Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу
1 БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МӘНІ.
2 ТӘРБИЕ ТҮРЛЕРІ. АВТОРИТАРЛЫҚ, ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ, ЛИБЕРАЛДЫҚ, ЕРКІН ТӘРБИЕ. ПРАГМАТИКАЛЫҚ, АКСИОЛОГИЯЛЫҚ, ҰЖЫМШЫЛДЫҚ, ЖЕКЕЛІК ТӘРБИЕ
3.4 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
5. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
6. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
7. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗІРГІ ПЕДАГОГИКАДАҒЫ ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ, ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
8. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕРІНЕ СИПАТТАМА.
9. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ДҮНИЕГЕ КӨЗҚАРАС.ҚАЛЫПТАСУШЫ ТҰЛҒАНЫҢ НЕГІЗІ.
10. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ИДЕЯЛАРДЫҢ ЖҮЙЕСІ
11. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУ ЖӘНЕ СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БІЛІМНІҢ КӨЗҚАРАСҚА, СЕНІМГЕ, ТҰЛҒАЛЫҚ ИДЕАЛҒА АУЫСУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК ШАРТТАР
12,13. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҰЖЫМ ТӘРБИЕ ҰРАЛЫ.
14,15. ЛЕКЦИЯ.. ТАҚЫРЫБЫ: ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ.
2 ТӘРБИЕ ТҮРЛЕРІ. АВТОРИТАРЛЫҚ, ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ, ЛИБЕРАЛДЫҚ, ЕРКІН ТӘРБИЕ. ПРАГМАТИКАЛЫҚ, АКСИОЛОГИЯЛЫҚ, ҰЖЫМШЫЛДЫҚ, ЖЕКЕЛІК ТӘРБИЕ
3.4 . ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
5. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
6. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
7. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗІРГІ ПЕДАГОГИКАДАҒЫ ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ, ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ
8. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕРІНЕ СИПАТТАМА.
9. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ДҮНИЕГЕ КӨЗҚАРАС.ҚАЛЫПТАСУШЫ ТҰЛҒАНЫҢ НЕГІЗІ.
10. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА МҮМКІНДІК БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНДАҒЫ БІЛІМ МЕН ИДЕЯЛАРДЫҢ ЖҮЙЕСІ
11. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУ ЖӘНЕ СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БІЛІМНІҢ КӨЗҚАРАСҚА, СЕНІМГЕ, ТҰЛҒАЛЫҚ ИДЕАЛҒА АУЫСУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК ШАРТТАР
12,13. ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ: ҰЖЫМ ТӘРБИЕ ҰРАЛЫ.
14,15. ЛЕКЦИЯ.. ТАҚЫРЫБЫ: ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ.
Педагогикалық үдерістің аса маңызды элементтерінің бірі тұлғалық тәрбие ісі. Тәрбиенің жалпы әлеуметтік қызметі - өткен әулеттер тәжірибесін, білімін, ептіліктері мен дағдыларын, әрекет-қылық үлгілерін, т.с.с. өскелең ұрпаққа меңгерту. Ал әрқилы қауымдастықтағы тәрбиенің нақты қызметі қоғам өмірінің шарттарына, қоғамдық қатынастар сипатына, мәдениетіне, құндылықтылық бағыт-бағдарына орай тарих желісінде өзгеріске түсіп, нақтыланып барады.
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт - әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде болуы мен және орындалуы;
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт - әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде болуы мен және орындалуы;
Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің мәні.
Жоспары: 1. Тәрбие - теорияның пәні.
2.Тәрбиенің міндеттері мен функциялары.
3.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің мәні және
оның ерекшеліктері.
4.Қазіргі қоғамдағы тәрбиеге қараудың тұрғылары.
Лекция мәтіні (қысқаша). Педагогикалық үдерістің аса маңызды
элементтерінің бірі тұлғалық тәрбие ісі. Тәрбиенің жалпы әлеуметтік қызметі
- өткен әулеттер тәжірибесін, білімін, ептіліктері мен дағдыларын, әрекет-
қылық үлгілерін, т.с.с. өскелең ұрпаққа меңгерту. Ал әрқилы қауымдастықтағы
тәрбиенің нақты қызметі қоғам өмірінің шарттарына, қоғамдық қатынастар
сипатына, мәдениетіне, құндылықтылық бағыт-бағдарына орай тарих желісінде
өзгеріске түсіп, нақтыланып барады.
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту
шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз
басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске
асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік
қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және
субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар
пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив
бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт -
әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін
іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына
қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі
араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге
мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында
өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін
түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы
ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат
бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт
мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай
бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы
жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде
болуы мен және орындалуы;
- адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеріп, тұлғалықты және даралықты
дамуға түсуі.
Тұлға қалыптасуына бағытталған тәрбиелік үдеріс өзінің негізгі
ерекшеліктеріне, арнайы сапалық танымал көріністеріне ие.
Бұл тұрғыдан ең алдымен ескерілетін жәйт-тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы. Тәрбие тек мектепте емес, ол отбасыда, мектептен тыс
мекемелерде іске асып барады. Педагогтардың тәрбиелік ықпалы көптеген сан
қилы ұжымдардың іс-әрекетімен толығып барады. Тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы, тәрбиелік ықпалдар кеңдігі тұлға қалыптастыруда көптүрлі
мүмкіндіктерді пайдалануға жол ашады. Сонымен бірге, бұл жағдайлар
себебінен тәрбие үдерісі қиыншылыққа да кезігеді. Саналуан ықпалдарға
түскен тәрбиеленушілер ұнамды тәжірибелік қор жинақтаумен бірге теріс
өнегеге де тап болуы мүмкін.
Тәрбие үдерісінің екінші ерекшелілігі оның ұзақ мерзімділігі. Осыдан
тәрбие мектепке дейінгі жас шақтарында басталып, мектептен соң да жалғасын
табады. Гельвеций пікірінше, адамның барша өмірі тұтастай ұзақты бір
тәрбиелік желі. Адам есейген шағында да тәрбиеленеді не қайта тәрбиеге
түседі. Ол өзінің еңбек, моральдық тәжірибесін топтап, жетілдіруде, өз
білімін кеңейту мен тереңдетуде, эстетикалық құндылықтар меңгеруде ешбір
үзіліс не тыным таппайды. Әлбетте, мектептік жылдар тұлғанын жедел дамып,
мінезі мен әрекет-қылықтық қалыптасуының басты себебшісі.
Тәрбие үдерісінің ұзақ мерзімділігінің айғағы оның нәтижелерінің бір
сәтте көрінбеуі. Шәкірт арифметика ережелерін, тарихи деректері мен
оқиғаларды қысқа уақытта игеріп алуы мүмкін, ал демнің арасында оны
ұжымшыл, жақсы серік, адал да кішіпейіл адам етіп қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін едәуір уақыт қажет болады. Қай жағдайда да тәрбиелеу мен қайта
тәрбиелеуде жедел әрі үлкен табысқа жетуді мақсат ету орынсыз.
Тәрбие үдерісінің үшінші ерекшелігі оның сатылық сипатында, бұл
сатылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-саты: балалар отбасы мен мектепте тәртіп, әрекет-қылықтың алғашқы
ережелерін игереді;
2-саты: әрекет-қылық туралы алғашқы ұғымдар негізінде шәкірттер
әдептілік түсінігі мен қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін меңгереді;
3-саты: наным-сенімдер қалыптасады, мінез-құлық дағдылары тұрақталады,
сезімдері кеңейіп, бой түзейді. Бұл сатыда балалар қандайда іс-әрекеттің
себеп-салдарлылығын белгілі идеялық, адамгершілік принциптері негізінде
түсіне бастайды.
Аталған сатылардың бәріде өзара тығыз байланысқан, өз алдына айқара
шектелмеген.
Тәрбие үдерісінің келесі, төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмыстары
мазмұнындағы шоғырлылық. Бұның мәні - тәрбие барысында тұлғаның қандай да
бір сапасына бірнеше рет қайталай назар салуға тура келеді. Бірақ бұл
қарадүрсін қайталау емес, бала жасының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейіне
сәйкес кеңейтіліп, тереңдей түскен қайталаулар. Адам қасиет-сапалары
кезегімен емес, бәрі бірдей өзара байланыста қалыптасады. Қайсы бір
тұлғалық қасиетті тәрбиелей отырып, педагог тәрбиеленушінің басқа
сапаларының дамуына ықпал жасайды.
Тәрбиенің бесінші ерекше белгісі - оның екі тараптылығы мен белсенді
үдерісті болуында. Тәрбиеленуші тек нысан (объект) қана емес, ол тәрбие
субъекті де. Осыдан педагогтың тәрбиеленушілерге тұрақты өзіндік талдау,
өзіндік бағалау, өзіндік тәрбие қажеттілігін белгілеу міндетін үйрету
маңызды роль атқарады. Шәкірттерді үздіксіз өзіндік күш салуға талпындырып,
олардың жан белсенділігін оятып, барынша дербес іс-әрекетке ұмтылысын
дамыту қажет. Егер педагог өзінің тәрбиелеп отырған шәкіртінің орнына өзін
қоя біліп, мәселеге оның көзімен назар салса, бұл мәселенің шешілуі қиын
болмайды.
Тәрбиенің алтыншы ерекшелігі- бұл үдеріс нәтижесінің сырттай көзбен
онша елене бермеуінде. Тәрбиеші жұмысын тексеру және бағалау аса
қиыншылықты іс. Ол әрқандай ұнамды сипаты қашықтаған, уақыт озған сайын
көрінгіш келеді. Осыдан педагог өзінің тынымсыз әрекетінің жемісін тез
арада көре алмайтынына, осы жолда басқалардың айыбымен тіпті сынға
ұшырайтынына да дайын болғаны жөн. Сондықтан педагог өз шәкірттеріне үлгі-
өнеге көрсету үшін ғана емес, талай рет болып қалар өзіне деген
әділетсіздіктер жағдайында байсалдылық пен ұстамдылықты болу үшін өте
кішіпейіл адам болғаны абзал.
Тәрбие үдерісінің ақырғы жетінші ерекшелігі - оның болашаққа
бағытталған іс-әрекетте болуында. Әр педагог өз тәрбиеленушілерінің өмірге
алдағы өзгеріске түсетін, басқаша қоғамдық қатынастар жағдайында
араласатынын ұмытпағаны қажет. Сондықтан тәрбие жұмыстарының барысында
бүгінгі күн талаптарын ғана ескеріп қоймастан, техникалық ілгерілеу мен
қоғамдық дамудың болашағына мән бергені жөн. Болжастыруда көрегендік
танытып, бүгінгі тіршілік астарында болашақ мәселелерін байқай біліп, және
олардың болашақ адамдарына қоятын талаптарын күні ілгері сезу және оған
балаларды үйрету - ұлағатты педагогқа қажетті және бір ұтымды сала.
Тәрбие түрлері. Авторитарлық, демократиялық, либералдық, еркін тәрбие.
Прагматикалық, аксиологиялық, ұжымшылдық, жекелік тәрбие
Жоспары:
1.Тәрбие түрлері. 2. Авторитарлық, демократиялық, либералдық, еркін
тәрбие. 3. Прагматикалық, аксиологиялық, ұжымшылдық, жекелік тәрбие.
Дәріс мәтіні:
Тәрбие тұлғаның аталған мәдениетін дамытушы әрі қалыптастырушы бірден
бір құрал. Соңғы педагогикалық әдебиеттерде тұлғаның базалық мәдениетін
түзуге көмектесетін бірнеше бірлік элементтер аталады:
- табиғатқа бағытталған құндылықтар (адамгершілік тәрбиесі, тұлға
сапасы ретінде танылған дұрыс та тұрақты қатынастар жасау);
- өмір, тіршілікке бағытталған құндылықтар (адам құқын және оның
құндылық мәнін дәріптеу; бақыт, еркіндік, ар-намыс, әділдік-теңдік,
туысқандық және т,.б. сынды құндылықты категорияларды
қалыптастыру);
- қоғамға бағытталған құндылықтар (қоғамның құқықтық негізі және оның
саяси құрылымымен танысу; қоғамдағы жеке адам проблемасын зерттеу:
Мен және қоғам, отаншылдық тәрбиесі);
- еңбекке бағытталған құндылықтар (еңбектік дағдыларға үйрету).
Дәстүрлі педагогикада тұлғаның базалық мәдениетін қалыптастыруға орай
жүргізілетін тәрбиелік іс-әрекеттердің бірқанша бағыттары аталады.
Ғалымдардың көбі тәрбиелік істердің келесідей бағыттарын ұстанады
(Б.Лихачев, В.А.Сластенин, М.П.Подласый, т.б.):
- ғылыми дүние таным қалыптастыру;
- азаматтық тәрбие;
- еңбек тәрбиесі;
- адамгершілік тәрбиесі;
- эстетикалық тәрбие;
- дене тәрбиесі.
Тәрбиелік істердің кейбір жетекші бағыттарының мазмұнын ашайық.
Ғылыми дүниетаным тәрбиесі. Дүниетаным негізі - әлемді түсіну, яғни
қоршаған болмыс жөніндегі білімдер тобын меңгеру. Бұл білімдер мен ұғымдар
ертеңге де, бүгінге де, алыс болашаққа да қатысты. Олардың бәрі адамдардың
рухани дүниесінің кәусар көзі. Дүниетаным құрамы күнделікті өмір барысында,
өнерде, әдебтетте, ғылым мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар мен шындық
бейнелерінде көрінген болмыстық қабылдауларынан құралады.
Дүниетаным наным, сеніммен байланысты. Дүниетаным көзқарастары адамның
ұзақ уақыт айналысқан күрделі ақыл-ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның Мен мәніне айналып,
өмірлік ұстанымын айқындауға негіз болады.
Дүниетанымның қалыптасуы кездейсоқ жәй, тұрмыстық тәжірибеден не әрқилы
дүниетанымдық ұстанымдар тоғысынан, немесе саналы, тұғырлы идеялар,
мұраттар мен принциптердің теориялық зерттеулері арқасында болуы мүмкін.
Адам дүниетанымында әрқашан белгілі уақыт, заман белгілері көрініс
береді. Әлем жөніндегі бүгінгі ұғым, дүниетаным бүкілдей ғылым
жетістіктерінің негізінде қаланды. Біздің қазіргі дәуірімізге тән
дүниетанымдық көзқарастар: демократия құндылықтары және адам құқын, оның
экономикалық және саяси еркіндіктерін, ар-намыс және дүниетанымдық
еркіндікті бүкіл әлем болып қолдап-қуаттау және қорғау. Күннен күнге білім
құндылығы артуда. Қоғам болашағы да осы білімге иек артады, стратегиялы
әлеуметтік бағдарламалар да көбіне білімді негізге алып түзетілетін болды.
Ғылыми дүниетаным қалыптастырудағы басты мақсат –мына күрделі де
қайшылықты өмірде адамға өз бетінше дербес іс-әрекет жасаудың бағдарын
беру.
Азаматтық тәрбие мәні – кемелденудегі ұрпақты отаншылдық, құқықтық,
адамгершілік сезімдеріне баулып, өз қадірін, тұлғалық еркіндігін,
тәртіптілікті, басқа азаматтар мен мемлекеттік билікті сыйлауды үйрету,
сонымен бірге жүктелген міндеттерді орындау, отаншылдық, ұлтжандылық және
ұлтаралық сезімдерін үйлесімді байланыстыра білу қабілетін дамыту.
Азаматтық тәрбие мақсаты -әр адамда қоғамның адамгершілік мұраттарын,
Отанға деген сүйіспеншілік, бейбітшілікке ат салысу ықылас –ниеттерін
қалыптастыру. Азаматтықтың негізгі элементтері – мемлекет және басқа
азаматтарды құрметтеуге байланысты өз міндеттерін орындауға мүмкіндік
беретін адамгершілік және құқықтық мәдениет. Кемелденген азаматтықтың
белгісі – сөз бен істің бірлігі. Адам тұлғасының дамуына бағытталған
гуманистік қадамдар да – осы азаматтық сезімдердің деңгейімен бағаланады.
Азаматтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны: әрекет- қылықтың
конституциялық және құқықтық талаптарын зерттеу, үйрену; бейбітшілік және
қорлық күшін жұмсамауға тәрбиелеу; қоғам және тұлға мүддесін танытушы
қоғамдық сананың бір формасы азаматтық сезім; ұлтаралық ортақтасу және
құқықтық қатынастар мәдениетін; еліміздің жетістіктері жөніндегі білімдер
жүйесін; адамның қоғамда өз мүмкіндіктерін іске асыруға себепші азаматтық
тәжірибесін қалыптастыру.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерді түсіруіміз мүмкін:
- азаматшылдық идеяларын қабылдаудың психологиялық кейіп жағдайлары
жасалады;
- азаматтар өз араларындағы міндеттерді мойындайтын болады;
- бірлікті өмір сүруге дағдыланады;
- өз талаптарында , әрекет-қылықтарында , әдеттері мен әрекеттерінде,
ниеттері мен қалауларында астамдыққа бармауға үйренеді;
- басқалар мүддесін де ескерудің қажеттігін сезінетін болады;
- қоғамдағы бейбітшілік , өзара түсіністік, шыдамдылық пен
тәртіптілік сақтау үшін қажет азаматтық ортақтасудың басты шарты
өзіндік бақылау мен қадағалау жүргізуге бейімделеді.
Отаншылдық тәрбиесі. Бұл тәрбиенің мақсаты – оқушы да өз Отанына деген
сүйіспеншілік сезімін пайда етіп, оған адал қызмет жасауға , оны қорғауға
баулу; туған ел тарихы және өз халқы мен басқа да ұлыстардың мәдени
мұрасын, салттары мен дәстүрлерін қастерлеу қатынасын қалыптастыру;
Отаншылдық тәрбиесінің мазмұны:
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін (Ел таңба, Ту, Ән
ұран) зерттеп, тану. Сонымен бірге басқа елдердің де Мемлекеттік
белгілерін білу;
- Отаншылдық (өз Отаның болған сүйіспеншілік) пен интернационализмнің
(басқа ұлт адамдарына, елдерге, мемлекеттерге бағытталып
қалыптасқан достық, қатынастар сезімі) әрқилы тұстарын түсініп,
қайта қарастыруға мүмкіндік беретін білімдер шеңберін кеңейту;
- Туған өлке табиғаты мен тарихын зерттеу;
- Елімізбен байланысқан өзге мемлекеттер тілін, тарихын, ондағы
халықтар салты мен дәстүрлерін білу;
- Халқымыздың жауынгерлік даңқы мен қаһармандығына байланысты нақты
дерек көздерін іздеу және зерттеу.
Құқықтық тәрбие. Құқықтық тәрбие мақсаты- оқушыларда құқықтық мәдениет
пен құқықтық әрекет-қылық қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық
талаптарын түсіну әрі мойындауға баулу. Құқықтық тәрбие жүйесі мемлекет
сипаты және саясатымен белгіленеді.
Құқықтық норма адамның қоғамдағы таоапқа сай әрекет-қылықтың мұратты
(идеяльная) моделі. Құқық пен тәрбиенің өзара байланысты әрекеті негізінен
жанама түрде тәрбиеге араласқан ата-аналар мен ересектер арқылы іске асып
барады. Азаматтық қорғанысы әлі жетілмеген бала заң аясында қолдау табады:
оның ерекше мәртебесі Адам құқықтарының жалпы декларациясында(1989ж).
Отбас және мектеп жағдайларында балалар орынды әрекет-қылық әдеттерін,
адамгершілік және құқықтық нормаларын, әлеуметтік іс-әрекеттердің алғашқы
дағдыларын меңгере бпстайды.
Құқықтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны- құқық бұзушылық
әрекеттерге арқау болар жағдайларды (өмір мен тәрбиедегі қолайсыз
жәйттерді) жою; оқушылардың өмірі мен тәрбиесіне орай жағдайлар мен оларды
қоршаған ортаны зерттеу; тәрбиеленушінің жеке ұстанымдарына түзетулер
енгізу; бұрын қылмыс жасаған оқушылармен жұмыс алып бару.
Адамгершілік тәрбиесі. Бұл қоғамдық талаптар және әрекет-қылық
нормаларын ескерумен іс жасауға мүмкіндік беруші ептіліктер мен дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған тәрбие процесінің мәнді бір бөлігі.
Мәдениет тарихында адамгершілік тәрбиесі мәнін түсінудің төрт негізгі
дәстүрі қалыптасқан:
- патерналистік (патер-лат. әке, үлкендерге құрмет түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- діни-дәстүрлік (діни наным сенімдер мәртебесін қолдау түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- ағартушылық (ғылыми білімдер игерудің нәтижесі түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- коммунитаторлық (коммуна-лат. Қауым, бірлестік; ұжымшылдық сезімін
қалыптастыру сезімі түріндегі адамгершілік тәрбиесі).
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты- өз іс-әрекетіне жауапкершілікті ,
адал, намысты, жалғандық пен кәззаптықтан жаны аулақ адамды тәрбиелеу.
Алайда адамгершілік тек сырттай форма ретінде игерілуі мүмкін емес, ол
адамның тұлғалық дербестігіне негізделіп, әр тұлғаның өзіндік заңы күйінде
танылады. Адамгершілік қалаған уақытта, қалаған нақты жолмен орындалатын
жәй мақсат емес. Ол адами іс-әрекеттің өз негізінде жатқан мақсаттардың
мақсаты.
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасушы сапа-қасиеттер түрі
келесідей: шыдамдылық, жомарттық, әдептілік, ізгіліктілік; адамдар
арасындағы өзара сыйластық, өзара жәрдем және жолдастық, үлкенге сый,
кішіге қамқорлық, әйел және ер арасындағы сыйластық қатынас; өзіндік
тәртіптілік, өзіндік қадағалау, өзіндік басқарым, өзін өзі тану, өзін өзі
реттеу қабілеттері. Әр адам өз қалаған әдет-қылықтарды ардақтау арқылы өз
адамгершілігінің дамуына ықпал жасауы мүмкін.
Адамгершілік тәрбиесіне орай іс-әрекеттер мазмұны:
- ұжымдық оқу және қоғамдық пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастыру арқылы
тәрбиеленушілерді қамқорлыққа баулу;
- қайырымдылық пен жауыздықпроблемаларын талдай білуге үйрету;
- шынайы және бейнақты гуманизмді айыра білуге жаттықтыру;
- әлеуметтік әділдік пен әділетсіздік мәнін түсінуге баулу;
- гуманизм идеялары мен жалпыадамзаттық сипатын түсіне, бағалауға
дағдыландыру.
Экологиялық тәрбие. Бұл тәрбиенің мақсаттары- тәрбиеленушілерде
қоршаған ортаға деген жауапкершілік; иабиғатты ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылық ретінде тану мен оған жауапкершілікті қатынастар жасау жөніндегі
білімдер қалыптастыру; нақты тіршілік аймағы табиғатын зерттеп, мүмкін
болар экологиялық жағдайлардың ауысуынан туындайтын зардаптардың алдын
алуға үйрету; сонымен бірге қоршаған ортадан ләззат (халықаралық
экологиялық қауымдастықтың ұраны) алу арқылы табиғат субъекттерінің
баршасына қатысты қайырымдылық сезімін тәрбиелеу.
Экологиялық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны:
- тәрбиеленушілерді қоршаған табиғатты зерттеп, тану;
- табиғаттың экологиялық қалпына талдау жүргізу;
- әлем, ел, оқушы жасап жатқан ортаның экологиялық жүйесі
проблемаларымен танысу;
- адам әрекет-қылығын зерттеп, нақты аймақ пен бүкіл әлемдік
экологиялық жағдайға одан болар ықпалдарды (ұнамды да кері)
зерттеп, білу.
Эстетикалық тәрбие. Бұл тұлғаның эстетикалық көңіл-күй –сезімдік және
тұлғалық сана мен оған сәйкес іс-әрекет қалыптастыру және дамыту.
Бұл тәрбие түрі тұлғаның өзіндік білім игеруі мен өзіндік дамуы
барысында іске асады әрі құндылық мәнін иеледі. Эстетикалық тәрбие өз ішіне
эстетикалық көңіл шарпулары (эмоция) мен бағамдарын туындататын болмыстың
әсем нысандар мен олардың қасиеттеріне бағытталған тәрбие жұмыстарының
формалары және әдістемелік жұмыстар түрлерін қамтиды.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын дамыту;
көркем өнер, рухани және дене шынықтыру мәдениеті саласында шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаның әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, бағамы, талғамдары, ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен
көзқарастары), оның қасиеттерін, бағалау, эстетикалық қатынастарын және
олардың әрекет-қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс-әрекеттеріндегі
(қабылдауында, бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік
жасампаздық, сезіне жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға
бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту; оқушылардың ән-күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту,
т.с.с.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттар,
құбылыстар, көркем шығармалар әлемінен игерілген қорына шығармашылдықпен
қатысы.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны: мұражайлар мен көрмелерге
саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша конференциялар
жүргізу; дөңгелек үстел төңірегінде кездесулер өткізу; әйгілі орындаушылар
(жеке әншілер, хор, оркестрлер) күйтабақтарын жинақтау; тірі табиғат
бұрышын және т.б. жасау.
Дене тәрбиесі – тән денелік бой тіктеу үшін қажетті білімдер мен
әдістерді ұрпақтан ұрпаққа ауыстыра жеткізуге бағытталған педагогикалық
ұйымдасқан процесс. Дене тәрбиесінің мақсаты – адам тұлғасының, оның дене
қасиеттері мен қабілеттерінің жан-жақты жетілуі, қозғалысты дағдылары мен
ептіліктерінің қалыптасуы, тән саулығын көтеру.
Дене тәрбиесінің негізгі құрал-жабдықтары – дене шынықтыру жаттығулары,
табиғаттың тума күш көздерін пайдалану (күн энергиясы, ауа мен су ортасы
және т.б.), гигиена ережелерін ұстану (әр адамның жеке басына, еңбегіне,
тұрмысына және т.б. байланысты). Дене шынықтыруға арналған жаттығулар тән-
дене қабілеттерінің дамуына әртараптан әсер етеді. Олардың адам ағзасына
ықпал жасау заңдылықтарын тану және оларды орынды қолдана білуден әрбір
оқушы не ересек дене шынықтыру мәдениетін дене тәрбиесі мақсаттарын іске
асыруға пайдалана алады. Бұл тәрбие түрі үш негізгі бағытта орындалып
жатады: жалпы дене дайындығы, кәсіби дене дайындығы, спорттық дайындық.
Дене тәрбиесіне орай іс әрекеттер мазмұны өз ішіне таңғы
гимнастьиканы, таза ауада жүріп-тұруды, кешкі серуенді, салауаттық
күндерін, әрқилы спорттық бөлімдерге қатысуды, туристік саяхаттарды және
т.б. қамтиды.
Еңбек тәрбиесі. Бұл тәрбие түрінің мақсаты- тәрбиеленушіде осы заманғы
техника, технология және өндірісті ұйымдастыру, жалпыеңбектік ептіліктер
мен дағдылар, еңбекке деген жауапкерлі қатынас пен психологиялық дайындық,
еңбектенуге болған ықылас-ниет, еңбеккерге сый-құрмет сезімін қалыптастыру.
Еңбек тәрбиесінің мазмұндық негізін оқу еңбегі (ақыл-ес және тән-
денелік), өзіндік қызмет еңбегі (мектепте және үйде), қоғамдық пайдалы
еңбек (демалыс кезіндегі тәжірибелік еңбек, құрылыс отрядтарындағы
жұмыстар, орман қорғау, тимур қозғалысы және т.б.) құрайды.
Экономикалық тәрбие тәрбиеленушілердің мүмкіндіктеріне орай өндіріс,
заттасқан және рухани игіліктерді бөлісу, алмасу мен қажеттікке жарату
жөніндегі біртұтас түсініктерді меңгертуге бағытталады.
Экономикалық тәрбиенің негізгі мақсаты- нарықтық заман аймағында бағыт-
бағдар алып жүруге қабілетті әрі өз іс-әрекеті мен қызметін экономикалық
тұрғыдан үнемді де тиімді іске асыра білетін тұлға қалыптастыру.
Бұл мақсаттың жүзеге келуі ұланғайыр міндеттер кешенін шеше білуге
байланысты. Атап айтсақ, олар:
- тәрбиеленушілерде экономикалық білімдер мен экономикалық іс-
әрекеттерге деген қажетсіну сезімін қалыптастыру;
- негізгі экономикалық ұғымдарды, категорияларды , заңдар мен
процестерді меңгеру;
- табыскерлікті , жауапкершілікті, өзіндік дербестікті дамыту;
- табыскерлік іс-әрекетке қажет дағдыларды игеру;
- мүмкін болар қиыншылықтарға психологиялық дайындық қалыптастыру.
Экономикалық тәрбие мазмұны тәрбиеленушілердің экономикалық білімдерді
меңгеруі үшін қажет әрқилы құрал-жабдықтарды пайдалануына, экономика
бастауларын оқу барысында , сондай-ақ сабақтан тыс (бизнес –клуб,
менеджерлер клубы, маркетинг-клуб және т.б.) үйренуіне;кәсіби оқуына жол
ашады. Экономикалық тәрбие формалары мен әдістері оқушылардың экономикалық
білімдерді қажетсінуінен өз бетінше игеру және оларды қалыптан тыс
жағдайларда пайдалана білу ептіліктерін орнықтыруға бағытталған.
3-4 - Лекция. Тақырыбы: Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің
заңдылықтары мен принциптері.
Жоспары: 1.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің заңдылықтары мен
принциптері.
2.Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері туралы түсінік.
3.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу принциптеріне
сипаттама.
Лекция мәтіні (қысқаша). Педагогика тәрбие үдерісінің негізіне алынған
жалпы заңдылықтарды ашып, біршама принциптерді нақтылайды.
Педагогикалық міндеттерді шешуде тиімді нәтижелерге қол жеткізуші
педагогикалық үдерістің тұрақты әрі мәнді байланыстары - тәрбие
заңдылықтары деп аталады.
Бұл заңдылықтар қатарына енетіндер төмендегілер:
1) Тұлға тәрбиесі сол тұлғаның іс-әрекетке араласу барысында іске
асады. Әрбір адамның тәлім игеруі оның танымдық іс-әрекетке қатысуынан
болады. Еңбекке араластырмай, тұлғаны аралық қатынастарға түсірмей, ұжымдық
мәселелерді шешуге қатыстырмай, адамды еңбеккерлікке, ұжымшылдыққа
тәрбиелеу мүмкін емес. Осыдан тәрбие нәтижесі құрғақ уағыз, сөзбен болмай,
өскелең әулет өкілін жасына сәйкес қоғамдық қатынастарға келтіріп, еңбек
әрекетіне қосудан болады. А.С.Макаренко пікірінше, тәрбие нәтижесі –
тәрбиеленушілердің өмірі мен іс-әрекетін мазмұнды ұйымдастырудан.
2) Тәрбие - бұл қалыптасушы тұлғаны нақты іс-әрекетте белсенділікке
ынталандыру. Тұлғаның тиімді дамуы мен қалыптасуы оның нақты іс-әрекеттегі
жоғары белсенділікке ие болуынан. Егер адам өз қызметіне селқостықпен
қараса, нәтижеге жетуде енжарлық танытса, тәрбие ісі қай уақытта да
ақталмайды. Ал белсенділік болу үшін тұлғаның қажетсіну аймағын дамыту
керек. Қажеттікті сезінуден тәрбиеленуші іс-әрекетке өз белсенділігімен
араласуға ынталы болады.
3) Тәлім игеру және тәрбиелеудің ажырамас бірлігі. Тәлім, білім әрқашан
адамның жалпы мәдениетін қалыптастыруға бағытталады. Осының негізінде қоғам
өкілі дамиды, қажетті білімдер мен қабілеттер орнықтырушы әлеуметтік
тәжірибені игереді. Тәлім мен тәрбие әрекеттестігінен тұлға жетіледі.
Тәлім игере отырып, адам дамиды. Даму барысында ол өз қызметтері мен қарым-
қатынастары аймағын кеңейтеді, ал ол өз кезегінде жаңа білімдер мен
ептіліктерді игеруге ынталандырады.
4) Тәрбиелік ықпалдардың біртұтастығы - тәрбие мақсаттарының мазмұны
мен әдістерінің бірлігі, әлеуметтік ұстанымдар мен педагог талаптарының
ұштастығы, тәрбиелік үдеріс субъекттері тарапынан қойылатын барша
талаптардың өзара байланыстылығы.
5) Тұлғаға деген адамгершілік қатынас және сыйластықтың жоғары
талаптармен бірлесе жүруі.
6) Тәрбие үдерісінде шәкіртке болашақтағы жетістігін аша көрсетіп,
табыс қуанышына бөленуге жәрдемдесу.
7) Тәрбие үдерісінде жастардың ұнамды сапа қасиеттерін таба біліп,
оларға арқа сүйеу. П.П. Блонский пікірінше, оқу-үйретімде кемшілігі бар
шәкіртпен күресу керек емес, ал оның өзімен бірлікте ондағы кемшіліктерге
қарсы реттеу әрекеттерін жасаған орынды. Осыдан баланы сынап, таптамай,
оған деген мейір көрсетіп, кезіккен қиыншылықтарды жеңуге көмек көрсету
қажет.
8) Тәрбиеде шәкіртің жас және даралық ерекшеліктерін ескеру қажет.
9) Тәрбие үдерісінде баланы өзіндік тәрбиені іске асыруға баулу қажет.
Аталған заңдылықтар негізінде тәрбие принциптері іске асырылады. Тәрбие
принциптері - бұл тәрбие мазмұны мен оны іске асыру жолдарын анықтайтын
тәрбиелік үдерісті ұйымдастырудың негізгі талаптары.
- Тәрбиенің адамгершілікке бағыттау принципі - адамаралық қатынастар
жүйесінде баланы негізгі құндылық ретінде қарастыруды талап етеді. Осыдан
әрбір адамға сыйластық қатынас жасап, оның ар-намыс, рухани сенімі мен
көзқарас еркіндігі сақталуын қамтамасыз ету қажет. Бұл принцип тұрғысынан
баланың тән-дене, әлеуметтік және психикалық салауаттылығына қамқорлық -
басты міндет. Бұл принциптің орындалу шарттары: баланың іс-әрекет, еңбекке
араласу еркіндігі; мақсатқа жету жолында балаға болған сенім; тәрбие
міндеттерін анықтауда тек жақсылықты көздеу; бала қызығулары мен даралық
талғамын ескеріп, оның жаңа ұмтылыстарына дем беру; педагогикалық
ықпалдардың болымсыз салдарының алдын алу; балаға өзінің әлеуметтік
қорғанысты екенін сезіндіріп, оны өз мүдделерін қорғауға баулу.
- Тәрбиенің әлеуметтік жағдайларға сай келуі. Бұл принциптің іске асу
шарттары: тәрбие міндеттері мен демократиялық қоғамның әлеуметтік даму
міндеттерінің өзара байланысы; бала тұлғасына ықпал жасаушы әлеуметтік
мекемелер әрекеттестігін үйлестіру; балаларға арналған әлеуметтік-
педагогикалық жәрдемді қамсыздандыру; педагогикалық үдерісті қоғамның нақты
мүмкіндіктеріне сәйкестендіру; қоршаған әлеуметтік ортаның әрқилы
жағдайларын (ұлттық, аймақтық, ауыл-қалалық, оқу-үйретім орны ерекшелігі
және т.б.); сабақ барысында қабылданатын ақпараттарды реттеу.
- Тәрбиені дараландыру принципі: әрбір шәкіртің әлеуметтік даму бағытын
айқындауды көздейді. Осыдан әр баланың жеке ерекшелігіне сәйкес арнайы
міндеттер белгіленеді, бала өз мүмкіндіктеріне сай келетін қызметтерге
қатыстырылады, тұлғаның оқу-үйренім, танымдық, сабақтан тыс білім топтау
қабілеттері ескеріледі, әр шәкіртке өз мүмкіндіктерін танытып, оларды іске
асыруға жол ашылады.
- Тәрбиелеуші орта түзу принципі тәлім мекемесінде бала әлеуметтігін
қалыптастыратын қатынастар ұйымдастыруды талап етеді. Тәрбиелеуші ортаның
түзілуі үшін педагогикалық үдеріске араласқандардың өзара жауапкершілігі,
өзара түсіністігі, өзара жәрдемі, қиыншылықтарды бірлесе жеңу қабілеттері
болуы тиіс. Бұл принциптің іске асуы келесі шарттарға тәуелді: ұжымдық
мақсат басымдылығын көзде ұстау; ұжым мүшелерінің бәріне маңызды келетін
жетекші іс-әрекеттер түрін анықтау; балалардың өзіндік басқарымын дамыту;
балалармен ересектердің ынталылығы мен дербестігін өрістету; әртүрлі
балалар бірлестіктерін түзу; шығармашылыққа ұмтылыс қалыптастыру; мектеп
бірегейлігін көрсете білу; өзара жауапкершілікті тәуелділік қатынастарының
болуы; бұл принцип педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастырудың бірнеше
ережелерінің орындалуынан көрінеді: мектеп бала үшін сүйікті орынға
айналып, осыдан ол ондағы ұжым қуанышы мен күйзелісіне ортақ болуы,
мектептің жалпы мақсаты әр педагог пен шәкірттің мақсаты ретінде қабылдануы
тиіс; балаларға мейлінше сенім білдіру қажет; ұжымның әрбір мүшесі жаңа
қатынастар мен жаңа істерге мұрындық бола білгені жөн; немқұрайлы педагог
немқұрайлы шәкірті жаратады.
- Тәрбиелік оқу-үйретім принципі. Бұл принципке сәйкес дұрыс
ұйымдастырылған оқу-үйретім тұлға дамуы мен қалыптасуында шешуші қызмет
атқарады, ал оның табысты болуы көбіне шәкірттердің еңбекке деген
жауапкершілігін тәрбиелеуге, оларда тәртіптілік, жинақтылық және сенімді
сапалардың қалыптасып баруына тәуелді.
Оқу-үйретім – аса маңызды тәрбиелік құрал. Ол білім, ептілік және
дағдыларды қабылдатумен шектеліп қалмастан, нақты саясат, идеология,
моральдық сапалармен қаныққан тұлға тәрбиелеудің бірден бір арқауы. Оқу-
үйретім үдерісі тұлғаның тек ақыл-ес дамуын қамтамасыз етіп қоймастан,
сонымен бірге ол дүниетаным мен адамгершілік болмыстың қалыптасуына,
эстетикалық талғам мен тән-дене қасиеттерінің дамуына, әрекет-қылық
дағдылары, әдістерінің орнығуына ықпал жасайды. Ғылым негіздерін меңгеру
барысында шәкірттер тұрмыстық және өмірлік бағыттарын дұрыс таңдауға
үйренеді, қауымдық бірлікті тіршілік ету қалыптары мен ережелерін игереді.
Дәрістерде олар жақсы мен жаманды, адалдық пен арамдықты, достық пен
залымдықты айырып, әділет және азаматтық борыш ұғымдарының төркінін
түсінуге баулынады. Бұл үдерісіте игерілген білімдер әрбір болашақ тұлға
-азаматтың наным-сенімдерінің орнығуына негіз береді.
Оқу-үйретім негізінен ұжымда жүргізілетіндіктен оның барысында
шәкірттер көпшілікпен бірге жасауға және еңбектенуге дағдыланады, бірлікті
өмір рухында тәрбиеленеді. Осыдан әр шәкіртің ұжымшыл, көпшіл болуға деген
ықыласы арта түседі. Оның моральдық келбетінің тіктелуіне дәріс мазмұны
ғана ықпал жасап қоймастан, бұл орайда оқу-үйретім әдістерінің, таным
жұмыстарын ұйымдастырудың да мәні орасан. Даралап айтатын болсақ, олар
келесідей:
- оқу-үйретім мазмұны тұлғаның адамгершілік пайымы мен бағамының
орнығуына жанама ықпал жасайды, инабатты кемелденген тұлға қалыптасуына
жәрдемін тигізеді;
- шәкіртің әрекет-қылық дағдылары мен әдеттерінің қалыптасуына оқу-
үйретім әдістерінің әсері мол. Мектептің көздегені шәкіртің білімге деген
қызығушылығын, әуестігін, белсенділігі мен ынталылығын көтеру, Осыдан тәлім
ордасы жанжақты дамыған, рухани қуат беретін оқу-үйретімнің белсенді
әдістері мен тәсілдерін мейлінше еркін әрі молынан пайдалануға ұмтылады;
- оқу-үйретімнің дамытушылық ролін жоғарылатуда пәнаралық
байланыстардың маңызды болатыны дау тудырмайды. Пәндер арасындағы
байланыстарды түсінген шәкірт сабақ материалын тереңдей ұғып игереді, өз
санасында әлемнің тұтастай бейнесін қалыптастыру мүмкіндігіне ие болады.
Бұл өз кезегінде жастардың диалектикалық-материалистік дүниетанымының
негіздерін қалайды;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік маңызының көтерілуіне мұғалімдердің өз
тәрбие жұмыстарына зерттеушілік сипат бере білуі, шәкірттердің дербес
өзіндік жұмыстарының жоғары деңгейде ұйымдастырылуы зор ықпал жасайтынын
күнделікті тәжірибе дәлелдеп отыр. Кейінгі жылдары осыдан жоғарғы
сыныптарға пікір–таластар, семинарлар, баяндама жасап, рефераттарды қорғау,
қосымша әдебиеттерге шолу жасап, кабинеттер мен мектеп учаскелері және
зертханаларында өзіндік ізденіс-зерттеу дәрістері кең қолданымға енуде.
Мұндай қалыптан тыс оқу-үйретім жұмыстарының нәтижесінде күнделікті сабақта
шәкірттердің жоғары интеллектуалдық сапа көрсетуіне жол ашылады;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік ролінің артуына игерілген білім деңгейіне
берілетін әділ баға да үлкен ықпал жасайды. Бұл шәкірттерді жүйелі оқу-
үйретім еңбегіне баулиды, еркін нығайтып, мінезін орнықтырады, адал ниеттік
пен мұнтаздық, жоғары талапшаңдық және жауапкершілік қасиеттерін дамытады.
Тәжірибелі мұғалімдер оқу-үйретім нәтижесін ғана бағалап шектелместен,
баланың еңбек үдерісін де назарда ұстай отырып, тәлімге болған ынта-
ықыласына да ден қояды;
- тәрбие міндеттерінің табысты болуы үй жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруға
да байланысты келеді. Оларды орындау барысында шәкірт өзбетімен жұмыс
орындау дағдыларын меңгереді, өз еңбегін жоспарлауға үйреніп, уақытын
үнемді де жемісті пайдалануға әдеттенеді, сабақ жұмыстарына орай кезігетін
қиыншылықтарды жеңіп өту амалдарын табуға дағдыланады;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік маңызын көтерудің өте пайдалы да қажетті
шарты - бұл сабақ материалын игерудің ұтымды жолдарын іріктеу және оны
оңтайластыру. Оңтайластыру мәні: нақты жағдайларда сыныптағы және үйдегі
жұмыстарды орындауға бөлінген уақытты көбейтпестен, оқу-үйренім, тәрбие
міндеттерінің тиімділігін мүмкін болғанша арттыра, шешімін табу. Яғни оқу
үйретім үдерісін оңтайластырудағы басты ниет – шәкірттердің даму деңгейіне
сай келетін тәрбие нәтижелеріне қол жеткізу. Бұл орайда үлкен маңызға ие
болатын талап - мұғалімдер мен Шәкірттердің сабақ, еңбек, демалыс
уақыттарын дұрыс жоспарлап, олардың күші мен қуатын үнемдей білу. Оқу-
үйретімнің сапасы және тәрбие нәтижесі көп уақытты сарп етуден емес, оны
саналы пайдалана білуде;
- оқу және тәрбие бірлігін қамтамасыз етуде факультатив дәрістердің
үлесі айтарлықтай. Мұндай сабақтар білімдерді тереңдете түсіп, оларды
күнделікті тәжірибеде, өмірде қолдануға көмектеседі. Факультатив сабақтар
кейде жаңа оқу-үйренім пәндерін енгізумен байланысты келеді. Факультатив
курстар сонымен бірге Шәкірттердің техникалық шығармашылығы мен
ауылшаруашылық тәжірибе топтау мүмкіндігін дамытып, оларды қоғамдық пайдалы
еңбекке тартуға жәрдемдеседі.
5- Лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
Жоспары: 1.Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
2.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу мазмұнының
мәселелері.
Лекция мәтіні (қысқаша). Тәрбиелеудің тұлғалық (жеке-дара) бағыты –
педагогтың өз жетегіндегі тәрбиеленушіні жеке, дербес тұлға деңгейінде
танып, онымен өз жауапкерлі субъекті ретінде қатынас жасауға мүмкіндік
ашады. Бұл бағытқа орай педагог өзінің тұлғаға болған құндылықты көзқарасын
қалыптастырып, соның негізінде ол баланы даралық иесі, шығармашыл жасампаз
адам деп ардақтай отырып, онымен екеуара ықпалдасты қатынас байланыс
түзеді. Тұлғалық бағыт төркіні баланы тереңдей тану, оның тума қасиеттері
мен мүмкіндіктерінен, өзінше даму қабілеттерінен хабардар болу, сонымен
бірге оны басқалар қалай қабылдайтыны мен оның өзіне өзі берер бағасының
деңгейін біліп бару. Бұл тәрбиелік бағытты іске асыру барысында
педагогикалық үдеріске баланың өз бойындағы мүмкіндіктерін ашып, олардың
мектеп аумағында пайдалануына сәйкестендірілген арнайы оқу-үйренім, жаттығу
шарт –жағдайлары ендіріледі.
Іс-әрекеттік бағыт – тәрбие барысында тұлға дамуын қамтамасыз етуші
нақты жетекші іс-әрекет түрлерін іріктеуді қажет етеді. Осының арқасында
сана және іс-әрекет бірлігі идеясын арқау еткен тәрбиенің жаңа жүйесі
қаланды.
Тұлғалық іс-әрекеттің тәрбиелік бағытының мәні: мектеп алдына адамның
қызмет жасау қабілетін қамтамасыз етумен бірге оның тұлға дәрежесіне
көтерілуіне жәрдемін тигізу міндетінің қойылуы.
Шығармашылықты бағытта басты назар тәрбие үдерісіне қатысушы педагог
және шәкіртің дүниені қайта жасап, жаңалықтар ашумен соны жасампаз
әрекеттер істей алуына аударылады.
Қарым-қатынасты бағыт іс-әрекетке орай да, өз алдына дербес те
қарастырылуы мүмкін. Ол реттеу-түзету ниеттерімен де, балалардың бірлікті
іс-әрекеттері және ортақтасуынан туындайтын байланыстарымен де, оларды
арнайы жасалған шарт- жағдайлар жәрдемі арқылы гуманитаризациялаумен де
сабақтас келеді.
Оқиғаластыру бағыты іс-әрекеттік бағыттың бір қыры ретінде назарға
алынуы мүмкін. Мұндай бағыт мәні – қандайда жоспарланатын іс-шараны бүкіл
ұжымды еліктіретіндей жұмысқа айналдырып, оған қатысушылар есінде ұмытылмас
із қалдыру.
Тәрбие аймағындағы жіктемелі бағыт – бұл балалардың қызығуларын,
олардың билік-белсенділік мүмкіндіктерін, өздерінің ұйымдастырушылық
қызметтерін ұжымда іске асыру қабілеттерін ескеруге негіз болады.
Құндылықтылық (аксиологиялық) бағыт тәрбиенің басты міндеті ретінде
жалпы адамзаттың рухани және заттасқан мәдениет жетістіктерін игеруді
көздейді.
Қоршаған орта жағдайларын ескеру бағыты да педагогикада соңғы жылдары
көрініс бере бастайды. Оның мәні – педагогикалық мақсатты ниет- көзқарасқа
орай мектепті қоршаған ортаға, ол қоршаған ортаны өз кезегінде мектепке
икемдестіріп, ұштастырумен алға тартылған міндеттерге қол жеткізу. Тәрбие
үдерісіндегі қоршаған орта бағытын ұстана отырып, мектеп төңірегіндегі
табиғат, қоғам, қауымдастықтықтың барша тәрбиелік құрал-жабдықтарының ықпал
әсерін біріктіре қолдануға болады, осының нәтижесінде аймақтық тәрбие
жүйесі қалыптасады.
Әлеуметтік белсенді тұлғалық тәрбиенің келесідей әдістері танылған:
- шәкірттер қолымен әрқилы материалдық-рухани мәдениет құндылықтарының
жасалуы;
- балалардың өз қалауымен мәдени тіршілік, іс-қызмет, шығармашылық
әдістері мен формаларын таңдап, қолдануы;
- ұлттық мәдениетті өркендетуге бағытталған ізгілікті іс-әрекеттер.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында күшіне енген Білім жөніндегі
Заң мұғалім-педагогқа тұлға қалыптасуына тікелей араласуына орай
төмендегідей құқықтар береді:
- авторлық тәрбие бағдарламасын иелеуге;
- балалар дамуына реттеу-түзету берудің әртүрлі әдістерін пайдалануға;
- шәкірт тәрбиесіне орай жекеленген бағдарламалар түзуде отбасына көмек
беруге;
- тәрбиеленушілер қызығуларын ескерумен тәрбие формасын, әдістерін және
мазмұнын анықтауда еркіндік.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ
өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз- адамзаттың өз тарихи даму
барысында жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ : адамдарға
белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық,
адамгершілік және т.б. нормалар.
- Педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін
ұйымдастырылған арнайы іс-әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған
мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық
демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі азаматтық ,
заңдар мен қылық-әрекет нормалары рухында жүріп жатуы қажетті. Жалпы
адамзаттың құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын ескерумен бірге
әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер, ықпал жасайтынын
естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік-
мәдени (өмір және әрекет-қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты
(тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау)
бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық икемшілдігінен
(адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады),
көңіл-күйге сәйкестігімен (көңіл-күй тәжірибесін қалыптастырады),
сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тәжірибесін
құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі құралы – тәрбиелік
жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.
Сонымен , тәрбие- бұл жалпы , ортақ міндеттерді іске асыру барысында
мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру
болған әлеуметтік процесс.
Берілген анықтаманың мазмұндық құрылымына зер салайық:
мақсаты тұлға қалыптастыру болған әлеуметтік процесс мәні- процесс
нақты мақсаты болғанда ғана тәрбие деп аталуы мүмкін.
әлеуметтік процесс мәні- тәобие әрқашан адамды ұнамды өзгеріске
келтіруші көптеген қоғамдық іс-әрекеттердің арнайы түрі.
тұлға қалыптастыру мәні – бұл тәрбиеге басқарым, оны іске асыруға
жағдай жасау, тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру, (зорлау, әкімшіл ықпал
мүлде болмауы тиіс). Қалыптастыру екі өзара байланыстан тұрады:
педагогикалық қызмет және тәрбиеленушінің жауап іс-әрекеті.
арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе мәні: неліктен жүйе? Себебі
практикалық іс-әрекет процесінде қандай да жалғыз әдіс, тәсіл, жоба
қолданумен шектелуге болмайды. Бұлардың бәрі өзара байланыста, бірін-бірі
толықтырып, жетілдіретін болса ғана оқу нәтижесі тиімді болады.
тәрбиелеуші мен тәрбиеленушінің ықпалдасты әрекеттері мәні – тәрбие
процесі кері байланысқа міндетті түрде негізделуі тиіс, ол болмаған жағдай
да мұғалім қызметінің нәтижесі жөнінде әңгіме болуы мүмкін емес.
Тәрбие процесінде ықпалдасты іс-әрекеттердің арқасында тәрбиеленуші
ұсыеуы ұйымдастырылғанбелгілі тәжірибені игереді. Осыдан, тәрбиелеушінің
басты міндеті – оқушыны көргенін, оқығанын қайталап, оларды өз бойына
сіңіріп, өзінің меншікті әрекеті ретінде қайта жаңғырта алатындай оқу
жұмыстарына қосудың жолдарын табу. Сонымен, тәрбие- бұл әрқилы іс-әрекет
түрлерін ұйымдастыру процесі. Тәрбие теориясында мұндай бағыт тұлғалық- іс-
әрекеттік атауын алған. Оның мәні: адам барша әлеуметтік тәжірибеден өзіне
табиғаты жағынан жақын, әрі қызықтысын таңдайды.
Тұлғалық – іс-әрекеттік бағыттың негізгі мазмұндық бірліктері
төмендегідей:
- сан қилы тұлғааралық қатынастардың бәрінің негізі – ортақтасу
(общение):
- іс-әрекет барысында тұлға дамуына басшылық жасау;
- тұлға дамуы мен әлеуметтенуі.
Гуманистік педагогикада тәрбие –көзделген мақсатқа жеткізуші
тәрбиелеуші мен тәрбиеленуші арасындағы тиімді қызметтестік процесі.
Мақсат –адамның қол жеткізуі тиіс нәтижені саналық деңгейде алдын-ала
сезінуі.
Тәрбие мұраттарын анықтауда жаңа жағдайлар мен жаңа қоғамға икемдескен
адам мұраты арқау етіледі. Тәрбие мазмұны, формасы, әдістері – бәрі де
мақсатқа тәуелді. Тәрбие мақсатын түсінуден оны іске асырудың
технологияларын таңдауға жол ашылады. Жан-жақты әрі үйлесімді дамыған тұлға
тәрбиелеу мақсаты ҚР Білім жөніндегі заңында бекітілген.
Оның баптары-
- тәрбие процесінің мазмұнын анықтайды;
- тәрбие нәтижесінің шарттарын белгілейді;
- педагог қызметінің өлшемдері ретінде қызмет етеді;
- тәрбие жүйесін толықтай айқындайды.
Тәрбие мақсаттары жалпы (барша адамдарға арналған) және даралықты (жеке
адамға арналған) болып бөлінеді.
Тәрбие мақсатын белгілеуде жекеленген іс-әрекеттердің ғана емес, бүкіл
оқу–тәрбие процесінің де бірлік элементі ретінде психологиялық-
педагогикалық диагностика маңызды роль атқарады. Осыдан, тұлғаны
зерттеудің әрқилы әдістерін білу және олар негізінде тұлға мен ұжымды
зерттеудің бағдарламаларын түзе алу қажеттіктері туындайды.
Бір тәрбиелік жүйеде әрдайым бір тәрбие мақсаты көзделеді, ал
мақсатқа орай орындалатын міндеттер (жалпы не нақты) көптеген болуы мүмкін.
Тәрбие мақсаттары қоғамның даму қасиеттерімен айқындаоып, әлеуметтік және
техникалық прогреске, қоғам, ересектер мен балалардың мүмкіндіктеріне
тәуелді келеді. Тәрбиелік іс-әрекет нәтижесінде көрініс беретін көкейкесті
мақсаттар : әр адамның даралықты дамуы және оның әлеуметтенуі, ал бұл өз
кезегінде ақыл-ес, адамгершілік, әсемдік (эстетикалық), азаматтық, еңбектік
және тән-дене тәрбиесі міндеттерінің орындалуымен анықталады.
6- Лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
Жоспары: 1. Азаматық және патриоттық тәрбие.
2. Еңбек тәрбиесі.
3.Эстетикалық тәрбие.
4.Экономикалық тәрбие.
5.Экологиялық тәрбие.
6.Валеологиялық тәрбие. Дене тәрбиесі.
Лекция мәтіні (қысқаша). Кешенді тәрбие үдерісінде келесі бағдарларды
атауға болады: тән-дене, ақыл-ес, ізгілік, эстетикалық, еңбектік және
кәсіптік тәрбие. Тәрбие жұмыстарының негізгі түрлеріне қысқаша мазмұндық
сипаттама берелік:
Тән-дене тәрбиесінің мазмұны:
- адам ағзасын жетілдіру (белгілі болғандай, адамның оқу-үйренім,
кәсіптік қызметі, барша өмір бағыты оның тән-дене қалпына тәуелді); ағзаны
жетілдірудің мәні - қозғалыс және бұлшық ет, сүйек жүйесін, жүйке жүйесін
дамыта отырып, адам денсаулығын сақтау және нығайту.
- дене мәдениеті мен жеке тән күтіну мәселелеріне орай шәкірттер
білігін көтеру;
- өзіндік тән-дене тәрбиесі тетіктерін қалыптастыру, өз бетінше ерік,
төзімділік, табандылық қасиеттерін дамытуға ынталандырып, өзі өзінен
тәрбиелік талап етуге үйрету;
- нақты спорттық ептілік пен шеберлікті жан-жақты дамыту;
- өнімді еңбеккерлік, жүйке жүйесінің қалыпты сақталуы, шуақты көңіл-
күй даруын қамтамасыз етуші кәсіби мәнді тән-дене сапаларын дамыту;
- тән-дене дамуы жоғары болған дарынды балалармен олардың қызығулары
және бейімділіктеріне сәйкес жеке-дара тәрбие жұмыстарын алып бару;
Ақыл-ес-зерделік (интелекттік) тәрбиесінің мазмұны:
- адамның барша танымдық қабілеттері түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял,
сөйлеу психикалық үдерістерін дамыту арқылы ақыл-ес өрісінің кеңеюіне жол
ашу;
- ғылым, іс-әрекет, ортақтасу (общение) жөніндегі білімдерге орай
шәкірттер ой өрісіне дем беру;
- ақыл-ес іс-әрекеттерін өз бетінше ұйымдастыруға көмектесу;
- шәкірттердің жеке дара ақыл-ес қабілеттері мен танымдық
мүмкіндіктерін дамыту;
- шәкірттердің санасы мен өзіндік санасын дамытып, олардың шығармашыл
ұмтылыстарын өрістете түсу;
- кәсіптік ойлау қабілетін қалыптастыру. Ақыл-ес тәрбиесі ең алдымен
тәлім игеру және оқу-үйретім үдерісі негізінде іске асырылады.
Ізгілікті-инабаттық тәрбие мазмұны:
- адамгершілік тәрбиесі – сана, инабаттық сезімдер мен ізгілікті әрекет-
қылық дағдыларын қалыптастыру;
- әдептілік тәрбиесі – ұнамды кейіп, мінез-құлық және қарым-қатынас
ережелеріне баулу;
- елжандылық тәрбиесі – Отанға деген сүйіспеншілік пен жауапкершілік
сезімін қалыптастыру, елі мен жерін, туған халқын қорғауға әрқашан дайын
болуға баулу;
- ұлтжандылық пен ұлыстарды құрметтеу тәрбиесі – ұлттық қадір- қасиетті
жоғары ардақтау сезімін қалыптастырумен бірге өзге ұлыстар мен ұлт
өкілдерін сыйлай білуге үйрету;
- саясат тәрбиесі – қоғамда болып жатқан үдерістер мен мемлекет басқару
жүйесіндегі оқиғаларға саяси талдау салуға баулу;
Аталған тәрбие салаларының әрбірі, өз кезегінде, төмендегідей
міндеттерді қамтиды:
- адамның рухани бастауларына дем беріп, оның өзіндік болмысын, жер мен
ғарыштағы өз орнын тануға ұмтылысын қалыптастыру;
- мораль-этика, саясат мәселелеріне байланысты ізгілік көздерімен жетік
таныстыру (мораль мәні – адамдардың қоғамдағы әрекет қылығы, олардың өзіне,
өзгелерге, қоғамға бағытталған қатынастар ережелері мен талаптарының
жиынтығы, жауыздық пен қайырымдылық, жақсылық пен жамандық, адалдық пен
арамдық, инабаттылық пен ұятсыздық шек-өлшемдері);
- өзіндік тәрбие арқылы мінез-құлығын өзбетінше реттеу-түзетудің
адамгершілікке сай тетіктерін қалыптастыру;
- өз әрекет қылығы мен іс-қызметтеріне жеке жауапкершілік сезімдерін
тәрбиелеу;
- адамның тәрбиелі пікір көзқарастары мен қарым-қатынасын қалыптастырып
қана қоймай, оның болмысына сіңген сенім-нанымдарының орнығуына аса жоғары
мән беру. Тыңғылықты сенім болмаған жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары: 1. Тәрбие - теорияның пәні.
2.Тәрбиенің міндеттері мен функциялары.
3.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің мәні және
оның ерекшеліктері.
4.Қазіргі қоғамдағы тәрбиеге қараудың тұрғылары.
Лекция мәтіні (қысқаша). Педагогикалық үдерістің аса маңызды
элементтерінің бірі тұлғалық тәрбие ісі. Тәрбиенің жалпы әлеуметтік қызметі
- өткен әулеттер тәжірибесін, білімін, ептіліктері мен дағдыларын, әрекет-
қылық үлгілерін, т.с.с. өскелең ұрпаққа меңгерту. Ал әрқилы қауымдастықтағы
тәрбиенің нақты қызметі қоғам өмірінің шарттарына, қоғамдық қатынастар
сипатына, мәдениетіне, құндылықтылық бағыт-бағдарына орай тарих желісінде
өзгеріске түсіп, нақтыланып барады.
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту
шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз
басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске
асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік
қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және
субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар
пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив
бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт -
әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін
іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына
қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі
араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге
мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында
өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін
түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы
ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат
бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт
мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай
бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы
жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде
болуы мен және орындалуы;
- адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеріп, тұлғалықты және даралықты
дамуға түсуі.
Тұлға қалыптасуына бағытталған тәрбиелік үдеріс өзінің негізгі
ерекшеліктеріне, арнайы сапалық танымал көріністеріне ие.
Бұл тұрғыдан ең алдымен ескерілетін жәйт-тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы. Тәрбие тек мектепте емес, ол отбасыда, мектептен тыс
мекемелерде іске асып барады. Педагогтардың тәрбиелік ықпалы көптеген сан
қилы ұжымдардың іс-әрекетімен толығып барады. Тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы, тәрбиелік ықпалдар кеңдігі тұлға қалыптастыруда көптүрлі
мүмкіндіктерді пайдалануға жол ашады. Сонымен бірге, бұл жағдайлар
себебінен тәрбие үдерісі қиыншылыққа да кезігеді. Саналуан ықпалдарға
түскен тәрбиеленушілер ұнамды тәжірибелік қор жинақтаумен бірге теріс
өнегеге де тап болуы мүмкін.
Тәрбие үдерісінің екінші ерекшелілігі оның ұзақ мерзімділігі. Осыдан
тәрбие мектепке дейінгі жас шақтарында басталып, мектептен соң да жалғасын
табады. Гельвеций пікірінше, адамның барша өмірі тұтастай ұзақты бір
тәрбиелік желі. Адам есейген шағында да тәрбиеленеді не қайта тәрбиеге
түседі. Ол өзінің еңбек, моральдық тәжірибесін топтап, жетілдіруде, өз
білімін кеңейту мен тереңдетуде, эстетикалық құндылықтар меңгеруде ешбір
үзіліс не тыным таппайды. Әлбетте, мектептік жылдар тұлғанын жедел дамып,
мінезі мен әрекет-қылықтық қалыптасуының басты себебшісі.
Тәрбие үдерісінің ұзақ мерзімділігінің айғағы оның нәтижелерінің бір
сәтте көрінбеуі. Шәкірт арифметика ережелерін, тарихи деректері мен
оқиғаларды қысқа уақытта игеріп алуы мүмкін, ал демнің арасында оны
ұжымшыл, жақсы серік, адал да кішіпейіл адам етіп қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін едәуір уақыт қажет болады. Қай жағдайда да тәрбиелеу мен қайта
тәрбиелеуде жедел әрі үлкен табысқа жетуді мақсат ету орынсыз.
Тәрбие үдерісінің үшінші ерекшелігі оның сатылық сипатында, бұл
сатылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-саты: балалар отбасы мен мектепте тәртіп, әрекет-қылықтың алғашқы
ережелерін игереді;
2-саты: әрекет-қылық туралы алғашқы ұғымдар негізінде шәкірттер
әдептілік түсінігі мен қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін меңгереді;
3-саты: наным-сенімдер қалыптасады, мінез-құлық дағдылары тұрақталады,
сезімдері кеңейіп, бой түзейді. Бұл сатыда балалар қандайда іс-әрекеттің
себеп-салдарлылығын белгілі идеялық, адамгершілік принциптері негізінде
түсіне бастайды.
Аталған сатылардың бәріде өзара тығыз байланысқан, өз алдына айқара
шектелмеген.
Тәрбие үдерісінің келесі, төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмыстары
мазмұнындағы шоғырлылық. Бұның мәні - тәрбие барысында тұлғаның қандай да
бір сапасына бірнеше рет қайталай назар салуға тура келеді. Бірақ бұл
қарадүрсін қайталау емес, бала жасының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейіне
сәйкес кеңейтіліп, тереңдей түскен қайталаулар. Адам қасиет-сапалары
кезегімен емес, бәрі бірдей өзара байланыста қалыптасады. Қайсы бір
тұлғалық қасиетті тәрбиелей отырып, педагог тәрбиеленушінің басқа
сапаларының дамуына ықпал жасайды.
Тәрбиенің бесінші ерекше белгісі - оның екі тараптылығы мен белсенді
үдерісті болуында. Тәрбиеленуші тек нысан (объект) қана емес, ол тәрбие
субъекті де. Осыдан педагогтың тәрбиеленушілерге тұрақты өзіндік талдау,
өзіндік бағалау, өзіндік тәрбие қажеттілігін белгілеу міндетін үйрету
маңызды роль атқарады. Шәкірттерді үздіксіз өзіндік күш салуға талпындырып,
олардың жан белсенділігін оятып, барынша дербес іс-әрекетке ұмтылысын
дамыту қажет. Егер педагог өзінің тәрбиелеп отырған шәкіртінің орнына өзін
қоя біліп, мәселеге оның көзімен назар салса, бұл мәселенің шешілуі қиын
болмайды.
Тәрбиенің алтыншы ерекшелігі- бұл үдеріс нәтижесінің сырттай көзбен
онша елене бермеуінде. Тәрбиеші жұмысын тексеру және бағалау аса
қиыншылықты іс. Ол әрқандай ұнамды сипаты қашықтаған, уақыт озған сайын
көрінгіш келеді. Осыдан педагог өзінің тынымсыз әрекетінің жемісін тез
арада көре алмайтынына, осы жолда басқалардың айыбымен тіпті сынға
ұшырайтынына да дайын болғаны жөн. Сондықтан педагог өз шәкірттеріне үлгі-
өнеге көрсету үшін ғана емес, талай рет болып қалар өзіне деген
әділетсіздіктер жағдайында байсалдылық пен ұстамдылықты болу үшін өте
кішіпейіл адам болғаны абзал.
Тәрбие үдерісінің ақырғы жетінші ерекшелігі - оның болашаққа
бағытталған іс-әрекетте болуында. Әр педагог өз тәрбиеленушілерінің өмірге
алдағы өзгеріске түсетін, басқаша қоғамдық қатынастар жағдайында
араласатынын ұмытпағаны қажет. Сондықтан тәрбие жұмыстарының барысында
бүгінгі күн талаптарын ғана ескеріп қоймастан, техникалық ілгерілеу мен
қоғамдық дамудың болашағына мән бергені жөн. Болжастыруда көрегендік
танытып, бүгінгі тіршілік астарында болашақ мәселелерін байқай біліп, және
олардың болашақ адамдарына қоятын талаптарын күні ілгері сезу және оған
балаларды үйрету - ұлағатты педагогқа қажетті және бір ұтымды сала.
Тәрбие түрлері. Авторитарлық, демократиялық, либералдық, еркін тәрбие.
Прагматикалық, аксиологиялық, ұжымшылдық, жекелік тәрбие
Жоспары:
1.Тәрбие түрлері. 2. Авторитарлық, демократиялық, либералдық, еркін
тәрбие. 3. Прагматикалық, аксиологиялық, ұжымшылдық, жекелік тәрбие.
Дәріс мәтіні:
Тәрбие тұлғаның аталған мәдениетін дамытушы әрі қалыптастырушы бірден
бір құрал. Соңғы педагогикалық әдебиеттерде тұлғаның базалық мәдениетін
түзуге көмектесетін бірнеше бірлік элементтер аталады:
- табиғатқа бағытталған құндылықтар (адамгершілік тәрбиесі, тұлға
сапасы ретінде танылған дұрыс та тұрақты қатынастар жасау);
- өмір, тіршілікке бағытталған құндылықтар (адам құқын және оның
құндылық мәнін дәріптеу; бақыт, еркіндік, ар-намыс, әділдік-теңдік,
туысқандық және т,.б. сынды құндылықты категорияларды
қалыптастыру);
- қоғамға бағытталған құндылықтар (қоғамның құқықтық негізі және оның
саяси құрылымымен танысу; қоғамдағы жеке адам проблемасын зерттеу:
Мен және қоғам, отаншылдық тәрбиесі);
- еңбекке бағытталған құндылықтар (еңбектік дағдыларға үйрету).
Дәстүрлі педагогикада тұлғаның базалық мәдениетін қалыптастыруға орай
жүргізілетін тәрбиелік іс-әрекеттердің бірқанша бағыттары аталады.
Ғалымдардың көбі тәрбиелік істердің келесідей бағыттарын ұстанады
(Б.Лихачев, В.А.Сластенин, М.П.Подласый, т.б.):
- ғылыми дүние таным қалыптастыру;
- азаматтық тәрбие;
- еңбек тәрбиесі;
- адамгершілік тәрбиесі;
- эстетикалық тәрбие;
- дене тәрбиесі.
Тәрбиелік істердің кейбір жетекші бағыттарының мазмұнын ашайық.
Ғылыми дүниетаным тәрбиесі. Дүниетаным негізі - әлемді түсіну, яғни
қоршаған болмыс жөніндегі білімдер тобын меңгеру. Бұл білімдер мен ұғымдар
ертеңге де, бүгінге де, алыс болашаққа да қатысты. Олардың бәрі адамдардың
рухани дүниесінің кәусар көзі. Дүниетаным құрамы күнделікті өмір барысында,
өнерде, әдебтетте, ғылым мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар мен шындық
бейнелерінде көрінген болмыстық қабылдауларынан құралады.
Дүниетаным наным, сеніммен байланысты. Дүниетаным көзқарастары адамның
ұзақ уақыт айналысқан күрделі ақыл-ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның Мен мәніне айналып,
өмірлік ұстанымын айқындауға негіз болады.
Дүниетанымның қалыптасуы кездейсоқ жәй, тұрмыстық тәжірибеден не әрқилы
дүниетанымдық ұстанымдар тоғысынан, немесе саналы, тұғырлы идеялар,
мұраттар мен принциптердің теориялық зерттеулері арқасында болуы мүмкін.
Адам дүниетанымында әрқашан белгілі уақыт, заман белгілері көрініс
береді. Әлем жөніндегі бүгінгі ұғым, дүниетаным бүкілдей ғылым
жетістіктерінің негізінде қаланды. Біздің қазіргі дәуірімізге тән
дүниетанымдық көзқарастар: демократия құндылықтары және адам құқын, оның
экономикалық және саяси еркіндіктерін, ар-намыс және дүниетанымдық
еркіндікті бүкіл әлем болып қолдап-қуаттау және қорғау. Күннен күнге білім
құндылығы артуда. Қоғам болашағы да осы білімге иек артады, стратегиялы
әлеуметтік бағдарламалар да көбіне білімді негізге алып түзетілетін болды.
Ғылыми дүниетаным қалыптастырудағы басты мақсат –мына күрделі де
қайшылықты өмірде адамға өз бетінше дербес іс-әрекет жасаудың бағдарын
беру.
Азаматтық тәрбие мәні – кемелденудегі ұрпақты отаншылдық, құқықтық,
адамгершілік сезімдеріне баулып, өз қадірін, тұлғалық еркіндігін,
тәртіптілікті, басқа азаматтар мен мемлекеттік билікті сыйлауды үйрету,
сонымен бірге жүктелген міндеттерді орындау, отаншылдық, ұлтжандылық және
ұлтаралық сезімдерін үйлесімді байланыстыра білу қабілетін дамыту.
Азаматтық тәрбие мақсаты -әр адамда қоғамның адамгершілік мұраттарын,
Отанға деген сүйіспеншілік, бейбітшілікке ат салысу ықылас –ниеттерін
қалыптастыру. Азаматтықтың негізгі элементтері – мемлекет және басқа
азаматтарды құрметтеуге байланысты өз міндеттерін орындауға мүмкіндік
беретін адамгершілік және құқықтық мәдениет. Кемелденген азаматтықтың
белгісі – сөз бен істің бірлігі. Адам тұлғасының дамуына бағытталған
гуманистік қадамдар да – осы азаматтық сезімдердің деңгейімен бағаланады.
Азаматтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны: әрекет- қылықтың
конституциялық және құқықтық талаптарын зерттеу, үйрену; бейбітшілік және
қорлық күшін жұмсамауға тәрбиелеу; қоғам және тұлға мүддесін танытушы
қоғамдық сананың бір формасы азаматтық сезім; ұлтаралық ортақтасу және
құқықтық қатынастар мәдениетін; еліміздің жетістіктері жөніндегі білімдер
жүйесін; адамның қоғамда өз мүмкіндіктерін іске асыруға себепші азаматтық
тәжірибесін қалыптастыру.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерді түсіруіміз мүмкін:
- азаматшылдық идеяларын қабылдаудың психологиялық кейіп жағдайлары
жасалады;
- азаматтар өз араларындағы міндеттерді мойындайтын болады;
- бірлікті өмір сүруге дағдыланады;
- өз талаптарында , әрекет-қылықтарында , әдеттері мен әрекеттерінде,
ниеттері мен қалауларында астамдыққа бармауға үйренеді;
- басқалар мүддесін де ескерудің қажеттігін сезінетін болады;
- қоғамдағы бейбітшілік , өзара түсіністік, шыдамдылық пен
тәртіптілік сақтау үшін қажет азаматтық ортақтасудың басты шарты
өзіндік бақылау мен қадағалау жүргізуге бейімделеді.
Отаншылдық тәрбиесі. Бұл тәрбиенің мақсаты – оқушы да өз Отанына деген
сүйіспеншілік сезімін пайда етіп, оған адал қызмет жасауға , оны қорғауға
баулу; туған ел тарихы және өз халқы мен басқа да ұлыстардың мәдени
мұрасын, салттары мен дәстүрлерін қастерлеу қатынасын қалыптастыру;
Отаншылдық тәрбиесінің мазмұны:
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін (Ел таңба, Ту, Ән
ұран) зерттеп, тану. Сонымен бірге басқа елдердің де Мемлекеттік
белгілерін білу;
- Отаншылдық (өз Отаның болған сүйіспеншілік) пен интернационализмнің
(басқа ұлт адамдарына, елдерге, мемлекеттерге бағытталып
қалыптасқан достық, қатынастар сезімі) әрқилы тұстарын түсініп,
қайта қарастыруға мүмкіндік беретін білімдер шеңберін кеңейту;
- Туған өлке табиғаты мен тарихын зерттеу;
- Елімізбен байланысқан өзге мемлекеттер тілін, тарихын, ондағы
халықтар салты мен дәстүрлерін білу;
- Халқымыздың жауынгерлік даңқы мен қаһармандығына байланысты нақты
дерек көздерін іздеу және зерттеу.
Құқықтық тәрбие. Құқықтық тәрбие мақсаты- оқушыларда құқықтық мәдениет
пен құқықтық әрекет-қылық қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық
талаптарын түсіну әрі мойындауға баулу. Құқықтық тәрбие жүйесі мемлекет
сипаты және саясатымен белгіленеді.
Құқықтық норма адамның қоғамдағы таоапқа сай әрекет-қылықтың мұратты
(идеяльная) моделі. Құқық пен тәрбиенің өзара байланысты әрекеті негізінен
жанама түрде тәрбиеге араласқан ата-аналар мен ересектер арқылы іске асып
барады. Азаматтық қорғанысы әлі жетілмеген бала заң аясында қолдау табады:
оның ерекше мәртебесі Адам құқықтарының жалпы декларациясында(1989ж).
Отбас және мектеп жағдайларында балалар орынды әрекет-қылық әдеттерін,
адамгершілік және құқықтық нормаларын, әлеуметтік іс-әрекеттердің алғашқы
дағдыларын меңгере бпстайды.
Құқықтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны- құқық бұзушылық
әрекеттерге арқау болар жағдайларды (өмір мен тәрбиедегі қолайсыз
жәйттерді) жою; оқушылардың өмірі мен тәрбиесіне орай жағдайлар мен оларды
қоршаған ортаны зерттеу; тәрбиеленушінің жеке ұстанымдарына түзетулер
енгізу; бұрын қылмыс жасаған оқушылармен жұмыс алып бару.
Адамгершілік тәрбиесі. Бұл қоғамдық талаптар және әрекет-қылық
нормаларын ескерумен іс жасауға мүмкіндік беруші ептіліктер мен дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған тәрбие процесінің мәнді бір бөлігі.
Мәдениет тарихында адамгершілік тәрбиесі мәнін түсінудің төрт негізгі
дәстүрі қалыптасқан:
- патерналистік (патер-лат. әке, үлкендерге құрмет түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- діни-дәстүрлік (діни наным сенімдер мәртебесін қолдау түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- ағартушылық (ғылыми білімдер игерудің нәтижесі түріндегі
адамгершілік тәрбиесі);
- коммунитаторлық (коммуна-лат. Қауым, бірлестік; ұжымшылдық сезімін
қалыптастыру сезімі түріндегі адамгершілік тәрбиесі).
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты- өз іс-әрекетіне жауапкершілікті ,
адал, намысты, жалғандық пен кәззаптықтан жаны аулақ адамды тәрбиелеу.
Алайда адамгершілік тек сырттай форма ретінде игерілуі мүмкін емес, ол
адамның тұлғалық дербестігіне негізделіп, әр тұлғаның өзіндік заңы күйінде
танылады. Адамгершілік қалаған уақытта, қалаған нақты жолмен орындалатын
жәй мақсат емес. Ол адами іс-әрекеттің өз негізінде жатқан мақсаттардың
мақсаты.
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасушы сапа-қасиеттер түрі
келесідей: шыдамдылық, жомарттық, әдептілік, ізгіліктілік; адамдар
арасындағы өзара сыйластық, өзара жәрдем және жолдастық, үлкенге сый,
кішіге қамқорлық, әйел және ер арасындағы сыйластық қатынас; өзіндік
тәртіптілік, өзіндік қадағалау, өзіндік басқарым, өзін өзі тану, өзін өзі
реттеу қабілеттері. Әр адам өз қалаған әдет-қылықтарды ардақтау арқылы өз
адамгершілігінің дамуына ықпал жасауы мүмкін.
Адамгершілік тәрбиесіне орай іс-әрекеттер мазмұны:
- ұжымдық оқу және қоғамдық пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастыру арқылы
тәрбиеленушілерді қамқорлыққа баулу;
- қайырымдылық пен жауыздықпроблемаларын талдай білуге үйрету;
- шынайы және бейнақты гуманизмді айыра білуге жаттықтыру;
- әлеуметтік әділдік пен әділетсіздік мәнін түсінуге баулу;
- гуманизм идеялары мен жалпыадамзаттық сипатын түсіне, бағалауға
дағдыландыру.
Экологиялық тәрбие. Бұл тәрбиенің мақсаттары- тәрбиеленушілерде
қоршаған ортаға деген жауапкершілік; иабиғатты ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылық ретінде тану мен оған жауапкершілікті қатынастар жасау жөніндегі
білімдер қалыптастыру; нақты тіршілік аймағы табиғатын зерттеп, мүмкін
болар экологиялық жағдайлардың ауысуынан туындайтын зардаптардың алдын
алуға үйрету; сонымен бірге қоршаған ортадан ләззат (халықаралық
экологиялық қауымдастықтың ұраны) алу арқылы табиғат субъекттерінің
баршасына қатысты қайырымдылық сезімін тәрбиелеу.
Экологиялық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны:
- тәрбиеленушілерді қоршаған табиғатты зерттеп, тану;
- табиғаттың экологиялық қалпына талдау жүргізу;
- әлем, ел, оқушы жасап жатқан ортаның экологиялық жүйесі
проблемаларымен танысу;
- адам әрекет-қылығын зерттеп, нақты аймақ пен бүкіл әлемдік
экологиялық жағдайға одан болар ықпалдарды (ұнамды да кері)
зерттеп, білу.
Эстетикалық тәрбие. Бұл тұлғаның эстетикалық көңіл-күй –сезімдік және
тұлғалық сана мен оған сәйкес іс-әрекет қалыптастыру және дамыту.
Бұл тәрбие түрі тұлғаның өзіндік білім игеруі мен өзіндік дамуы
барысында іске асады әрі құндылық мәнін иеледі. Эстетикалық тәрбие өз ішіне
эстетикалық көңіл шарпулары (эмоция) мен бағамдарын туындататын болмыстың
әсем нысандар мен олардың қасиеттеріне бағытталған тәрбие жұмыстарының
формалары және әдістемелік жұмыстар түрлерін қамтиды.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын дамыту;
көркем өнер, рухани және дене шынықтыру мәдениеті саласында шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаның әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, бағамы, талғамдары, ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен
көзқарастары), оның қасиеттерін, бағалау, эстетикалық қатынастарын және
олардың әрекет-қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс-әрекеттеріндегі
(қабылдауында, бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік
жасампаздық, сезіне жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға
бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту; оқушылардың ән-күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту,
т.с.с.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттар,
құбылыстар, көркем шығармалар әлемінен игерілген қорына шығармашылдықпен
қатысы.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны: мұражайлар мен көрмелерге
саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша конференциялар
жүргізу; дөңгелек үстел төңірегінде кездесулер өткізу; әйгілі орындаушылар
(жеке әншілер, хор, оркестрлер) күйтабақтарын жинақтау; тірі табиғат
бұрышын және т.б. жасау.
Дене тәрбиесі – тән денелік бой тіктеу үшін қажетті білімдер мен
әдістерді ұрпақтан ұрпаққа ауыстыра жеткізуге бағытталған педагогикалық
ұйымдасқан процесс. Дене тәрбиесінің мақсаты – адам тұлғасының, оның дене
қасиеттері мен қабілеттерінің жан-жақты жетілуі, қозғалысты дағдылары мен
ептіліктерінің қалыптасуы, тән саулығын көтеру.
Дене тәрбиесінің негізгі құрал-жабдықтары – дене шынықтыру жаттығулары,
табиғаттың тума күш көздерін пайдалану (күн энергиясы, ауа мен су ортасы
және т.б.), гигиена ережелерін ұстану (әр адамның жеке басына, еңбегіне,
тұрмысына және т.б. байланысты). Дене шынықтыруға арналған жаттығулар тән-
дене қабілеттерінің дамуына әртараптан әсер етеді. Олардың адам ағзасына
ықпал жасау заңдылықтарын тану және оларды орынды қолдана білуден әрбір
оқушы не ересек дене шынықтыру мәдениетін дене тәрбиесі мақсаттарын іске
асыруға пайдалана алады. Бұл тәрбие түрі үш негізгі бағытта орындалып
жатады: жалпы дене дайындығы, кәсіби дене дайындығы, спорттық дайындық.
Дене тәрбиесіне орай іс әрекеттер мазмұны өз ішіне таңғы
гимнастьиканы, таза ауада жүріп-тұруды, кешкі серуенді, салауаттық
күндерін, әрқилы спорттық бөлімдерге қатысуды, туристік саяхаттарды және
т.б. қамтиды.
Еңбек тәрбиесі. Бұл тәрбие түрінің мақсаты- тәрбиеленушіде осы заманғы
техника, технология және өндірісті ұйымдастыру, жалпыеңбектік ептіліктер
мен дағдылар, еңбекке деген жауапкерлі қатынас пен психологиялық дайындық,
еңбектенуге болған ықылас-ниет, еңбеккерге сый-құрмет сезімін қалыптастыру.
Еңбек тәрбиесінің мазмұндық негізін оқу еңбегі (ақыл-ес және тән-
денелік), өзіндік қызмет еңбегі (мектепте және үйде), қоғамдық пайдалы
еңбек (демалыс кезіндегі тәжірибелік еңбек, құрылыс отрядтарындағы
жұмыстар, орман қорғау, тимур қозғалысы және т.б.) құрайды.
Экономикалық тәрбие тәрбиеленушілердің мүмкіндіктеріне орай өндіріс,
заттасқан және рухани игіліктерді бөлісу, алмасу мен қажеттікке жарату
жөніндегі біртұтас түсініктерді меңгертуге бағытталады.
Экономикалық тәрбиенің негізгі мақсаты- нарықтық заман аймағында бағыт-
бағдар алып жүруге қабілетті әрі өз іс-әрекеті мен қызметін экономикалық
тұрғыдан үнемді де тиімді іске асыра білетін тұлға қалыптастыру.
Бұл мақсаттың жүзеге келуі ұланғайыр міндеттер кешенін шеше білуге
байланысты. Атап айтсақ, олар:
- тәрбиеленушілерде экономикалық білімдер мен экономикалық іс-
әрекеттерге деген қажетсіну сезімін қалыптастыру;
- негізгі экономикалық ұғымдарды, категорияларды , заңдар мен
процестерді меңгеру;
- табыскерлікті , жауапкершілікті, өзіндік дербестікті дамыту;
- табыскерлік іс-әрекетке қажет дағдыларды игеру;
- мүмкін болар қиыншылықтарға психологиялық дайындық қалыптастыру.
Экономикалық тәрбие мазмұны тәрбиеленушілердің экономикалық білімдерді
меңгеруі үшін қажет әрқилы құрал-жабдықтарды пайдалануына, экономика
бастауларын оқу барысында , сондай-ақ сабақтан тыс (бизнес –клуб,
менеджерлер клубы, маркетинг-клуб және т.б.) үйренуіне;кәсіби оқуына жол
ашады. Экономикалық тәрбие формалары мен әдістері оқушылардың экономикалық
білімдерді қажетсінуінен өз бетінше игеру және оларды қалыптан тыс
жағдайларда пайдалана білу ептіліктерін орнықтыруға бағытталған.
3-4 - Лекция. Тақырыбы: Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің
заңдылықтары мен принциптері.
Жоспары: 1.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеудің заңдылықтары мен
принциптері.
2.Тәрбиенің заңдылықтары мен принциптері туралы түсінік.
3.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу принциптеріне
сипаттама.
Лекция мәтіні (қысқаша). Педагогика тәрбие үдерісінің негізіне алынған
жалпы заңдылықтарды ашып, біршама принциптерді нақтылайды.
Педагогикалық міндеттерді шешуде тиімді нәтижелерге қол жеткізуші
педагогикалық үдерістің тұрақты әрі мәнді байланыстары - тәрбие
заңдылықтары деп аталады.
Бұл заңдылықтар қатарына енетіндер төмендегілер:
1) Тұлға тәрбиесі сол тұлғаның іс-әрекетке араласу барысында іске
асады. Әрбір адамның тәлім игеруі оның танымдық іс-әрекетке қатысуынан
болады. Еңбекке араластырмай, тұлғаны аралық қатынастарға түсірмей, ұжымдық
мәселелерді шешуге қатыстырмай, адамды еңбеккерлікке, ұжымшылдыққа
тәрбиелеу мүмкін емес. Осыдан тәрбие нәтижесі құрғақ уағыз, сөзбен болмай,
өскелең әулет өкілін жасына сәйкес қоғамдық қатынастарға келтіріп, еңбек
әрекетіне қосудан болады. А.С.Макаренко пікірінше, тәрбие нәтижесі –
тәрбиеленушілердің өмірі мен іс-әрекетін мазмұнды ұйымдастырудан.
2) Тәрбие - бұл қалыптасушы тұлғаны нақты іс-әрекетте белсенділікке
ынталандыру. Тұлғаның тиімді дамуы мен қалыптасуы оның нақты іс-әрекеттегі
жоғары белсенділікке ие болуынан. Егер адам өз қызметіне селқостықпен
қараса, нәтижеге жетуде енжарлық танытса, тәрбие ісі қай уақытта да
ақталмайды. Ал белсенділік болу үшін тұлғаның қажетсіну аймағын дамыту
керек. Қажеттікті сезінуден тәрбиеленуші іс-әрекетке өз белсенділігімен
араласуға ынталы болады.
3) Тәлім игеру және тәрбиелеудің ажырамас бірлігі. Тәлім, білім әрқашан
адамның жалпы мәдениетін қалыптастыруға бағытталады. Осының негізінде қоғам
өкілі дамиды, қажетті білімдер мен қабілеттер орнықтырушы әлеуметтік
тәжірибені игереді. Тәлім мен тәрбие әрекеттестігінен тұлға жетіледі.
Тәлім игере отырып, адам дамиды. Даму барысында ол өз қызметтері мен қарым-
қатынастары аймағын кеңейтеді, ал ол өз кезегінде жаңа білімдер мен
ептіліктерді игеруге ынталандырады.
4) Тәрбиелік ықпалдардың біртұтастығы - тәрбие мақсаттарының мазмұны
мен әдістерінің бірлігі, әлеуметтік ұстанымдар мен педагог талаптарының
ұштастығы, тәрбиелік үдеріс субъекттері тарапынан қойылатын барша
талаптардың өзара байланыстылығы.
5) Тұлғаға деген адамгершілік қатынас және сыйластықтың жоғары
талаптармен бірлесе жүруі.
6) Тәрбие үдерісінде шәкіртке болашақтағы жетістігін аша көрсетіп,
табыс қуанышына бөленуге жәрдемдесу.
7) Тәрбие үдерісінде жастардың ұнамды сапа қасиеттерін таба біліп,
оларға арқа сүйеу. П.П. Блонский пікірінше, оқу-үйретімде кемшілігі бар
шәкіртпен күресу керек емес, ал оның өзімен бірлікте ондағы кемшіліктерге
қарсы реттеу әрекеттерін жасаған орынды. Осыдан баланы сынап, таптамай,
оған деген мейір көрсетіп, кезіккен қиыншылықтарды жеңуге көмек көрсету
қажет.
8) Тәрбиеде шәкіртің жас және даралық ерекшеліктерін ескеру қажет.
9) Тәрбие үдерісінде баланы өзіндік тәрбиені іске асыруға баулу қажет.
Аталған заңдылықтар негізінде тәрбие принциптері іске асырылады. Тәрбие
принциптері - бұл тәрбие мазмұны мен оны іске асыру жолдарын анықтайтын
тәрбиелік үдерісті ұйымдастырудың негізгі талаптары.
- Тәрбиенің адамгершілікке бағыттау принципі - адамаралық қатынастар
жүйесінде баланы негізгі құндылық ретінде қарастыруды талап етеді. Осыдан
әрбір адамға сыйластық қатынас жасап, оның ар-намыс, рухани сенімі мен
көзқарас еркіндігі сақталуын қамтамасыз ету қажет. Бұл принцип тұрғысынан
баланың тән-дене, әлеуметтік және психикалық салауаттылығына қамқорлық -
басты міндет. Бұл принциптің орындалу шарттары: баланың іс-әрекет, еңбекке
араласу еркіндігі; мақсатқа жету жолында балаға болған сенім; тәрбие
міндеттерін анықтауда тек жақсылықты көздеу; бала қызығулары мен даралық
талғамын ескеріп, оның жаңа ұмтылыстарына дем беру; педагогикалық
ықпалдардың болымсыз салдарының алдын алу; балаға өзінің әлеуметтік
қорғанысты екенін сезіндіріп, оны өз мүдделерін қорғауға баулу.
- Тәрбиенің әлеуметтік жағдайларға сай келуі. Бұл принциптің іске асу
шарттары: тәрбие міндеттері мен демократиялық қоғамның әлеуметтік даму
міндеттерінің өзара байланысы; бала тұлғасына ықпал жасаушы әлеуметтік
мекемелер әрекеттестігін үйлестіру; балаларға арналған әлеуметтік-
педагогикалық жәрдемді қамсыздандыру; педагогикалық үдерісті қоғамның нақты
мүмкіндіктеріне сәйкестендіру; қоршаған әлеуметтік ортаның әрқилы
жағдайларын (ұлттық, аймақтық, ауыл-қалалық, оқу-үйретім орны ерекшелігі
және т.б.); сабақ барысында қабылданатын ақпараттарды реттеу.
- Тәрбиені дараландыру принципі: әрбір шәкіртің әлеуметтік даму бағытын
айқындауды көздейді. Осыдан әр баланың жеке ерекшелігіне сәйкес арнайы
міндеттер белгіленеді, бала өз мүмкіндіктеріне сай келетін қызметтерге
қатыстырылады, тұлғаның оқу-үйренім, танымдық, сабақтан тыс білім топтау
қабілеттері ескеріледі, әр шәкіртке өз мүмкіндіктерін танытып, оларды іске
асыруға жол ашылады.
- Тәрбиелеуші орта түзу принципі тәлім мекемесінде бала әлеуметтігін
қалыптастыратын қатынастар ұйымдастыруды талап етеді. Тәрбиелеуші ортаның
түзілуі үшін педагогикалық үдеріске араласқандардың өзара жауапкершілігі,
өзара түсіністігі, өзара жәрдемі, қиыншылықтарды бірлесе жеңу қабілеттері
болуы тиіс. Бұл принциптің іске асуы келесі шарттарға тәуелді: ұжымдық
мақсат басымдылығын көзде ұстау; ұжым мүшелерінің бәріне маңызды келетін
жетекші іс-әрекеттер түрін анықтау; балалардың өзіндік басқарымын дамыту;
балалармен ересектердің ынталылығы мен дербестігін өрістету; әртүрлі
балалар бірлестіктерін түзу; шығармашылыққа ұмтылыс қалыптастыру; мектеп
бірегейлігін көрсете білу; өзара жауапкершілікті тәуелділік қатынастарының
болуы; бұл принцип педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастырудың бірнеше
ережелерінің орындалуынан көрінеді: мектеп бала үшін сүйікті орынға
айналып, осыдан ол ондағы ұжым қуанышы мен күйзелісіне ортақ болуы,
мектептің жалпы мақсаты әр педагог пен шәкірттің мақсаты ретінде қабылдануы
тиіс; балаларға мейлінше сенім білдіру қажет; ұжымның әрбір мүшесі жаңа
қатынастар мен жаңа істерге мұрындық бола білгені жөн; немқұрайлы педагог
немқұрайлы шәкірті жаратады.
- Тәрбиелік оқу-үйретім принципі. Бұл принципке сәйкес дұрыс
ұйымдастырылған оқу-үйретім тұлға дамуы мен қалыптасуында шешуші қызмет
атқарады, ал оның табысты болуы көбіне шәкірттердің еңбекке деген
жауапкершілігін тәрбиелеуге, оларда тәртіптілік, жинақтылық және сенімді
сапалардың қалыптасып баруына тәуелді.
Оқу-үйретім – аса маңызды тәрбиелік құрал. Ол білім, ептілік және
дағдыларды қабылдатумен шектеліп қалмастан, нақты саясат, идеология,
моральдық сапалармен қаныққан тұлға тәрбиелеудің бірден бір арқауы. Оқу-
үйретім үдерісі тұлғаның тек ақыл-ес дамуын қамтамасыз етіп қоймастан,
сонымен бірге ол дүниетаным мен адамгершілік болмыстың қалыптасуына,
эстетикалық талғам мен тән-дене қасиеттерінің дамуына, әрекет-қылық
дағдылары, әдістерінің орнығуына ықпал жасайды. Ғылым негіздерін меңгеру
барысында шәкірттер тұрмыстық және өмірлік бағыттарын дұрыс таңдауға
үйренеді, қауымдық бірлікті тіршілік ету қалыптары мен ережелерін игереді.
Дәрістерде олар жақсы мен жаманды, адалдық пен арамдықты, достық пен
залымдықты айырып, әділет және азаматтық борыш ұғымдарының төркінін
түсінуге баулынады. Бұл үдерісіте игерілген білімдер әрбір болашақ тұлға
-азаматтың наным-сенімдерінің орнығуына негіз береді.
Оқу-үйретім негізінен ұжымда жүргізілетіндіктен оның барысында
шәкірттер көпшілікпен бірге жасауға және еңбектенуге дағдыланады, бірлікті
өмір рухында тәрбиеленеді. Осыдан әр шәкіртің ұжымшыл, көпшіл болуға деген
ықыласы арта түседі. Оның моральдық келбетінің тіктелуіне дәріс мазмұны
ғана ықпал жасап қоймастан, бұл орайда оқу-үйретім әдістерінің, таным
жұмыстарын ұйымдастырудың да мәні орасан. Даралап айтатын болсақ, олар
келесідей:
- оқу-үйретім мазмұны тұлғаның адамгершілік пайымы мен бағамының
орнығуына жанама ықпал жасайды, инабатты кемелденген тұлға қалыптасуына
жәрдемін тигізеді;
- шәкіртің әрекет-қылық дағдылары мен әдеттерінің қалыптасуына оқу-
үйретім әдістерінің әсері мол. Мектептің көздегені шәкіртің білімге деген
қызығушылығын, әуестігін, белсенділігі мен ынталылығын көтеру, Осыдан тәлім
ордасы жанжақты дамыған, рухани қуат беретін оқу-үйретімнің белсенді
әдістері мен тәсілдерін мейлінше еркін әрі молынан пайдалануға ұмтылады;
- оқу-үйретімнің дамытушылық ролін жоғарылатуда пәнаралық
байланыстардың маңызды болатыны дау тудырмайды. Пәндер арасындағы
байланыстарды түсінген шәкірт сабақ материалын тереңдей ұғып игереді, өз
санасында әлемнің тұтастай бейнесін қалыптастыру мүмкіндігіне ие болады.
Бұл өз кезегінде жастардың диалектикалық-материалистік дүниетанымының
негіздерін қалайды;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік маңызының көтерілуіне мұғалімдердің өз
тәрбие жұмыстарына зерттеушілік сипат бере білуі, шәкірттердің дербес
өзіндік жұмыстарының жоғары деңгейде ұйымдастырылуы зор ықпал жасайтынын
күнделікті тәжірибе дәлелдеп отыр. Кейінгі жылдары осыдан жоғарғы
сыныптарға пікір–таластар, семинарлар, баяндама жасап, рефераттарды қорғау,
қосымша әдебиеттерге шолу жасап, кабинеттер мен мектеп учаскелері және
зертханаларында өзіндік ізденіс-зерттеу дәрістері кең қолданымға енуде.
Мұндай қалыптан тыс оқу-үйретім жұмыстарының нәтижесінде күнделікті сабақта
шәкірттердің жоғары интеллектуалдық сапа көрсетуіне жол ашылады;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік ролінің артуына игерілген білім деңгейіне
берілетін әділ баға да үлкен ықпал жасайды. Бұл шәкірттерді жүйелі оқу-
үйретім еңбегіне баулиды, еркін нығайтып, мінезін орнықтырады, адал ниеттік
пен мұнтаздық, жоғары талапшаңдық және жауапкершілік қасиеттерін дамытады.
Тәжірибелі мұғалімдер оқу-үйретім нәтижесін ғана бағалап шектелместен,
баланың еңбек үдерісін де назарда ұстай отырып, тәлімге болған ынта-
ықыласына да ден қояды;
- тәрбие міндеттерінің табысты болуы үй жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруға
да байланысты келеді. Оларды орындау барысында шәкірт өзбетімен жұмыс
орындау дағдыларын меңгереді, өз еңбегін жоспарлауға үйреніп, уақытын
үнемді де жемісті пайдалануға әдеттенеді, сабақ жұмыстарына орай кезігетін
қиыншылықтарды жеңіп өту амалдарын табуға дағдыланады;
- оқу-үйретімнің тәрбиелік маңызын көтерудің өте пайдалы да қажетті
шарты - бұл сабақ материалын игерудің ұтымды жолдарын іріктеу және оны
оңтайластыру. Оңтайластыру мәні: нақты жағдайларда сыныптағы және үйдегі
жұмыстарды орындауға бөлінген уақытты көбейтпестен, оқу-үйренім, тәрбие
міндеттерінің тиімділігін мүмкін болғанша арттыра, шешімін табу. Яғни оқу
үйретім үдерісін оңтайластырудағы басты ниет – шәкірттердің даму деңгейіне
сай келетін тәрбие нәтижелеріне қол жеткізу. Бұл орайда үлкен маңызға ие
болатын талап - мұғалімдер мен Шәкірттердің сабақ, еңбек, демалыс
уақыттарын дұрыс жоспарлап, олардың күші мен қуатын үнемдей білу. Оқу-
үйретімнің сапасы және тәрбие нәтижесі көп уақытты сарп етуден емес, оны
саналы пайдалана білуде;
- оқу және тәрбие бірлігін қамтамасыз етуде факультатив дәрістердің
үлесі айтарлықтай. Мұндай сабақтар білімдерді тереңдете түсіп, оларды
күнделікті тәжірибеде, өмірде қолдануға көмектеседі. Факультатив сабақтар
кейде жаңа оқу-үйренім пәндерін енгізумен байланысты келеді. Факультатив
курстар сонымен бірге Шәкірттердің техникалық шығармашылығы мен
ауылшаруашылық тәжірибе топтау мүмкіндігін дамытып, оларды қоғамдық пайдалы
еңбекке тартуға жәрдемдеседі.
5- Лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
Жоспары: 1.Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
2.Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу мазмұнының
мәселелері.
Лекция мәтіні (қысқаша). Тәрбиелеудің тұлғалық (жеке-дара) бағыты –
педагогтың өз жетегіндегі тәрбиеленушіні жеке, дербес тұлға деңгейінде
танып, онымен өз жауапкерлі субъекті ретінде қатынас жасауға мүмкіндік
ашады. Бұл бағытқа орай педагог өзінің тұлғаға болған құндылықты көзқарасын
қалыптастырып, соның негізінде ол баланы даралық иесі, шығармашыл жасампаз
адам деп ардақтай отырып, онымен екеуара ықпалдасты қатынас байланыс
түзеді. Тұлғалық бағыт төркіні баланы тереңдей тану, оның тума қасиеттері
мен мүмкіндіктерінен, өзінше даму қабілеттерінен хабардар болу, сонымен
бірге оны басқалар қалай қабылдайтыны мен оның өзіне өзі берер бағасының
деңгейін біліп бару. Бұл тәрбиелік бағытты іске асыру барысында
педагогикалық үдеріске баланың өз бойындағы мүмкіндіктерін ашып, олардың
мектеп аумағында пайдалануына сәйкестендірілген арнайы оқу-үйренім, жаттығу
шарт –жағдайлары ендіріледі.
Іс-әрекеттік бағыт – тәрбие барысында тұлға дамуын қамтамасыз етуші
нақты жетекші іс-әрекет түрлерін іріктеуді қажет етеді. Осының арқасында
сана және іс-әрекет бірлігі идеясын арқау еткен тәрбиенің жаңа жүйесі
қаланды.
Тұлғалық іс-әрекеттің тәрбиелік бағытының мәні: мектеп алдына адамның
қызмет жасау қабілетін қамтамасыз етумен бірге оның тұлға дәрежесіне
көтерілуіне жәрдемін тигізу міндетінің қойылуы.
Шығармашылықты бағытта басты назар тәрбие үдерісіне қатысушы педагог
және шәкіртің дүниені қайта жасап, жаңалықтар ашумен соны жасампаз
әрекеттер істей алуына аударылады.
Қарым-қатынасты бағыт іс-әрекетке орай да, өз алдына дербес те
қарастырылуы мүмкін. Ол реттеу-түзету ниеттерімен де, балалардың бірлікті
іс-әрекеттері және ортақтасуынан туындайтын байланыстарымен де, оларды
арнайы жасалған шарт- жағдайлар жәрдемі арқылы гуманитаризациялаумен де
сабақтас келеді.
Оқиғаластыру бағыты іс-әрекеттік бағыттың бір қыры ретінде назарға
алынуы мүмкін. Мұндай бағыт мәні – қандайда жоспарланатын іс-шараны бүкіл
ұжымды еліктіретіндей жұмысқа айналдырып, оған қатысушылар есінде ұмытылмас
із қалдыру.
Тәрбие аймағындағы жіктемелі бағыт – бұл балалардың қызығуларын,
олардың билік-белсенділік мүмкіндіктерін, өздерінің ұйымдастырушылық
қызметтерін ұжымда іске асыру қабілеттерін ескеруге негіз болады.
Құндылықтылық (аксиологиялық) бағыт тәрбиенің басты міндеті ретінде
жалпы адамзаттың рухани және заттасқан мәдениет жетістіктерін игеруді
көздейді.
Қоршаған орта жағдайларын ескеру бағыты да педагогикада соңғы жылдары
көрініс бере бастайды. Оның мәні – педагогикалық мақсатты ниет- көзқарасқа
орай мектепті қоршаған ортаға, ол қоршаған ортаны өз кезегінде мектепке
икемдестіріп, ұштастырумен алға тартылған міндеттерге қол жеткізу. Тәрбие
үдерісіндегі қоршаған орта бағытын ұстана отырып, мектеп төңірегіндегі
табиғат, қоғам, қауымдастықтықтың барша тәрбиелік құрал-жабдықтарының ықпал
әсерін біріктіре қолдануға болады, осының нәтижесінде аймақтық тәрбие
жүйесі қалыптасады.
Әлеуметтік белсенді тұлғалық тәрбиенің келесідей әдістері танылған:
- шәкірттер қолымен әрқилы материалдық-рухани мәдениет құндылықтарының
жасалуы;
- балалардың өз қалауымен мәдени тіршілік, іс-қызмет, шығармашылық
әдістері мен формаларын таңдап, қолдануы;
- ұлттық мәдениетті өркендетуге бағытталған ізгілікті іс-әрекеттер.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында күшіне енген Білім жөніндегі
Заң мұғалім-педагогқа тұлға қалыптасуына тікелей араласуына орай
төмендегідей құқықтар береді:
- авторлық тәрбие бағдарламасын иелеуге;
- балалар дамуына реттеу-түзету берудің әртүрлі әдістерін пайдалануға;
- шәкірт тәрбиесіне орай жекеленген бағдарламалар түзуде отбасына көмек
беруге;
- тәрбиеленушілер қызығуларын ескерумен тәрбие формасын, әдістерін және
мазмұнын анықтауда еркіндік.
Тәрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
- әлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ
өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз- адамзаттың өз тарихи даму
барысында жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ : адамдарға
белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық,
адамгершілік және т.б. нормалар.
- Педагогикалық мағынада – бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін
ұйымдастырылған арнайы іс-әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған
мақсатты процесс.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық
демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тәрбиесі азаматтық ,
заңдар мен қылық-әрекет нормалары рухында жүріп жатуы қажетті. Жалпы
адамзаттың құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын ескерумен бірге
әлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да әсер, ықпал жасайтынын
естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тәрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның әлеуметтік-
мәдени (өмір және әрекет-қылық кейпін таңдау және іске асыру), даралықты
(тұлғаның өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау)
бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тәрбие технологиялық икемшілдігінен
(адамның қабылдау және психологиялық даму заңдылықтарына сай орындалады),
көңіл-күйге сәйкестігімен (көңіл-күй тәжірибесін қалыптастырады),
сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз меншікті тәжірибесін
құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі құралы – тәрбиелік
жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға арналады) ерекшеленеді.
Сонымен , тәрбие- бұл жалпы , ортақ міндеттерді іске асыру барысында
мұғалім мен оқушының ықпалдасты әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру
болған әлеуметтік процесс.
Берілген анықтаманың мазмұндық құрылымына зер салайық:
мақсаты тұлға қалыптастыру болған әлеуметтік процесс мәні- процесс
нақты мақсаты болғанда ғана тәрбие деп аталуы мүмкін.
әлеуметтік процесс мәні- тәобие әрқашан адамды ұнамды өзгеріске
келтіруші көптеген қоғамдық іс-әрекеттердің арнайы түрі.
тұлға қалыптастыру мәні – бұл тәрбиеге басқарым, оны іске асыруға
жағдай жасау, тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру, (зорлау, әкімшіл ықпал
мүлде болмауы тиіс). Қалыптастыру екі өзара байланыстан тұрады:
педагогикалық қызмет және тәрбиеленушінің жауап іс-әрекеті.
арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе мәні: неліктен жүйе? Себебі
практикалық іс-әрекет процесінде қандай да жалғыз әдіс, тәсіл, жоба
қолданумен шектелуге болмайды. Бұлардың бәрі өзара байланыста, бірін-бірі
толықтырып, жетілдіретін болса ғана оқу нәтижесі тиімді болады.
тәрбиелеуші мен тәрбиеленушінің ықпалдасты әрекеттері мәні – тәрбие
процесі кері байланысқа міндетті түрде негізделуі тиіс, ол болмаған жағдай
да мұғалім қызметінің нәтижесі жөнінде әңгіме болуы мүмкін емес.
Тәрбие процесінде ықпалдасты іс-әрекеттердің арқасында тәрбиеленуші
ұсыеуы ұйымдастырылғанбелгілі тәжірибені игереді. Осыдан, тәрбиелеушінің
басты міндеті – оқушыны көргенін, оқығанын қайталап, оларды өз бойына
сіңіріп, өзінің меншікті әрекеті ретінде қайта жаңғырта алатындай оқу
жұмыстарына қосудың жолдарын табу. Сонымен, тәрбие- бұл әрқилы іс-әрекет
түрлерін ұйымдастыру процесі. Тәрбие теориясында мұндай бағыт тұлғалық- іс-
әрекеттік атауын алған. Оның мәні: адам барша әлеуметтік тәжірибеден өзіне
табиғаты жағынан жақын, әрі қызықтысын таңдайды.
Тұлғалық – іс-әрекеттік бағыттың негізгі мазмұндық бірліктері
төмендегідей:
- сан қилы тұлғааралық қатынастардың бәрінің негізі – ортақтасу
(общение):
- іс-әрекет барысында тұлға дамуына басшылық жасау;
- тұлға дамуы мен әлеуметтенуі.
Гуманистік педагогикада тәрбие –көзделген мақсатқа жеткізуші
тәрбиелеуші мен тәрбиеленуші арасындағы тиімді қызметтестік процесі.
Мақсат –адамның қол жеткізуі тиіс нәтижені саналық деңгейде алдын-ала
сезінуі.
Тәрбие мұраттарын анықтауда жаңа жағдайлар мен жаңа қоғамға икемдескен
адам мұраты арқау етіледі. Тәрбие мазмұны, формасы, әдістері – бәрі де
мақсатқа тәуелді. Тәрбие мақсатын түсінуден оны іске асырудың
технологияларын таңдауға жол ашылады. Жан-жақты әрі үйлесімді дамыған тұлға
тәрбиелеу мақсаты ҚР Білім жөніндегі заңында бекітілген.
Оның баптары-
- тәрбие процесінің мазмұнын анықтайды;
- тәрбие нәтижесінің шарттарын белгілейді;
- педагог қызметінің өлшемдері ретінде қызмет етеді;
- тәрбие жүйесін толықтай айқындайды.
Тәрбие мақсаттары жалпы (барша адамдарға арналған) және даралықты (жеке
адамға арналған) болып бөлінеді.
Тәрбие мақсатын белгілеуде жекеленген іс-әрекеттердің ғана емес, бүкіл
оқу–тәрбие процесінің де бірлік элементі ретінде психологиялық-
педагогикалық диагностика маңызды роль атқарады. Осыдан, тұлғаны
зерттеудің әрқилы әдістерін білу және олар негізінде тұлға мен ұжымды
зерттеудің бағдарламаларын түзе алу қажеттіктері туындайды.
Бір тәрбиелік жүйеде әрдайым бір тәрбие мақсаты көзделеді, ал
мақсатқа орай орындалатын міндеттер (жалпы не нақты) көптеген болуы мүмкін.
Тәрбие мақсаттары қоғамның даму қасиеттерімен айқындаоып, әлеуметтік және
техникалық прогреске, қоғам, ересектер мен балалардың мүмкіндіктеріне
тәуелді келеді. Тәрбиелік іс-әрекет нәтижесінде көрініс беретін көкейкесті
мақсаттар : әр адамның даралықты дамуы және оның әлеуметтенуі, ал бұл өз
кезегінде ақыл-ес, адамгершілік, әсемдік (эстетикалық), азаматтық, еңбектік
және тән-дене тәрбиесі міндеттерінің орындалуымен анықталады.
6- Лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінде тұлғаны қалыптастыру.
Жоспары: 1. Азаматық және патриоттық тәрбие.
2. Еңбек тәрбиесі.
3.Эстетикалық тәрбие.
4.Экономикалық тәрбие.
5.Экологиялық тәрбие.
6.Валеологиялық тәрбие. Дене тәрбиесі.
Лекция мәтіні (қысқаша). Кешенді тәрбие үдерісінде келесі бағдарларды
атауға болады: тән-дене, ақыл-ес, ізгілік, эстетикалық, еңбектік және
кәсіптік тәрбие. Тәрбие жұмыстарының негізгі түрлеріне қысқаша мазмұндық
сипаттама берелік:
Тән-дене тәрбиесінің мазмұны:
- адам ағзасын жетілдіру (белгілі болғандай, адамның оқу-үйренім,
кәсіптік қызметі, барша өмір бағыты оның тән-дене қалпына тәуелді); ағзаны
жетілдірудің мәні - қозғалыс және бұлшық ет, сүйек жүйесін, жүйке жүйесін
дамыта отырып, адам денсаулығын сақтау және нығайту.
- дене мәдениеті мен жеке тән күтіну мәселелеріне орай шәкірттер
білігін көтеру;
- өзіндік тән-дене тәрбиесі тетіктерін қалыптастыру, өз бетінше ерік,
төзімділік, табандылық қасиеттерін дамытуға ынталандырып, өзі өзінен
тәрбиелік талап етуге үйрету;
- нақты спорттық ептілік пен шеберлікті жан-жақты дамыту;
- өнімді еңбеккерлік, жүйке жүйесінің қалыпты сақталуы, шуақты көңіл-
күй даруын қамтамасыз етуші кәсіби мәнді тән-дене сапаларын дамыту;
- тән-дене дамуы жоғары болған дарынды балалармен олардың қызығулары
және бейімділіктеріне сәйкес жеке-дара тәрбие жұмыстарын алып бару;
Ақыл-ес-зерделік (интелекттік) тәрбиесінің мазмұны:
- адамның барша танымдық қабілеттері түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял,
сөйлеу психикалық үдерістерін дамыту арқылы ақыл-ес өрісінің кеңеюіне жол
ашу;
- ғылым, іс-әрекет, ортақтасу (общение) жөніндегі білімдерге орай
шәкірттер ой өрісіне дем беру;
- ақыл-ес іс-әрекеттерін өз бетінше ұйымдастыруға көмектесу;
- шәкірттердің жеке дара ақыл-ес қабілеттері мен танымдық
мүмкіндіктерін дамыту;
- шәкірттердің санасы мен өзіндік санасын дамытып, олардың шығармашыл
ұмтылыстарын өрістете түсу;
- кәсіптік ойлау қабілетін қалыптастыру. Ақыл-ес тәрбиесі ең алдымен
тәлім игеру және оқу-үйретім үдерісі негізінде іске асырылады.
Ізгілікті-инабаттық тәрбие мазмұны:
- адамгершілік тәрбиесі – сана, инабаттық сезімдер мен ізгілікті әрекет-
қылық дағдыларын қалыптастыру;
- әдептілік тәрбиесі – ұнамды кейіп, мінез-құлық және қарым-қатынас
ережелеріне баулу;
- елжандылық тәрбиесі – Отанға деген сүйіспеншілік пен жауапкершілік
сезімін қалыптастыру, елі мен жерін, туған халқын қорғауға әрқашан дайын
болуға баулу;
- ұлтжандылық пен ұлыстарды құрметтеу тәрбиесі – ұлттық қадір- қасиетті
жоғары ардақтау сезімін қалыптастырумен бірге өзге ұлыстар мен ұлт
өкілдерін сыйлай білуге үйрету;
- саясат тәрбиесі – қоғамда болып жатқан үдерістер мен мемлекет басқару
жүйесіндегі оқиғаларға саяси талдау салуға баулу;
Аталған тәрбие салаларының әрбірі, өз кезегінде, төмендегідей
міндеттерді қамтиды:
- адамның рухани бастауларына дем беріп, оның өзіндік болмысын, жер мен
ғарыштағы өз орнын тануға ұмтылысын қалыптастыру;
- мораль-этика, саясат мәселелеріне байланысты ізгілік көздерімен жетік
таныстыру (мораль мәні – адамдардың қоғамдағы әрекет қылығы, олардың өзіне,
өзгелерге, қоғамға бағытталған қатынастар ережелері мен талаптарының
жиынтығы, жауыздық пен қайырымдылық, жақсылық пен жамандық, адалдық пен
арамдық, инабаттылық пен ұятсыздық шек-өлшемдері);
- өзіндік тәрбие арқылы мінез-құлығын өзбетінше реттеу-түзетудің
адамгершілікке сай тетіктерін қалыптастыру;
- өз әрекет қылығы мен іс-қызметтеріне жеке жауапкершілік сезімдерін
тәрбиелеу;
- адамның тәрбиелі пікір көзқарастары мен қарым-қатынасын қалыптастырып
қана қоймай, оның болмысына сіңген сенім-нанымдарының орнығуына аса жоғары
мән беру. Тыңғылықты сенім болмаған жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz