрмысының
екі жағы деп қарастырған. Бұл амалдың мәні тұлға аралық өзара әрекеттесудің
спецификалық жүйесі ретінде қарастырылуында жатыр. Б:Ф.Ломов қарым-
қатынасты психологияның маңызды дербес категорияларының бірі ретінде
қарастырған және оның жүйелік анализін береді.
Қарым-қатынас мәселесіне қатысты түрлі әлеуметтік психологиялық
бағыттары ортақ концепция шеңберінде интеграциялау амалын Г.М.Андреева
қолданды. Қарым- қатынасты сипаттай келе, қарым – қатынастың 3 өзара
байланысқан жақтарын бөлді: коммуникативті ( адамдар арасындағы ақпарат
алмасу), интерактивті ( қатынастағылардың өзара әрекетін ұйымдастыру),
перцептивті ( адамдардың бір бірін қабылдау процесі және осының негізінде
өзара түсінушілікті орнату) [5].
Әлеуметтік – перцептивті процестердің варианттарына түсінік:
1. Егер қабылдаудың субъектісі ретінде индивид тұрса, онда ол өзінің
тобына жататын басқа, индивидтерді қабылдай алады.
2. Бөтен топқа жататын, басқа индивидтерді қабылдайды.
3. Өзінің тобын қабылдайды.
4. Бөтен топты қабылдай алады.
Б.Г.Ананьев көзқарасы бойынша қарым – қатынастың маңызды сипаты іс -
әрекет болып табылады.
Х.И.Линете құндылықтармен алмасу ретінде, Л.П.Буева және Б.Ф.Ломов іс -
әрекетпен, сезімдермен, түсініктермен, тағы басқа алмасу ретінде,
А.В.Киричук – индивидтер арасындағы байланыс және қатынас ретінде,
М.Е.Ведерникова – адамдық мән туралы білімнің қайнар көзі ретінде, М.А.
Зимняя – қоғамдық коммуникативті іс - әрекет формасы ретінде Л.Н.
Дзокировская және Е.Ф.Тарасова - әлеуметтік өзара әрекет ретінде, В.И.
Сорокин – адамдардың бір – бірінің саналарына әсер ету процесі ретінде,
В.Е.Семенов – жеке тұлғалық мазмұнмен алмасу ретінде, тағы басқалай
түсіндіреді. Осы анықтамалардың барысында қарым – қатынасқа тән құбылыстар
көрінеді, бірақ олардың әрқайсысы жеке алғанда осы феноменнің бүкіл
мазмұнын айтып бітпейді [6 ].
Қарым – қатынастың көптеген анықтамаларында авторлардың оның мәнін
төмендегідей категория арқылы ашуға ұмтылатыны көрінеді. Іс - әрекет,
қатынас. Оларға қарым – қатынас көрінісі түсінік ретінде шығады және
олардың онталогиялық білігінің бір формасы болып табылады. Іс - әрекет
өзінің негізгі формаларына қатысты тектік түсінік болып табылады: еңбек,
танымға, ойынға, қарым – қатынасқа қатысты. Бірақ, бірқатар жағдайларда
қарым - қатынас және іс - әрекет бірдеңгейлі түсініктер ретінде
қарастырылады. Жиі жағдайда бұл логикалық дәлсіздік іс - әрекет түсінігін
еңбек іс - әрекетімен теңестіруден пайда болады, бұл мынаған әкеледі:
1. Іс - әрекет пен қарым – қатынасты теңестіруге; өйткені еңбек және
қарым – қатынас қатынасының шынайылығы олардың бірдеңгейлілігін
көрсетеді;
2. Қарым – қатынас пен іс - әрекетті өзара жоққа шығарушы, қарама –
қайшылыққа; өйткені еңбек және қарым – қатынас қатынасының шынайылығы
олардың мәнді айырмашылықтарын білдіреді.
А.А. Бодалев және басқа іс - әрекетінің формасы. Егер іс - әрекет –
бұл адамның заттар әлемімен , табиғатпен, жануармен және адамдармен өзара
әрекет процесі болса, онда қарым – қатынас – бұл адамдардың бір – бірімен
өзара әрекетін атайды: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды
айту жүйесі ерекшеліктері. Қарым – қатынас ұғымының гносеологиялық
“торшасы” болып адамның адаммен тікелей өзара әрекеті болып табылады. [7 ]
Психологиялық тар мағынада қарым – қатынас адам арасындағы
байланыстың қойылу нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің
түрлі белгілер арқылы өзара әрекеттесуі ретінде түсіндіріледі.
А.В.Петровский және М.Г. Ярошевский редакциясымен шыққан психологиялық
сөздікте қарым – қатынас біріккен іс-әрекетке қажеттіліктен туындайтын,
өзіне ақпаратпен алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды
кіргізетін, адамдар арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде
қарастырылады [8]. Бұл анықтама қарым – қатынастың негізгі мазмұнын бөліп
шығарады: адамдардың ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетте бірін- бірі тануы.
Мазмұнның осы 3 сипаттамасын қарым – қатынастың аспектілерін қарастыру
қабылданған. Ақпаратты беру қарым – қатынастың интерактивті аспектісі
ретінде қарастырылады; адамдардың бір- бірін түсінуі және тануы қарым –
қатынастың перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым – қатынас
барлық үш аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ
феноменді талдауда әрбір аспектіні жеке – жеке қарастырған дұрыс. Кейде
коммуникация, проекция және интеракция қарым – қатынастың негізгі
қызметтері ретінде зерттелінеді.
Қарым – қатынас мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады:
байланыс, контакт, өзара әрекет алмасу, біріктіру амалы. Әлеуметтік –
психологиялық феномен ретінде қарым – қатынасты нақтырақ сөзбен белгілеу
үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы контакт
тіл және сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым – қатынастың негізгі
тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы объективтену
ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы санының көріну
формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы психикалық
қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық деңгейлерде
дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлесу манерасы адамның дүниетану
жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы мазмұн,
қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен байланысты,
қатынасы – адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке құрамымен
байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады. Мысалы, біз
сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік – психологиялық сапасын бағалауымыз
керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін, ол
сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер ете
ме, соны анықтау керек.
Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір кодпен
хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ
компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеракциясы, тенденциясы
толық анық. Сөйлеудің маңызды факторы болып ақпаратты берудің
паралингвистикалық тәсілдері табылады. Оларға мыналар дауыс тембрі,
жесттер, мимика, дене тұрысы жатады. Қарым – қатынаспен қос жүретін
паралингвистикалық тәсілдер жинағы оның контексін анықтайды.
Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе
керісінше оны теріске шығаруы мүмкін. Айтылған мән паралингвистикалық
тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама – қайшылықтарды толық
емес қарым – қатынас факторы ретінде қарастыру керек.
Адамның әлеуметтік талдауда іс - әрекет категориясына маңызды рөл
берілді. Іс- әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық
ғылым, оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, экспериментальды және қолданбалы зерттеулердегі іс -
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым – қатынастың іс - әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым – қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым – қатынастарды оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Егер қарым – қатынас іс - әрекет
жағы ретінде, оны ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің
бір ғана формасын талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым – қатынасты іс - әрекет категориясы арқылы анықтай отырып,
В.Г.Ананьев, А.А. Бодалев және тағы басқа психологтар қарым – қатынас
амалына, тәсіліне, мақсатына және мотивіне назарды шоғырлау арқылы оның
материалды сипатын көрсетеді. Қарым – қатынас үшін қарым - қатынас
жағдайын қоспағанда қарым – қатынастың мазмұнды жағы оны мұндай талдауда
өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес келеді, серіктес те, оның
қарым – қатынас та бірлікке іс - әрекеттің заттық – практикалық мақсатына
жету амалы болып табылады [7,10].
Бейне және қатынас категориялары арқылы қарым – қатынас
анықтамасында адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетіледі.
Адамдардың біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді.
Бірінші салада серіктестердің тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең
қарым – қатынас процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды
қабылдау объетісі ретінде бейнелеу негізінде өтеді ( оның сыртқы келбетін,
әрекетін, қылықтарын, мінез – құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат
беретін іс - әрекет өнімдерін). Осы және вербальды сонымен қатар техникалық
өзара байланыс тәсілдері арқылы серіктестер бір – біріне өздерінің іс-
әрекеті, идеялары, сезімдері, тағы басқа жайлы ақпарат мақсаттарымен
сәйкес реттеуге ұмтылады [9].
Қарым – қатынас анықтамасына “ бейне” категориясы көзқарасынан қарау,
қарам- қатынас серіктестерінің өзара әрекетінің мазмұнды жақтары туралы
идеалды көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып
табылады деген тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс - әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер серіктестер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым – қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өзбетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама – қайшылықтарын
көрсетпейді.
Сондықтан, Л.А. Петровская бойынша: “Қарым – қатынасты бір уақытта
индивидтердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір – біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір – бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар” [11].
Қарым – қатынас – адамдардың біріккен өмір әрекетін бір – бірімен
ақпараттық коммуникативтік және психологиялық өзара әрекет тәсілімен
әлеуметтік реттеу процесі. Қарым – қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар
кері байланыс ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым – қатынас жанама және
тікелей, тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым – қатынас – бұл
тікелей “бетпе- бет” кәдімгі қарым – қатынас, өзара әрекет субъектілері
жақын орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы
қарым – қатынасқа түседі. Тікелей қарым – қатынас ең толық өзара әрекет
түрі болып табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей
қарым – қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым – қатынас
екі субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер
арасында өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым – қатынас кіші топтар үшін ғана
реалды болуы мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір- бірін
білетін топта.
Жанама қарым – қатынас индивидтер бір – бірінен уақыт бойынша немесе
қашықтық бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон
арқылы сөйлеседі немесе бір – біріне хат жазады. Жанама қарым – қатынас
толық емес психологиялық болып табылады. Бұнда кері байланыс күрделенген.
Жанама қарым – қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге асады.
Бұқаралық қарым – қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді
анықтайтын қарым – қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым –
қатынас бейтаныс адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар
бұқаралық ақпараттың әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді.
Бұқаралық қарым – қатынас тікелей және жанама болуы мүмкін.
Б.Ф. Ломов қорытындысы бойынша, қазіргі кезде “қарым-қатынас”
мәселесі “психологиялық мәселенің жалпы жүйесінің кейбір логикалық
орталығына айналып барады”. Бұл қорытындымен келіспеуге болмайды [4].
Әртүрлі контекстерде қарым – қатынасты кең мағынада қоғамдағы
әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде және тар
мағынада адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немесе жанама
байланысы ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті
түрде көрсетілген қарым – қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу
табылады. Б.Ф. Ломов пікірінше, қарым – қатынас құрылымын зерттеуде
таңдаудың деңгейін ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп
атайды. Бұл деңгейде адамның басқа адамдармен қарым – қатынасы тұлғаның
бүкіл өмір жолы бойындағы оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Қарым – қатынас қызметтерінің басқа жинағын А.В.Мудрик өзінше айтады. Ол
қарым – қатынасты оқушыларды тәрбиелеу факторы ретінде зерттеген. Ол қарым
– қатынас танымдық және жастық шақта жақсы көрінетін басқа да қызметтерін
көрсетеді. Бұл рефлексті, бейімделуші, компенсаторлы және продуктивті
қызметтері.
Б.Ф. Ломовтың айтуы бойынша: “ Индивид - Қоғам” қатынасын талдаған
кезде ғана адамның қасиеттерін тұлға ретінде тани аламыз.
Қоғамдық қатынастарды практикалық психологияда түсіндіру аспектісі
мына жағдаймен жеңілдейді, әрбір нақты адамда белгілі бір өзіне тән
белгілері болады: жасы, жынысы, ұлты, мамандығы. Осы арқылы біз мүмкін
болатын қоғамдық қатынасты болжай аламыз, яғни ол жеке бір адамның
қатысуымен жасалады. Осылай қоғамдық қатынас жекеленеді, ал бұл арқылы сен
қоғамға деген қатынасыңды жақсы түсіне аласың.
Б.Ф. Ломов қарым – қатынасты іс - әрекеттің жалпы жобасымен және оның
жеке түрлерімен барлығымызды салыстырады. Ол бұл жобаның қарым –
қатынасты талдау үшін жеткіліксіз екенін түсіндіреді. Қарым – қатынас
мәдениеттің құрама бөлігі ретінде, онтогенезде бір – бірін кезекпен
алмастыратын жетекші іс- әрекеттің кез- келгеніне кіреді, яғни ойынға,
оқуға және еңбекке [4].
В.Н. Мясищевтің тұлғаның қатынас концепциясы бойынша былайша
түсіндіріледі: шынайылықпен немесе оның басқаша жақтарымен адамның уақытша
байланыс жүйесі. Тұлғалық қатынас тұлға қатынасының бір түрі болып
табылады. Ол әрекеттерден, уайымдардан және нақты тұлғалық ұмтылыстардан,
іс - әрекетті бағалауынан және түсінуінен көрінеді [12].
Ресейлік авторлардың ( Г.М. Андреева, А.А.Бодалев, И.С. Кон, Е.С.
Кузьмина, В.Н. Мясищев, Н.Н: Обозов, Б.Д. Парыгин, С.Л. Рубинштейн,
В.А.Ядов.) жұмыстарын талдау арқылы мынадай тұжырым жасауға болады:
1. Адамның адамға деген жеке қатынасы субъектінің басқа адаммен
таңдаулы, саналы түрде қалыптасуымен анықталады; уайым, сезім, ойлар,
ниеттер арқылы бейнеленеді. Жеке қатынас бір адамның басқа адамға
деген шынайы және идеалды жүріс – тұрысының ұйымдасу жүйесін
объективті көрсетеді.
2. Өзарақатынас бір – біріне деген объективті және субъективті
қатынасты қалыптастыратын адамдар арасындағы өзарабайланыс арқылы
анықталады. Өзарақатынас – адамға деген жеке қатынастың қорытынды
және соңғы кезеңі.
3. Жеке қатынас адамдар арасындағы қарым – қатынас және өзараәрекет
кезінде қалыптасады, басқа адамға бағытталған спецификалық іс-
әрекеттің мазмұнын құрайды.
4. Қатынас қарым – қатынас және өзараәрекет процесі барысында сыртқы
және ішкі жүріс – тұрыстың ұйымдасқан әртүрлі формаларында,
тәсілдерінде байқалады [12, 22].
Жоғарыда айтылып кеткендерден шығатын қорытынды қатынас дегеніміз –
субъект пен субъектінің арасындағы таңдаулы, саналы байланыс, оның соңғы
және қорытынды кезеңі өзараәрекет болып табылады. Өзараәрекет пен қарым
– қатынастың ішкі мазмұны ретінде дамиды, басқа адамға деген қатынаста
қалыптасатын реалды және идеалды жүріс – тұрыс формасы мен тәсілдерін
қалыптастыруда көрінеді:
1) Құрылымы бойынша қарасақ- аффективті, когнитивті және жүріс – тұрыстық
компоненттері зерттеледі;
2) Қалыптасу, өзгеру, ұйымдасу, таралу жағынан қарастырсақ – қатынастың
түзілу және даму заңдылықтары суреттелген.
Сондықтан да қатынасты қарастырғанда осы екі аспектіні де ұмытпау
керек: құрылым аспектісі және генезис аспектісі.
“Қатынас” категориясын өзіндік жеке психологиялық тар шеңберде В.Н.
Мясищев бойынша келесідей қарастыруға болады:
а) адамға деген қатынас; б) өзіне деген қатынас; в) сыртқы ортаның
заттарына деген қатынас және кең мағынада әртүрлі қоғамдық қатынас
контекстінде. Психологиялық қатынастың негізгі үш векторы ( өзіңе, басқа
адамға, сыртқы ортаға) басқа қоғамдық қатынастармен тығыз өзара байланысты.
Мәселенің барлығы мынады, бұл қатынастың деңгейі, мазмұны әр адамда
әртүрлі: әрбір индивид қатынасқа түседі, бірақ та тұтас топтар да
қатынасқа түседі, осылай адам көпқырлы және әртүрлі қатынастарға түседі.
Осы көпқырлы қатынастардың ішінен қатынастың негізгі екі түрін бөліп
шығаруға болады: қоғамдық қатынастарды В.Н. Мясищев тұлғаның
“психологиялық” қатынасы деп атады [12 ].
Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты қарым –
қатынасты түрлі аспектілерде қарастыру жүйесінде әрқашан болатын барлық
психикалық процестермен және жеке тұлғамен тұтастай байланысты
табылатынын белгілеуге болады.
Қоғамдық қатынастардың құрылымын әлеуметтану ғылымы зерттейді. Қатынастың
әртүрлі түрінің анықталған субординациясын экономикалық, әлеуметтік, саяси
және басқа да түрлерін осы жердан көре аламыз. Осының барлығының жиынтығы
қоғамдық қатынастырды құрайды.
Әлеуметтік роль индивидтің қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын
тіркейді. Нақтырақ айтқанда, “функция, белгілі бір позициядағы адамның
нормативті мақұлданған жүріс – тұрысының үлгісі” [19, 12-42 б.б.].
Әлеуметтік рольдің жалпы контурын анықтайтын субъектісі индивид емес,
сондықтан да әлеуметтік роль әлеуметтік іс - әрекеттің қажетті түрі және
тұлғаның жүріс – тұрысының тәсілі.
Қазіргі уақытта қарым – қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыттар кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – серіктестердің өзара әрекеттерін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану ” арқылы жүзеге асады.
Қарым – қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар.
Мысалы, А.А. Брудный бойынша қарым – қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші- әрекетке итермелеуші; интердиктивті- тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер айту және қарым –
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс- әрекетті қарым –
қатынас арқылы координациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру;
өзін көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция
педагогикалық қарым – қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені, “ бұл
функция оқыту негізінде жатыр: тұлғаны оқыту қарым – қатынас арқылы жүзеге
асады...” [ 24].
Қарым – қатынас функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың,
итермелеуші, координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы
эмотивтілік функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді
(Л.А. Карпенко).
Тұлғааралық қатынастардың психологиялық сипаттамасы. Тұлғааралық қарым –
қатынас іс - әрекетпен орындалатын әлеуметтік әлеуметтік жағдайлармен,
нормаларға сәйкес ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір – бірімен тікелей өзара қатынас жасау процесі,
қандай болмасын іс - әрекеттің түрінен тыс қарым – қатынас болуы мүмкін
емес.
Л.С. Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адам қарым - қатынастың
қызметін сақтап қалады. Мақсатына қарай қарым – қатынас психологиясы
тұлғааралық қарым – қатынастың үш түрін ажыратады: императив, манипуляция,
диалог (қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл қарым – қатынас өзара қарым – қатынас
серігінің тәртібі мен іс - әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер
етудің нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтіліктің
ерекшелігі партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай
айқын көрініп тұратындығында, әсер етудің құралдары ретінде бұйрық,
талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланылады ( отыр, тұр, әкел) сонымен,
әміршіл қарым – қатынас басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен
бағдарлау.
Қоғамдық қарым – қатынастарда императивтік қарым – қатынастың өз орны
бар. Мысалы: әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық қызметкер
қатынастары, қиын - қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар.
Осындай салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелері әлі
де қолайлы.
Сонымен қатар, мұндай қарым – қатынасты мүлде қолдануға болмайтын
салаларда баршылық. Ең алдымен қарым – қатынастың бұл түрін достар да
қолдануы баршылық. Ең алдымен қарым – қатынастың бұл түрін және
жұбайлар арасында, ата – ана мен балалар арасында да, тәрбие мен
педагогика саласында да пайдалану ыңғайсыз және нәтижесіз. Бұйрық, тиым
көмегімен ұстаздар мен ата – аналар балаларына өз сөздерін өткізе алады.
Бала өз еркімен қабылдамаған соң, оның құлағына құйған үлкендердің
ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары санасының тез жойылып кететін
мазмұны болмақ. Бұйрық ретінде берілетін тілектер баланың ішкі құндылығы
бола алмайды.
Манипуляция алдап – арбау қарым – қатынасында жиі кездесетін
тұлғааралық қарым – қатынас түрі, қарым – қатынас партнерын өзінің
жасырын ниетіне бағындыруды көздеген іс - әрекет, өз мақсатына жету үшін
манипулятор қарым – қатынас басқаны басқаны өз мақсатын жақсартып, өзіне
қажетті іс - әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы оның екеуінің мақсаттары
бірдеңгейлігінде: яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау.
Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады
немесе ауыстырылады, алдап – арбау қарым – қатынасының қоғамдағы ресми
орны – бизнес, сауда – саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады.
Бұл түрдегі қарым – қатынастың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.
Бір-біріне деген қатынас процесінде адамдардың жағдайы бірлескен іс-
әрекет барысында бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін. Бұл жағдай бір- бірі
туралы ақпарат мазмұнына әсер етуі мүмкін, ол ақпарат әрқайсысы үшін
бірінші орында тұрады. Адамдар арасында өзара әрекет жанама немесе қиын
шарттанған болуы мүмкін.Бірлескен іс-әрекеттің табысты өтіп жатқаныны
анықтау үшін ең алдымен партнерлардың жүріс-тұрысын және өздерін тура,
дұрыс қабылдау керек [28].
Берілген сигналдардың маңыздылығы да, яғни, келіп түскен ақпаратқа
адамның субъективті қатынасы да өзара әрекет барысында индивидтің өңдеп
отырған ақпаратының жылдамдығына да әсер етеді.
Адамдардың әртүрлі іс-әрекеттегі өзара әрекеті сөйлеу формасында
өтеді. Бір адамның сөйлеу реакциясы мен физикалық әрекеті келесі адамның
сөйлеу реакциясы мен физикалық әрекетімен бірігіп келуі мүмкін.
Адамдардың өзара әрекет етудегі бірден-бір қажетті шарты, осы процестегі
өзінің әрекеті туралы үздіксіз ақпарат алып отыру, жұмыстың неғұрлым
табысты болуы үшін. Бұл адамның өз жүріс-тұрысын басқара өзіндік бұйрық
берумен сәйкес атқарылған әрекет негізінде, кері байланыс механизм
көмегімен жеткен орындау емес.
Б.Г.Ананьев, Б.Ф.Ломов,Л.М.Веккер, А.Л.Ярбустың зерттеу материалдары
көрсеткені бойынша: қабылдау – шартты және шартсыз рефлекстердің әрбір
рецепторына тән спецификалық қиын жүйедегі рефлексивті іс-әрекет сияқты,
бірақ оларға күрделі динамикалық қатынастар тән. Рецепторға
тітіргендіргіштің әрекетінен кейін функционалды жүйеде рефлекторлы қайта
құру пайда болды. Адамның психикалық бейнеленуі, кез-келген психологиялық
бейнелену сияқты , заттылықпен сипатталады, яғни, адам келбетінің қасиеті
бейнеде адамға тиісті нәрсемен бейнеленеді, демек адамның қасиеті ретінде
көрінеді. оған мынадай ерекшеліктер тән: объективтілік, субъективтілік
тұтастылық және жүйелілік.
Бұл жағдайдың әрекеті барлық кезде бізде қалыптасатын басқа адамның
бейнесінен көрінеді. Барлық рецепторлық процесстер, іріктеу, ақпарат іздеу,
қалыпына келтіру, қадағалау және т.б. белсенді ағымда болады.
И.М.Сеченевтің айтуы бойынша: адамның көру қабылдауы көздің белсенді
сипаттайтын, түсінетін қозғалысын білдіреді, бұл қозғалыс – көру
бейнесінің қабылдауындағы қажетті компоненті болып табылады. В.П.Зинченко,
Б.Ф.Ломов бойынша көздің микроқозғалысының көмегімен адамның перцептивті
бейнесін қалыптастырудың бірінші стадиясында қабылдаушы адамға деген
рецепторлар қатары және қабылдау алаңында алатын орны анықталады.[4].
Осы теория бойынша, қабылдау – күрделі, белсенді процесс, нүктелерді
бөліп шығару арқылы объектінің бөлек детальдарына негізделген, неғұрлым көп
ақпарат жинауы дұрыс емес болжамдарды теріске шығарушы және нүктенің
белгілі бір синтезі арқылы болатын, нәтижесінде қабылдаушы объекті туралы
қорытынды шығаруға мүмкіндік беретін процесс. Б.И.Божович,В.Н.Мясищев,
П.М.Якобсон өз жұмыстарында субъектіде жаңа қалыптасып келе жатқан басқа
адам бейнесіне әсер ету қаншалықты күшті екенін көрсетті.
Әлеуметтік қабылдау түсінігі. қарым-қатынас процесінің барысында, осы
процесске қатысушылардың арасында өзара түсіністік болуы қажет. Өзара
түсіністіктің өзі бұл жерде түрліше түсіндірілуі мүмкін:өзара әрекетке
түсетін партнерлардың нұсқауларын, мотивінің мақсатын түсіну немесе мотив,
нұсқау, мақсатты түсіну ғана емес, оны қабылдау, бөлу. Бірақ басқа жағдайда
да қарым-қатынасқа түскен партнердің қалай қабылданғаны да әсер етеді, бір
адамды басқа адамның қабылдау процессі қабылдаудың міндетті бір бөлігі және
қарым-қатынастың перцептивті жағы деп атаймыз.
Көбіне адамды адамның қабылдау әлеуметтік перцепция ұғымымен
түсіндіреді.Бұл ұғым Г.А.Андрееваның ойы бойынша дәл қолданылмаған.
Әлеуметтік перцепция ұғымын алғаш рет 1947ж. Дж.Брунер қабылдауды жаңа
көзқараспен (New Look) қарауды енгізген.Алғашында әлеуметтік перцепция
түсінігінде перцептивті процестер детерминациясы түсіндірілді.Кейінірек,
әлеуметтік психология зерттеушілері басқаша түсінік берді: әлеуметтік
перцепция дегеніміз- әлеуметтік объектіліерді, яғни, адамдар, әлеуметтік
топтар, үлкен әлеуметтік қоғамдастықтарды қабылдау процесі. Осы түсінікпен
әлеуметтік- психологиялық әдебиеттерде әлі күнге дейін қолданып
келеді.Сондықтан да, адамның адамды қабылдауы әлеуметтік перцепция
обылысына жатады.[5].
Егер де әлеуметтік перцепция процесін толығымен көргіміз келсе, онда
қиын да жан-жақты схема шығады.Оған объектінің әртүрлі варианты ғана емес,
сонымен бірге қабылдау субъектісі де кіреді.Қабылдау субъектісі ретінде
индивид (И) тұрса, ол басқа өз тобына жататын индивидтерді(1); бөтен
топты жататын индивидті(2); өз тобын(3); бөтен топты(4); қабылдай
алады.Сонымен бірге қабылдау субъектісінің орнында әлеуметтік топ
кездесетін жағдайларда болады.
Бірақ, бізге бұл жұмысты орындау барысында тек 1) және 2) жағдай керек,
яғни индивидтің жеке адамды қабылдауы қалай болатыны қызықтырады.
Идеалистік ашық теория бұл туыла біткен білімдер және ұқсастықтар
теориясы. Бұл жерде жеке адам рухтың өмірін жалғастырушы ретінде
қарастырылған.Ол мағына құрылымының бөлшегі және сондықтан да онда сана
атрибуттары кездеседі. Өзара түсіністік адамды жалпыға тән объективті ақыл-
ой болғандықтан кейін ғана тән. Юнгтің расалық бейсаналық және прототиптер
туралы ойлр мен В.Джемстің діни тәжірибе туралы концепциясы да осы
теорияның нақты көрінісі. 1967ж. Знание о чужом я кітабын жазған
Т.Липпсте өз ойларын былай қорытындылайды: менің білетінім басқа
индивидуум бар, оның да дәл менікіндей немесе басқа сана күйі бар, онысы
көрсету не болмаса еліктеу қажеттілігіне негізделеді.
Шетел психологтарының түсіндіруі бойынша адамды адам түсіну немесе
қабылдау қорытынды теориясы болып табылады. Д.К.Адамстың жазуы бойынша:
адамдар туралы жалпы білімдер әр адамда уақыт өте келе жинала береді. Бір
адам басқа адамды қабылдаған кезде үнемі ойында жинақталып жүрген
белгілерімен ойша салыстыра бастайды.
Қорытынды теориясын қолдаушылардың айтуы бойынша: осылай жасау арқылы
біз өзімізге ұқсайтындарды неге жақсы түсінетінімізді түсіндіреміз.
Адамдардың бір-бірінің түсінуіндегі қателіктерін түсіндіретін болсақ,
басында адам өзінде қалыптасқан стереотип-білімдерге сүйеніп, өзіне таныс
емес адамның индивидуалды қасиеттеріне мән бермейді. Сондықтан да ол
алғашында жоғарыда айтылғандай өзі қалаған адам бейнесін жоқ жерден жасап
алады, уақыт өте келе олай емес екеніне көзі жеткенде барып түсініспеушілік
пайда болады.
Адамды адамның қабылдауын түсіндіруге тырысқан теориялардың ішінде
нақты орны бар изоморфизм теориясына тоқталатын болсақ. Р.Арнгеймнің
көрсетуі бойынша бұл теория қабылдаушының санасында қалыптасқан қабылданушы
бейненің сәйкес келуін көрсетеді, тұтастай алғанда ешқандай өзгеріске
ұшырамайды және өте берік бейне.
Адамның белгілі болуы басқалардың жағдайы түсіне білу негізінде пайда
болып, осы қасиетінің арқасында жүзеге асады. Екіншіден, адам білімділігі,
іскерлігі, өз білгенін басқалардан аямай риясыз бөлісуге, көмектесуге даяр
тұрушылығымен белгілі болады. Топ мүшелерінің көпшілігі бір-бірімен өзара
тату-тәттілік тұрғысына байланысты болады. Бұл ретте әркімнің өзгелерден
гөрі жиі кездесетін бір адамы болады, онымен бір мүдделес, ортақ іс-
әрекеттері т.б. жолдастық, достық қатынаста болады. Бұл қарым-қатынас
жасаудың бірінші шеңбері. Ұжым ішінде мұндай бастауыш топтардың көп
болатынына қарамастан, ол өзінің бірлігін сақтап, біріңғай бірлестік
ретінде өмір сүре береді.Адамның топтағы жағдайы оның адамгершілік
қасиетіне, психологиялық жай күйіне, мінез-құлқына әсер етеді. Адамдардың
арасындағы тікелей қарым-қатынас бір-бірін ұнатып, қолдау нәтижесінде
өрістесе, ал жанама қарым-қатынас олардың бағалы заттарды өзара алмасуы мен
бірінің іс-әрекетінің нәтижесін бірі қабылдау, бағалау, құптау нәтижесінде
қалыптасады. Ұжымның ерекше белгілері:
1. Адамдардың уақыт және кеңістіктегі бірлестігі.Бұл бірлестік адамдарға
жақын байланысқа түсуге және қарым-қатынастың интерактивті ақпараттың
перцептивті аспектілерінің және өзара әрекеттестік мүмкіндігін береді.
2. Бірлескен іс-әрекеттің тұрақты мақсатының болуы. Мақсат бірлескен іс-
әрекеттің бастапқы кезеңі және соңғы нәтижесі ретінде шағын топ
қызметінің динамикасын анықтайды.
3. Топтағы ұйымдастырушының болуы.
4. Рөлдердің бөлінуі мен ажыратылуы.
5. Топ мүшелерінің арасындағы эмоционалдық қарым-қатынас болуы.
6. Арнаулы топтың мәдениетінің жасалуы.
Жеке адамды шағын топ өкілі ретінде қарастыру. Жеке адамның уақытының
көпшілігі қандай да бір шағын топ арасында өтетін болғандықтан бұл топтың
жеке адамның қалыптасуы оның өмірлік құндылықтары мен бағыт-бағдарынан
айқындалуында ерекше маңызы бар. Осыған сүйене отырып жеке адамның
қалыптасуы мен болуындағы шағын топтағы жағымды әсерлерінің бірнеше түрін
бөліп шығаруға болады:
1. Жеке адам топта өз рухани мәдениетінің қайнар көзі болып табылатын
адамдарда кездестіреді.
2. Топта жеке адам аралық қарым-қатынас әлеуметтік нормалар, құндылық,
бағдар игеру жүзеге асады.
3. Жеке адам үшін топ коммуникативті іскерліктер мен дағдыларды меңгеру
көзі болып табылады.
4. Жеке адам топ мүшелерінен өзінің жағымды, жағымсыз жақтары туралы
ақпарат алу, кемшілігін түзеу мүмкіндігіне ие болады.
5. Топ жеке адамның эмоционалдық сферасының тұрақтануына ықпал етеді.
Бұл ретте оқу топтарының мүмкіншіліктері басым болып келеді. Себебі, жеке
адамның психологиялық қасиеттерімен сапаларының қалыптасып және өмірлік
құндылықтарының айқындалуында оқу коллективіндегі шағын топтың маңызы
ерекше.
Ұжымдық қарым-қатынас процесіндегі өзара қабылдау мен түсіну механизмдері.
Қарым-қатынас процесіне қатысушылар арасында өзара түсіністіктің өзі мұнда
әртүрлі болуы мүмкін, мақсаттарды, мотивтерді, өзара әрекеттегі
серіктестердің нұсқауын түсіну немесе тек қана түсінісі емес, сонымен
қатар, осы мақсат, мотивтерді қабылдау және де қатынастың негізгі
түрлері:жақындықты, тартымдылықты, достық және махаббат сезімдерін,
симпатия орнатуда көзделеді. Бұл өзара түсіністіктің екі жағы зерттеуге 2
бағыт:
1-ші жағдайда- өзара түсіністікті талдаудың жоспарына, 2-ші жағдайда-
аттракция түсінігіне талдау жасау жоспарына. Алайда, осы екі жағдайда да
қарым-қатынас барысында серіктес қалай қабылданады деген фактінің
мағынасы зор болып табылады.Бұл процесс қарым-қатынастың перцептивті жағы
деп аталынады. Қарым-қатынастың перцепциялық жағының мәнін ашпас бұрын
қолданылатын терминдерді анықтап алу қажет.
Әлеуметтік перцепция ұғымын 1947ж. Дж.Брунер қабылдауға жаңа
көзқарас атты еңбегінде қолданды. Алғашынды әлеуметтік процестердің
детерминациясы деп түсінілді. Кейін әлеуметтік психологияның зерттеушілері
бұл түсінікке басқаша мағына берді: әлеуметтік перцепция – басқа адамдар
әлеуметтік топтар, үлкен әлеуметтік қоғамдар кіретін әлеуметтік
объектілер деп аталатын қабылдау процесі деп түсіндіреді. Сондықтан да,
адамда қабылдау әлеуметтік перцепция процесі өзіне объективті және
субъективті қабылдаудың түрлі тәсілдерін енгізді. Қабылдау субъектісі
индивид болғанда, онда ол өз тобына жататын индивид пен қатар басқа
топқа кіретін индивидті қабылдай алуға, іс-әрекетінің нәтижесін бағалай
алуға мүмкіндігі бар.
Қабылдау субъектісі ретінде тек қана индивид емес, сондай-ақ топ та
талданады. Сонда қабылданатындар қатарына: топтың өз мүшесін қабылдау,
басқа топтың өкілін топпен қабылдау, өз-өзін топпен қабылдау және басқа
топты біртұтас түрде қабылдау. Объектілердің қабылдаудағы жаңа әсерлер
бұрынғы әсерлермен қосылуның нәтижесінде категоризацияланады деген факт
стеротипизацияның пайда болуына негіз береді.
Тұлға аралық перцепцияны әлеуметтік – психологиялық тұрғыда зерттелген
басқа бағыт транзакті психология мектебі.(Кентрилл, Ительсон, Килпатрик
т.б.) Мұнда әр перцепция қабылдаушы және қабылданушы арасындағы айырбас
немесе транзакция деп түсіндірді. Транзакциядағы қабылдау субъектісінің
белсенді бөлігін тіркей отырып, осы идеяның авторлары перцептивті жағдайдың
арнайы детерминанты ретіндегі субъектінің күту, тілек, ниет рөлдерін ашық
көрсетті. Бұл ниеттердің процесс барысындағы маңызды ерекше болып табылады.
Себебі, қарым-қатынастың транзактілік жүйесіндегі өтетін процестер
бірлескен іс-әрекеттің белгілі бір мақсатын қалау, жүзеге асыра алу ниетін
қолдау, осы іс-әрекеттің нәтижесінде айтарлықтай маңызды мәселелердің
жауабын табуға ұмтылу сипатында болады.
а)Қарым–қатынас процесіндегі өзара түсіністік механизмдері.
Адам қаншалықты жеке адам ретінде қарым-қатынасқа қатысса, соншама ол өз
серіктесіне де жеке адам ретінде де қабылданады. С.Л.Рубинштейн пікірінше ,
жүріс – тұрыстын сыртықы жағының негізінде біз басқа адамда оқи алатын,
оның сыртқы көрінісінің мағынасын аша алатын тәріздіміз. Осыдан қалған
әсерлер қарым-қатынас процесінде реттеуші рөль атқарады.
Біріншіден, басқаны тани отырып, танылған индивид қалыптасады.
Екіншіден, басқа адамды зерттеу дәлдік өлшемінен олар мен келіскен әрекет
жетістігі тәуелді болып келеді. Басқа адам туралы көрініс өзіндік сананың
деңгейімен тығыз байланысты. Бұл байланыс екі жақты бір жағынан, өз-өзін
туралы түсініктің молдығы басқа адам туралы білімнің де шеңберін анықтайды.
Екінші жағынан, басқа адамды жақсы таныған сайын өзін туралы да көрініс
толық ашылады. Басқа адамды тану барысында бірнеше процестер жүзеге асады.
Басқа адамның эмоционалды бағасы, оның қылықтарын түсіну,оның жүріс –
өзгеру стратегиясындағы негізі, өз жүріс-тұрысында стратегиясының құрылысы.
Алайда бұл процестерге ең аз дегенде екі адам кіреді. Олардың әрқайсысы
белсенді субъект болып табылады. Өзін басқамен қарсы қою екі жақтан да
жүзеге асады, партнер дың әрқайсысыөзін басқаға ыңғайлайды. Сонда, өзара
әрекеттестік стратегиясы құрылады. Әрқайсысы басқа адамның қажеттілік,
мотив, нұсқауларын қабылдау ғана емес, сонымен қатар басқа адам менің
қажеттілігімді, мотивімді қалай түсінеді деген қабылдауы жатыр. Өзін басқа
адам арқылы тану әлеуметтік - психологиялық зерттеулерде екі жақты қамтиды:
идентификацияны және рефлексияны. Бұл мағыналардың әрқайсысы арнайы
талдауды қажет етеді.
Идентификация түсінігі бойынша соған жақын құбылыс – эмпатия құбылысымен
тығыз байланысты.Эмпатия да сипаты бойынша басқа адамды түсінудің ерекше
тәсілі. Эмпатия қатаң түрде түсіністікке қарама-қарсы болуы керек
түсіністік сөзі белгілі жағдайда метафорлы түрде қолданылады, эмпатия –
аффективті түсінік. Оның эмоционалды табиғаты басқа адамның жағдайын, қарым-
қатынаста партнердің сезінуінде байқалады. Эмпатия механизімі идентификация
механизімімен тығыз байланысты. Екеуіне де өзін басқа адамның орнына қоя
білу, оқиғаға басқа адам көзқарасы тұрғысынан қарай алу тән. Бір-бірін
түсіну процесі рефлексияның пайда болуымен күрделене түседі. Мұнда бұл ұғым
субъектінің өз-өзін тану мағынасында түсіндіріледі.
Әлеуметтік-психология қарым-қатынасқа түсінуші индивидтің серіктесін қалай
қабылдануы, яғни бұл басқа адамның түсінігі, белгілі ғана емес, сондай-ақ
бұл басқа адам мені қалай қабылдайды, түсінеді деген білімге айналады.
Бұның өзі жеке адамды тұлғалық қабылдаудың адекваттылығының алғышарты және
оның маңызды сипатын құраушы элемент ретінде қарастырылады. Осы алғышарттар
негізінде жеке адамдар арасындағы қабылдау бір-бірінің іс-әрекет
нәтижелерін бағалау, ниет, тілектерін қолдауы жүзеге асып, бірлескен іс-
әрекеттерінің мазмұны айқындалып, жеке адамдық бағыт-бағдарын
қалыптастырады.
б) Шағын топтың жеке адам аралық қабылдау процесіне сипаттама.
Адамдардың бірін-бірі қабылдау процесін алу үшін бейнесінің қалыптасу
ерекшеліктерін және онымен өзара әрекеттестікке болатын адам туралы жеке
адамдық ұғымның қалыптасуын қадағалау қажет.
Адам да кез-келген кескін сияқты элементтер жиынтығынан тұрады.
Б.Г.Ананьев, Л.М.Беккер, Б.Ф.Ломов зерттеу материалдары бойынша қабылдау
рефлекторлы іс-әрекет ретінде күрделі динамикалық қатынас тән шартты және
шартсыз рефлекстердің әрбір рецепторы үшін күрделі арнайы жүйені білдіреді.
Адамның психикалық бейнеленуі, басқа бір кез-келген бейнелену
сияқты,заттылықпен сипатталады, яғни адам келбетітнің қасиеті, образы
адамға тиісті қасиетімен бейнеленеді. Адамның психикалық бейнеленуіне,
объективтілік, субъективтілік, тұтастық және құрылымдық сияқты ерекшеліктер
тән. Ол тұтастық пен құрылымдық негізі ретінде заттық формасын бейнелеуді
көрсетті.Көптеген зерттеулер көрсеткендей, тұтас образ бірте-бірте пайда
болады және оның құрылуы адам объектіні бейнелейтін кеңістікті –уақыттың
жағдайлармен тығыз байланысты болады. Бақылау объектісі мен бақылаушысының
арасындағы қашықтықтың бірте-бірте өзгеруі жағдайында көру бейнесінің
өзгеруін психологиялық тұрғыда зерттеген Б.Ф.Ломов болды. Адам образ
қалыптастыруда ракурс ерекше мағызға ие.
Зерттеулерде анықталғандай, қабылдаушы мен объектінің бойындағы
айырмашылық қалыптасатын образы өз әсерін тигізеді. Адамдардың бір-бірін
қабылдауына тұрақтылық тән. Баяндаудағы өзгеріске немесе бақылаушыдан
алыстағанына қарамастан қабылданатын адам образы тұрақты болып қалады.
Автор атап көрсеткендей, адамның бет-жүзі көру комплекс сияқты айналуы
мүмкін, өзгеріске ұшырау мүмкін, олардың контуры айқындалуы немесе өшуі
мүмкін, бірақ, бәрібір олар сол бет-әлнет болып қала береді.Семіздік
бейнені қалыптастырудың көптеген сәттері түсіне отырып, қабылдау процесі
ықтималдық теориясы тұрғысынан қарастыруға болады. Бұл теория бойынша,
қабылдау күрделі белсенді процесс, нүктелерді бөліп шығару арқылы объектіні
бөлек детальдарына негізделген, неғұрлым көбірек ақпарат жинаушы объект
туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік беретін процесс. Адамдардың бір-бірін
қабылдауы мен түсінуін психологиялық тұрғыда түсіндіргенде шетелдік
бірқатар теориялар ға тоқтала кетуге болады. Тұжырым теориясы мұнда кластық
топтық ерекшеліктері мен кластық өкілі ретінде алынған индивидуммен
сипатталады. Адамдар өздеріне ұқсас адамды не үшін тез таниды және іс-
әрекеті, әсерленудің жеке тәжірибесі басқа адамдар туралы дұрыс пайымдауы
үлкен әсерін тигізетіндігін түсінуге мүмкіндік береді бұл теория адамдар
туралы стереотип-білімнің жеке тәжірибесіне негізделген қабылдаушының
бірін-бірі түсінбеу қателігін түсінуге, адамның индивидуалды өзіндік жаңа
бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Адамды тану, қабылдаушы мен қарым-
қатынасын бұл теория түсіндіре алмайды. Бір адамның басқаны түсіну және
қабылдау ерекшеліктерін түсіндіруде изоморфизм теориясының маңызы бар.
Изоморфизм теориясын өкілдері тұжырым теориясының принциптерінің маңызы
түсіне отырып және адамдардың бір-бірін түсініп, қабылдауы үшін табанды
түрде қабылданушыға объективті тән ерекшеліктерді тану шартылығын атап
көрсетті.Изоморфизм теориясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1. Психологиядағы тұлғааралық қатынас және тұлғааралық қабылдаудың
теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..5
2. Басқару қызметінің әлеуметтік- психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... .26
3. Жетекшінің тұлғалық қасиеттерінің ұжымдық қарым – қатынастағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
4. Жетекшілердің басқару стильдерінің ұжымның психологиялық ахуалына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...40
2 ТАРАУ. ЖЕТЕКШІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҰЖЫМНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АХУАЛЫНА ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..502.1. Зерттеу
әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2. Коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділікті бағалау әдістемесі
(КОС-
2) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..54
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық
талдануы ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі – нарықтық қатынастар жайындағы басқару
салаларындағы жетекшінің басқару стилінің ұжымның психологиялық ахуалына
әсерін теориялық талдау мен практикалық тұжырымдарын өңдеу және әлеуметтік
психологиялық, тұлғалық ерекшеліктерін зертеулермен тығыз байланысты.
Бұл мәселелердің өзектілігі нарықтық қатынастар жағдайындағы жетекші
тұлғасын қалыптастыруда көрінеді. Бұл міндетті шешудегі психологияның ролі
– жетекші тұлғасын қалыптастыру процесінің ғылыми-психологиялық негіздерін
анығырақ айтсақ, бұл процестің психологиялық детерминациялары мен
механизмдерін (дүниетаным, моральдық сенімдер, жеке адам бағыттылығы,
негізгі базалық қажеттіліктер, мотивациялық сфера, құндылықтар жүйесі,
мақсаттар, қызығулар, мұраттар т.б.) жан-жақты ашып, талдаудан көрінеді.
Ұжымдағы өзара қарым-қатынас заңдылықтарын, басқару психологиясы
аясындағы психологиялық теориялар, басқарушының тұлғалық қасиеттерінің
ұжымның психологиялық ахуалын қалыптастырумен байланысты. Мұнда көптеген
мәселелерді шешуге тура келеді. Олардың қатарында бірлестіктер, ұжымдарды
әкімшілік басқарудан демократиялық басқаруға өту ерекше маңызды орын алады.
Біріншіден, бұл зерттеу жұмысы қазіргі коммерциялық фирмалармен
бірлестіктерді құру аймағында жетекшілердің мамандарды іріктеу жұмысындағы
психологтың функциясын анықтауға көмектеседі.
Екіншіден, зерттеу нәтижелері өзі басқарып отырған ұжымдағы еңбек
іс-әрекетінің нәтижесін ғана емес, сонымен қатар психологиялық ахуалына, өз
командасының мүшелерінің тұлғалық жағымды және іскерлік қасиет сапаларын,
ұжымдағы өзара қарым-қатынас жағдайларын, қоластындағылардың өзі туралы
пікірін білу, өзін солардың орына қоя отырып, еңбек жағдайларына баға беру
және ортақ іс-әрекеттің ұзақ та табысты болуын қамтамасыз ететін
психологиялық сәйкестілік факторларына көз жеткізе отырып ұжымның
психологиялық ахуалын жақсартуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты – басқарушының тұлғалық қасиеттерінің ұжымын
психологиялық ахуалына тигізетін әсерін айқындау. Басқару стильдері мен
жетекшінің тұлғалық қасиеттерін анықтау. Жетекшілердің жеке адамдық
қасиеттерінің ұжымдағы психологиялық ахуалдың қалыптасуына әсерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жетекшілер тұлғасына зерттеу жұмыстарын жүргізу
2. Әр жетекшілерге индивидуалды мінездемесін жасау
3. Жетекшілік стильдері бойынша зерттеушілердің топтық профилін жасау.
4. Зерттеу болжамдарын дәлелдеу.
5. Әдістемелер мәліметтерін өзара салыстыру, сәйкестігін анықтау.
6. Зерттеу мәліметтерін сапалық психологиялық талдау жасау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнындағы кафедра меңгерушілері.
Зерттеу пәні: Жетекшілердің ұжымдағы жетекшілік стильдері мен тұлғалық
ерекшеліктерінің көріну жағдайлары.
Әдістемелер:
1.Р.Кеттелдің 16-факторлық жеке адамдық сұрақнамасы
2. Т.Лири әдістемесі
3. КОС-2
4. Ұжымдағы психологиялық ахуалды бағалау әдістемесі (А.Ф.Фидпер)
5. Еңбек ұжымын басқару стилін анықтау әдістемесі (В.П.Захарова,
А.Л.Журавлева)
6. Лидер тесті (Н.А.Литвинцева)
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕРІ
1. Психологиядағы тұлға аралық қатынас және тұлға аралық қабылдаудың
теориялық мәселелері
Қарым-қатынас, бұл адамдардың іс-әрекет процесіндегі өзара әрекет
формаларының бірі. Қарым-қатынастың белгілі анықтамаларының бірде-біреуі
олардың біржақтылығының себебінен сынға төзбейді. Бұның қарым-қатынастың
адамдардың біріккен өмір әрекетінің бірден көптеген жақтарын қамту
ауқымдылығымен түсіндіруге болады, бұл қарым-қатынастың қанағаттанарлық
дефинициясын өңдеудегі объективті қиындық болып табылады. Авторлар жиі
қарым-қатынас анықтамасы негізінде өздері белгілеп қойған қандай да бір
қасиетті қойып, оның басымдылығын көрсетеді.
Қарым- қатынас психологиясы, категориясы психология ғылымындағы
фундаменталды түсінік, бұл категорияны саралау шынайы әрекеттегі адамның
барлық қатынасының айналасында жүзеге асады. Қатынас психологиясы субъект-
объект рамкасымен қоса, субъект-субъект байланысында да байқалады.
Қатынас мәселесін талдаудағы келесі аспект – бағыттылығы бойынша: теориялық
және тәжірибелік жұмыстар да кездеседі (өзіне деген, басқа адамға деген,
жұмысқа деген қатынас). Қарым-қатынасты зерттеудегі белгілі методологиялық
тәсілді бірінші болып К.Шеннон қалыптастырады, яғни қарым-қатынас актісінің
құрылымын кесте ретінде бейнелейді: хабардың қайнар көзі – передатчик
(өтініш) – канал – қабылдағыш – хабарды алушы. Л.Блумфилд моделінде сөзді
реалды ортаға бейнелеуде әрекет жасайды. Л.Блумфилдтың сөздік қарым-
қатынасы бихевиористік парадигма шеңберінде құралған, яғни коммуникатордың
бақыланатын жүріс-тұрыс комбинациясы.
Қарым-қатынас мәселесін алғашқы болып дамытқан отандық зерттеуші
В.М.Соловин болады. В.М.Соловин адамның қарым-қатынас коммуникациясы
ретінде, қатынас, өзара түсінушілік, өзара әсер етуші ретінде талдайды.
А.Н.Леонтьевтің көзқарасы бойынша қарым-қатынас әрекеті белгілі
бір жағы ретінде, немесе ол әрекетте элемент ретінде кіреді. А.Н.Леонтьев
қарым-қатынастың мынандай сипаттамаларын көрсетеді: контактілік,
бағдарлылық, бағыттылық, семиотикалық, арнайы болуы және психологиялық
динамика.
Д.Б.Эльконин қарым-қатынас ерекше іс-әрекет түрінде түсінеді. Яғни
нәрсенің, мектепке дейінгі баланың және жасөспірімдердің дамуының белгілі
бір деңгейінде дербес рөл ойнайтын коммуникативті әрекет немесе қарым-
қатынас әрекеті ретінде түсінген.
Б.Ф.Ломов әрекет пен қарым-қатынасты адамның әлеуметтік тұрмысының
екі жағы деп қарастырған. Бұл амалдың мәні тұлға аралық өзара әрекеттесудің
спецификалық жүйесі ретінде қарастырылуында жатыр. Б:Ф.Ломов қарым-
қатынасты психологияның маңызды дербес категорияларының бірі ретінде
қарастырған және оның жүйелік анализін береді.
Қарым-қатынас мәселесіне қатысты түрлі әлеуметтік психологиялық
бағыттары ортақ концепция шеңберінде интеграциялау амалын Г.М.Андреева
қолданды. Қарым- қатынасты сипаттай келе, қарым – қатынастың 3 өзара
байланысқан жақтарын бөлді: коммуникативті ( адамдар арасындағы ақпарат
алмасу), интерактивті ( қатынастағылардың өзара әрекетін ұйымдастыру),
перцептивті ( адамдардың бір бірін қабылдау процесі және осының негізінде
өзара түсінушілікті орнату) [5].
Әлеуметтік – перцептивті процестердің варианттарына түсінік:
1. Егер қабылдаудың субъектісі ретінде индивид тұрса, онда ол өзінің
тобына жататын басқа, индивидтерді қабылдай алады.
2. Бөтен топқа жататын, басқа индивидтерді қабылдайды.
3. Өзінің тобын қабылдайды.
4. Бөтен топты қабылдай алады.
Б.Г.Ананьев көзқарасы бойынша қарым – қатынастың маңызды сипаты іс -
әрекет болып табылады.
Х.И.Линете құндылықтармен алмасу ретінде, Л.П.Буева және Б.Ф.Ломов іс -
әрекетпен, сезімдермен, түсініктермен, тағы басқа алмасу ретінде,
А.В.Киричук – индивидтер арасындағы байланыс және қатынас ретінде,
М.Е.Ведерникова – адамдық мән туралы білімнің қайнар көзі ретінде, М.А.
Зимняя – қоғамдық коммуникативті іс - әрекет формасы ретінде Л.Н.
Дзокировская және Е.Ф.Тарасова - әлеуметтік өзара әрекет ретінде, В.И.
Сорокин – адамдардың бір – бірінің саналарына әсер ету процесі ретінде,
В.Е.Семенов – жеке тұлғалық мазмұнмен алмасу ретінде, тағы басқалай
түсіндіреді. Осы анықтамалардың барысында қарым – қатынасқа тән құбылыстар
көрінеді, бірақ олардың әрқайсысы жеке алғанда осы феноменнің бүкіл
мазмұнын айтып бітпейді [6 ].
Қарым – қатынастың көптеген анықтамаларында авторлардың оның мәнін
төмендегідей категория арқылы ашуға ұмтылатыны көрінеді. Іс - әрекет,
қатынас. Оларға қарым – қатынас көрінісі түсінік ретінде шығады және
олардың онталогиялық білігінің бір формасы болып табылады. Іс - әрекет
өзінің негізгі формаларына қатысты тектік түсінік болып табылады: еңбек,
танымға, ойынға, қарым – қатынасқа қатысты. Бірақ, бірқатар жағдайларда
қарым - қатынас және іс - әрекет бірдеңгейлі түсініктер ретінде
қарастырылады. Жиі жағдайда бұл логикалық дәлсіздік іс - әрекет түсінігін
еңбек іс - әрекетімен теңестіруден пайда болады, бұл мынаған әкеледі:
1. Іс - әрекет пен қарым – қатынасты теңестіруге; өйткені еңбек және
қарым – қатынас қатынасының шынайылығы олардың бірдеңгейлілігін
көрсетеді;
2. Қарым – қатынас пен іс - әрекетті өзара жоққа шығарушы, қарама –
қайшылыққа; өйткені еңбек және қарым – қатынас қатынасының шынайылығы
олардың мәнді айырмашылықтарын білдіреді.
А.А. Бодалев және басқа іс - әрекетінің формасы. Егер іс - әрекет –
бұл адамның заттар әлемімен , табиғатпен, жануармен және адамдармен өзара
әрекет процесі болса, онда қарым – қатынас – бұл адамдардың бір – бірімен
өзара әрекетін атайды: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды
айту жүйесі ерекшеліктері. Қарым – қатынас ұғымының гносеологиялық
“торшасы” болып адамның адаммен тікелей өзара әрекеті болып табылады. [7 ]
Психологиялық тар мағынада қарым – қатынас адам арасындағы
байланыстың қойылу нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің
түрлі белгілер арқылы өзара әрекеттесуі ретінде түсіндіріледі.
А.В.Петровский және М.Г. Ярошевский редакциясымен шыққан психологиялық
сөздікте қарым – қатынас біріккен іс-әрекетке қажеттіліктен туындайтын,
өзіне ақпаратпен алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды
кіргізетін, адамдар арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде
қарастырылады [8]. Бұл анықтама қарым – қатынастың негізгі мазмұнын бөліп
шығарады: адамдардың ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетте бірін- бірі тануы.
Мазмұнның осы 3 сипаттамасын қарым – қатынастың аспектілерін қарастыру
қабылданған. Ақпаратты беру қарым – қатынастың интерактивті аспектісі
ретінде қарастырылады; адамдардың бір- бірін түсінуі және тануы қарым –
қатынастың перспективті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым – қатынас
барлық үш аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ
феноменді талдауда әрбір аспектіні жеке – жеке қарастырған дұрыс. Кейде
коммуникация, проекция және интеракция қарым – қатынастың негізгі
қызметтері ретінде зерттелінеді.
Қарым – қатынас мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады:
байланыс, контакт, өзара әрекет алмасу, біріктіру амалы. Әлеуметтік –
психологиялық феномен ретінде қарым – қатынасты нақтырақ сөзбен белгілеу
үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы контакт
тіл және сөйлесу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым – қатынастың негізгі
тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы объективтену
ретінде қарастырылуы мүмкін. Сөйлеу пайда болушы санының көріну
формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғарғы психикалық
қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық деңгейлерде
дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлесу манерасы адамның дүниетану
жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы мазмұн,
қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен байланысты,
қатынасы – адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке құрамымен
байланысты; әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады. Мысалы, біз
сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік – психологиялық сапасын бағалауымыз
керек. Бұл жағдайда оның ақпаратты қаншалықты мазмұнды екенін, ол
сөйлеушінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер ете
ме, соны анықтау керек.
Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір кодпен
хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ
компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеракциясы, тенденциясы
толық анық. Сөйлеудің маңызды факторы болып ақпаратты берудің
паралингвистикалық тәсілдері табылады. Оларға мыналар дауыс тембрі,
жесттер, мимика, дене тұрысы жатады. Қарым – қатынаспен қос жүретін
паралингвистикалық тәсілдер жинағы оның контексін анықтайды.
Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе
керісінше оны теріске шығаруы мүмкін. Айтылған мән паралингвистикалық
тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама – қайшылықтарды толық
емес қарым – қатынас факторы ретінде қарастыру керек.
Адамның әлеуметтік талдауда іс - әрекет категориясына маңызды рөл
берілді. Іс- әрекет жайлы ілімге сүйене отырып, кеңес ұрпағы психологиялық
ғылым, оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша
қарастырды. Теориялық, экспериментальды және қолданбалы зерттеулердегі іс -
әрекет талдамалы адам психологиясының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы
және оның дамуы ашылады. Қарым – қатынастың іс - әрекетпен осындай
органикалық байланысы жайлы тезисті қабылдау қарым – қатынасты кейбір
белгілі нормативті зерттеуді білдіреді, оның ішінде экспериментальды
зерттеу деңгейінде. Осындай нормативтердің бірі қарым – қатынастарды оның
формасы көзқарасынан емес, оның мазмұны көзқарасынан зерттеу талабынан
тұрады. Бұл талап батыстық әлеуметтік психологияға тән, коммуникативті
процесті зерттеу дәстүрімен ұштасады. Егер қарым – қатынас іс - әрекет
жағы ретінде, оны ұйымдастыру тәсілі ретінде түсінілсе, онда бұл процестің
бір ғана формасын талдау жеткіліксіз болып табылады.
Қарым – қатынасты іс - әрекет категориясы арқылы анықтай отырып,
В.Г.Ананьев, А.А. Бодалев және тағы басқа психологтар қарым – қатынас
амалына, тәсіліне, мақсатына және мотивіне назарды шоғырлау арқылы оның
материалды сипатын көрсетеді. Қарым – қатынас үшін қарым - қатынас
жағдайын қоспағанда қарым – қатынастың мазмұнды жағы оны мұндай талдауда
өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес келеді, серіктес те, оның
қарым – қатынас та бірлікке іс - әрекеттің заттық – практикалық мақсатына
жету амалы болып табылады [7,10].
Бейне және қатынас категориялары арқылы қарым – қатынас
анықтамасында адамның адаммен өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетіледі.
Адамдардың біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді.
Бірінші салада серіктестердің тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең
қарым – қатынас процесінің спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды
қабылдау объетісі ретінде бейнелеу негізінде өтеді ( оның сыртқы келбетін,
әрекетін, қылықтарын, мінез – құлықтарын оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат
беретін іс - әрекет өнімдерін). Осы және вербальды сонымен қатар техникалық
өзара байланыс тәсілдері арқылы серіктестер бір – біріне өздерінің іс-
әрекеті, идеялары, сезімдері, тағы басқа жайлы ақпарат мақсаттарымен
сәйкес реттеуге ұмтылады [9].
Қарым – қатынас анықтамасына “ бейне” категориясы көзқарасынан қарау,
қарам- қатынас серіктестерінің өзара әрекетінің мазмұнды жақтары туралы
идеалды көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып
табылады деген тұжырымға әкеледі.
Ақпараттық іс - әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды
білдіреді. Егер серіктестер өзара әрекет процесінде алмасатын реалды
құбылыстардың абстрактілі формаларын олардың өзара түсініктеріне ұқсас
болса, онда қарым – қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам болмысының
салыстырмалы өзбетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені идеалды формалар
өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама – қайшылықтарын
көрсетпейді.
Сондықтан, Л.А. Петровская бойынша: “Қарым – қатынасты бір уақытта
индивидтердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір – біріне
қатынасы ретінде де, олардың бір – бірін өзара түсіну процесі ретінде де
бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық
негіздері бар” [11].
Қарым – қатынас – адамдардың біріккен өмір әрекетін бір – бірімен
ақпараттық коммуникативтік және психологиялық өзара әрекет тәсілімен
әлеуметтік реттеу процесі. Қарым – қатынас бірнеше түрлерге бөлінеді, олар
кері байланыс ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым – қатынас жанама және
тікелей, тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым – қатынас – бұл
тікелей “бетпе- бет” кәдімгі қарым – қатынас, өзара әрекет субъектілері
жақын орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы
қарым – қатынасқа түседі. Тікелей қарым – қатынас ең толық өзара әрекет
түрі болып табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей
қарым – қатынас формалары және тұлғааралық болады. Тікелей қарым – қатынас
екі субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер
арасында өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым – қатынас кіші топтар үшін ғана
реалды болуы мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір- бірін
білетін топта.
Жанама қарым – қатынас индивидтер бір – бірінен уақыт бойынша немесе
қашықтық бойынша алшақтаған жағдайда өтеді, мысалы, субъектілер телефон
арқылы сөйлеседі немесе бір – біріне хат жазады. Жанама қарым – қатынас
толық емес психологиялық болып табылады. Бұнда кері байланыс күрделенген.
Жанама қарым – қатынас та субъектілер арасында және топта жүзеге асады.
Бұқаралық қарым – қатынас әлеуметтік - коммуникативті процестерді
анықтайтын қарым – қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым –
қатынас бейтаныс адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар
бұқаралық ақпараттың әртүрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді.
Бұқаралық қарым – қатынас тікелей және жанама болуы мүмкін.
Б.Ф. Ломов қорытындысы бойынша, қазіргі кезде “қарым-қатынас”
мәселесі “психологиялық мәселенің жалпы жүйесінің кейбір логикалық
орталығына айналып барады”. Бұл қорытындымен келіспеуге болмайды [4].
Әртүрлі контекстерде қарым – қатынасты кең мағынада қоғамдағы
әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде және тар
мағынада адамдардың тұлғааралық қатынастарындағы тікелей немесе жанама
байланысы ретінде анықтайды.
Қажетті және перспективті болып Б.Ф. Ломов еңбектерінде рельевті
түрде көрсетілген қарым – қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу
табылады. Б.Ф. Ломов пікірінше, қарым – қатынас құрылымын зерттеуде
таңдаудың деңгейін ескерту керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп
атайды. Бұл деңгейде адамның басқа адамдармен қарым – қатынасы тұлғаның
бүкіл өмір жолы бойындағы оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады.
Қарым – қатынас қызметтерінің басқа жинағын А.В.Мудрик өзінше айтады. Ол
қарым – қатынасты оқушыларды тәрбиелеу факторы ретінде зерттеген. Ол қарым
– қатынас танымдық және жастық шақта жақсы көрінетін басқа да қызметтерін
көрсетеді. Бұл рефлексті, бейімделуші, компенсаторлы және продуктивті
қызметтері.
Б.Ф. Ломовтың айтуы бойынша: “ Индивид - Қоғам” қатынасын талдаған
кезде ғана адамның қасиеттерін тұлға ретінде тани аламыз.
Қоғамдық қатынастарды практикалық психологияда түсіндіру аспектісі
мына жағдаймен жеңілдейді, әрбір нақты адамда белгілі бір өзіне тән
белгілері болады: жасы, жынысы, ұлты, мамандығы. Осы арқылы біз мүмкін
болатын қоғамдық қатынасты болжай аламыз, яғни ол жеке бір адамның
қатысуымен жасалады. Осылай қоғамдық қатынас жекеленеді, ал бұл арқылы сен
қоғамға деген қатынасыңды жақсы түсіне аласың.
Б.Ф. Ломов қарым – қатынасты іс - әрекеттің жалпы жобасымен және оның
жеке түрлерімен барлығымызды салыстырады. Ол бұл жобаның қарым –
қатынасты талдау үшін жеткіліксіз екенін түсіндіреді. Қарым – қатынас
мәдениеттің құрама бөлігі ретінде, онтогенезде бір – бірін кезекпен
алмастыратын жетекші іс- әрекеттің кез- келгеніне кіреді, яғни ойынға,
оқуға және еңбекке [4].
В.Н. Мясищевтің тұлғаның қатынас концепциясы бойынша былайша
түсіндіріледі: шынайылықпен немесе оның басқаша жақтарымен адамның уақытша
байланыс жүйесі. Тұлғалық қатынас тұлға қатынасының бір түрі болып
табылады. Ол әрекеттерден, уайымдардан және нақты тұлғалық ұмтылыстардан,
іс - әрекетті бағалауынан және түсінуінен көрінеді [12].
Ресейлік авторлардың ( Г.М. Андреева, А.А.Бодалев, И.С. Кон, Е.С.
Кузьмина, В.Н. Мясищев, Н.Н: Обозов, Б.Д. Парыгин, С.Л. Рубинштейн,
В.А.Ядов.) жұмыстарын талдау арқылы мынадай тұжырым жасауға болады:
1. Адамның адамға деген жеке қатынасы субъектінің басқа адаммен
таңдаулы, саналы түрде қалыптасуымен анықталады; уайым, сезім, ойлар,
ниеттер арқылы бейнеленеді. Жеке қатынас бір адамның басқа адамға
деген шынайы және идеалды жүріс – тұрысының ұйымдасу жүйесін
объективті көрсетеді.
2. Өзарақатынас бір – біріне деген объективті және субъективті
қатынасты қалыптастыратын адамдар арасындағы өзарабайланыс арқылы
анықталады. Өзарақатынас – адамға деген жеке қатынастың қорытынды
және соңғы кезеңі.
3. Жеке қатынас адамдар арасындағы қарым – қатынас және өзараәрекет
кезінде қалыптасады, басқа адамға бағытталған спецификалық іс-
әрекеттің мазмұнын құрайды.
4. Қатынас қарым – қатынас және өзараәрекет процесі барысында сыртқы
және ішкі жүріс – тұрыстың ұйымдасқан әртүрлі формаларында,
тәсілдерінде байқалады [12, 22].
Жоғарыда айтылып кеткендерден шығатын қорытынды қатынас дегеніміз –
субъект пен субъектінің арасындағы таңдаулы, саналы байланыс, оның соңғы
және қорытынды кезеңі өзараәрекет болып табылады. Өзараәрекет пен қарым
– қатынастың ішкі мазмұны ретінде дамиды, басқа адамға деген қатынаста
қалыптасатын реалды және идеалды жүріс – тұрыс формасы мен тәсілдерін
қалыптастыруда көрінеді:
1) Құрылымы бойынша қарасақ- аффективті, когнитивті және жүріс – тұрыстық
компоненттері зерттеледі;
2) Қалыптасу, өзгеру, ұйымдасу, таралу жағынан қарастырсақ – қатынастың
түзілу және даму заңдылықтары суреттелген.
Сондықтан да қатынасты қарастырғанда осы екі аспектіні де ұмытпау
керек: құрылым аспектісі және генезис аспектісі.
“Қатынас” категориясын өзіндік жеке психологиялық тар шеңберде В.Н.
Мясищев бойынша келесідей қарастыруға болады:
а) адамға деген қатынас; б) өзіне деген қатынас; в) сыртқы ортаның
заттарына деген қатынас және кең мағынада әртүрлі қоғамдық қатынас
контекстінде. Психологиялық қатынастың негізгі үш векторы ( өзіңе, басқа
адамға, сыртқы ортаға) басқа қоғамдық қатынастармен тығыз өзара байланысты.
Мәселенің барлығы мынады, бұл қатынастың деңгейі, мазмұны әр адамда
әртүрлі: әрбір индивид қатынасқа түседі, бірақ та тұтас топтар да
қатынасқа түседі, осылай адам көпқырлы және әртүрлі қатынастарға түседі.
Осы көпқырлы қатынастардың ішінен қатынастың негізгі екі түрін бөліп
шығаруға болады: қоғамдық қатынастарды В.Н. Мясищев тұлғаның
“психологиялық” қатынасы деп атады [12 ].
Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты қарым –
қатынасты түрлі аспектілерде қарастыру жүйесінде әрқашан болатын барлық
психикалық процестермен және жеке тұлғамен тұтастай байланысты
табылатынын белгілеуге болады.
Қоғамдық қатынастардың құрылымын әлеуметтану ғылымы зерттейді. Қатынастың
әртүрлі түрінің анықталған субординациясын экономикалық, әлеуметтік, саяси
және басқа да түрлерін осы жердан көре аламыз. Осының барлығының жиынтығы
қоғамдық қатынастырды құрайды.
Әлеуметтік роль индивидтің қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орнын
тіркейді. Нақтырақ айтқанда, “функция, белгілі бір позициядағы адамның
нормативті мақұлданған жүріс – тұрысының үлгісі” [19, 12-42 б.б.].
Әлеуметтік рольдің жалпы контурын анықтайтын субъектісі индивид емес,
сондықтан да әлеуметтік роль әлеуметтік іс - әрекеттің қажетті түрі және
тұлғаның жүріс – тұрысының тәсілі.
Қазіргі уақытта қарым – қатынасты коммуникативті, интерактивті және
перцептивті жақтардан тұрады деп қарастырушы бағыттар кең тараған. Оның үш
жағы бірдей көрінеді. Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда жүзеге асады,
интерактивті – серіктестердің өзара әрекеттерін реттеуде, ал перцептивті -
әңгімелесіп салыстыру, идентификация, апперцепция, рефлексия сияқты
психологиялық механизмдер көмегімен “тану ” арқылы жүзеге асады.
Қарым – қатынас субъектілерінің өзіндік функционалды жүктемелері бар.
Мысалы, А.А. Брудный бойынша қарым – қатынаста үш бастапқы функциялар бар:
белсендіруші- әрекетке итермелеуші; интердиктивті- тиым салушы, тежеуші;
дестабилизациялаушы – қорқыту, намысқа тиер сөздер айту және қарым –
қатынастың төрт негізгі функциялары: инструменталды – іс- әрекетті қарым –
қатынас арқылы координациялау; синдикативті – қауым, топ қалыптастыру;
өзін көрсету; тасымалдаушы функциялары көрсетілген. Соңғы функция
педагогикалық қарым – қатынас үшін ерекше қызықты, өйткені, “ бұл
функция оқыту негізінде жатыр: тұлғаны оқыту қарым – қатынас арқылы жүзеге
асады...” [ 24].
Қарым – қатынас функцияларын тереңірек талдау байланыстың, ақпараттың,
итермелеуші, координациялаушы, түсіну функциясын қатынас орнатудағы
эмотивтілік функциясын және әсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді
(Л.А. Карпенко).
Тұлғааралық қатынастардың психологиялық сипаттамасы. Тұлғааралық қарым –
қатынас іс - әрекетпен орындалатын әлеуметтік әлеуметтік жағдайлармен,
нормаларға сәйкес ойлар, білімдер мен қағидалар беру және саналы түсінуге
негізделген адамдардың бір – бірімен тікелей өзара қатынас жасау процесі,
қандай болмасын іс - әрекеттің түрінен тыс қарым – қатынас болуы мүмкін
емес.
Л.С. Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адам қарым - қатынастың
қызметін сақтап қалады. Мақсатына қарай қарым – қатынас психологиясы
тұлғааралық қарым – қатынастың үш түрін ажыратады: императив, манипуляция,
диалог (қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл қарым – қатынас өзара қарым – қатынас
серігінің тәртібі мен іс - әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер
етудің нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтіліктің
ерекшелігі партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай
айқын көрініп тұратындығында, әсер етудің құралдары ретінде бұйрық,
талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланылады ( отыр, тұр, әкел) сонымен,
әміршіл қарым – қатынас басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен
бағдарлау.
Қоғамдық қарым – қатынастарда императивтік қарым – қатынастың өз орны
бар. Мысалы: әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық қызметкер
қатынастары, қиын - қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар.
Осындай салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелері әлі
де қолайлы.
Сонымен қатар, мұндай қарым – қатынасты мүлде қолдануға болмайтын
салаларда баршылық. Ең алдымен қарым – қатынастың бұл түрін достар да
қолдануы баршылық. Ең алдымен қарым – қатынастың бұл түрін және
жұбайлар арасында, ата – ана мен балалар арасында да, тәрбие мен
педагогика саласында да пайдалану ыңғайсыз және нәтижесіз. Бұйрық, тиым
көмегімен ұстаздар мен ата – аналар балаларына өз сөздерін өткізе алады.
Бала өз еркімен қабылдамаған соң, оның құлағына құйған үлкендердің
ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары санасының тез жойылып кететін
мазмұны болмақ. Бұйрық ретінде берілетін тілектер баланың ішкі құндылығы
бола алмайды.
Манипуляция алдап – арбау қарым – қатынасында жиі кездесетін
тұлғааралық қарым – қатынас түрі, қарым – қатынас партнерын өзінің
жасырын ниетіне бағындыруды көздеген іс - әрекет, өз мақсатына жету үшін
манипулятор қарым – қатынас басқаны басқаны өз мақсатын жақсартып, өзіне
қажетті іс - әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы оның екеуінің мақсаттары
бірдеңгейлігінде: яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау.
Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады
немесе ауыстырылады, алдап – арбау қарым – қатынасының қоғамдағы ресми
орны – бизнес, сауда – саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады.
Бұл түрдегі қарым – қатынастың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.
Бір-біріне деген қатынас процесінде адамдардың жағдайы бірлескен іс-
әрекет барысында бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін. Бұл жағдай бір- бірі
туралы ақпарат мазмұнына әсер етуі мүмкін, ол ақпарат әрқайсысы үшін
бірінші орында тұрады. Адамдар арасында өзара әрекет жанама немесе қиын
шарттанған болуы мүмкін.Бірлескен іс-әрекеттің табысты өтіп жатқаныны
анықтау үшін ең алдымен партнерлардың жүріс-тұрысын және өздерін тура,
дұрыс қабылдау керек [28].
Берілген сигналдардың маңыздылығы да, яғни, келіп түскен ақпаратқа
адамның субъективті қатынасы да өзара әрекет барысында индивидтің өңдеп
отырған ақпаратының жылдамдығына да әсер етеді.
Адамдардың әртүрлі іс-әрекеттегі өзара әрекеті сөйлеу формасында
өтеді. Бір адамның сөйлеу реакциясы мен физикалық әрекеті келесі адамның
сөйлеу реакциясы мен физикалық әрекетімен бірігіп келуі мүмкін.
Адамдардың өзара әрекет етудегі бірден-бір қажетті шарты, осы процестегі
өзінің әрекеті туралы үздіксіз ақпарат алып отыру, жұмыстың неғұрлым
табысты болуы үшін. Бұл адамның өз жүріс-тұрысын басқара өзіндік бұйрық
берумен сәйкес атқарылған әрекет негізінде, кері байланыс механизм
көмегімен жеткен орындау емес.
Б.Г.Ананьев, Б.Ф.Ломов,Л.М.Веккер, А.Л.Ярбустың зерттеу материалдары
көрсеткені бойынша: қабылдау – шартты және шартсыз рефлекстердің әрбір
рецепторына тән спецификалық қиын жүйедегі рефлексивті іс-әрекет сияқты,
бірақ оларға күрделі динамикалық қатынастар тән. Рецепторға
тітіргендіргіштің әрекетінен кейін функционалды жүйеде рефлекторлы қайта
құру пайда болды. Адамның психикалық бейнеленуі, кез-келген психологиялық
бейнелену сияқты , заттылықпен сипатталады, яғни, адам келбетінің қасиеті
бейнеде адамға тиісті нәрсемен бейнеленеді, демек адамның қасиеті ретінде
көрінеді. оған мынадай ерекшеліктер тән: объективтілік, субъективтілік
тұтастылық және жүйелілік.
Бұл жағдайдың әрекеті барлық кезде бізде қалыптасатын басқа адамның
бейнесінен көрінеді. Барлық рецепторлық процесстер, іріктеу, ақпарат іздеу,
қалыпына келтіру, қадағалау және т.б. белсенді ағымда болады.
И.М.Сеченевтің айтуы бойынша: адамның көру қабылдауы көздің белсенді
сипаттайтын, түсінетін қозғалысын білдіреді, бұл қозғалыс – көру
бейнесінің қабылдауындағы қажетті компоненті болып табылады. В.П.Зинченко,
Б.Ф.Ломов бойынша көздің микроқозғалысының көмегімен адамның перцептивті
бейнесін қалыптастырудың бірінші стадиясында қабылдаушы адамға деген
рецепторлар қатары және қабылдау алаңында алатын орны анықталады.[4].
Осы теория бойынша, қабылдау – күрделі, белсенді процесс, нүктелерді
бөліп шығару арқылы объектінің бөлек детальдарына негізделген, неғұрлым көп
ақпарат жинауы дұрыс емес болжамдарды теріске шығарушы және нүктенің
белгілі бір синтезі арқылы болатын, нәтижесінде қабылдаушы объекті туралы
қорытынды шығаруға мүмкіндік беретін процесс. Б.И.Божович,В.Н.Мясищев,
П.М.Якобсон өз жұмыстарында субъектіде жаңа қалыптасып келе жатқан басқа
адам бейнесіне әсер ету қаншалықты күшті екенін көрсетті.
Әлеуметтік қабылдау түсінігі. қарым-қатынас процесінің барысында, осы
процесске қатысушылардың арасында өзара түсіністік болуы қажет. Өзара
түсіністіктің өзі бұл жерде түрліше түсіндірілуі мүмкін:өзара әрекетке
түсетін партнерлардың нұсқауларын, мотивінің мақсатын түсіну немесе мотив,
нұсқау, мақсатты түсіну ғана емес, оны қабылдау, бөлу. Бірақ басқа жағдайда
да қарым-қатынасқа түскен партнердің қалай қабылданғаны да әсер етеді, бір
адамды басқа адамның қабылдау процессі қабылдаудың міндетті бір бөлігі және
қарым-қатынастың перцептивті жағы деп атаймыз.
Көбіне адамды адамның қабылдау әлеуметтік перцепция ұғымымен
түсіндіреді.Бұл ұғым Г.А.Андрееваның ойы бойынша дәл қолданылмаған.
Әлеуметтік перцепция ұғымын алғаш рет 1947ж. Дж.Брунер қабылдауды жаңа
көзқараспен (New Look) қарауды енгізген.Алғашында әлеуметтік перцепция
түсінігінде перцептивті процестер детерминациясы түсіндірілді.Кейінірек,
әлеуметтік психология зерттеушілері басқаша түсінік берді: әлеуметтік
перцепция дегеніміз- әлеуметтік объектіліерді, яғни, адамдар, әлеуметтік
топтар, үлкен әлеуметтік қоғамдастықтарды қабылдау процесі. Осы түсінікпен
әлеуметтік- психологиялық әдебиеттерде әлі күнге дейін қолданып
келеді.Сондықтан да, адамның адамды қабылдауы әлеуметтік перцепция
обылысына жатады.[5].
Егер де әлеуметтік перцепция процесін толығымен көргіміз келсе, онда
қиын да жан-жақты схема шығады.Оған объектінің әртүрлі варианты ғана емес,
сонымен бірге қабылдау субъектісі де кіреді.Қабылдау субъектісі ретінде
индивид (И) тұрса, ол басқа өз тобына жататын индивидтерді(1); бөтен
топты жататын индивидті(2); өз тобын(3); бөтен топты(4); қабылдай
алады.Сонымен бірге қабылдау субъектісінің орнында әлеуметтік топ
кездесетін жағдайларда болады.
Бірақ, бізге бұл жұмысты орындау барысында тек 1) және 2) жағдай керек,
яғни индивидтің жеке адамды қабылдауы қалай болатыны қызықтырады.
Идеалистік ашық теория бұл туыла біткен білімдер және ұқсастықтар
теориясы. Бұл жерде жеке адам рухтың өмірін жалғастырушы ретінде
қарастырылған.Ол мағына құрылымының бөлшегі және сондықтан да онда сана
атрибуттары кездеседі. Өзара түсіністік адамды жалпыға тән объективті ақыл-
ой болғандықтан кейін ғана тән. Юнгтің расалық бейсаналық және прототиптер
туралы ойлр мен В.Джемстің діни тәжірибе туралы концепциясы да осы
теорияның нақты көрінісі. 1967ж. Знание о чужом я кітабын жазған
Т.Липпсте өз ойларын былай қорытындылайды: менің білетінім басқа
индивидуум бар, оның да дәл менікіндей немесе басқа сана күйі бар, онысы
көрсету не болмаса еліктеу қажеттілігіне негізделеді.
Шетел психологтарының түсіндіруі бойынша адамды адам түсіну немесе
қабылдау қорытынды теориясы болып табылады. Д.К.Адамстың жазуы бойынша:
адамдар туралы жалпы білімдер әр адамда уақыт өте келе жинала береді. Бір
адам басқа адамды қабылдаған кезде үнемі ойында жинақталып жүрген
белгілерімен ойша салыстыра бастайды.
Қорытынды теориясын қолдаушылардың айтуы бойынша: осылай жасау арқылы
біз өзімізге ұқсайтындарды неге жақсы түсінетінімізді түсіндіреміз.
Адамдардың бір-бірінің түсінуіндегі қателіктерін түсіндіретін болсақ,
басында адам өзінде қалыптасқан стереотип-білімдерге сүйеніп, өзіне таныс
емес адамның индивидуалды қасиеттеріне мән бермейді. Сондықтан да ол
алғашында жоғарыда айтылғандай өзі қалаған адам бейнесін жоқ жерден жасап
алады, уақыт өте келе олай емес екеніне көзі жеткенде барып түсініспеушілік
пайда болады.
Адамды адамның қабылдауын түсіндіруге тырысқан теориялардың ішінде
нақты орны бар изоморфизм теориясына тоқталатын болсақ. Р.Арнгеймнің
көрсетуі бойынша бұл теория қабылдаушының санасында қалыптасқан қабылданушы
бейненің сәйкес келуін көрсетеді, тұтастай алғанда ешқандай өзгеріске
ұшырамайды және өте берік бейне.
Адамның белгілі болуы басқалардың жағдайы түсіне білу негізінде пайда
болып, осы қасиетінің арқасында жүзеге асады. Екіншіден, адам білімділігі,
іскерлігі, өз білгенін басқалардан аямай риясыз бөлісуге, көмектесуге даяр
тұрушылығымен белгілі болады. Топ мүшелерінің көпшілігі бір-бірімен өзара
тату-тәттілік тұрғысына байланысты болады. Бұл ретте әркімнің өзгелерден
гөрі жиі кездесетін бір адамы болады, онымен бір мүдделес, ортақ іс-
әрекеттері т.б. жолдастық, достық қатынаста болады. Бұл қарым-қатынас
жасаудың бірінші шеңбері. Ұжым ішінде мұндай бастауыш топтардың көп
болатынына қарамастан, ол өзінің бірлігін сақтап, біріңғай бірлестік
ретінде өмір сүре береді.Адамның топтағы жағдайы оның адамгершілік
қасиетіне, психологиялық жай күйіне, мінез-құлқына әсер етеді. Адамдардың
арасындағы тікелей қарым-қатынас бір-бірін ұнатып, қолдау нәтижесінде
өрістесе, ал жанама қарым-қатынас олардың бағалы заттарды өзара алмасуы мен
бірінің іс-әрекетінің нәтижесін бірі қабылдау, бағалау, құптау нәтижесінде
қалыптасады. Ұжымның ерекше белгілері:
1. Адамдардың уақыт және кеңістіктегі бірлестігі.Бұл бірлестік адамдарға
жақын байланысқа түсуге және қарым-қатынастың интерактивті ақпараттың
перцептивті аспектілерінің және өзара әрекеттестік мүмкіндігін береді.
2. Бірлескен іс-әрекеттің тұрақты мақсатының болуы. Мақсат бірлескен іс-
әрекеттің бастапқы кезеңі және соңғы нәтижесі ретінде шағын топ
қызметінің динамикасын анықтайды.
3. Топтағы ұйымдастырушының болуы.
4. Рөлдердің бөлінуі мен ажыратылуы.
5. Топ мүшелерінің арасындағы эмоционалдық қарым-қатынас болуы.
6. Арнаулы топтың мәдениетінің жасалуы.
Жеке адамды шағын топ өкілі ретінде қарастыру. Жеке адамның уақытының
көпшілігі қандай да бір шағын топ арасында өтетін болғандықтан бұл топтың
жеке адамның қалыптасуы оның өмірлік құндылықтары мен бағыт-бағдарынан
айқындалуында ерекше маңызы бар. Осыған сүйене отырып жеке адамның
қалыптасуы мен болуындағы шағын топтағы жағымды әсерлерінің бірнеше түрін
бөліп шығаруға болады:
1. Жеке адам топта өз рухани мәдениетінің қайнар көзі болып табылатын
адамдарда кездестіреді.
2. Топта жеке адам аралық қарым-қатынас әлеуметтік нормалар, құндылық,
бағдар игеру жүзеге асады.
3. Жеке адам үшін топ коммуникативті іскерліктер мен дағдыларды меңгеру
көзі болып табылады.
4. Жеке адам топ мүшелерінен өзінің жағымды, жағымсыз жақтары туралы
ақпарат алу, кемшілігін түзеу мүмкіндігіне ие болады.
5. Топ жеке адамның эмоционалдық сферасының тұрақтануына ықпал етеді.
Бұл ретте оқу топтарының мүмкіншіліктері басым болып келеді. Себебі, жеке
адамның психологиялық қасиеттерімен сапаларының қалыптасып және өмірлік
құндылықтарының айқындалуында оқу коллективіндегі шағын топтың маңызы
ерекше.
Ұжымдық қарым-қатынас процесіндегі өзара қабылдау мен түсіну механизмдері.
Қарым-қатынас процесіне қатысушылар арасында өзара түсіністіктің өзі мұнда
әртүрлі болуы мүмкін, мақсаттарды, мотивтерді, өзара әрекеттегі
серіктестердің нұсқауын түсіну немесе тек қана түсінісі емес, сонымен
қатар, осы мақсат, мотивтерді қабылдау және де қатынастың негізгі
түрлері:жақындықты, тартымдылықты, достық және махаббат сезімдерін,
симпатия орнатуда көзделеді. Бұл өзара түсіністіктің екі жағы зерттеуге 2
бағыт:
1-ші жағдайда- өзара түсіністікті талдаудың жоспарына, 2-ші жағдайда-
аттракция түсінігіне талдау жасау жоспарына. Алайда, осы екі жағдайда да
қарым-қатынас барысында серіктес қалай қабылданады деген фактінің
мағынасы зор болып табылады.Бұл процесс қарым-қатынастың перцептивті жағы
деп аталынады. Қарым-қатынастың перцепциялық жағының мәнін ашпас бұрын
қолданылатын терминдерді анықтап алу қажет.
Әлеуметтік перцепция ұғымын 1947ж. Дж.Брунер қабылдауға жаңа
көзқарас атты еңбегінде қолданды. Алғашынды әлеуметтік процестердің
детерминациясы деп түсінілді. Кейін әлеуметтік психологияның зерттеушілері
бұл түсінікке басқаша мағына берді: әлеуметтік перцепция – басқа адамдар
әлеуметтік топтар, үлкен әлеуметтік қоғамдар кіретін әлеуметтік
объектілер деп аталатын қабылдау процесі деп түсіндіреді. Сондықтан да,
адамда қабылдау әлеуметтік перцепция процесі өзіне объективті және
субъективті қабылдаудың түрлі тәсілдерін енгізді. Қабылдау субъектісі
индивид болғанда, онда ол өз тобына жататын индивид пен қатар басқа
топқа кіретін индивидті қабылдай алуға, іс-әрекетінің нәтижесін бағалай
алуға мүмкіндігі бар.
Қабылдау субъектісі ретінде тек қана индивид емес, сондай-ақ топ та
талданады. Сонда қабылданатындар қатарына: топтың өз мүшесін қабылдау,
басқа топтың өкілін топпен қабылдау, өз-өзін топпен қабылдау және басқа
топты біртұтас түрде қабылдау. Объектілердің қабылдаудағы жаңа әсерлер
бұрынғы әсерлермен қосылуның нәтижесінде категоризацияланады деген факт
стеротипизацияның пайда болуына негіз береді.
Тұлға аралық перцепцияны әлеуметтік – психологиялық тұрғыда зерттелген
басқа бағыт транзакті психология мектебі.(Кентрилл, Ительсон, Килпатрик
т.б.) Мұнда әр перцепция қабылдаушы және қабылданушы арасындағы айырбас
немесе транзакция деп түсіндірді. Транзакциядағы қабылдау субъектісінің
белсенді бөлігін тіркей отырып, осы идеяның авторлары перцептивті жағдайдың
арнайы детерминанты ретіндегі субъектінің күту, тілек, ниет рөлдерін ашық
көрсетті. Бұл ниеттердің процесс барысындағы маңызды ерекше болып табылады.
Себебі, қарым-қатынастың транзактілік жүйесіндегі өтетін процестер
бірлескен іс-әрекеттің белгілі бір мақсатын қалау, жүзеге асыра алу ниетін
қолдау, осы іс-әрекеттің нәтижесінде айтарлықтай маңызды мәселелердің
жауабын табуға ұмтылу сипатында болады.
а)Қарым–қатынас процесіндегі өзара түсіністік механизмдері.
Адам қаншалықты жеке адам ретінде қарым-қатынасқа қатысса, соншама ол өз
серіктесіне де жеке адам ретінде де қабылданады. С.Л.Рубинштейн пікірінше ,
жүріс – тұрыстын сыртықы жағының негізінде біз басқа адамда оқи алатын,
оның сыртқы көрінісінің мағынасын аша алатын тәріздіміз. Осыдан қалған
әсерлер қарым-қатынас процесінде реттеуші рөль атқарады.
Біріншіден, басқаны тани отырып, танылған индивид қалыптасады.
Екіншіден, басқа адамды зерттеу дәлдік өлшемінен олар мен келіскен әрекет
жетістігі тәуелді болып келеді. Басқа адам туралы көрініс өзіндік сананың
деңгейімен тығыз байланысты. Бұл байланыс екі жақты бір жағынан, өз-өзін
туралы түсініктің молдығы басқа адам туралы білімнің де шеңберін анықтайды.
Екінші жағынан, басқа адамды жақсы таныған сайын өзін туралы да көрініс
толық ашылады. Басқа адамды тану барысында бірнеше процестер жүзеге асады.
Басқа адамның эмоционалды бағасы, оның қылықтарын түсіну,оның жүріс –
өзгеру стратегиясындағы негізі, өз жүріс-тұрысында стратегиясының құрылысы.
Алайда бұл процестерге ең аз дегенде екі адам кіреді. Олардың әрқайсысы
белсенді субъект болып табылады. Өзін басқамен қарсы қою екі жақтан да
жүзеге асады, партнер дың әрқайсысыөзін басқаға ыңғайлайды. Сонда, өзара
әрекеттестік стратегиясы құрылады. Әрқайсысы басқа адамның қажеттілік,
мотив, нұсқауларын қабылдау ғана емес, сонымен қатар басқа адам менің
қажеттілігімді, мотивімді қалай түсінеді деген қабылдауы жатыр. Өзін басқа
адам арқылы тану әлеуметтік - психологиялық зерттеулерде екі жақты қамтиды:
идентификацияны және рефлексияны. Бұл мағыналардың әрқайсысы арнайы
талдауды қажет етеді.
Идентификация түсінігі бойынша соған жақын құбылыс – эмпатия құбылысымен
тығыз байланысты.Эмпатия да сипаты бойынша басқа адамды түсінудің ерекше
тәсілі. Эмпатия қатаң түрде түсіністікке қарама-қарсы болуы керек
түсіністік сөзі белгілі жағдайда метафорлы түрде қолданылады, эмпатия –
аффективті түсінік. Оның эмоционалды табиғаты басқа адамның жағдайын, қарым-
қатынаста партнердің сезінуінде байқалады. Эмпатия механизімі идентификация
механизімімен тығыз байланысты. Екеуіне де өзін басқа адамның орнына қоя
білу, оқиғаға басқа адам көзқарасы тұрғысынан қарай алу тән. Бір-бірін
түсіну процесі рефлексияның пайда болуымен күрделене түседі. Мұнда бұл ұғым
субъектінің өз-өзін тану мағынасында түсіндіріледі.
Әлеуметтік-психология қарым-қатынасқа түсінуші индивидтің серіктесін қалай
қабылдануы, яғни бұл басқа адамның түсінігі, белгілі ғана емес, сондай-ақ
бұл басқа адам мені қалай қабылдайды, түсінеді деген білімге айналады.
Бұның өзі жеке адамды тұлғалық қабылдаудың адекваттылығының алғышарты және
оның маңызды сипатын құраушы элемент ретінде қарастырылады. Осы алғышарттар
негізінде жеке адамдар арасындағы қабылдау бір-бірінің іс-әрекет
нәтижелерін бағалау, ниет, тілектерін қолдауы жүзеге асып, бірлескен іс-
әрекеттерінің мазмұны айқындалып, жеке адамдық бағыт-бағдарын
қалыптастырады.
б) Шағын топтың жеке адам аралық қабылдау процесіне сипаттама.
Адамдардың бірін-бірі қабылдау процесін алу үшін бейнесінің қалыптасу
ерекшеліктерін және онымен өзара әрекеттестікке болатын адам туралы жеке
адамдық ұғымның қалыптасуын қадағалау қажет.
Адам да кез-келген кескін сияқты элементтер жиынтығынан тұрады.
Б.Г.Ананьев, Л.М.Беккер, Б.Ф.Ломов зерттеу материалдары бойынша қабылдау
рефлекторлы іс-әрекет ретінде күрделі динамикалық қатынас тән шартты және
шартсыз рефлекстердің әрбір рецепторы үшін күрделі арнайы жүйені білдіреді.
Адамның психикалық бейнеленуі, басқа бір кез-келген бейнелену
сияқты,заттылықпен сипатталады, яғни адам келбетітнің қасиеті, образы
адамға тиісті қасиетімен бейнеленеді. Адамның психикалық бейнеленуіне,
объективтілік, субъективтілік, тұтастық және құрылымдық сияқты ерекшеліктер
тән. Ол тұтастық пен құрылымдық негізі ретінде заттық формасын бейнелеуді
көрсетті.Көптеген зерттеулер көрсеткендей, тұтас образ бірте-бірте пайда
болады және оның құрылуы адам объектіні бейнелейтін кеңістікті –уақыттың
жағдайлармен тығыз байланысты болады. Бақылау объектісі мен бақылаушысының
арасындағы қашықтықтың бірте-бірте өзгеруі жағдайында көру бейнесінің
өзгеруін психологиялық тұрғыда зерттеген Б.Ф.Ломов болды. Адам образ
қалыптастыруда ракурс ерекше мағызға ие.
Зерттеулерде анықталғандай, қабылдаушы мен объектінің бойындағы
айырмашылық қалыптасатын образы өз әсерін тигізеді. Адамдардың бір-бірін
қабылдауына тұрақтылық тән. Баяндаудағы өзгеріске немесе бақылаушыдан
алыстағанына қарамастан қабылданатын адам образы тұрақты болып қалады.
Автор атап көрсеткендей, адамның бет-жүзі көру комплекс сияқты айналуы
мүмкін, өзгеріске ұшырау мүмкін, олардың контуры айқындалуы немесе өшуі
мүмкін, бірақ, бәрібір олар сол бет-әлнет болып қала береді.Семіздік
бейнені қалыптастырудың көптеген сәттері түсіне отырып, қабылдау процесі
ықтималдық теориясы тұрғысынан қарастыруға болады. Бұл теория бойынша,
қабылдау күрделі белсенді процесс, нүктелерді бөліп шығару арқылы объектіні
бөлек детальдарына негізделген, неғұрлым көбірек ақпарат жинаушы объект
туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік беретін процесс. Адамдардың бір-бірін
қабылдауы мен түсінуін психологиялық тұрғыда түсіндіргенде шетелдік
бірқатар теориялар ға тоқтала кетуге болады. Тұжырым теориясы мұнда кластық
топтық ерекшеліктері мен кластық өкілі ретінде алынған индивидуммен
сипатталады. Адамдар өздеріне ұқсас адамды не үшін тез таниды және іс-
әрекеті, әсерленудің жеке тәжірибесі басқа адамдар туралы дұрыс пайымдауы
үлкен әсерін тигізетіндігін түсінуге мүмкіндік береді бұл теория адамдар
туралы стереотип-білімнің жеке тәжірибесіне негізделген қабылдаушының
бірін-бірі түсінбеу қателігін түсінуге, адамның индивидуалды өзіндік жаңа
бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Адамды тану, қабылдаушы мен қарым-
қатынасын бұл теория түсіндіре алмайды. Бір адамның басқаны түсіну және
қабылдау ерекшеліктерін түсіндіруде изоморфизм теориясының маңызы бар.
Изоморфизм теориясын өкілдері тұжырым теориясының принциптерінің маңызы
түсіне отырып және адамдардың бір-бірін түсініп, қабылдауы үшін табанды
түрде қабылданушыға объективті тән ерекшеліктерді тану шартылығын атап
көрсетті.Изоморфизм теориясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz