Бастауыш сынып математика сабағында оқушылар мен муғалім жұмысының ерекшеліктерін анықтай отырып олардың шығармашылығын дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..4.6
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және оқушыларының ерекшелікері ... ... ... ... ...7.15
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы математика сабағын ұйымдастыру ... ... ...16.29
ІІ. бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен әдістері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.38
2.2. Ғылыми.педагогикалық зерттеу жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ...39.44
2.3. Математика сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын дамытудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 45.55
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ...56.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... 59.60
Қосымша
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және оқушыларының ерекшелікері ... ... ... ... ...7.15
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы математика сабағын ұйымдастыру ... ... ...16.29
ІІ. бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен әдістері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.38
2.2. Ғылыми.педагогикалық зерттеу жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ...39.44
2.3. Математика сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын дамытудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... 45.55
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ...56.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... 59.60
Қосымша
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында атап өткендей, білім беру жүйесінің негізгі міндеті -баланың рухани және тәндік мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық әлеуетінің дамуына жағдай жасау. Қоғам алдындағы тұрған мақсаттардың бірі -білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, әсіресе бастауыш сыныптарын дамытуға байланысты білш берудің жаңа үлгісін таңдау.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңде бастауыш сыныптарында әрбір оқушыға жеке адам ретінде, өзіне тән ой - өрісі, еркі, дербес әрекет жасауға қабілеті бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отырып тәрбиелеу міндеті қоиылып отыр. Демек, бастауыш мектептеріндегі оқу үрдісі оқушылардың ізденімпаздығын, танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық дербестігін дамытуға жол ашуы қажет [1].
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық, практикалық сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау үрдісінде қалыптасады.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңде бастауыш сыныптарында әрбір оқушыға жеке адам ретінде, өзіне тән ой - өрісі, еркі, дербес әрекет жасауға қабілеті бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отырып тәрбиелеу міндеті қоиылып отыр. Демек, бастауыш мектептеріндегі оқу үрдісі оқушылардың ізденімпаздығын, танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық дербестігін дамытуға жол ашуы қажет [1].
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық, практикалық сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау үрдісінде қалыптасады.
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. Алматы, 2008 ж.
2. Қайықбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. Алматы, «Жазушы», 2003 ж.
3. Ерғожина Ш. Шығармашылықтың мәні, психологиялық негіздері. «Қазақстан мектебі». №4, 2005 ж.
4. Жолдыбекова К. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. «Қазақстан мектебі». №2, 2003 ж.
5. Оспанов Т.К. Бастауыш класта математиканы оқыту.Алматы,1987 ж.
6. Ержанов Н. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін ашу. «Мектеп технологиясы». №7, 2003 ж.
7. Нұрахметова Р. Оқушы шағармашылығын дамыту. «Бастауыш мектеп». №5-6, 2007 ж.
8. Каптеров П.Ф. Избр.пед.соч. М, 1982 г.
9. Лесбаева С. Шығармашылық қабілетті дамыту – мұғалім міндеті. «Қазақстан мектебі». №8, 2008 ж.
10. Сатыбалдиев О. Математика пәні мұғалімнің білімі - өзекті мәселе. «Қазақстан мектебі» №1, 2006 ж.
11. Рустемов Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. «Бастауыш мектеп». №1, 2003 ж.
12. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. «Егемен Қазақстан, 28 желтоқсан» 2003 ж.
13. Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік даму негізі. «Қазақстан мектебі». №2, 2006 ж.
14. Қаңтарбаева Р. Оқушы шағармашылығын дамыту. Бастауыш мектеп. №2, 2007 ж.
15. Бекболғанова А. Математика пәнін оқытудың маңызы. «Қазақстан метебі». №11, 2006 ж.
16. Ахатаева Ғ. Шығармашылық біліктілікті қалыптастырудың мазмұны. «Қазақстан мектебі». №9, 2007 ж.
17. Шығармашылықты қалыптастыру қажеттілігі, «Қазақстан мектебі». №10, 2006 ж.
18. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. «Бастауыш мектеп». №2, 2006 ж.
19. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. «Қазақ тілі мен әдебиеті». №9, 75-77 б.
20. Әбілқасымова А.Е., Есенова М.И., Кенет Ә.С., Абуова А.Ө. Орта мектепте математик есептерін шығаруға үйретудің әдістемелік негіздері.
21. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар. «Қазақстан мектебі» №1, 2003 ж.
22. Муханмедина Ж. Деңгейлік саралай оқыту. «Қазақстан мектебі» №6, 2003 ж.
23. Нұрғожина Д. Математика сабақтарын деңгейлеп оқыту жолдары. «Бастауыш мектеп» №2, 2003 ж.
24. Петерсон Л.Г., Горячева Т.С. Математика. Самостоятельные и контрольные работы. Москва, «Беласс», «Школа» 2000, 1999 г.
25. Серімбетова С. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін сабақта дамыту. «Бастауыш мектеп» №13, 2007 ж.
26. Оспанов Т.Қ., Құрманалина Ш.Х., Құрманалина С.Қ. «Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі». Астана 2007 ж.
27. Цыдыпова Е.Д., Искакова А.А. Занемательный материал к уроками математики в начальных классах. Шымкент 1993 г.
28. Губаева М. Қабілетті оқушыны дарындыға жеткізейік. «Қазақстан мектебі» №1, 2003 ж.
29. Қазақстан мектебі, №10, 2006. 23 б.
30. Камалова Н.К. «Мәдени – шұғылданымпаздылық қызметін социалдық зерттеудің әдістері». Шымкент, 1992 ж.
31. Қазақстан мектебі, №10, 2006. 43 б.
32. Қазақстан мектебі, №1, 2006. 52 б.
2. Қайықбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. Алматы, «Жазушы», 2003 ж.
3. Ерғожина Ш. Шығармашылықтың мәні, психологиялық негіздері. «Қазақстан мектебі». №4, 2005 ж.
4. Жолдыбекова К. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. «Қазақстан мектебі». №2, 2003 ж.
5. Оспанов Т.К. Бастауыш класта математиканы оқыту.Алматы,1987 ж.
6. Ержанов Н. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін ашу. «Мектеп технологиясы». №7, 2003 ж.
7. Нұрахметова Р. Оқушы шағармашылығын дамыту. «Бастауыш мектеп». №5-6, 2007 ж.
8. Каптеров П.Ф. Избр.пед.соч. М, 1982 г.
9. Лесбаева С. Шығармашылық қабілетті дамыту – мұғалім міндеті. «Қазақстан мектебі». №8, 2008 ж.
10. Сатыбалдиев О. Математика пәні мұғалімнің білімі - өзекті мәселе. «Қазақстан мектебі» №1, 2006 ж.
11. Рустемов Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. «Бастауыш мектеп». №1, 2003 ж.
12. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. «Егемен Қазақстан, 28 желтоқсан» 2003 ж.
13. Жанатбекова Н. Шығармашылық қабілеттілік даму негізі. «Қазақстан мектебі». №2, 2006 ж.
14. Қаңтарбаева Р. Оқушы шағармашылығын дамыту. Бастауыш мектеп. №2, 2007 ж.
15. Бекболғанова А. Математика пәнін оқытудың маңызы. «Қазақстан метебі». №11, 2006 ж.
16. Ахатаева Ғ. Шығармашылық біліктілікті қалыптастырудың мазмұны. «Қазақстан мектебі». №9, 2007 ж.
17. Шығармашылықты қалыптастыру қажеттілігі, «Қазақстан мектебі». №10, 2006 ж.
18. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. «Бастауыш мектеп». №2, 2006 ж.
19. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. «Қазақ тілі мен әдебиеті». №9, 75-77 б.
20. Әбілқасымова А.Е., Есенова М.И., Кенет Ә.С., Абуова А.Ө. Орта мектепте математик есептерін шығаруға үйретудің әдістемелік негіздері.
21. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар. «Қазақстан мектебі» №1, 2003 ж.
22. Муханмедина Ж. Деңгейлік саралай оқыту. «Қазақстан мектебі» №6, 2003 ж.
23. Нұрғожина Д. Математика сабақтарын деңгейлеп оқыту жолдары. «Бастауыш мектеп» №2, 2003 ж.
24. Петерсон Л.Г., Горячева Т.С. Математика. Самостоятельные и контрольные работы. Москва, «Беласс», «Школа» 2000, 1999 г.
25. Серімбетова С. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін сабақта дамыту. «Бастауыш мектеп» №13, 2007 ж.
26. Оспанов Т.Қ., Құрманалина Ш.Х., Құрманалина С.Қ. «Бастауыш мектепте математиканы оқыту әдістемесі». Астана 2007 ж.
27. Цыдыпова Е.Д., Искакова А.А. Занемательный материал к уроками математики в начальных классах. Шымкент 1993 г.
28. Губаева М. Қабілетті оқушыны дарындыға жеткізейік. «Қазақстан мектебі» №1, 2003 ж.
29. Қазақстан мектебі, №10, 2006. 23 б.
30. Камалова Н.К. «Мәдени – шұғылданымпаздылық қызметін социалдық зерттеудің әдістері». Шымкент, 1992 ж.
31. Қазақстан мектебі, №10, 2006. 43 б.
32. Қазақстан мектебі, №1, 2006. 52 б.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық
байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және оқушыларының
ерекшелікері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7-15
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы
математика сабағын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16-29
ІІ. бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен
әдістері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық
қабілеттерін дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...30-38
2.2. Ғылыми-педагогикалық зерттеу жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ...39-4 4
2.3. Математика сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын
дамытудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45-55
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56-58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59-60
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы"
Заңында атап өткендей, білім беру жүйесінің негізгі міндеті -баланың рухани
және тәндік мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық
әлеуетінің дамуына жағдай жасау. Қоғам алдындағы тұрған мақсаттардың бірі
-білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, әсіресе бастауыш сыныптарын
дамытуға байланысты білш берудің жаңа үлгісін таңдау.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңде бастауыш сыныптарында
әрбір оқушыға жеке адам ретінде, өзіне тән ой - өрісі, еркі, дербес әрекет
жасауға қабілеті бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отырып
тәрбиелеу міндеті қоиылып отыр. Демек, бастауыш мектептеріндегі оқу үрдісі
оқушылардың ізденімпаздығын, танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық
дербестігін дамытуға жол ашуы қажет [1].
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары
өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық,
практикалық сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау
үрдісінде қалыптасады.
Бұл проблеманың кейбір қырлары көне замандардан бастау алған.
Оның маңыздылығы жөнінде көптеген педагогтар (Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоцци, Н.Г.Чернышевский, А.Дистервег, В.Г.Белинский т.б.),
психологтар (С.Л.Рубинштейн, Г.И.Щукина, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев), қазақ
ғұлама ағартушылары (Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
т.б.) өз еңбектерінде айтып өткен.
Оқыту үрдісі екі жақты үрдіс болғандықтан оқушының өзіндік жұмысы,
дербес шығармашылық іс-әрекеті мұғалімнің басшылығымен
қатар, олардың ізденімпаздығын, белсенділігін, өз ықыласымен жасайтын
әрекетін керек етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар оқушылардың
өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшекліктері оның өз еркімен дербес әрекет
жасауына байланысты деген ой-пікір айтады (Н.А.Добролюбов, Е.Я.Голант,
Б.П.Есипов, Р.Г.Лемберг, Т.И.Шамова, Е.Б.Ястребова, М.И.Махмутов,
Г.Н.Кулагина, Н.А.Половникова).
Шығармашылық дербестік және тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік
қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын білдіретін
интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс береді. Сонымен қатар, шығармашылық
дербестік жеке тұлғаның тұрақты қасиетіне айнала отырып, оның танымдық
мүмкіндіктерін және қоғамдық бағытын болмысқа деген көзқарасын
қалыптастыратынын ескерсек, диплом жұмысының көкейтестілігі нақтылана
түседі.
Демек, қазіргі кезеңде бастауыш мектептерінде оқушылардың логикалық
түсініктерін қалыптастыру мәселесі зерттеуді талап ететін, қоғамдық маңызы
үлкен проблема болып табылады.
Олай болса, оқушылардың математикалық есептерді талдау және оны түсіну
біліктерін қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен бұл мәселенің бастауыш
сыныптарының қазіргі жағдайы арасында; оқушылардың оқу есептерін талдау
мүмкіндіктері мен оның оқу үрдісінде және сыныптан тыс жұмыстарда
қалыптастыру мақсатында жүйелі жұмыстарды пайдаланбау арасында; бастауыш
мектептерде оқушылардың оқу дербестігін қалыптастыру қажеттігі мен бұл
салада арнайы ғылыми-әдістемелік дипломдық зерттеулердің жүргізілмеуі
арасындағы қайшылықтар бізге диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш
сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық қабілеттерін
дамыту бағыттары деп алуға себепші болды.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты.
Бастауыш сынып математика сабағында оқушылар мен муғалім жұмысының
ерекшеліктерін анықтай отырып олардың шығармашылығын дамыту бағыттарыны
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш сыныпта математика сабағын оқыту барысында оқушылардың
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін қалыстастыру
2.Бастауы сынып муғалімдерінің математика сабағында оқушылармен жұмыс
істеу ерекшеліктерін анықтау.
3.Математика сабағында оқушылардың қабілеттерін дамыту бағытында
сабақтардың түрлері мен оларды уйымдастыру әдістемелерінің ерекшеліктеріне
талдау жасау.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сынып жүесіндегі математика пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш сыныптағы мұғалімдердің математика пәнінің оқыту барысында
оқушылардың қабілетін дамытуға бағытталған жұмыс істеу әдістемесі.
Зертеу әдістері:
Бастауыш сынып мұғалімдерінің математика пәнін оқыту барысында
оқушылармен жұмыс істеу әдістемелеріне талдау жасау, байқау, сабақтарға
талдау жасау әдістерін пайдалану.
Диплом жұмысының құрылымы:
Кіріспе, 2-бөлімнен, қортынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлімде бастауыш сынып оқушыларының оқушылардың
шығармашылығының мәні және мұғалім мен оқушылардың шығармашылық
байланысының теориялық негіздерінің мәселесі қарастырылады.
2-ші: бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамыту мен
мұғалімдердің оқушылармен жұмыс істеу әдістемесі қарастырылады.
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық
байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және
оқушыларының ерекшелікері.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні
бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әркеті деп түсіндіріледі.
Көрнекті психолог Л. С. Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал, осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я. А.
Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір
жаңалық, әсіресе интеллектуалдың тұрғыда болса, ол адамның психикасын
жаңа саналы деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі бір
тұтас педагогиканың талаптарына сәйкес келеді.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар
бастамалылық , белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық -өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс -әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Кашк, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының,
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдары қарастырылады.
Шығармашылық туралы зерттеулердегі ойлар мен тұжырымдарды, негізге ала
отырып, оны мына төмендегідей ерекшеліктермен сипатталатын адам іс-әрекеті
деген қортынды жасауға болады:
- шығармашылықты тудыратын қарама-қайшылықтың болуы.
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
- Шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы.
- Шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
- Нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Сонымен Педагогикалық шығармашылық дегеніміз – педагогикалық қарама-
қайшылықтарды шешуге бағытталған. Ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап
ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар соны жаңалыққа
әкелетін адамның іс -әрекеті.
Педагогикалық шығармашылық бірнеше негіздерден тұрады.
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Жасырын идеялар, идеалдық идеядан реалдың идеяны іздеу.
4. Интуицияның доянуы.
5. Идеалдық идеяны реалдық идеяға айналдыру және оны педагогикалық
үрдіснен байланыстыру.
6. Нақты педагогикалық үрдіснен сәйкестендірілген реалдық идеяны жүзеге
асыруды ұйымдастыру.
7. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жалпы алғанда педагогикалық процестегі шығармашылық әрекет деп И.Я.Лернер
айтқандай, білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді,
объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды айтады.
Педагогикалық шығармашылық тәрбие үрдісінде де, оқыту үрдісінде де өз
бойындағы білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдайтын, оларды жаңа
жағдайға бейімдейді.
Мәселен, бастауыш сыныптарда өткізілетін тәрбие сағаттары мұғалімнің
өз идеясын реалдық жағдайға бейімдейді, ол идея тәрбие сағатының негізгі
өзекті келесі мәселесіне айналады.
Мұғалім өзекті мәселенің айналасына өзінің білім, біліктілігін
тоқтайды. Мұғалімнің ұйымдастыру шығармашылығының да мәні ерекше. Әсіресе,
оқушылардың белсенділігін ұйымдастыру шығармашылығы.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін педагогикалық пәндерді оқыту
барысында тәрбие сағаттарының ұйымдастыру формаларына, мазмұндық әдістері
мен тәсілдеріне, әсіресе, оқушылардың белсенділігін ұйымдастыруға ерекше
көңіл бөлу керек екендігіне назар аудара отырып, тәрбие сағаттарының
тақырыбын анықтау барысында олардың шығармашылығын дамытуға болады.
Тәрбие сағатының тақырыбы келесі мәселеге арналып, сонымен бірге өте
нақты, ерекше тартымды болуы тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауына, олардың біртұтас дүниетанымының
қалыптасуына әлемдік сана деңгейдегі білім, білік негіздерін меңгеруіне
ықпал ететін жаңаша білім мазмұнын құру- жалпы білім беру жүйесіндегі
өзекті мәселенің бірі. Сондықтан оқушылардың шығармашылық мәнін дамыту үшін
не істеуге болады деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Ал ол үшін оқушыларды білім алуда тек мәлімет жиынтығын меңгерумен
шектелмей, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерде шығармашылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын және тұлға
тәрбиелеу болып отыр.
Шығармашылықта төмендегідей ерекшеліктермен сипатталған тұлға әрекеті
деуге болады:
- шығармашылықтағы қарама –қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік және жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашылық тұлғаның жекелік қасиетердің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән шығармашылық
кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз.
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу;
2. Шығармашылық,екі ұштылық, белгісіздік;
3. Шешімнің жарық етуі;
4. Шығармашылық акт;
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Жалпы белсенділік деп - бүкіл жер бетіндегі жанды тіршіліктің өз
тірлігіне мәні барды сақтауға, оның өзінің керегіне лайықты етуге
жұмсалатын күші, ойлауы, тәсілі, яғни қоршаған дүниеге, әлемге өзіндік
қатынасы.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол
барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр
адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір еңбек
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл –
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық
үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу
жеке адамның ой- санасына, айналысатын сана байланысты.
Оқушының шығармашылыққа деген құлшынысы оның өз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып оның
әрекет ұйымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет
шығармашылықты тудырып, оны нақты болмыстыққа айналдырса, ал шығармашылық
әрекетті реттеуді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі
қарай дамиды.
Яғни, шығармашылық – қайшылықтарды шешуге ынталанған, жеке тұлғаның
нәтижеде адамзатқа мәні бар.
Шығармашылық үрдісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңде
баланың бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы кезеңдерде
шығармашылыққа деген сенімсіздік, күдік білінуі мүмкін [3].
Ал келесі сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық,
танымдық, белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер
тұсында оқушының көңіл күйі көтеріліп, жаға істерге жігерлене түседі.
Әрине, шығармашылық жұмыстардың түріне мақсатынақарай бұл кезеңдер бір-
бірімен астасып қабысып жатуы мүмкін.
Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын сапалардың бірі айқын
көрініп, бірі уақытта көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр оқушының бойындағы
қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге жинақталып, керемет
шығармашыл тұлға жасап шығарады.
Бұл қазіргі білім беру жүйесін ізгілендіру, яғни білімді гуманистік
принциптегі бағытта дамыту идеясымен ұштасып жатыр.
- шығармашылық ізденістер, тапсырмалар арқылы оқушылардың
қызығушылығын арттыру;
- оқушылардың алған білімдерін, дағдыларын келешектегі өмірлерінде
қолдана алуларына көздерін жеткізу;
Оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі, жұмыста өз
еркімен, қалауымен орындауы;
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың
уақытын жеке тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау, сондықтан
оның өзіндік танымдық, шығармашылық іс -әрекетін белсенді ету жатыр [3].
Шығармашылық мәселе сан қырлы: оған философиялық – эстетикалық
мәдениеттанымдық, әлеуметтік және психологиялық –педагогикалық аспектілер
кіреді. Ал оның өмір сүруінің өзегін табу үшін кешенді қатынас қажет.
Педагогика жеке тұлғаның шығармашыл қорының жетілу көзқарасын, шығармашыл
бастамалардың қалыптасу механизмдерін аудару әрекеттері барысында
шығармашылықты қарастырады.
Оқулық –ең негізгі оқу құралы. 1-4 сыныптарға арналған математика
оқулықтарындағы бірлігін ірілендіру технологиясы басқа да әдіс –тәсілдермен
үйлесімін табатындай ара қатыста қолданылу арқылы дамыта оқыту идеясын
жүзеге асыруға міндеттейді.
Оқулықта әр сабақтың жаттығулар жүйесіне негізделген жұмыс
әдістемесінің үлгісі берілген. Оқулықтағы тапсырмалардың берілу формасы,
түрлі, көлемі, орналасу қалпы және рет-тәртібі әр оқушының өздігінен оқу іс
-әрекетін қамтамасыз етуіне мүмкіндік береді.
Оқушы мұғалімнің педагогикалық әсерінің объектісі ғана емес,
субъектісі деңгейіне көтерілу керек. Осыған қолайлы жағдай туғызу
мақсатында тапсырмалар жүйелі жасалған және орындалатын амалдар мен іс
-әрекеттердің түрін және рет –тәртібін анықтауға септігін тигізетін
алгоритмдер мен нұсқалар нақты жаттығулар бойынша келтірілді.
Оқушылардың өнімді ақыл-ой, іс- әрекеті, ұсынылған тапсырманы
орындаудағы олардың шығармашылық мүмкіндігін пайдалану, басшылыққа алынатын
білім, білік және дағдыларды қалыптастырудың жанама жолының басымырақ болуы
көзделеді. Осыған орай оқулықтың көптеген тапсырмалары талқылау жүргізу,
ұсыныс және болжам айту, әр алуан көзқарастарды қарастыру, шешудің жаңа
жолын іздестіру және т.с. орындау мүмкін болатындай түрде, яғни формада
тұжырымдалған.
Шығармашылық іс -әрекетке бейімдейтін жаттығулар тік төртбұрыш
тәріздес жасыл түсті қоршауға алынған.
Жасыл түсті қоршауға алынған жаттығулар негізінен, балалардың
логикалық ойлау қабілетін, ақыл-ойын дамытуды көздейді. Ондай жаттығуларды
орындау барысында оқушылар мазмұнға сәйкес объектілерді бақылайды,
салыстырады; сондай –ақ әр алуан ақыл –ой іс -әрекеттерін орындайды,
практикалық жұмыстар жүргізіледі; зерделілік білдіреді, ізденеді; болжам
айтады, оны негізді беруге немесе дәлелдеуге талпынады, математикаға деген
қызығушылығын, ынта – ықыласын тудырады.
Бұл жаттығулардың бәрі арнайы жүйе құрайды. Оларды орындай алмаған
оқушыға білімнің көрсеткіші ретінде нашар баға қойылмайды, ал оны орындаған
оқушыны мадақтаған жөн [4].
Сонымен, оқушылардың дербес, шығармашылықпен жұмыс істей алу әрекеті
мейлінше белсенділікті, инициативаны, ізденімпаздықты, өз еркімен жүйелі
жұмыс істеуді талап етеді, оны оңтайландыру, оқушының күнделікті рухани
қажетіне айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті.
Шығармашылық - оқушының танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық дербестік әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді.
Мәселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың мәні мен мазмұнына үңіле
отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мәні мынада деген
тұжырымға келдік:
- қоғамда болып жатқан өөзгерістерді танып білуге, ғылым
жаңалықтарына тұрақты қызығушылықтың пайда болуына;
- оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну;
- білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық;
- оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы;
- жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін
қабілеті мен қасиеттерінің дамуына;
- жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
- тұрақты ізденімпаздық, шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі
дамуына әсер етеді.
Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар бұл
үғымның өзіндік ерекшеліктерін, әртүрлі психикалық процестерден туындайтын
интеллектуалдық, эмоционалдық, бағыттаушы (зейін, ерік) байланысын және
жеке тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді. Ғалымдардың бұл
мәселе төңірегінде айтқан ойларын қолдай отырып, өз зерттеу пәнімізге
байланысты шығармашылық дербестік ұғымына өз анықтамамызды береміз.
Біздің пайымдауымызша, шығармашыық дербестік - жеке тұлғаның
танымдық қажетсінуі мен қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық
ізденімпаздығын қамтитын сан қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі
шығармашылық процестің қалыптасуымен аяқталатын интеллектуалдық қабілеті.
Шығармашылық дербестік оқушы іс-әрекетінің сапасы ретінде көріне
отырып, үнемі ізденіп, белсенді әрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге
көтеріп, түрлі туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды
эмоционалдық көңіл-күй орнатады.
Жүйелі жүргізілген зерттеулеріміз оқушының шығармашылық дербестігінің
деңгейі, бағыты мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне тікелей байланысты
екендігін көрсетті.
Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының түсініктілігі,
мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудағы тиімді әдіс-тәсілдер, мұғалім мен
оқушы арасындағы жылы қарым-қатынас оқушылардың шығармашылық дербестігінің
қалыптасуына үлкен септігін тигізеді.
Демек, сабақтың жоғары деңгейде өтуі, оқушылардың дамуы мен
дайындығына сәйкес әр түрлі әдістерді қолдану, жеке ерекшеліктерін ескеру,
сабақта түрлі танымдық тапсырмаларды мейлінше кеңінен пайдалану оқушыларда
оқу материалына деген қызығушылығын тудырады.
Жұмыс түрлерін шығармашылық сипатқа өзгертіп, сабақтан тыс уақытта
өздігінен ізденіп, белгілі бір оң нәтижеге жетуге бағыттау дербестіктің
қалыптасуына негіз болады.
Мәселен, бала сабақты жақсы оқиды, қабілетті, белсенді, бірақ оқу
жұмысын ол міндеті ретінде түсінеді. Демек, баланың шығармашылық іс-
әрекетке тұрақты қызығушылығы, ізденімпаздығы дамымаған. Мұғалімнің
шығармашылық іс-әрекетке бағыттаушылық рөлі болмаған жағдайда оқушыда
"интеллектуалдық енжарлық" пайда болады.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой
және адамгершілік қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін,
эмоциясын белсендіретін қызықты интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс
табады.
Ол жеке тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және оның өз-өзіне баға бере
білуіне ықпал етеді.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның қасиетіне айнала отырып, оның
танымдық сипатын және қоғамдағы бағытын айқындайды, жеке тұлғаның болмысқа
деген өзіндік көзқарасын қалыптастырады [5].
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы
математика сабағын ұйымдастыру.
Шығармашылық қызмет көп қырлы объективті және субъективті процесс.
Шығармашылық қызмет пен шеберліктің биік деңгейінің аралығында өзара
байланыстылық бар.
Шығармашылық қызмет объективті жағдайда жаңалықты ашу болса,
субъективті жағдайда жаңа білімді меңгеру болып табылады. Белгілі психолог
Б.М.Реплов шығармашылық қызмет деп, сөздің өзіне тән мағынасында алғанда,
қоғамдық құны жаңа, бірегей өнімдер беретін қызмет аталады.
Бастауыш сыныптардағы оқу –тәрбие процестің ерекшеліктерін жұмыс
тәсілдері, принциптері, формалары, оларға деген ізгілік қарым-қатынасқа
негізделген еді. Мұғалім балалар ұжымына оптимизм, ынтымақтастықпен
жолдастық рухын орната отырып, әр оқушының өз күшіне деген сенімін ұштай
білуі керек.
Мұғалім мамандығы жасандылыққа, уақыт талабынан қалыс қалуға төзбейді.
Өмірін осыған арнаған адамда өз шәкірттеріне дарытқысы иелетіп барлық
қасиеттер болуы керек. Жаңа адамды тек жаңа адам ғана тәрбиелеуі тиіс.
Біздің қоғамдағы мұғалім балаларды болашақ туралы арманмен
жігерлендіруүшін, оларды алдағы мұраттарға қазірден үйрететін болашақтың
адамы.
Егер былай десем қателеспес едім деп ойлаймын: мұғалімнің өзі тұлға
болуы тиіс немесе өнегелі адамды тек өнегелі адам ғана тәрбиелейді; оның
өзі биік парасатты тек ізгі жан дүниесімен ғана балаға дарытуға болады; ол
міндетті түрде жан –жақты сауатты және шығармашылық адамы болуы тиіс немесе
танымға деген құштарлық отымен өзі өртенген адам ғана құштарлық отын
тұтандыра алады; мұғалім патриот және интернационалист болуы керек немесе
Отанға деген сүйіспеншілікті өз Отанын сүйетін адам ғана оята алады.
Мұғалім балалармен сөйлескен кезінде жалған, анайы мінездерге, дөрекілікке,
төзімсіздікке, ашу-ызаға жол бермеуі тиіс. Балаларға жиі-жиі дауыс көтеріп,
өзін-өзі ұстай білмейтін ұстаз оқушыларды кішіпейілділікке, ізеттілікке
үйрете алмайды.
Бастауыш сынып балалары үшін ең бедел - ол мұғалім. Бастауыш сынып
оқушылары өздерінің ұстазына, олардың біліміне, талас тудыратын сұрақтарды
шешу әркімнің тәртібімен табыстарын бағалау кезіндегі әділдігіне сенеді.
Мұғалімнің біріншіден, балалар арасында өз беделін сақтап, нығайтып,
екіншіден, оны әр оқушы адам етіп қалыптастыруға игі ықпал етуге пайдалану
үшін оның маңызы өте зор. Балалардың өз мұғалімін жақсы көруі қажет пе?
Әрине, қажет. Тәрбие ықпалы игі өрнек жаюы үшін қажетті шарт. Сондықтан
балалар мұғалімді өзінің жан дүниесін жарқырататын досы, тәлімгері,
жетекшісі ретінде көру үшін өзінің қалай ұстануы хақында ұстаздың ойланғаны
жөн. Бастауыш сынып оқушысы кез келген білімді мұғалім арқылы қабылдайды.
Ол оқу мен ұстазды ажыратпайды. Егер бала мұғалімді жақсы көрсе, демек
ол оқуды да жақсы көреді, мектепте де, сабақтарда да, кітаптарды да жақсы
көреді, мұғалімді жақсы көрмей, одан қаймықса, демек ол оқуды азап көреді,
қиналады, мектепке құлқы соқпайды. Жақсы көрген мұғалімінің пікірі, бағасы
оқушы үшін адамдарға, олардың қимылы – ісіне қарым-қатынас жасаудың нұсқасы
болып табылады.
Сүйікті, ұстаз –оқушының өмірге қарайтын мөлдір де таза әйнегі. Ол
әйнектің өзін аңғармайды, бірақ таным терезесінен көрінетін заттар мен
құбылыстарға зор мейірмен мейлінше құштарлана таңырқай, мақтана қуана
шұқшия қарайды, неліктен? ал егер басқаша болса ше? деген сияқты сансыз
сұрақтар қолды, күдігін, тұжырымын, ой қорытындысын, көзқарасын айтады.
Жақсы көретін мұғалімнің сабағы –мұның өзі таным құштарлығына көнірек
толтыра тыныс алу; ұстаздың тәлімгерлігін – этикалық тәлімгерлігін,
пікірлерін бала өзі орнықтыратын бірден-бір дұрыс позиция деп қабылдайды.
Бірақ егер бала мұғалімді жек көрсе, одан қаймықса, онда ақиқат
терезесі баланың бір нәрсені соншалық қинала көретін және жалпы оған қинала
қарайтын қисық айнаға айналады [9].
Өз ұстазын ұнатып, оған сеніп, соңынан еруі үшін балалар одан не көруі
керек?
Біріншіден, олардың бәрін және әрқайсысын түсіне білуі керек. Оқушылар
өздеріне әрдайым көмекке келіп, табыстарына қуанатын, сәтсіздікке ұшыраған
сәтте көңілдерін көтеретін мұғаліммен қарым-қатынас жасау соншалық қызықты
екенін сезінуі тиіс.
Балаларды түсіну – мұның өзі олардың кейпін кию. Олармен бірге
қуанып, бірге күйіну, олардың өмірін кешу деген болатын Н.К.Крупская.
Екіншіден, асқан кеңпейілділік, мейірімділік, қайырымдылық,
сезімталдық. Мұның өзі Не істегің және қалай істегің келсе де істе, саған
бәрі кешірімді дегенді әсте білдірмейді. Жоқ, қайта керісінше, мұғалім
өзінің алдында бала албырттығын, теріс қылығын, өзімшілдігін тежеуге
тырысуы үшін мұғалім талапты болуы тиіс. Әйтсе де сонымен бірге мұғалімнің
бірге күйіне, көндіге, кешіре, көмектесе білетіндігін баланың өз
тәжірибесінде сезінуі қажет.
Ізетшілік кеп қайырымдылық білім алудың күрделі еңбегіндегі табиғи
құбылыс ретінде оқушылардың сәтсіздіктеріне төзімділікті, ұстанымдылықты,
қатынасты тудырады. Бастауыш сынып оқушыларының, әсіресе алты жастағылардың
жиі қателесуі, есепті жүйесіне алмай қиналуы, елеңдеу және тағы басқалар
болуы мүмкін.
Қадам басқан сайын мұғалімнің ескерту жасауына, реніш білдіруіне,
сабырсыздануына, ата-аналарынан көмек сұрауына сылтау табылады. Алайда,
ұстаз төзімділігінің мәні оқушының қиындықты жеңуіне тілектестікпен,
ибалылықпен көмектесе, келіспеушілік ситуациясын байсалды шеше, өзіндік
адамгершілік сезімін қолдай білуде. Педагогикалық тәзімділік –мұның өзі
тәртіп бұзумен, сылбарлықпен, білімсіздікпен ымыраласуемес, керісінше
оқушының күш – жігерін, мүмкіндіктерін оптимистік тұрғыдан білуге оның
өзіндік психологиялық ерекшеліктеріне арқа сүйеу.
Үшіншіден, әр баланың өскеніне, ержеткеніне, жетілгеніне қуана білуін
көруі керек. Тек осындай жағдайда ғана бала өзінің ілгерілеуін байқап, өзі
мен өзінің күшіне сене алады. Оны сыйлайды, оған сенеді, оны тыңдайды, ол
ұжымға да керек, ол мұғалімге де қызғылықты, олар бір –біріне сенеді, ізгі
көңіл күйінің осы бір әсерлерінің бәріде болған оқушыдан ажырамауы тиіс.
Балалар ұйымында өзара түсінісу, жолдастық, өзара көмек, қайырымдылық
және кішіпейілдік рухының орнатылуы тұтасымен мұғалімге, оның өз
оқушыларыменқарым –қатынасының парасаттылығына байланысты. Тек осы жағдайда
ғана балалар меңгерген білім программалар мен оқулықтарда қарастырылған
тәрбиелік және дамытқыш әрекет ете алады.
П.Ф.Каптеров енгізген педагогикалық процесс ұғымы балаларды оқыту,
тәрбиелеу, жетілдіру, қалыптастыру, үйрету процестерінің мәнін қамтиды. Бұл
процестердің нақтылы практикада бір –бірімен тамырлас жататыны соншалық,
бір –бірінен ажыратып алу тым қиын.
Педагогикалық процеске жалпы сипаттама бере келіп, П.Ф.Каптерев былай
деп жазды: Педагогикалық процесс өзіне тән негізгі екі белгіні
түйістіреді, олар; органнизмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және
адамның жан –жақты жетілуі [7].
П.Ф.Каптеревтің өзіндік даму және оның педагогикалық процеспен
арақатынасының мәні жөніндегі айтқандарын неғұрылым кеңірек келтірейік:
Педагогикалық процесс шығармашылық сипаты бар, белгілі орта бар. Осы
деректер болып тұрған сәтте организм мен ортаның қасиеттері анықтайтын
өзіндік даму процесі дереу баталады. Ол процесс өзіне тән заңдарға сәйкес
организм әсерлерді қозғалысқа келтіріп, өңдеу және соның ықпалымен жұмыс
істеу қажеттігі арқылы жүреді.
Бүкіл процесс қайталанбайтын шығармашылық сипатқа ие болып, тосын
нұсқау бойынша емес, органикалық қажеттілік бойынша жүреді. Педагогикалық
шығармаларда дербес жұмысты дамыту жөніндегі көп айтылады, сонымен бірге
оны дамытуға қамқорлық жасау қажеттігі осы қасиеттің құндылығынан
туындайтын. Бірақ дербес жұмыс ең алдымен оның өмірінде қолданылатындығынан
емес, оның педагогикалық процестің – шығармашылық өзіндік дамудың мәніне
жауап беретіндігімен маңызды болып отыр [8].
Дербес жұмыстан басқаша жолмен адам жетіле де алмайды: оның табиғаты
осындай. Тәрбие мен білім беру көп ретте адамның өздігінен шығармашылық
дамуына қарсы қиянкескі күрес сипатында болып, оны ескіше, мезі қылған
жолмен жүргізу мақсатымен күні бұрын, дайындалған шектеуге қарай тыңсырады,
тәрбие беру ісінің жалпыға бірдей ықтиярсыз жүргізілгенінің өзінде де
дербестік жайында болып отыр.
Шын мәнісіндегі, бұрмаланбаған педагогикалық процесс әрі еркін, әрі
қажетті, өйткені ол өздігінен даму процессі болып табылады. Мұнда дербес
жұмыс лажсыз құбылыс.
Ал егер тәрбие мен білім беру ықтиярсыз жүргізілетін болса онда дербес
жұмыс жөнінде сөз қорғаудың, керегі де жоқ, бұл мен не демек, қызым не
дейдінің кері, қысыны жоқ нәрсені қиюластырғанмен бірдей.
Егер оқыту баланың өзіндік ерекшеліктері мен талаптары есепке
алынбастан құрылып, ол педагогикалық ықпалғаіштей қарсылық білдіреалмайды,
оқу оған ауыр жүк болады деп тапшылаған жағдайда ғана оқыту өктемдік
сипатқа не болады. Мұндай тәсіл кезінде қызметтің оқыту немесе басқадай
түрлеріне назар аударылмайды ол баланың өзі жаңарудың, ұстаз талаптарына
бағынудың объектісі ретінде қарастырылады.
Мұндай жағдайда бүкіл бағалау қызметі мұғалімнің құдіретінде: ол өзіне
шықарады, сұрақтар қояды, тексереді, бақылайды, баға қояды және т.б. жүзеге
асырады.
Сонымен қатар себептердің мазмұны мен пікірлері, ынталылық,
әуесқойлық, бейімділік емес, білімді өздігінен игеру, оны меңгерудің
сапасы, белгілі іскерлік пен дағдылардыигеру деңгейі бағалай затына
айналады.
Сөйтіп білімге қатысы бар адамның өз басы мен моральдық – этикалық
байлықтарын емес, оқушылардың санасына, репродуктивті ойлауына, жүріп тұру
ережесінің формальды орындалуына сүйенеді. Басқаша айтқанда, бұл жерде ең
бастысы оқушының оқу тапсырмаларын себебі бар қандай негізде
орындайтындығына емес, білімді меңгеру деңгейінде, олардың программаларда
белгіленген мөлшерге сәйкестігінде болып отыр.
Педагогика процесінің құралымына өктемдік ету мұғалім мен оқушылардың
өзара қатынасында тәжіне тудырып, балаларды үрейлендіру, ұстазға да жек
көргіштік етіп, олардың адамгершілігін кемітеді; оқудың ең басты нәтижесі
ретінде базаны нысанаға алады.
Бастауыш сыныптарда императивті білім алу беруді дамытуға
көмектеспейтін осы және басқа да факторларының әсері әлі айқын көріне
қойған жоқ. Оқушы өзін жеке адам ретінде әлі сезінбейді, сөйтіп мұғалімге
сөзсіз бағынады.
Алайда өз ынтасының тежеліп, пікірімен және тілегімен
есептеспейтігінде біртіндеп дағдылана отырып, бала белсенді таным,
бірлескен шығармашылық, дербес жұмыс, дербестік пен есею қызығынан тыс
қалған мектеп өміріне бұлыңғыр наразылық сезімін басынан барған сайын
көкірек кешеді. Соның нәтижесінде тәрбие трагедиясы қайтсе де болады.
Мұғалім мен тәрбиешінің ниетіне қарсы тұру балаға тән деген түсінік
қайдан шыққан? Шынында да балалар әрдайым оқу оқып, тәрбие алғысы келмей
ме? Бұл сұрақтардың жауабы баланы танытып, тәрбиелейтін және білім беретін
жағдайларға, яғни педагогикалық процестің сипаты мен бағыттына байланысты.
Ұзақ уақыт бойында оқушы оқытудың өктемдік тәсілі, өктем педагогикалық
процесс жағдайында танылып келді. Бұған дейін мектепке ынтығып келген
баланың кейін білімге селсоқ қарап, біртіндеп оқуға ынтасының жойылуы.
Мұғалімнің жек көріп кетуі ықтымал.
Мұны өзі мәжбүр еткізудің еріксіз, көндірудің жеке адам ретінде
мойындамаудың, есеюіне ықпал ететін толыққанды өмір сүру талабын кемсітудің
салқынынан болады. Мұндай жағдайда балалар өздеріне ұқсамайтын басқа адамға
айналады және оларды сыртынан бақылай отырып, оқығысы келмейді.
Сондықтан оларды мәжбүр еткізу керек, ал тәртіптің қабылданған
нормаларына олардың бағынуы үшін талапшылдық пен қаталдық керек деген теріс
қорытынды жасауға болады [6].
Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдында зор міндеттер
жүктейді. Соның ең бастысы – сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл –ой белсенділігін дамыту.
Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік
–экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім
берген білімді іс -әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай, оны әрі
қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс -әрекетімен сабақтастыру тиіс.
Оқушының таным белсенділігін дамыту, шығармашылық ізденістерге баулу,
бұл білім берудегі басты мәселе. Кезінде қазақ мектептеріндегі дидактикалық
міндеттерді шешуге Ы.Алтынсарин үлкен үлес қосты. Ол өз еңбегінде
Балалармен қысқа, ашуланбай байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бір пейілменжәне
қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан –жақты, білімді, өз ісінің
шебері болуы қажет деп атап көрсетеді.
Ал А.Байтұрсынов Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек деп ескертеді.
Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлауы мен іс жүзіндік әрекеттері
арқылы дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарда жүргізуде, алдымен, мұғалім мен
оқушы арасында ынтымақтастықты қалыптастыру қажет. Мұғалім бұл жағдайда
дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс
-әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Сонда ғана оқушы
интелектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыру үшін әуелі қызықтыру жолдарын іздестіру керек.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімді жүзеге асатын жұмыс болғандықтан, эпизодты
түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей нәтижені бере
бермейді.
Сонымен қатар, мұғалімдер репродуктивті формальды – логикалық іс
-әрекет түрін шығармашылық іс -әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс
тәртібіне енгізген. Оқушылардың таным қызығушылықтары мен белсенділіктерін,
шығармашылықпен ойлауын дамытуда мұғалімдер мынадай шарттар қойылады.
Таным қызығушылығын дамыту шарттары:
- интеллектуалдық қысым және интеллектуалдық тартыстар жағдайын туғызу;
- шығармашылық және зерттеу іс -әрекеттері бар сабақтар ұйымдастыру;
- өзіндік таным мен зерттеу дағдыларының қалыптасуына ықпал ету;
- оқушылардың танымдық бастамалары мен өз бетінше жұмыс істеулеріне
қолдау көрсету немесе мақтау мадақтау;
Таным белсенділігін дамыту шарттары:
- әрбір оқушы үшін даму жұмысының траекториялары;
- әрбір оқушының потенциалдық мүмкіндіктерін ашуға қолдау көрсетудегі
жоғары педагогикалық іс -әрекет;
- білім беру үрдісінің ерекше формалары мен білім берудің спецификалық
мазмұнының сипатын беретін арнайы педагогикалық жағдайлар;
Шығармашылық ойлауды дамыту шарттары;
- шығармашылықтың тууына ішкі кедергілерді жою;
- жұмыс істеу барысында бала дейінің шоғырландыру;
- қиялы ширақтығын қолдау;
- жалпы шығармашылық іс -әрекетке бағыт –бағдар беру;
Мұғалімнің жеке шығармашылығы оң алдымен оның өзін -өзі танытуға деген
қажеттілігімен сипатталады. Яғни мұғалімнің кәсіби іс -әрекеттегі
мүмкіндігін толық аша білуге ұмтылысынан туындайды.
С.Л.Рубинштейн айтқандай, адамды жеке тұлға ретінде танытатын оның
бойындағы бір қасиеті ғана емес, сонымен қатар оның өзін танытуға деп
қойған мақсатына ұмтылысы да ерекше қасиеттерінің бірі болып табылады. Осы
орайда мұғалімдердің шығармашылық кәсіби іс -әрекетке деген қажеттілігінің
туындауына ықпал ететін мынадай шарттарды атауға болады;
- өз-өзіне іс -әрекеттің субъектісі ретінде қарау;
- қайшылықтарды жеңе білу;
- рефлексияға қабілеттілік;
- өзінің жеке тұлғалық кәсіби қасиеттерін танып білу;
- іс -әрекеттің біріккен түрін қолдана білу;
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің
күрделілігі әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір оқушының
бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам
алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.
Ол үшін ұстаз бойындағы мына төмендегідей қасиеттері болуы керек:
- мұғалім өз шәкірттерінің басқаға ұқсамайтын қасиеттерін аша білу;
- мұғалім ой-өрісі кең, жан –жақты білімдар, өз мамандығының шебері
болуы керек;
- мұғалім үздіксіз өз білімін өз бетінше шындай түсуі қажет.
Ал ұстаз шәкірттеріне мына төмендегідей қасиеттерді күте білуі керек:
- оқушы ой-өрісі өзінің біліміне берік болуы тиіс;
- оқушыда сабаққа деген құлшыныс тұрақты болғаны жөн;
- оқушы білімі, талғамы барлық және дұрыс көзқарасына болғаны жөн;
- оқушы білімінің тереңдігі пәнаралық байланыста болғаны тиімді; [10]
Философтердің тұжырымдарына сүйенетін болсақ, қандай жүйенің болсын
дамуы осы сызбаға сүйенетіндігін көрсетеді; болашақ бүгінге, бүгін ертеңге
айналады [12].
Сонымен әр мұғалімнің алдындағы сәулелі мұраты - өз пәнінен білім
беріп қана қоймай, әр баланың менің ашу, сол менді шығармашылыққа
жеткізіп, баланың өзіне деген сенімін туғызу. Олардың өзінен шығармашылық
қасиет, қабілетті іздете білу, өмірден өз орнын тапқыза білу қаншалықты
қиын екені түсінікті.
Бұл үшін, біріншіден, оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру
қажет. Жалпы белсенділік, шығармашылық белсенділік дегеніміз не? Ол туралы
ғалымдар не дейді?
Белсенділік – адамның қажеттілігінен, көзқарасынан, мақсаттарынан
туындайтын қоршаған ортаны өзгерте алу қабілеті. Белсенділік
объективтіқажеттілік бар жерде жақсы қалыптасады. Сондықтан педагогтар
балалардың шығармашылық әрекеттерін басып тастамай, оған дер кезінде көмек
көрсетулері керек.
Оқыту үрдісін белсендіру туралы не айта аламыз? Оқу үрдісінің
белсенділігі – оқушылардың оқу үрдісінде белсенді және өзіндік, теориялық
және тәжірибелік әрекетін қамтитын оқытудың ұйымдастыру тәсілдері мен
әдістерін жетілдіру. Ал оқу дегеніміз – оқушыларға мақсатты түрде білім,
дағды, іскерлікті меңгерту үрдісі.
Белсенділік деңгейлері туралы Т.Шамованың Активизация учения
школьников еңбегінен табуға болады. Ол, негізінен, белсенділікті 3
деңгейге бөледі.
1. Әсер ету белсенділігі.
Бұл оқушының түсінуі, есте сақтауы, білімін қайта жаңғыртуы, үлгі
бойынша қолдана алуы. Әсер ету әрекетін ұйымдастыруда мұғалім оқытудың
түсіндірмелі – иллюстративті әдісін қолданады. Яғни, оқушының әсер ету
белсенділігін қамтамасыз етеді.
2. Интерпретациялық белсенділік.
Бұл оқушының істі аяғына дейін жеткізу, қиындыққа қарамай, істің
шешілу жолдарын іздеуі, неге сұрағына өздігінен жауап беруге тырысумен
байланыстырылады. Екінші деңгейде педагог дамыту үшін оқытудың ақпаратты
–ізденіс әдістерін қолданылуы қажет, бұл оқушының әрекетіне жекелік сипат
береді.
3. Шығармашылық деңгей.
Бұл құбылыстың мазмұнына және өзара байланыстылығына терең үңіліп қана
қоймай, аталған мақсатқа жету үшін жаңа амал таба білумен сипатталады.
Белсенділіктің бұл деңгейде оқушылар білімдерін жаңа жағдайларда көрсетуге
тырысады, яки білім мен амалды бейтаныс жағдаятқа ауыстырады [19].
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың құралдарына
жататындар: оқу, мазмұны, оқушының оқуын ұйымдастыру формалары. Оқушының
белсенді шығармашылық оқуын ұйымдастыру төмендегілерді қадағалайды:
- оқушының өзін -өзі тануына, еркін болуына, ерік –жігерін көрсетуге
және өзінің оқу – танымдық әрекетін басқара алуға жұмсалуы қажет;
- мұғалім жалпы белсенділік емес, керісінше, іскер алдыңғы қатарлы білім
мен әрекет түрлерін меңгеруде оқушыда шығармашылық белсенділігін
дамыта білу қажет, яғни оқушылардың икеле дағдыларын қалыптастыру;
Мұғалім әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай болып
келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің күнделікті өтілетін
әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім –тәрбиелік мәні жан –жақты
ашылуы тиіс.
Осы талаптардың орынды аяқталуында ғана оқушыда шығармашылық қабілет
дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы
құлшынысын ұдайы дамытып әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп,
оқытудың озық әдіс –тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылығы дамиды.
Пән мұғалімдері бұл айтылған талаптарды іске асыра алуы үшін оның
ізденімпаз болуы шарт. Демек мұғалім мен оқушының арасындағы оқу үрдісінің
іс -әрекеттері арқылы оқушыда шығармашылық қабілеттер дами түседі.
Мұндай кезеңдерде өтілетін жаңа сабақтың негізгі үш мақсаты
(білімділік, тәрбиелік, дамытушылық) толық шешімін таба білгенде ғана іске
асырылып отырылады. Осы жағдайда мұғалім оқушылардың сабаққа деген
белсенділігін арттырумен бірге, сабаққа қызығушылығын арттыра білуі керек.
Мұғалім өзінің сабағын шығармашылықпен ұйымдастырылып, өтілетін сабақтары
оқушыларды шығармашылыққа ұмтылуын тудыратындай сұрақтар мен тапсырмалар
қамтылып өтілуі тиіс [14].
Мұғалім өтілетін сабақтың тақырыбына сәйкес алдын –ала жоспарланған
сұрақтармен оқушы ынтасын, зейінін, ой – қиялын дамытуға септігін
тигізетіндей болу керек. Олай болса, өтілетін сабақтарда тапсырмалардың
жауабын табуда, орындауды, қойылған сұрақтарға жауабын беруде ой таласын
жасау, танымдық оқытудың жаңа технология түрлерімен іске асырылып отырған
жағдайда сабақ тартымды әрі көзделген мақсатына жететіні белгілі.
Өздігінен орындайтын жұмыстар деп берілген тапсырманы мұғалімнің
басшылығымен, бірақ оның тікелей қалыптасуынсыз, оқушылардың өздігінен
орындайтын жұмыстар жөнінде сөз қозғағанда, оның өзара тығыз байланысты екі
міндетін ескерген дұрыс. Бұл міндеттердің біріншісі – оқушылардың танымдық
қызметіндегі шығармашылық дербестікті дамыту, оларды білімді өздігінен
игеруге, дүниеге көзқарастарын қалыптастыруға үйрету, екіншісі –
оқушылардың алған білімін іс жүзінде қолдана білуге баулу [15].
Математика сабақтарында оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстардың
ауызша және жазбаша, сыныптағы немесе үйдегі, жалпы сыныптық, топтық,
жаппай және жеке түрлері пайдаланылады.
Мұғалім оқу процесінде оқушыларға өздігінен орындауға берілетін
тапсырмалар айқын мақсатты көздеуі және олардың ынтасын арттыру шарт.
Сондықтан оқушылардың ынтасын арттыру үшін берілетін тапсырмалардың тың
материалдан тұруы, практикалық қолданыстары анық, зерттеу сипатында болғаны
орынды.
Сонымен оқушыларға тапсырма бергенде олардың шығармашылық
белсенділігі, жеке бас ерекшеліктерін, жалпы математикалық мәдениеті
тәрізді факторларға назар аударған жөн.
Жалпы сыныпқа ортақ тапсырмалармен бірге, оқушылардың жеке
ерекшеліктеріне сәйкес тапсырма берудің маңызы зор.
Математикаға икемі бар оқушыларға әр түрлі тақырыпқа шығармашылық
тапсырмалар бере отырып, зерттеу сипатындағы есептер шығарғанда, баяндама
немесе реферат жазғанда ерекше қамқорлық көрсетудің орны бөлек.
Математика бойынша өздігінен шығармашылық жұмыс орындау оқушылардың
пәнге ынтасын арттырып, ізденгіштік қасиеттерін тәрбиелеп, математикалық ой-
өрісін дамытады. Шығармашылық жұмыстарды орындау барысында оқушы оқып
үйренген теорияның, не есептің жаңа қырларын ашады, өз ой –пікірін айтады,
табылған мәліметтер бойынша қорытынды жасауға үйренеді [11].
Мұның өзі оқу процесінде оқушылардың шығармашылық қызметіне ерекше мән
беру қажеттігін көрсетеді. Әдетте, оқушылардың шығармашылық жұмысына
мынадай жұмыстар жатады;
- үйреншіктің тәсілдерді қолданбай есеп шығару немесе түрлендіру;
- бір есепті бірнеше тәсілмен шығару;
- есепті не мысалды оқушылардың өздеріне құрғызу;
- математикалық диктант, шығармалар жаздыру;
- оқушыларға әзіл –жұмбақ, есептер даярлату, т.б.
Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуына мәліметері әр түрлі
тапсырмалардың атқаратын рөлі зор. Себебі, мәліметтер құбылмалы тапсырмалар
дербестікті, ізденуді талап ететін, шығармашылық, танымдық қызметінің
элементтерін қамтиды.
Орындалу уақыты жағынан шығармашылық тапсырмалар әр түрлі болады. Осындай
тапсырмалардың бірі математикалық диктант жаздыру.
Егер оқушы математикалық диктант, шығарма жазғанда ізденгіштік танытса,
қайсыбір фигураның қасиеттерін анықтаса, математикалық сөйлемдерді
өздігінен дәлелдесе, онда ол жұмыс солғұрылым құнды әрі қызықты болмақ. Бұл
бағытта салу есептерінің, есептерді шешіп, зерттеулердің берері мол.
Математикалық шығарма жазу оқушылардан:
- қосымша әдебиеттер оқуды;
- оқыған материалдарды қорыта білуді;
- жазба тілдің қалыптасуын;
- жазғандарын көркемдеуді талап етеді.
Сондықтан мұғалім қажетті әдебиеттердің тізімін оқушыларға берумен бірге,
оларды зейін қоя оқуға, оқыған материалдарын өз сөздерімен конспектілеуге,
түйінді мәселелерін бөліп алуға, оларды рет –ретімен жазбаша баяндауға
баулыған жөн [20].
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен
әдістері
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық
қабілеттерін дамыту бағыттары
Қазіргі кездегі математикалық білім баланың интелектісін, дербес
ойлауын дамытуға бағытталған.
Математикалық бастауыш білім мазмұны біртекті емес және екі деңгейді
қамтиды; міндетті (минимум) және мүмкіндік деңгейлері. Міндетті деңгейге
бастауыш мектеп көлеміндегі берік игерілуге тиісті материалдар жатады. Олар
теріс емес бүтін сандардың ауызша және жазбаша номерациясы; аса маңызды
шамалар және олардың өлшем бірліктері; жай есептің негізгі түрлері және
олардың шешу және т.б. Осы деңгейдің материалын р оқушы
қанағаттандырарлықтан төмен емес деңгейде игеруі тиіс. Ал мүмкіндік
деңгейлеріне мазмұны тұрғысынан алғанда негізгі мәселен үйлесетін, алайда
оқушының математикалық ой - өрісін кеңейтуге бағытталатын, үйреншікті емес
түрде ұсынылатын және де оны орындау шығармашалық іс - әрекетпен ұштасатын
материалдар жатады. Мұның бәрі де міндетті деңгейдің материалын кеңейте
және тереңдете түсуге қызмет етеді.
Төл бағдарламамызға сүйене отырып, Республикамызда 1997 ж. Профессор
Т.Қ. Оспановтың жетекшілігімен Математика оқулықтары жарық көрді.
Оқушының білімінің сапасына әсер ететін факторлардың бірі оқулық
болса, ондағы жаттығулардың мәні, мағынасы, мүмкіндіктерінің рөлі басқа.
Сол себепті мұғалім ең алғаш оқулықтың құрылымымен ондағы есептердің
мазмұнымен танысып алу қажет. Қай есеп қай деңгейдегі балаға арналған, оны
қай кезде беруге болады, т.с.с. мәселелерді алдын - ала ойластыру керек
[24].
Жаңа буын оқулықтары П.М. Эрдниевтің Дидактикалық бірліктерді
ірілендіру (ДБІ) технологиясына негізделген ДБІ әдістемесін жүзеге
асырудың басты қағидалары мынадай:
1. Қарама қарсы ұғымдарды, әрі өзара байланысты операцияларды қатар
оқыту.
2. Тура есепке кері есеп ойлап табу, шығаруды кеңінен қолдану.
3. Деформацияланған жаттығуларды пайдалану.
4. Өз бетінше, шығармашылыққа берілетін тапсырмалардың үлес
салмағының артуы.
Оқыту практикасы қосу мен азайту, көбейту мен бөлу бұрынғыдай төрт
бөлек тақырып етіліп өтілмей, қатар ұсынылуының тиімділігін көрсетіп отыр.
Бұл арқылы оқу уақыты 20 % дейін үнемделеді. Ал үнемделген уақыт білімді
тереңдетуге өте қажет.
І. Оқулықтағы негізгі тапсырмалардың бірі кері есептерді шығару. Кері
есеп ұғымын ғылымға академик П.К. Анохин енгізді. Кері байланыс
(офферентация) деген психологиялық ұғыммен байланысты. Кері есептерді
шығару, тура есепті кері есепке айналдыру арқылы баланың белсенділігі,
қызығушылығы артады, шығармашылық дербестік пайда болады. Жаңа буын
оқулықтарына бес түрлі: қосындыны табуға, қалдықты, бірнеше бірлікке артық
не кем санды табуға, айырмашылық салыстыруға берілетін есептердің кейбіреуі
кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық
байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және оқушыларының
ерекшелікері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7-15
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы
математика сабағын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16-29
ІІ. бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен
әдістері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық
қабілеттерін дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...30-38
2.2. Ғылыми-педагогикалық зерттеу жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ...39-4 4
2.3. Математика сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын
дамытудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45-55
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56-58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59-60
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы"
Заңында атап өткендей, білім беру жүйесінің негізгі міндеті -баланың рухани
және тәндік мүмкіндігін дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен шығармашылық
әлеуетінің дамуына жағдай жасау. Қоғам алдындағы тұрған мақсаттардың бірі
-білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту, әсіресе бастауыш сыныптарын
дамытуға байланысты білш берудің жаңа үлгісін таңдау.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңде бастауыш сыныптарында
әрбір оқушыға жеке адам ретінде, өзіне тән ой - өрісі, еркі, дербес әрекет
жасауға қабілеті бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отырып
тәрбиелеу міндеті қоиылып отыр. Демек, бастауыш мектептеріндегі оқу үрдісі
оқушылардың ізденімпаздығын, танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық
дербестігін дамытуға жол ашуы қажет [1].
Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары
өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық,
практикалық сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау
үрдісінде қалыптасады.
Бұл проблеманың кейбір қырлары көне замандардан бастау алған.
Оның маңыздылығы жөнінде көптеген педагогтар (Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоцци, Н.Г.Чернышевский, А.Дистервег, В.Г.Белинский т.б.),
психологтар (С.Л.Рубинштейн, Г.И.Щукина, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев), қазақ
ғұлама ағартушылары (Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
т.б.) өз еңбектерінде айтып өткен.
Оқыту үрдісі екі жақты үрдіс болғандықтан оқушының өзіндік жұмысы,
дербес шығармашылық іс-әрекеті мұғалімнің басшылығымен
қатар, олардың ізденімпаздығын, белсенділігін, өз ықыласымен жасайтын
әрекетін керек етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар оқушылардың
өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшекліктері оның өз еркімен дербес әрекет
жасауына байланысты деген ой-пікір айтады (Н.А.Добролюбов, Е.Я.Голант,
Б.П.Есипов, Р.Г.Лемберг, Т.И.Шамова, Е.Б.Ястребова, М.И.Махмутов,
Г.Н.Кулагина, Н.А.Половникова).
Шығармашылық дербестік және тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік
қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын білдіретін
интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс береді. Сонымен қатар, шығармашылық
дербестік жеке тұлғаның тұрақты қасиетіне айнала отырып, оның танымдық
мүмкіндіктерін және қоғамдық бағытын болмысқа деген көзқарасын
қалыптастыратынын ескерсек, диплом жұмысының көкейтестілігі нақтылана
түседі.
Демек, қазіргі кезеңде бастауыш мектептерінде оқушылардың логикалық
түсініктерін қалыптастыру мәселесі зерттеуді талап ететін, қоғамдық маңызы
үлкен проблема болып табылады.
Олай болса, оқушылардың математикалық есептерді талдау және оны түсіну
біліктерін қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен бұл мәселенің бастауыш
сыныптарының қазіргі жағдайы арасында; оқушылардың оқу есептерін талдау
мүмкіндіктері мен оның оқу үрдісінде және сыныптан тыс жұмыстарда
қалыптастыру мақсатында жүйелі жұмыстарды пайдаланбау арасында; бастауыш
мектептерде оқушылардың оқу дербестігін қалыптастыру қажеттігі мен бұл
салада арнайы ғылыми-әдістемелік дипломдық зерттеулердің жүргізілмеуі
арасындағы қайшылықтар бізге диплом жұмысының тақырыбын Бастауыш
сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық қабілеттерін
дамыту бағыттары деп алуға себепші болды.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты.
Бастауыш сынып математика сабағында оқушылар мен муғалім жұмысының
ерекшеліктерін анықтай отырып олардың шығармашылығын дамыту бағыттарыны
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш сыныпта математика сабағын оқыту барысында оқушылардың
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін қалыстастыру
2.Бастауы сынып муғалімдерінің математика сабағында оқушылармен жұмыс
істеу ерекшеліктерін анықтау.
3.Математика сабағында оқушылардың қабілеттерін дамыту бағытында
сабақтардың түрлері мен оларды уйымдастыру әдістемелерінің ерекшеліктеріне
талдау жасау.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сынып жүесіндегі математика пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш сыныптағы мұғалімдердің математика пәнінің оқыту барысында
оқушылардың қабілетін дамытуға бағытталған жұмыс істеу әдістемесі.
Зертеу әдістері:
Бастауыш сынып мұғалімдерінің математика пәнін оқыту барысында
оқушылармен жұмыс істеу әдістемелеріне талдау жасау, байқау, сабақтарға
талдау жасау әдістерін пайдалану.
Диплом жұмысының құрылымы:
Кіріспе, 2-бөлімнен, қортынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлімде бастауыш сынып оқушыларының оқушылардың
шығармашылығының мәні және мұғалім мен оқушылардың шығармашылық
байланысының теориялық негіздерінің мәселесі қарастырылады.
2-ші: бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамыту мен
мұғалімдердің оқушылармен жұмыс істеу әдістемесі қарастырылады.
І. бөлім. Бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларының шығармашылық
байланысының теориялық.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығының мәні және
оқушыларының ерекшелікері.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні
бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әркеті деп түсіндіріледі.
Көрнекті психолог Л. С. Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал, осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я. А.
Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір
жаңалық, әсіресе интеллектуалдың тұрғыда болса, ол адамның психикасын
жаңа саналы деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі бір
тұтас педагогиканың талаптарына сәйкес келеді.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар
бастамалылық , белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық -өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс -әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Кашк, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының,
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдары қарастырылады.
Шығармашылық туралы зерттеулердегі ойлар мен тұжырымдарды, негізге ала
отырып, оны мына төмендегідей ерекшеліктермен сипатталатын адам іс-әрекеті
деген қортынды жасауға болады:
- шығармашылықты тудыратын қарама-қайшылықтың болуы.
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
- Шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы.
- Шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
- Нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Сонымен Педагогикалық шығармашылық дегеніміз – педагогикалық қарама-
қайшылықтарды шешуге бағытталған. Ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап
ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар соны жаңалыққа
әкелетін адамның іс -әрекеті.
Педагогикалық шығармашылық бірнеше негіздерден тұрады.
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Жасырын идеялар, идеалдық идеядан реалдың идеяны іздеу.
4. Интуицияның доянуы.
5. Идеалдық идеяны реалдық идеяға айналдыру және оны педагогикалық
үрдіснен байланыстыру.
6. Нақты педагогикалық үрдіснен сәйкестендірілген реалдық идеяны жүзеге
асыруды ұйымдастыру.
7. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жалпы алғанда педагогикалық процестегі шығармашылық әрекет деп И.Я.Лернер
айтқандай, білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді,
объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды айтады.
Педагогикалық шығармашылық тәрбие үрдісінде де, оқыту үрдісінде де өз
бойындағы білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдайтын, оларды жаңа
жағдайға бейімдейді.
Мәселен, бастауыш сыныптарда өткізілетін тәрбие сағаттары мұғалімнің
өз идеясын реалдық жағдайға бейімдейді, ол идея тәрбие сағатының негізгі
өзекті келесі мәселесіне айналады.
Мұғалім өзекті мәселенің айналасына өзінің білім, біліктілігін
тоқтайды. Мұғалімнің ұйымдастыру шығармашылығының да мәні ерекше. Әсіресе,
оқушылардың белсенділігін ұйымдастыру шығармашылығы.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін педагогикалық пәндерді оқыту
барысында тәрбие сағаттарының ұйымдастыру формаларына, мазмұндық әдістері
мен тәсілдеріне, әсіресе, оқушылардың белсенділігін ұйымдастыруға ерекше
көңіл бөлу керек екендігіне назар аудара отырып, тәрбие сағаттарының
тақырыбын анықтау барысында олардың шығармашылығын дамытуға болады.
Тәрбие сағатының тақырыбы келесі мәселеге арналып, сонымен бірге өте
нақты, ерекше тартымды болуы тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауына, олардың біртұтас дүниетанымының
қалыптасуына әлемдік сана деңгейдегі білім, білік негіздерін меңгеруіне
ықпал ететін жаңаша білім мазмұнын құру- жалпы білім беру жүйесіндегі
өзекті мәселенің бірі. Сондықтан оқушылардың шығармашылық мәнін дамыту үшін
не істеуге болады деген сұрақ туатыны сөзсіз.
Ал ол үшін оқушыларды білім алуда тек мәлімет жиынтығын меңгерумен
шектелмей, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерде шығармашылық
бағыт ұстанатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта алатын және тұлға
тәрбиелеу болып отыр.
Шығармашылықта төмендегідей ерекшеліктермен сипатталған тұлға әрекеті
деуге болады:
- шығармашылықтағы қарама –қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік және жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашылық тұлғаның жекелік қасиетердің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән шығармашылық
кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз.
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу;
2. Шығармашылық,екі ұштылық, белгісіздік;
3. Шешімнің жарық етуі;
4. Шығармашылық акт;
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Жалпы белсенділік деп - бүкіл жер бетіндегі жанды тіршіліктің өз
тірлігіне мәні барды сақтауға, оның өзінің керегіне лайықты етуге
жұмсалатын күші, ойлауы, тәсілі, яғни қоршаған дүниеге, әлемге өзіндік
қатынасы.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол
барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр
адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір еңбек
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл –
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық
үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу
жеке адамның ой- санасына, айналысатын сана байланысты.
Оқушының шығармашылыққа деген құлшынысы оның өз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып оның
әрекет ұйымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет
шығармашылықты тудырып, оны нақты болмыстыққа айналдырса, ал шығармашылық
әрекетті реттеуді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі
қарай дамиды.
Яғни, шығармашылық – қайшылықтарды шешуге ынталанған, жеке тұлғаның
нәтижеде адамзатқа мәні бар.
Шығармашылық үрдісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңде
баланың бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы кезеңдерде
шығармашылыққа деген сенімсіздік, күдік білінуі мүмкін [3].
Ал келесі сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық,
танымдық, белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер
тұсында оқушының көңіл күйі көтеріліп, жаға істерге жігерлене түседі.
Әрине, шығармашылық жұмыстардың түріне мақсатынақарай бұл кезеңдер бір-
бірімен астасып қабысып жатуы мүмкін.
Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын сапалардың бірі айқын
көрініп, бірі уақытта көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр оқушының бойындағы
қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге жинақталып, керемет
шығармашыл тұлға жасап шығарады.
Бұл қазіргі білім беру жүйесін ізгілендіру, яғни білімді гуманистік
принциптегі бағытта дамыту идеясымен ұштасып жатыр.
- шығармашылық ізденістер, тапсырмалар арқылы оқушылардың
қызығушылығын арттыру;
- оқушылардың алған білімдерін, дағдыларын келешектегі өмірлерінде
қолдана алуларына көздерін жеткізу;
Оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі, жұмыста өз
еркімен, қалауымен орындауы;
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың
уақытын жеке тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау, сондықтан
оның өзіндік танымдық, шығармашылық іс -әрекетін белсенді ету жатыр [3].
Шығармашылық мәселе сан қырлы: оған философиялық – эстетикалық
мәдениеттанымдық, әлеуметтік және психологиялық –педагогикалық аспектілер
кіреді. Ал оның өмір сүруінің өзегін табу үшін кешенді қатынас қажет.
Педагогика жеке тұлғаның шығармашыл қорының жетілу көзқарасын, шығармашыл
бастамалардың қалыптасу механизмдерін аудару әрекеттері барысында
шығармашылықты қарастырады.
Оқулық –ең негізгі оқу құралы. 1-4 сыныптарға арналған математика
оқулықтарындағы бірлігін ірілендіру технологиясы басқа да әдіс –тәсілдермен
үйлесімін табатындай ара қатыста қолданылу арқылы дамыта оқыту идеясын
жүзеге асыруға міндеттейді.
Оқулықта әр сабақтың жаттығулар жүйесіне негізделген жұмыс
әдістемесінің үлгісі берілген. Оқулықтағы тапсырмалардың берілу формасы,
түрлі, көлемі, орналасу қалпы және рет-тәртібі әр оқушының өздігінен оқу іс
-әрекетін қамтамасыз етуіне мүмкіндік береді.
Оқушы мұғалімнің педагогикалық әсерінің объектісі ғана емес,
субъектісі деңгейіне көтерілу керек. Осыған қолайлы жағдай туғызу
мақсатында тапсырмалар жүйелі жасалған және орындалатын амалдар мен іс
-әрекеттердің түрін және рет –тәртібін анықтауға септігін тигізетін
алгоритмдер мен нұсқалар нақты жаттығулар бойынша келтірілді.
Оқушылардың өнімді ақыл-ой, іс- әрекеті, ұсынылған тапсырманы
орындаудағы олардың шығармашылық мүмкіндігін пайдалану, басшылыққа алынатын
білім, білік және дағдыларды қалыптастырудың жанама жолының басымырақ болуы
көзделеді. Осыған орай оқулықтың көптеген тапсырмалары талқылау жүргізу,
ұсыныс және болжам айту, әр алуан көзқарастарды қарастыру, шешудің жаңа
жолын іздестіру және т.с. орындау мүмкін болатындай түрде, яғни формада
тұжырымдалған.
Шығармашылық іс -әрекетке бейімдейтін жаттығулар тік төртбұрыш
тәріздес жасыл түсті қоршауға алынған.
Жасыл түсті қоршауға алынған жаттығулар негізінен, балалардың
логикалық ойлау қабілетін, ақыл-ойын дамытуды көздейді. Ондай жаттығуларды
орындау барысында оқушылар мазмұнға сәйкес объектілерді бақылайды,
салыстырады; сондай –ақ әр алуан ақыл –ой іс -әрекеттерін орындайды,
практикалық жұмыстар жүргізіледі; зерделілік білдіреді, ізденеді; болжам
айтады, оны негізді беруге немесе дәлелдеуге талпынады, математикаға деген
қызығушылығын, ынта – ықыласын тудырады.
Бұл жаттығулардың бәрі арнайы жүйе құрайды. Оларды орындай алмаған
оқушыға білімнің көрсеткіші ретінде нашар баға қойылмайды, ал оны орындаған
оқушыны мадақтаған жөн [4].
Сонымен, оқушылардың дербес, шығармашылықпен жұмыс істей алу әрекеті
мейлінше белсенділікті, инициативаны, ізденімпаздықты, өз еркімен жүйелі
жұмыс істеуді талап етеді, оны оңтайландыру, оқушының күнделікті рухани
қажетіне айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті.
Шығармашылық - оқушының танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен
айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген көзқарасы өзгеріп,
танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық дербестік әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді.
Мәселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың мәні мен мазмұнына үңіле
отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мәні мынада деген
тұжырымға келдік:
- қоғамда болып жатқан өөзгерістерді танып білуге, ғылым
жаңалықтарына тұрақты қызығушылықтың пайда болуына;
- оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну;
- білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық;
- оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы;
- жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін
қабілеті мен қасиеттерінің дамуына;
- жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;
- тұрақты ізденімпаздық, шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі
дамуына әсер етеді.
Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар бұл
үғымның өзіндік ерекшеліктерін, әртүрлі психикалық процестерден туындайтын
интеллектуалдық, эмоционалдық, бағыттаушы (зейін, ерік) байланысын және
жеке тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді. Ғалымдардың бұл
мәселе төңірегінде айтқан ойларын қолдай отырып, өз зерттеу пәнімізге
байланысты шығармашылық дербестік ұғымына өз анықтамамызды береміз.
Біздің пайымдауымызша, шығармашыық дербестік - жеке тұлғаның
танымдық қажетсінуі мен қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық
ізденімпаздығын қамтитын сан қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі
шығармашылық процестің қалыптасуымен аяқталатын интеллектуалдық қабілеті.
Шығармашылық дербестік оқушы іс-әрекетінің сапасы ретінде көріне
отырып, үнемі ізденіп, белсенді әрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге
көтеріп, түрлі туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды
эмоционалдық көңіл-күй орнатады.
Жүйелі жүргізілген зерттеулеріміз оқушының шығармашылық дербестігінің
деңгейі, бағыты мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне тікелей байланысты
екендігін көрсетті.
Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының түсініктілігі,
мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудағы тиімді әдіс-тәсілдер, мұғалім мен
оқушы арасындағы жылы қарым-қатынас оқушылардың шығармашылық дербестігінің
қалыптасуына үлкен септігін тигізеді.
Демек, сабақтың жоғары деңгейде өтуі, оқушылардың дамуы мен
дайындығына сәйкес әр түрлі әдістерді қолдану, жеке ерекшеліктерін ескеру,
сабақта түрлі танымдық тапсырмаларды мейлінше кеңінен пайдалану оқушыларда
оқу материалына деген қызығушылығын тудырады.
Жұмыс түрлерін шығармашылық сипатқа өзгертіп, сабақтан тыс уақытта
өздігінен ізденіп, белгілі бір оң нәтижеге жетуге бағыттау дербестіктің
қалыптасуына негіз болады.
Мәселен, бала сабақты жақсы оқиды, қабілетті, белсенді, бірақ оқу
жұмысын ол міндеті ретінде түсінеді. Демек, баланың шығармашылық іс-
әрекетке тұрақты қызығушылығы, ізденімпаздығы дамымаған. Мұғалімнің
шығармашылық іс-әрекетке бағыттаушылық рөлі болмаған жағдайда оқушыда
"интеллектуалдық енжарлық" пайда болады.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой
және адамгершілік қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін,
эмоциясын белсендіретін қызықты интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс
табады.
Ол жеке тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және оның өз-өзіне баға бере
білуіне ықпал етеді.
Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның қасиетіне айнала отырып, оның
танымдық сипатын және қоғамдағы бағытын айқындайды, жеке тұлғаның болмысқа
деген өзіндік көзқарасын қалыптастырады [5].
1.2 Мұғалім мен оқушылардың шығармашылықтарының байланыстылығы арқылы
математика сабағын ұйымдастыру.
Шығармашылық қызмет көп қырлы объективті және субъективті процесс.
Шығармашылық қызмет пен шеберліктің биік деңгейінің аралығында өзара
байланыстылық бар.
Шығармашылық қызмет объективті жағдайда жаңалықты ашу болса,
субъективті жағдайда жаңа білімді меңгеру болып табылады. Белгілі психолог
Б.М.Реплов шығармашылық қызмет деп, сөздің өзіне тән мағынасында алғанда,
қоғамдық құны жаңа, бірегей өнімдер беретін қызмет аталады.
Бастауыш сыныптардағы оқу –тәрбие процестің ерекшеліктерін жұмыс
тәсілдері, принциптері, формалары, оларға деген ізгілік қарым-қатынасқа
негізделген еді. Мұғалім балалар ұжымына оптимизм, ынтымақтастықпен
жолдастық рухын орната отырып, әр оқушының өз күшіне деген сенімін ұштай
білуі керек.
Мұғалім мамандығы жасандылыққа, уақыт талабынан қалыс қалуға төзбейді.
Өмірін осыған арнаған адамда өз шәкірттеріне дарытқысы иелетіп барлық
қасиеттер болуы керек. Жаңа адамды тек жаңа адам ғана тәрбиелеуі тиіс.
Біздің қоғамдағы мұғалім балаларды болашақ туралы арманмен
жігерлендіруүшін, оларды алдағы мұраттарға қазірден үйрететін болашақтың
адамы.
Егер былай десем қателеспес едім деп ойлаймын: мұғалімнің өзі тұлға
болуы тиіс немесе өнегелі адамды тек өнегелі адам ғана тәрбиелейді; оның
өзі биік парасатты тек ізгі жан дүниесімен ғана балаға дарытуға болады; ол
міндетті түрде жан –жақты сауатты және шығармашылық адамы болуы тиіс немесе
танымға деген құштарлық отымен өзі өртенген адам ғана құштарлық отын
тұтандыра алады; мұғалім патриот және интернационалист болуы керек немесе
Отанға деген сүйіспеншілікті өз Отанын сүйетін адам ғана оята алады.
Мұғалім балалармен сөйлескен кезінде жалған, анайы мінездерге, дөрекілікке,
төзімсіздікке, ашу-ызаға жол бермеуі тиіс. Балаларға жиі-жиі дауыс көтеріп,
өзін-өзі ұстай білмейтін ұстаз оқушыларды кішіпейілділікке, ізеттілікке
үйрете алмайды.
Бастауыш сынып балалары үшін ең бедел - ол мұғалім. Бастауыш сынып
оқушылары өздерінің ұстазына, олардың біліміне, талас тудыратын сұрақтарды
шешу әркімнің тәртібімен табыстарын бағалау кезіндегі әділдігіне сенеді.
Мұғалімнің біріншіден, балалар арасында өз беделін сақтап, нығайтып,
екіншіден, оны әр оқушы адам етіп қалыптастыруға игі ықпал етуге пайдалану
үшін оның маңызы өте зор. Балалардың өз мұғалімін жақсы көруі қажет пе?
Әрине, қажет. Тәрбие ықпалы игі өрнек жаюы үшін қажетті шарт. Сондықтан
балалар мұғалімді өзінің жан дүниесін жарқырататын досы, тәлімгері,
жетекшісі ретінде көру үшін өзінің қалай ұстануы хақында ұстаздың ойланғаны
жөн. Бастауыш сынып оқушысы кез келген білімді мұғалім арқылы қабылдайды.
Ол оқу мен ұстазды ажыратпайды. Егер бала мұғалімді жақсы көрсе, демек
ол оқуды да жақсы көреді, мектепте де, сабақтарда да, кітаптарды да жақсы
көреді, мұғалімді жақсы көрмей, одан қаймықса, демек ол оқуды азап көреді,
қиналады, мектепке құлқы соқпайды. Жақсы көрген мұғалімінің пікірі, бағасы
оқушы үшін адамдарға, олардың қимылы – ісіне қарым-қатынас жасаудың нұсқасы
болып табылады.
Сүйікті, ұстаз –оқушының өмірге қарайтын мөлдір де таза әйнегі. Ол
әйнектің өзін аңғармайды, бірақ таным терезесінен көрінетін заттар мен
құбылыстарға зор мейірмен мейлінше құштарлана таңырқай, мақтана қуана
шұқшия қарайды, неліктен? ал егер басқаша болса ше? деген сияқты сансыз
сұрақтар қолды, күдігін, тұжырымын, ой қорытындысын, көзқарасын айтады.
Жақсы көретін мұғалімнің сабағы –мұның өзі таным құштарлығына көнірек
толтыра тыныс алу; ұстаздың тәлімгерлігін – этикалық тәлімгерлігін,
пікірлерін бала өзі орнықтыратын бірден-бір дұрыс позиция деп қабылдайды.
Бірақ егер бала мұғалімді жек көрсе, одан қаймықса, онда ақиқат
терезесі баланың бір нәрсені соншалық қинала көретін және жалпы оған қинала
қарайтын қисық айнаға айналады [9].
Өз ұстазын ұнатып, оған сеніп, соңынан еруі үшін балалар одан не көруі
керек?
Біріншіден, олардың бәрін және әрқайсысын түсіне білуі керек. Оқушылар
өздеріне әрдайым көмекке келіп, табыстарына қуанатын, сәтсіздікке ұшыраған
сәтте көңілдерін көтеретін мұғаліммен қарым-қатынас жасау соншалық қызықты
екенін сезінуі тиіс.
Балаларды түсіну – мұның өзі олардың кейпін кию. Олармен бірге
қуанып, бірге күйіну, олардың өмірін кешу деген болатын Н.К.Крупская.
Екіншіден, асқан кеңпейілділік, мейірімділік, қайырымдылық,
сезімталдық. Мұның өзі Не істегің және қалай істегің келсе де істе, саған
бәрі кешірімді дегенді әсте білдірмейді. Жоқ, қайта керісінше, мұғалім
өзінің алдында бала албырттығын, теріс қылығын, өзімшілдігін тежеуге
тырысуы үшін мұғалім талапты болуы тиіс. Әйтсе де сонымен бірге мұғалімнің
бірге күйіне, көндіге, кешіре, көмектесе білетіндігін баланың өз
тәжірибесінде сезінуі қажет.
Ізетшілік кеп қайырымдылық білім алудың күрделі еңбегіндегі табиғи
құбылыс ретінде оқушылардың сәтсіздіктеріне төзімділікті, ұстанымдылықты,
қатынасты тудырады. Бастауыш сынып оқушыларының, әсіресе алты жастағылардың
жиі қателесуі, есепті жүйесіне алмай қиналуы, елеңдеу және тағы басқалар
болуы мүмкін.
Қадам басқан сайын мұғалімнің ескерту жасауына, реніш білдіруіне,
сабырсыздануына, ата-аналарынан көмек сұрауына сылтау табылады. Алайда,
ұстаз төзімділігінің мәні оқушының қиындықты жеңуіне тілектестікпен,
ибалылықпен көмектесе, келіспеушілік ситуациясын байсалды шеше, өзіндік
адамгершілік сезімін қолдай білуде. Педагогикалық тәзімділік –мұның өзі
тәртіп бұзумен, сылбарлықпен, білімсіздікпен ымыраласуемес, керісінше
оқушының күш – жігерін, мүмкіндіктерін оптимистік тұрғыдан білуге оның
өзіндік психологиялық ерекшеліктеріне арқа сүйеу.
Үшіншіден, әр баланың өскеніне, ержеткеніне, жетілгеніне қуана білуін
көруі керек. Тек осындай жағдайда ғана бала өзінің ілгерілеуін байқап, өзі
мен өзінің күшіне сене алады. Оны сыйлайды, оған сенеді, оны тыңдайды, ол
ұжымға да керек, ол мұғалімге де қызғылықты, олар бір –біріне сенеді, ізгі
көңіл күйінің осы бір әсерлерінің бәріде болған оқушыдан ажырамауы тиіс.
Балалар ұйымында өзара түсінісу, жолдастық, өзара көмек, қайырымдылық
және кішіпейілдік рухының орнатылуы тұтасымен мұғалімге, оның өз
оқушыларыменқарым –қатынасының парасаттылығына байланысты. Тек осы жағдайда
ғана балалар меңгерген білім программалар мен оқулықтарда қарастырылған
тәрбиелік және дамытқыш әрекет ете алады.
П.Ф.Каптеров енгізген педагогикалық процесс ұғымы балаларды оқыту,
тәрбиелеу, жетілдіру, қалыптастыру, үйрету процестерінің мәнін қамтиды. Бұл
процестердің нақтылы практикада бір –бірімен тамырлас жататыны соншалық,
бір –бірінен ажыратып алу тым қиын.
Педагогикалық процеске жалпы сипаттама бере келіп, П.Ф.Каптерев былай
деп жазды: Педагогикалық процесс өзіне тән негізгі екі белгіні
түйістіреді, олар; органнизмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және
адамның жан –жақты жетілуі [7].
П.Ф.Каптеревтің өзіндік даму және оның педагогикалық процеспен
арақатынасының мәні жөніндегі айтқандарын неғұрылым кеңірек келтірейік:
Педагогикалық процесс шығармашылық сипаты бар, белгілі орта бар. Осы
деректер болып тұрған сәтте организм мен ортаның қасиеттері анықтайтын
өзіндік даму процесі дереу баталады. Ол процесс өзіне тән заңдарға сәйкес
организм әсерлерді қозғалысқа келтіріп, өңдеу және соның ықпалымен жұмыс
істеу қажеттігі арқылы жүреді.
Бүкіл процесс қайталанбайтын шығармашылық сипатқа ие болып, тосын
нұсқау бойынша емес, органикалық қажеттілік бойынша жүреді. Педагогикалық
шығармаларда дербес жұмысты дамыту жөніндегі көп айтылады, сонымен бірге
оны дамытуға қамқорлық жасау қажеттігі осы қасиеттің құндылығынан
туындайтын. Бірақ дербес жұмыс ең алдымен оның өмірінде қолданылатындығынан
емес, оның педагогикалық процестің – шығармашылық өзіндік дамудың мәніне
жауап беретіндігімен маңызды болып отыр [8].
Дербес жұмыстан басқаша жолмен адам жетіле де алмайды: оның табиғаты
осындай. Тәрбие мен білім беру көп ретте адамның өздігінен шығармашылық
дамуына қарсы қиянкескі күрес сипатында болып, оны ескіше, мезі қылған
жолмен жүргізу мақсатымен күні бұрын, дайындалған шектеуге қарай тыңсырады,
тәрбие беру ісінің жалпыға бірдей ықтиярсыз жүргізілгенінің өзінде де
дербестік жайында болып отыр.
Шын мәнісіндегі, бұрмаланбаған педагогикалық процесс әрі еркін, әрі
қажетті, өйткені ол өздігінен даму процессі болып табылады. Мұнда дербес
жұмыс лажсыз құбылыс.
Ал егер тәрбие мен білім беру ықтиярсыз жүргізілетін болса онда дербес
жұмыс жөнінде сөз қорғаудың, керегі де жоқ, бұл мен не демек, қызым не
дейдінің кері, қысыны жоқ нәрсені қиюластырғанмен бірдей.
Егер оқыту баланың өзіндік ерекшеліктері мен талаптары есепке
алынбастан құрылып, ол педагогикалық ықпалғаіштей қарсылық білдіреалмайды,
оқу оған ауыр жүк болады деп тапшылаған жағдайда ғана оқыту өктемдік
сипатқа не болады. Мұндай тәсіл кезінде қызметтің оқыту немесе басқадай
түрлеріне назар аударылмайды ол баланың өзі жаңарудың, ұстаз талаптарына
бағынудың объектісі ретінде қарастырылады.
Мұндай жағдайда бүкіл бағалау қызметі мұғалімнің құдіретінде: ол өзіне
шықарады, сұрақтар қояды, тексереді, бақылайды, баға қояды және т.б. жүзеге
асырады.
Сонымен қатар себептердің мазмұны мен пікірлері, ынталылық,
әуесқойлық, бейімділік емес, білімді өздігінен игеру, оны меңгерудің
сапасы, белгілі іскерлік пен дағдылардыигеру деңгейі бағалай затына
айналады.
Сөйтіп білімге қатысы бар адамның өз басы мен моральдық – этикалық
байлықтарын емес, оқушылардың санасына, репродуктивті ойлауына, жүріп тұру
ережесінің формальды орындалуына сүйенеді. Басқаша айтқанда, бұл жерде ең
бастысы оқушының оқу тапсырмаларын себебі бар қандай негізде
орындайтындығына емес, білімді меңгеру деңгейінде, олардың программаларда
белгіленген мөлшерге сәйкестігінде болып отыр.
Педагогика процесінің құралымына өктемдік ету мұғалім мен оқушылардың
өзара қатынасында тәжіне тудырып, балаларды үрейлендіру, ұстазға да жек
көргіштік етіп, олардың адамгершілігін кемітеді; оқудың ең басты нәтижесі
ретінде базаны нысанаға алады.
Бастауыш сыныптарда императивті білім алу беруді дамытуға
көмектеспейтін осы және басқа да факторларының әсері әлі айқын көріне
қойған жоқ. Оқушы өзін жеке адам ретінде әлі сезінбейді, сөйтіп мұғалімге
сөзсіз бағынады.
Алайда өз ынтасының тежеліп, пікірімен және тілегімен
есептеспейтігінде біртіндеп дағдылана отырып, бала белсенді таным,
бірлескен шығармашылық, дербес жұмыс, дербестік пен есею қызығынан тыс
қалған мектеп өміріне бұлыңғыр наразылық сезімін басынан барған сайын
көкірек кешеді. Соның нәтижесінде тәрбие трагедиясы қайтсе де болады.
Мұғалім мен тәрбиешінің ниетіне қарсы тұру балаға тән деген түсінік
қайдан шыққан? Шынында да балалар әрдайым оқу оқып, тәрбие алғысы келмей
ме? Бұл сұрақтардың жауабы баланы танытып, тәрбиелейтін және білім беретін
жағдайларға, яғни педагогикалық процестің сипаты мен бағыттына байланысты.
Ұзақ уақыт бойында оқушы оқытудың өктемдік тәсілі, өктем педагогикалық
процесс жағдайында танылып келді. Бұған дейін мектепке ынтығып келген
баланың кейін білімге селсоқ қарап, біртіндеп оқуға ынтасының жойылуы.
Мұғалімнің жек көріп кетуі ықтымал.
Мұны өзі мәжбүр еткізудің еріксіз, көндірудің жеке адам ретінде
мойындамаудың, есеюіне ықпал ететін толыққанды өмір сүру талабын кемсітудің
салқынынан болады. Мұндай жағдайда балалар өздеріне ұқсамайтын басқа адамға
айналады және оларды сыртынан бақылай отырып, оқығысы келмейді.
Сондықтан оларды мәжбүр еткізу керек, ал тәртіптің қабылданған
нормаларына олардың бағынуы үшін талапшылдық пен қаталдық керек деген теріс
қорытынды жасауға болады [6].
Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдында зор міндеттер
жүктейді. Соның ең бастысы – сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл –ой белсенділігін дамыту.
Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік
–экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім
берген білімді іс -әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай, оны әрі
қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс -әрекетімен сабақтастыру тиіс.
Оқушының таным белсенділігін дамыту, шығармашылық ізденістерге баулу,
бұл білім берудегі басты мәселе. Кезінде қазақ мектептеріндегі дидактикалық
міндеттерді шешуге Ы.Алтынсарин үлкен үлес қосты. Ол өз еңбегінде
Балалармен қысқа, ашуланбай байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бір пейілменжәне
қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан –жақты, білімді, өз ісінің
шебері болуы қажет деп атап көрсетеді.
Ал А.Байтұрсынов Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек деп ескертеді.
Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлауы мен іс жүзіндік әрекеттері
арқылы дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарда жүргізуде, алдымен, мұғалім мен
оқушы арасында ынтымақтастықты қалыптастыру қажет. Мұғалім бұл жағдайда
дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс
-әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Сонда ғана оқушы
интелектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыру үшін әуелі қызықтыру жолдарын іздестіру керек.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімді жүзеге асатын жұмыс болғандықтан, эпизодты
түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей нәтижені бере
бермейді.
Сонымен қатар, мұғалімдер репродуктивті формальды – логикалық іс
-әрекет түрін шығармашылық іс -әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс
тәртібіне енгізген. Оқушылардың таным қызығушылықтары мен белсенділіктерін,
шығармашылықпен ойлауын дамытуда мұғалімдер мынадай шарттар қойылады.
Таным қызығушылығын дамыту шарттары:
- интеллектуалдық қысым және интеллектуалдық тартыстар жағдайын туғызу;
- шығармашылық және зерттеу іс -әрекеттері бар сабақтар ұйымдастыру;
- өзіндік таным мен зерттеу дағдыларының қалыптасуына ықпал ету;
- оқушылардың танымдық бастамалары мен өз бетінше жұмыс істеулеріне
қолдау көрсету немесе мақтау мадақтау;
Таным белсенділігін дамыту шарттары:
- әрбір оқушы үшін даму жұмысының траекториялары;
- әрбір оқушының потенциалдық мүмкіндіктерін ашуға қолдау көрсетудегі
жоғары педагогикалық іс -әрекет;
- білім беру үрдісінің ерекше формалары мен білім берудің спецификалық
мазмұнының сипатын беретін арнайы педагогикалық жағдайлар;
Шығармашылық ойлауды дамыту шарттары;
- шығармашылықтың тууына ішкі кедергілерді жою;
- жұмыс істеу барысында бала дейінің шоғырландыру;
- қиялы ширақтығын қолдау;
- жалпы шығармашылық іс -әрекетке бағыт –бағдар беру;
Мұғалімнің жеке шығармашылығы оң алдымен оның өзін -өзі танытуға деген
қажеттілігімен сипатталады. Яғни мұғалімнің кәсіби іс -әрекеттегі
мүмкіндігін толық аша білуге ұмтылысынан туындайды.
С.Л.Рубинштейн айтқандай, адамды жеке тұлға ретінде танытатын оның
бойындағы бір қасиеті ғана емес, сонымен қатар оның өзін танытуға деп
қойған мақсатына ұмтылысы да ерекше қасиеттерінің бірі болып табылады. Осы
орайда мұғалімдердің шығармашылық кәсіби іс -әрекетке деген қажеттілігінің
туындауына ықпал ететін мынадай шарттарды атауға болады;
- өз-өзіне іс -әрекеттің субъектісі ретінде қарау;
- қайшылықтарды жеңе білу;
- рефлексияға қабілеттілік;
- өзінің жеке тұлғалық кәсіби қасиеттерін танып білу;
- іс -әрекеттің біріккен түрін қолдана білу;
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің
күрделілігі әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір оқушының
бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам
алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.
Ол үшін ұстаз бойындағы мына төмендегідей қасиеттері болуы керек:
- мұғалім өз шәкірттерінің басқаға ұқсамайтын қасиеттерін аша білу;
- мұғалім ой-өрісі кең, жан –жақты білімдар, өз мамандығының шебері
болуы керек;
- мұғалім үздіксіз өз білімін өз бетінше шындай түсуі қажет.
Ал ұстаз шәкірттеріне мына төмендегідей қасиеттерді күте білуі керек:
- оқушы ой-өрісі өзінің біліміне берік болуы тиіс;
- оқушыда сабаққа деген құлшыныс тұрақты болғаны жөн;
- оқушы білімі, талғамы барлық және дұрыс көзқарасына болғаны жөн;
- оқушы білімінің тереңдігі пәнаралық байланыста болғаны тиімді; [10]
Философтердің тұжырымдарына сүйенетін болсақ, қандай жүйенің болсын
дамуы осы сызбаға сүйенетіндігін көрсетеді; болашақ бүгінге, бүгін ертеңге
айналады [12].
Сонымен әр мұғалімнің алдындағы сәулелі мұраты - өз пәнінен білім
беріп қана қоймай, әр баланың менің ашу, сол менді шығармашылыққа
жеткізіп, баланың өзіне деген сенімін туғызу. Олардың өзінен шығармашылық
қасиет, қабілетті іздете білу, өмірден өз орнын тапқыза білу қаншалықты
қиын екені түсінікті.
Бұл үшін, біріншіден, оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру
қажет. Жалпы белсенділік, шығармашылық белсенділік дегеніміз не? Ол туралы
ғалымдар не дейді?
Белсенділік – адамның қажеттілігінен, көзқарасынан, мақсаттарынан
туындайтын қоршаған ортаны өзгерте алу қабілеті. Белсенділік
объективтіқажеттілік бар жерде жақсы қалыптасады. Сондықтан педагогтар
балалардың шығармашылық әрекеттерін басып тастамай, оған дер кезінде көмек
көрсетулері керек.
Оқыту үрдісін белсендіру туралы не айта аламыз? Оқу үрдісінің
белсенділігі – оқушылардың оқу үрдісінде белсенді және өзіндік, теориялық
және тәжірибелік әрекетін қамтитын оқытудың ұйымдастыру тәсілдері мен
әдістерін жетілдіру. Ал оқу дегеніміз – оқушыларға мақсатты түрде білім,
дағды, іскерлікті меңгерту үрдісі.
Белсенділік деңгейлері туралы Т.Шамованың Активизация учения
школьников еңбегінен табуға болады. Ол, негізінен, белсенділікті 3
деңгейге бөледі.
1. Әсер ету белсенділігі.
Бұл оқушының түсінуі, есте сақтауы, білімін қайта жаңғыртуы, үлгі
бойынша қолдана алуы. Әсер ету әрекетін ұйымдастыруда мұғалім оқытудың
түсіндірмелі – иллюстративті әдісін қолданады. Яғни, оқушының әсер ету
белсенділігін қамтамасыз етеді.
2. Интерпретациялық белсенділік.
Бұл оқушының істі аяғына дейін жеткізу, қиындыққа қарамай, істің
шешілу жолдарын іздеуі, неге сұрағына өздігінен жауап беруге тырысумен
байланыстырылады. Екінші деңгейде педагог дамыту үшін оқытудың ақпаратты
–ізденіс әдістерін қолданылуы қажет, бұл оқушының әрекетіне жекелік сипат
береді.
3. Шығармашылық деңгей.
Бұл құбылыстың мазмұнына және өзара байланыстылығына терең үңіліп қана
қоймай, аталған мақсатқа жету үшін жаңа амал таба білумен сипатталады.
Белсенділіктің бұл деңгейде оқушылар білімдерін жаңа жағдайларда көрсетуге
тырысады, яки білім мен амалды бейтаныс жағдаятқа ауыстырады [19].
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың құралдарына
жататындар: оқу, мазмұны, оқушының оқуын ұйымдастыру формалары. Оқушының
белсенді шығармашылық оқуын ұйымдастыру төмендегілерді қадағалайды:
- оқушының өзін -өзі тануына, еркін болуына, ерік –жігерін көрсетуге
және өзінің оқу – танымдық әрекетін басқара алуға жұмсалуы қажет;
- мұғалім жалпы белсенділік емес, керісінше, іскер алдыңғы қатарлы білім
мен әрекет түрлерін меңгеруде оқушыда шығармашылық белсенділігін
дамыта білу қажет, яғни оқушылардың икеле дағдыларын қалыптастыру;
Мұғалім әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай болып
келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің күнделікті өтілетін
әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім –тәрбиелік мәні жан –жақты
ашылуы тиіс.
Осы талаптардың орынды аяқталуында ғана оқушыда шығармашылық қабілет
дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы
құлшынысын ұдайы дамытып әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп,
оқытудың озық әдіс –тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылығы дамиды.
Пән мұғалімдері бұл айтылған талаптарды іске асыра алуы үшін оның
ізденімпаз болуы шарт. Демек мұғалім мен оқушының арасындағы оқу үрдісінің
іс -әрекеттері арқылы оқушыда шығармашылық қабілеттер дами түседі.
Мұндай кезеңдерде өтілетін жаңа сабақтың негізгі үш мақсаты
(білімділік, тәрбиелік, дамытушылық) толық шешімін таба білгенде ғана іске
асырылып отырылады. Осы жағдайда мұғалім оқушылардың сабаққа деген
белсенділігін арттырумен бірге, сабаққа қызығушылығын арттыра білуі керек.
Мұғалім өзінің сабағын шығармашылықпен ұйымдастырылып, өтілетін сабақтары
оқушыларды шығармашылыққа ұмтылуын тудыратындай сұрақтар мен тапсырмалар
қамтылып өтілуі тиіс [14].
Мұғалім өтілетін сабақтың тақырыбына сәйкес алдын –ала жоспарланған
сұрақтармен оқушы ынтасын, зейінін, ой – қиялын дамытуға септігін
тигізетіндей болу керек. Олай болса, өтілетін сабақтарда тапсырмалардың
жауабын табуда, орындауды, қойылған сұрақтарға жауабын беруде ой таласын
жасау, танымдық оқытудың жаңа технология түрлерімен іске асырылып отырған
жағдайда сабақ тартымды әрі көзделген мақсатына жететіні белгілі.
Өздігінен орындайтын жұмыстар деп берілген тапсырманы мұғалімнің
басшылығымен, бірақ оның тікелей қалыптасуынсыз, оқушылардың өздігінен
орындайтын жұмыстар жөнінде сөз қозғағанда, оның өзара тығыз байланысты екі
міндетін ескерген дұрыс. Бұл міндеттердің біріншісі – оқушылардың танымдық
қызметіндегі шығармашылық дербестікті дамыту, оларды білімді өздігінен
игеруге, дүниеге көзқарастарын қалыптастыруға үйрету, екіншісі –
оқушылардың алған білімін іс жүзінде қолдана білуге баулу [15].
Математика сабақтарында оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстардың
ауызша және жазбаша, сыныптағы немесе үйдегі, жалпы сыныптық, топтық,
жаппай және жеке түрлері пайдаланылады.
Мұғалім оқу процесінде оқушыларға өздігінен орындауға берілетін
тапсырмалар айқын мақсатты көздеуі және олардың ынтасын арттыру шарт.
Сондықтан оқушылардың ынтасын арттыру үшін берілетін тапсырмалардың тың
материалдан тұруы, практикалық қолданыстары анық, зерттеу сипатында болғаны
орынды.
Сонымен оқушыларға тапсырма бергенде олардың шығармашылық
белсенділігі, жеке бас ерекшеліктерін, жалпы математикалық мәдениеті
тәрізді факторларға назар аударған жөн.
Жалпы сыныпқа ортақ тапсырмалармен бірге, оқушылардың жеке
ерекшеліктеріне сәйкес тапсырма берудің маңызы зор.
Математикаға икемі бар оқушыларға әр түрлі тақырыпқа шығармашылық
тапсырмалар бере отырып, зерттеу сипатындағы есептер шығарғанда, баяндама
немесе реферат жазғанда ерекше қамқорлық көрсетудің орны бөлек.
Математика бойынша өздігінен шығармашылық жұмыс орындау оқушылардың
пәнге ынтасын арттырып, ізденгіштік қасиеттерін тәрбиелеп, математикалық ой-
өрісін дамытады. Шығармашылық жұмыстарды орындау барысында оқушы оқып
үйренген теорияның, не есептің жаңа қырларын ашады, өз ой –пікірін айтады,
табылған мәліметтер бойынша қорытынды жасауға үйренеді [11].
Мұның өзі оқу процесінде оқушылардың шығармашылық қызметіне ерекше мән
беру қажеттігін көрсетеді. Әдетте, оқушылардың шығармашылық жұмысына
мынадай жұмыстар жатады;
- үйреншіктің тәсілдерді қолданбай есеп шығару немесе түрлендіру;
- бір есепті бірнеше тәсілмен шығару;
- есепті не мысалды оқушылардың өздеріне құрғызу;
- математикалық диктант, шығармалар жаздыру;
- оқушыларға әзіл –жұмбақ, есептер даярлату, т.б.
Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуына мәліметері әр түрлі
тапсырмалардың атқаратын рөлі зор. Себебі, мәліметтер құбылмалы тапсырмалар
дербестікті, ізденуді талап ететін, шығармашылық, танымдық қызметінің
элементтерін қамтиды.
Орындалу уақыты жағынан шығармашылық тапсырмалар әр түрлі болады. Осындай
тапсырмалардың бірі математикалық диктант жаздыру.
Егер оқушы математикалық диктант, шығарма жазғанда ізденгіштік танытса,
қайсыбір фигураның қасиеттерін анықтаса, математикалық сөйлемдерді
өздігінен дәлелдесе, онда ол жұмыс солғұрылым құнды әрі қызықты болмақ. Бұл
бағытта салу есептерінің, есептерді шешіп, зерттеулердің берері мол.
Математикалық шығарма жазу оқушылардан:
- қосымша әдебиеттер оқуды;
- оқыған материалдарды қорыта білуді;
- жазба тілдің қалыптасуын;
- жазғандарын көркемдеуді талап етеді.
Сондықтан мұғалім қажетті әдебиеттердің тізімін оқушыларға берумен бірге,
оларды зейін қоя оқуға, оқыған материалдарын өз сөздерімен конспектілеуге,
түйінді мәселелерін бөліп алуға, оларды рет –ретімен жазбаша баяндауға
баулыған жөн [20].
ІІ бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамытудың бағыттары мен
әдістері
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағы барысында шығармашылық
қабілеттерін дамыту бағыттары
Қазіргі кездегі математикалық білім баланың интелектісін, дербес
ойлауын дамытуға бағытталған.
Математикалық бастауыш білім мазмұны біртекті емес және екі деңгейді
қамтиды; міндетті (минимум) және мүмкіндік деңгейлері. Міндетті деңгейге
бастауыш мектеп көлеміндегі берік игерілуге тиісті материалдар жатады. Олар
теріс емес бүтін сандардың ауызша және жазбаша номерациясы; аса маңызды
шамалар және олардың өлшем бірліктері; жай есептің негізгі түрлері және
олардың шешу және т.б. Осы деңгейдің материалын р оқушы
қанағаттандырарлықтан төмен емес деңгейде игеруі тиіс. Ал мүмкіндік
деңгейлеріне мазмұны тұрғысынан алғанда негізгі мәселен үйлесетін, алайда
оқушының математикалық ой - өрісін кеңейтуге бағытталатын, үйреншікті емес
түрде ұсынылатын және де оны орындау шығармашалық іс - әрекетпен ұштасатын
материалдар жатады. Мұның бәрі де міндетті деңгейдің материалын кеңейте
және тереңдете түсуге қызмет етеді.
Төл бағдарламамызға сүйене отырып, Республикамызда 1997 ж. Профессор
Т.Қ. Оспановтың жетекшілігімен Математика оқулықтары жарық көрді.
Оқушының білімінің сапасына әсер ететін факторлардың бірі оқулық
болса, ондағы жаттығулардың мәні, мағынасы, мүмкіндіктерінің рөлі басқа.
Сол себепті мұғалім ең алғаш оқулықтың құрылымымен ондағы есептердің
мазмұнымен танысып алу қажет. Қай есеп қай деңгейдегі балаға арналған, оны
қай кезде беруге болады, т.с.с. мәселелерді алдын - ала ойластыру керек
[24].
Жаңа буын оқулықтары П.М. Эрдниевтің Дидактикалық бірліктерді
ірілендіру (ДБІ) технологиясына негізделген ДБІ әдістемесін жүзеге
асырудың басты қағидалары мынадай:
1. Қарама қарсы ұғымдарды, әрі өзара байланысты операцияларды қатар
оқыту.
2. Тура есепке кері есеп ойлап табу, шығаруды кеңінен қолдану.
3. Деформацияланған жаттығуларды пайдалану.
4. Өз бетінше, шығармашылыққа берілетін тапсырмалардың үлес
салмағының артуы.
Оқыту практикасы қосу мен азайту, көбейту мен бөлу бұрынғыдай төрт
бөлек тақырып етіліп өтілмей, қатар ұсынылуының тиімділігін көрсетіп отыр.
Бұл арқылы оқу уақыты 20 % дейін үнемделеді. Ал үнемделген уақыт білімді
тереңдетуге өте қажет.
І. Оқулықтағы негізгі тапсырмалардың бірі кері есептерді шығару. Кері
есеп ұғымын ғылымға академик П.К. Анохин енгізді. Кері байланыс
(офферентация) деген психологиялық ұғыммен байланысты. Кері есептерді
шығару, тура есепті кері есепке айналдыру арқылы баланың белсенділігі,
қызығушылығы артады, шығармашылық дербестік пайда болады. Жаңа буын
оқулықтарына бес түрлі: қосындыны табуға, қалдықты, бірнеше бірлікке артық
не кем санды табуға, айырмашылық салыстыруға берілетін есептердің кейбіреуі
кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz