Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың ғылымилық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың дәстүрлі және жаңа бағыттарын оқыту процесінде қолдану жүйесінің зерттелуі
1.2 Бастауыш мектепте оқытудың заңдылықтары мен принциптеріне ғылыми.педагогикалық сипаттама
2 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАСТЫҚ ПРИНЦИПТЕРІН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Бастауыш сыныптардың пән сабақтарында оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
2.2 Бастауыш мектеп оқушыларының тәрбие жүйесінде ғылымилылық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
1 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың дәстүрлі және жаңа бағыттарын оқыту процесінде қолдану жүйесінің зерттелуі
1.2 Бастауыш мектепте оқытудың заңдылықтары мен принциптеріне ғылыми.педагогикалық сипаттама
2 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ САБАҚТАСТЫҚ ПРИНЦИПТЕРІН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Бастауыш сыныптардың пән сабақтарында оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
2.2 Бастауыш мектеп оқушыларының тәрбие жүйесінде ғылымилылық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
Педагогиканың ғылыми диалектикалық материалистік әдіснамасы ғалымдардың еңбектерінде қалыптасты. Олар тәрбиенің қоғамдық болмыс сипатына, қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына, оның түрлеріне тікелей тәуелділігін көрсетті, тәрбиені мақсаты мен принциптерін тұжырымдады.
Диалектикалық-материалистік тұрұыдан қарау педагогикалық іс-әрекет барысын және құбылыстарын жан-жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы ішкі және сыртқы өзара байланысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс, өзгеріс күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшуін көре білуді, ішкі қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтардың бірлігін, осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс-әрекеттер барысының қозғаушы күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын басшылыққа алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттылығының көрсеткіші болғандықтан зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін бірлікте талдауды талап етеді.
Дидактикалық-материалистік әдіснама логикалықтың және тарихилықтың бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену – зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама-қайшылықтарды, даму бағыттарын көруге, оның онан әрі даму бағыттарын белгілеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен бекіту зерттелетін құбылстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек енуге жол ашады. Біздің қоғамымыздағы мұғалім ролі айрықша белгіленеді. Қоғамның мақсат-мүдделерін көздеген тәрбие, білім беру дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті. Қазір планетамыздағы азамат қоғамның даму барысы педагогикалық көкейтесті мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат, мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды талап етеді.
Диалектикалық-материалистік тұрұыдан қарау педагогикалық іс-әрекет барысын және құбылыстарын жан-жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы ішкі және сыртқы өзара байланысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс, өзгеріс күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшуін көре білуді, ішкі қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтардың бірлігін, осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс-әрекеттер барысының қозғаушы күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын басшылыққа алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттылығының көрсеткіші болғандықтан зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін бірлікте талдауды талап етеді.
Дидактикалық-материалистік әдіснама логикалықтың және тарихилықтың бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену – зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама-қайшылықтарды, даму бағыттарын көруге, оның онан әрі даму бағыттарын белгілеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен бекіту зерттелетін құбылстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек енуге жол ашады. Біздің қоғамымыздағы мұғалім ролі айрықша белгіленеді. Қоғамның мақсат-мүдделерін көздеген тәрбие, білім беру дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті. Қазір планетамыздағы азамат қоғамның даму барысы педагогикалық көкейтесті мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат, мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды талап етеді.
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы.- Астана, 2011
2. Білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -//Егемен Қазақстан, 15-маусым, 2007 ж.
3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998.
4. Дидактика средной школы /под ред. М.Н. Скаткина.- М., 1982г.
5. 2. Ш.А.Амонашвили Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984 г.
6. Ш.А.Амонашвили Как живете дети? - М.: Просвощение, 1986 г.
7. Ш.А.Амонашвили Здравствуйте, дети. - М.: Просвещение, 1983 г.
8. Н.Р. Юсуфбекова Общий основы педагогической инноватики, опыт разработки тоерии инновационных процессов в образовании. - М., 1991г.
9. Ш. Т. Таубаева О структуре инновационного процессе в школе. – Алматы, 1996г,
10. Ш.Т. Таубаева Передовой педагогической опыт от теоритического осмысления к практике. - Алматы, 1997 г.
11. Ш.Т. Таубаева Теоретические основы педагогичксой инноватики. - Алматы, 1992г.
12. Н.Р. Юсуфбеков Инновационные процессы в образовании сущность закономерность тенденция . - Алматы, 1993 г.
13. Н.Р. Юсуфбекова Педагогическая инноватика как направления методологических исследовании. - М., 1992
14. Н.Р. Юсуфбекова Тенденции и законы инновационных прцессов в оброзовании. - М., Педагогика, 1991г.
15. Ю.К. Бабанский Методика обучения в современный общеобразовательной школе. - М., Просвещение, 1985 г.
16. Ю.К. Бабанский Проблема повышения эффективнсти педагогических исследований - . М., Просвещение, 1982 г.
17. Ю.К. Бабанский Педагогикалық процесті оптималдандыру. /сұрақтар мен жауаптар/ - Алматы, Мектеп, 1984 г.
18. Т. Бегалиев Педагогика. – Тараз: ТарМУ ,1999 ж.
19. Ш. Беркімбаева Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпайық// Егем. Қазақстан,11.12.2001
20. Ш. Беркімбаева Алдағы мақсаттарды айқындайды [баяндама] //Қазақстан мұғалімі, 13.03.2002.
21. В.П. Беспалко Программированное обучения дидактические основы. - М., 1970
22. В.П. Беспалко Слагаемые педагогической технологии.- М., 1989 г.
23. Н.И. Болдырев Мектеп тәрбие жұмысының методикасы. - Алматы, 1987
24. В.В. Давыдов Поблемы разивающего обучения – М., Педагогика 1986 г.
25. Дидактика средной школы /под ред. М.Н. Скаткина.- М., 1982г.
26. Г. Жаманқұлова Педагогикалық жүйеге жаңашылдық керек// Қазақстан мектебі, 2002 ж.
27. Л.В. Занков Дидактика и жизнь.- М., 1968 г.
28. ҚР жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы//Республикалық баспа кабинеті – Алматы, 1995 ж.
29. В.Ф. Шаталов Точка опоры.- М., Педагогика, 1987 ж.
30. В.Ф. Шаталов Куда и как исчезли тройки.- М., Педагогика , 1980г.
31. В.Ф. Шаталов Эксперимент продолжается.- М., Педагогика , 1989г.
32. Г.И. Шукина Роль деятельности в учебном процессе. – М., 1986 г.
33. Г.Б. Эльконин Психология обучения младшего школьника.- М.: Знания 1974 г.
34. Педагогика. Дәріс курсы /Қүраст. Хмель Н.Д., Жампейсова Қ.К. т.б. -А., Нұрлы әлем, 2003.
35. Лихачев Б.Л. педагогика. Курс лекций. М., 1992.
36. Харламов ИЛ>. Педагргика. М., 2000.
37. Подласый И.П. Педагогика. М., 2000.
38. Қалыбекова Ә.А., Ысқаков Ж.Ы., Әлсатов Т.М.'. Мүғалімдердің педагогикалық сөздігі мен аныктамалары, А., 2002.
39. Қоянбаев Ж:Б. Семья және балалар мен жеткіышектер тәрбиесі. А., Рауан, 1990.
40. ҚР Білім туралы Заңы. Астана, 1999.
41. ҚР этникалық мәдени білім беру түжырымдамасы. А., 1996.
42. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как обьект деятелы-юсти учителя. А., Мектеп, 1978.
43. Жарықбаев Қ. Психология. А., Білім, 1995.
44. Аймауытов Ж. Психология. Қаз. мектебі. №2, 1993.
45. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. А., 1981.
46. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А., Мектеп, 1989.
47. Елікбаев Б.Ж. Ұлттық психология. А., 1992.
48. Меңжанова А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды проблемалары. А., Білім, 1954.
49. Қалиев С, Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
50. Сарманова К., Пернос Н.К. Экологиялык білім беру бағдарламасы. Қаз. мектебі, №8, 1993. :
51. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалык тәрбие берудегі халық дәстүрі.А., 1990.
52. Табылдаев Ә. Тәрбие өрнектері. А., Мектеп, 1989.
53. Мектеп кеші көңілді:Сценарийлер, әдеби-музыкалық қойылымдар, пьесалар./құраст. Т.Боранғалиев. А., Өнер,1990.
54. Макаренко А.С. Ұстаздык дастан. Шығ. Жинағы 5-том. А., 197].
55. Сухомлинский В.А.Коллективтің құдіретті күші. А., 1971.
56. Болдырев Н.И. Методика работы классного руководителя. М., 1984.
57. Болдырев Н.И.Класс жетекшісі. А., 1986.
58. Уманов Г.А. Бала бақыты. А., 1988.
59. Қожахметова К. Сынып жетекшісі. А., Әлем, 2000.
60. Белкин А. Ситуация успеха. Как ее создать .М., 1991.
61. Г.К.Нұрғалиева Оқыту әдістері. А., 1991.
62. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А.,Мектеп, 1984.
63. Н.Д.Иванова, Қ.Қозғамбаева. Оқыту процесі оның мәні. А., 1991.
64. Б.Айтмамбетова .Оқыту процесін үйымдастыру. А., 1991.
65. Б.Р.Айтмамбетова. Дидактиканың принциптері. А., 1991.
66. ҚР 2015ж. дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. А., 2003.
67. М.Н.Махмудов. Мектепте проблемалық оқуды үйымдастыру. А., 1981.
68. Б.Р.Айтмамбетова. Пеадгогика пәні және оның міндеттері. А., 1991.
69. Т.С. Сабиров. Оқудың оқу белменділігін дамыту жолдары. А., 1998.
70. Г.Кертаев. Окытудың кейбір әдістері. А., 1998.
71. Архимед Ысқақов және оның мектебіУ/Қазақстан мектебі-№9, 1998,
72. Б.Р.Айтмамбетова. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. А., 1991.
73. Педагогикалық ізденістер.//қүраст. Ж.Баженова. А., 1987.
74. Н.Көшекбаев. Оқыту теориясы. А., 1986.
75. Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану// ХХІ ғасыр мектебі, №1-2, 2003.
76. Нұрашева Ж. Тірек конспектісін пайдалану//Бастауыш мектеп, №10, 2002.
77. Мұхамедина Ж. Деңгейлік саралай оқыту //ҚМ, №6, 2003.
78. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар //ҚМ, №6, 2003
79. Сардарова Ж. Дамыта оқыту //Бастауыш мектеп. №3, 2003
80. Әлсерікова Ж. Әдіс-тәсілдер тиімді болсын //Қазақстан мектебі, №5, 2003.
2. Білім туралы Қазақстан Республикасының заңы. -//Егемен Қазақстан, 15-маусым, 2007 ж.
3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998.
4. Дидактика средной школы /под ред. М.Н. Скаткина.- М., 1982г.
5. 2. Ш.А.Амонашвили Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984 г.
6. Ш.А.Амонашвили Как живете дети? - М.: Просвощение, 1986 г.
7. Ш.А.Амонашвили Здравствуйте, дети. - М.: Просвещение, 1983 г.
8. Н.Р. Юсуфбекова Общий основы педагогической инноватики, опыт разработки тоерии инновационных процессов в образовании. - М., 1991г.
9. Ш. Т. Таубаева О структуре инновационного процессе в школе. – Алматы, 1996г,
10. Ш.Т. Таубаева Передовой педагогической опыт от теоритического осмысления к практике. - Алматы, 1997 г.
11. Ш.Т. Таубаева Теоретические основы педагогичксой инноватики. - Алматы, 1992г.
12. Н.Р. Юсуфбеков Инновационные процессы в образовании сущность закономерность тенденция . - Алматы, 1993 г.
13. Н.Р. Юсуфбекова Педагогическая инноватика как направления методологических исследовании. - М., 1992
14. Н.Р. Юсуфбекова Тенденции и законы инновационных прцессов в оброзовании. - М., Педагогика, 1991г.
15. Ю.К. Бабанский Методика обучения в современный общеобразовательной школе. - М., Просвещение, 1985 г.
16. Ю.К. Бабанский Проблема повышения эффективнсти педагогических исследований - . М., Просвещение, 1982 г.
17. Ю.К. Бабанский Педагогикалық процесті оптималдандыру. /сұрақтар мен жауаптар/ - Алматы, Мектеп, 1984 г.
18. Т. Бегалиев Педагогика. – Тараз: ТарМУ ,1999 ж.
19. Ш. Беркімбаева Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпайық// Егем. Қазақстан,11.12.2001
20. Ш. Беркімбаева Алдағы мақсаттарды айқындайды [баяндама] //Қазақстан мұғалімі, 13.03.2002.
21. В.П. Беспалко Программированное обучения дидактические основы. - М., 1970
22. В.П. Беспалко Слагаемые педагогической технологии.- М., 1989 г.
23. Н.И. Болдырев Мектеп тәрбие жұмысының методикасы. - Алматы, 1987
24. В.В. Давыдов Поблемы разивающего обучения – М., Педагогика 1986 г.
25. Дидактика средной школы /под ред. М.Н. Скаткина.- М., 1982г.
26. Г. Жаманқұлова Педагогикалық жүйеге жаңашылдық керек// Қазақстан мектебі, 2002 ж.
27. Л.В. Занков Дидактика и жизнь.- М., 1968 г.
28. ҚР жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы//Республикалық баспа кабинеті – Алматы, 1995 ж.
29. В.Ф. Шаталов Точка опоры.- М., Педагогика, 1987 ж.
30. В.Ф. Шаталов Куда и как исчезли тройки.- М., Педагогика , 1980г.
31. В.Ф. Шаталов Эксперимент продолжается.- М., Педагогика , 1989г.
32. Г.И. Шукина Роль деятельности в учебном процессе. – М., 1986 г.
33. Г.Б. Эльконин Психология обучения младшего школьника.- М.: Знания 1974 г.
34. Педагогика. Дәріс курсы /Қүраст. Хмель Н.Д., Жампейсова Қ.К. т.б. -А., Нұрлы әлем, 2003.
35. Лихачев Б.Л. педагогика. Курс лекций. М., 1992.
36. Харламов ИЛ>. Педагргика. М., 2000.
37. Подласый И.П. Педагогика. М., 2000.
38. Қалыбекова Ә.А., Ысқаков Ж.Ы., Әлсатов Т.М.'. Мүғалімдердің педагогикалық сөздігі мен аныктамалары, А., 2002.
39. Қоянбаев Ж:Б. Семья және балалар мен жеткіышектер тәрбиесі. А., Рауан, 1990.
40. ҚР Білім туралы Заңы. Астана, 1999.
41. ҚР этникалық мәдени білім беру түжырымдамасы. А., 1996.
42. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как обьект деятелы-юсти учителя. А., Мектеп, 1978.
43. Жарықбаев Қ. Психология. А., Білім, 1995.
44. Аймауытов Ж. Психология. Қаз. мектебі. №2, 1993.
45. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. А., 1981.
46. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А., Мектеп, 1989.
47. Елікбаев Б.Ж. Ұлттық психология. А., 1992.
48. Меңжанова А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды проблемалары. А., Білім, 1954.
49. Қалиев С, Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
50. Сарманова К., Пернос Н.К. Экологиялык білім беру бағдарламасы. Қаз. мектебі, №8, 1993. :
51. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалык тәрбие берудегі халық дәстүрі.А., 1990.
52. Табылдаев Ә. Тәрбие өрнектері. А., Мектеп, 1989.
53. Мектеп кеші көңілді:Сценарийлер, әдеби-музыкалық қойылымдар, пьесалар./құраст. Т.Боранғалиев. А., Өнер,1990.
54. Макаренко А.С. Ұстаздык дастан. Шығ. Жинағы 5-том. А., 197].
55. Сухомлинский В.А.Коллективтің құдіретті күші. А., 1971.
56. Болдырев Н.И. Методика работы классного руководителя. М., 1984.
57. Болдырев Н.И.Класс жетекшісі. А., 1986.
58. Уманов Г.А. Бала бақыты. А., 1988.
59. Қожахметова К. Сынып жетекшісі. А., Әлем, 2000.
60. Белкин А. Ситуация успеха. Как ее создать .М., 1991.
61. Г.К.Нұрғалиева Оқыту әдістері. А., 1991.
62. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А.,Мектеп, 1984.
63. Н.Д.Иванова, Қ.Қозғамбаева. Оқыту процесі оның мәні. А., 1991.
64. Б.Айтмамбетова .Оқыту процесін үйымдастыру. А., 1991.
65. Б.Р.Айтмамбетова. Дидактиканың принциптері. А., 1991.
66. ҚР 2015ж. дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. А., 2003.
67. М.Н.Махмудов. Мектепте проблемалық оқуды үйымдастыру. А., 1981.
68. Б.Р.Айтмамбетова. Пеадгогика пәні және оның міндеттері. А., 1991.
69. Т.С. Сабиров. Оқудың оқу белменділігін дамыту жолдары. А., 1998.
70. Г.Кертаев. Окытудың кейбір әдістері. А., 1998.
71. Архимед Ысқақов және оның мектебіУ/Қазақстан мектебі-№9, 1998,
72. Б.Р.Айтмамбетова. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. А., 1991.
73. Педагогикалық ізденістер.//қүраст. Ж.Баженова. А., 1987.
74. Н.Көшекбаев. Оқыту теориясы. А., 1986.
75. Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану// ХХІ ғасыр мектебі, №1-2, 2003.
76. Нұрашева Ж. Тірек конспектісін пайдалану//Бастауыш мектеп, №10, 2002.
77. Мұхамедина Ж. Деңгейлік саралай оқыту //ҚМ, №6, 2003.
78. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар //ҚМ, №6, 2003
79. Сардарова Ж. Дамыта оқыту //Бастауыш мектеп. №3, 2003
80. Әлсерікова Ж. Әдіс-тәсілдер тиімді болсын //Қазақстан мектебі, №5, 2003.
КІРІСПЕ
Педагогиканың ғылыми диалектикалық материалистік әдіснамасы ғалымдардың
еңбектерінде қалыптасты. Олар тәрбиенің қоғамдық болмыс сипатына, қоғамдағы
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына, оның түрлеріне
тікелей тәуелділігін көрсетті, тәрбиені мақсаты мен принциптерін
тұжырымдады.
Диалектикалық-материалистік тұрұыдан қарау педагогикалық іс-әрекет
барысын және құбылыстарын жан-жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы ішкі
және сыртқы өзара байланысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс, өзгеріс
күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшуін
көре білуді, ішкі қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтардың бірлігін,
осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс-әрекеттер барысының қозғаушы
күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын басшылыққа
алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттылығының көрсеткіші
болғандықтан зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін бірлікте
талдауды талап етеді.
Дидактикалық-материалистік әдіснама логикалықтың және тарихилықтың
бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену –
зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама-қайшылықтарды,
даму бағыттарын көруге, оның онан әрі даму бағыттарын белгілеуге мүмкіндік
береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен бекіту зерттелетін
құбылстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек енуге жол ашады.
Біздің қоғамымыздағы мұғалім ролі айрықша белгіленеді. Қоғамның мақсат-
мүдделерін көздеген тәрбие, білім беру дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті.
Қазір планетамыздағы азамат қоғамның даму барысы педагогикалық көкейтесті
мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат,
мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды талап етеді.
Мұның өзі педагогика теориясы мен тәжірибесін дамытудың жаңа деңгейі
тұрғысынан қайта құру міндетін алға қойып отыр.
Педагогика тәрбиені мақсаты нақты тарихи сипатта болады деген қағиданы
басшылыққа алады. Тәрбиені мақсаты әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
өзгеруімен ұдайы дамып отырады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мектепте оқытудың негізгі
бағыттары оның екі сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады:
оқушылардың білімді өз бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды
басқаруға болатындығы туралы [3,18б.]. Жаңа педагогикалық технологиялардың
аса үлкен жылдамдықпен дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде
емес, түрлі технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды.
Алайда барлық технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік,
дамытушылық сипат жататыны белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимняяның классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған[8,12].
Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
Оқытудың сабақтастық принципі негізінде тәжірибені меңгеру арқылы
қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы, Л.С.Выготскийдің
анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде қабылдауы немесе
меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде жүргізілуі деп
түсіндіріледі[10,31].
Сабақтастық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз. Білім беру
процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а) басқаруға негізделмеген
оқыту(дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты механизмі ретінде
қарастыратын оқыту ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру теориясы,
бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
1. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б) пәндік
негізде оқыту(дәстүрлі оқыту).
2. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
3. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер
жүйесі[ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес
контактілі(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы
мүмкін[саналылық принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық-
хабарлаушы, догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда
айтылған сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту
білімдерді меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның
ішінде оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім
беру жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары :
дамытушылық, проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру, алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте
ұйымдастыру, т.б. болып табылады[8,21]. Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің
зерттеуі бойынша, оқыту - әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын
көпжақты процесс. Бұл көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай
да бір бағыттың мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда
оқушылардың даралық-психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді[8,24 б.].
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына және
Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қазақстандық білім беру жүйесінің
ұлттық үлгісін дамыту үшін қолайлы жағдайды қалыптастыру жөніндегі жұмыстар
жоспарлы түрде жүзеге асырылуда [1,4 б.].
Аталған құжаттарда оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік стандартын
әзірлеуді одан әрі жалғастырып және оқытудың құнды концепциялары мен озық
технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі, сонымен бірге жалпы
орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау қажеттігі ескерілген. Атап айтқанда, бүгінгі күні елімізде білім
беру мазмұнын жетілдіру мен оның сапасын көтеру мақсатында және оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру үшін оқытудың белсенді концепцияларын оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу мәселесі көтерілуде. Ғылымилық және сабақтастық
принциптері ойлау арқылы оқушының оқу әрекетін белсендіруге қажетті
әрекеттер жүйесін құрайтыны А.Дьюидің, Ж.Пиаженің және Л.Выготскийдің
концепциясыларында ғылыми негізделген, әрі оны оқу үрдісіне енгізу тиімді
нәтиже беру мүмкіндігі көрсетілген. Қазақстанда дамыта оқыту идеясы қолға
алынғанмен, қазіргі мектепте білім беру мен оқыту мәселелерінің нақты бір
жүйеге, яғни теориялық негізге сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми
психологиялық-педагогикалық негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің
сапалылығы мен мұғалім қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда.
Аталған қайшылықты болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында
Бастауыш білім беру жүйесінгде оқытудың ғылымилылық және сабақтастық
принциптерін қолдану тақырыбын диплом жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың
ғылымилық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
арқылы білім беру сапасын арттырудың әдістемелік кешенін әзірлеу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектепте оқытуды ұйымдастыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісіндегі оқыту
принциптерінің тиімділік дәрежесін көрсету қызметі
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
ғылымилылық және сабақтастық принциптерін пайдалану тиімді болады, егер
де: мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың деңгейлеп дамыта оқыту
жүйесі таңдалынып алынса және деңгейлеп оқытудың мұғалім және оқушы
қызметін белсендірудегі ролі психологиялық-педагогикалық теория тұрғысынан
негізделсе; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес
ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін
қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән
дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне
деген сенімін арттыру үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі
күшейер еді, яғни білім беру мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау;
2. Оқыту жүйесіндегі оқыту принциптерінің оқушылардың ойлау әрекетін
дамытуға ықпалын зерттеу;
3. Оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптері арқылы мұғалім және
оқушылардың танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары
педагогикалық тұрғыдан негізделді;
2-ші кезең (2011-2012 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі
негізінде оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптерінің қолдану
барысы зерттелінді, талдап қорытылды; оларды оқыту процесінде пайдаланудың
тиімділігі тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау.
2. Оқыту жүйесіндегі оқыту принциптерінің оқушылардың ойлау әрекетін
дамытуға ықпалын зерттеу.
3. Оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптері арқылы мұғалім және
оқушылардың танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу.
1 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың дәстүрлі және жаңа
бағыттарын оқыту процесінде қолдану жүйесінің зерттелуі
ХХІ ғасырдың білім беру мен оқыту проблемаларының жаңа парадигмаларына
сәйкес қазіргі мектепте оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы[3,54б.]. Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен
дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі
технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық
технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық
сипат жататыны белгілі.
Мектепте білім беру мазмұнының тарихи сипаты болады, қоғамдағы ғылым
мен техниканың және жүргізіліп отырған саясатпен анықталады. Қазақстан
Республикасы мектебі адамның қоғамдық мәнінің жан-жақты, үйлесімді дамуының
негізін жасайды, жас ұрпаққа тәрбие берудің міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді. Мектеп қабырғасында оқушы ғылым мен техника дамуының
қазіргі деңгейіне дейін көтеріледі. Міндетті орта білім келешекте кез келге
мамандықты меңгеруге мүмкіндік береді[5].
Білім беру мазмұнын жетілдіру үшін төмендегідей міндеттер шешімін
табуы тиіс: күрделіленген және бұратана материалдан арылған оқылатын пәндер
материалының көлемін анықтау; негізгі түсініктер мен жетекші идеяларды
айқын баяндап, оқу пәндерінде жаңа жетістіктердің ғылым мен техникадағы
бейнелеуін қамтамасыз ету; оқушылардың қазіргі есептеу техникасын
пайдалануға мүмкіндік беретін білім және дағдылармен қаруландыру; оқу
үдерісінде компьютерлерді қолдануда қамтамасыз ету; оқушылар меңгеруге
міндетті ең қолайлы білік пен дағдыларды әр пән және жеке сынып бойынша
анықтау; құзіретті білім алуды қамтамасыз ету.
Еңбекке тәрбиелеу, оқыту және кәсіптік бағдар беру жүйесі білім алуды
жалғастыру үшін мектепті бітіруге жағындағанда оқушыны жан-жақты ойланып,
таңдалған мамандыққа және соған сәйкес оқу орнына әкелу керек.
Оқытудың мазмұнын жетілдірудің негізгі қазіргі психологиялық және
педагогикалық, теориялық және экспериментальдық зерттеулер болып табылады.
Олар оқушылардың ақыл-ойы дамуының зор мүмкіндіктерін, оларды жүзеге
асырудың жолдарын көрсетті, соның арқасында білімді игерудің жасқа
байланысты шекаралары қайта қаралды.
Бастауыш білім беру мазмұны мектептің негізгі жалпы және бейінді білім
беру сыныптарында берілетін ғылыми білімдердің негізін қалайды. Баланың
болашағы, оның зиялылық дамуы, мүддесі және оқуы, келешекте еңбек іс-
әрекетіне қатынасы көп жағдайда бастауыш сыныптардағы білім беру мазмұнымен
анықталады.
Жай қарағанда бастауыш сыныпта қарапайым есептеу, жазу, оқу дағдыларын
қалыптастырады деген дәстүрлі көзқарас балалардың даму мүмкіндігін
шектейді. Бірақ екінші жағынан, бастауыш сыныптағы басты нәрсе: баланың ой-
өрісін дамыту, нақты ақыл-ой әрекетін және ойлау операцияларын қалыптастыру
сияқты тым тереңге кетіп қалуға болмайды.
Бастауыш білім бері мазмұны математика, ана тілі, дүниетану, әдебиет
пен өнерден оқушыларға қарапайым тілдік қатынастар мен информатика бастапқы
ғылыми білімдерді хабарлайды. Бұл білімдер берік игерілу керек. Тек сол
уақытта ғана ол негізгі және бейінді сыныптарында мектептің берілетін
ғылыми білімдердің негізі бола алады.
Бастауыш оқытудың мазмұнын игеру есептеу, оқу, жазу, ән айту, сурет
салу, байқау білігі, сабақта зейінді болу, оқу еңбегін ұйымдастыра білу
қарапайым тілдік қатынас информатика т.с.с. дағдыларды қалыптастырмайынша
мүмкін емес.
Бастауыштағы жинайтын білім, білік, дағдылары оқушылардың ой-өрісін,
қабілеттерін түрлі дәрежеде дамытып, ойлау іс-әрекетін түрлі сипатқа алып
келуі мүмкін. Қорытындысында осы мәселе оқушының жалпы ақыл-ойының даму
деңгейін анықтайды.
Егер мұғалім оқушының танымды іс-әрекетінің нақты құрылымын алдын ала
белгілеп алған болса, бастауыш білім беру мазмұны оқушылардың кең дамуын
қамтамасыз етеді.
Оқушылар түрлі материлдармен, ауыл шаруашылығы дақылдарымен, оқу құрал-
жабдықтарын жөндеумен, ойыншықтар, мектепке, бала бақшаға, үйге пайдалы
түрлі заттар жасаумен қол еңбегінің өмірге қажетті қарапайым тәсілдерін
меңгереді.
Бастауыш білім беруді оқушылардың танымдық күші және ақыл-ой қабілетін
дамытуды, қарым-қатынасқа, абстракциялау, жүйелеу, дедукция мен
индукциялау, анализ бен синтездеуге үйретуді арнайы оқу міндеті етіп қойып
қана шешуге болады. Мұның өзі жоғары сыныптарда оқушылардың ойлауының
ерекше стилі – операциялық, алгоритмдік, яғни айтқанда, компьютерлік ойлау
дағдыларын бекітуге көмектеседі.
Оқу материалы жоғары адамгершілік мұраттар мен сезімдерді тәрбиелеуді,
дүниеге диалектикалық-материалистік көзқарас элементтерін қалыптастырудың
қажеттігін алды ала қарастырады.
Бастауыш сынып жасындағы балалар үшін оқу материалын зерттеу
нәтижесінде іс-әрекеттің жаңа түрі, оның барысында оқушының қоғамдық мәні,
мінезінің еріктік сипаты қалыптасады. Бастауыш оқыту мазмұны оқушылардың
ақыл-ой, адамгершілік, политехникалық, еңбектік, әсемдікке көзқарастық және
дене дамуының міндеттерін шешуге көмектеседі.
Педагогикада оқу пәні ғылым негізі ретінде анықталады, оның мәні оқу
пәнінің мазмұны келешекте қазіргі ғылыми меңгеруге мүмкіндік
беретіндігінде. Оқу пәндерін бөлудің негізі – олардың адамзат тәжірибесінің
белгілі жақтары болып табылуы. Олар: ғылым, идеология, еңбек, өндіріс,
әдебиет, бейнелеу және музыка өнері, мәдениет, адам денесінің дамуы т.с.с.
Оқу пәні адамзат тәжірибесінің бөлігін бейнелейді және соған сәйкес
білім, білік, дағдыларды қалыптастырады. Оқу пәндерінің жиынтығы мектептегі
оқу үдерісінде оқушының адамзат тәжірибесінен игерілуге тиістінің бәрін
анықтайды.
Оқу пәндерінің мазмұнында философиялық, қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдары шешуші фактор болады. Бірақ бастауыш сынып оқушылары қазіргі
ғылымды, адамзат тәжірибесіндегі күйіндей, бірден оқып қабылдауға дайын
емес. Сондықтан ғылымнан бастауыш сынып оқушысы түсінуі ықтимал, ғылымның
негізгі қағидаларын игеруге мүмкіндік беретін, ондаған жылдардың барысында
өзгермейтін материалды бөліп алу қажеттігі туады.
Әрбір ғылым дамиды, барған сайын өзі бейнелейтін дүниенің жақтарынан
тереңірек түсінік береді. Ғылымның көптеген қағидалары ескіреді, күшін
жояды, жаңа көзқарас жүйесі мен жаңаша пайымдаулар пайда болады. бірақ
ғылымдағы білімдер жүйесінің өзегі болып табылатын кейбір негізгі теориялық
қағидалар сақталады мысалы: математикадағы натурал сандар тізбегі, қатары,
арифметикалық төрт амал және т.б. ғылымның негізгі қағидаларының
салыстырмалы тұрақтылығы оқу пәнінің мазмұнын анықтауды, оның
үздіксіздігінің, бірқалыптылығынң шешуші факторы болады.
Ойдың тарихи қозғалысына байланысты бір қағиданың өзі әр түрлі
сипатталуы мүмкін. Бұл қағида әсіресе білімнің бастапқы жүйесін
қалыптастыруда ерекше мағынаға ие болады.
Жоғарғы сыныптарда оқушылардың бастауышта игерген білімдерінің
есебінен ғылыми қағидалар тереңдетіледі.
Баланың білімдері, қоршаған дүниені көз алдына келтіре білуі, ойлау
операцияларының байланысу мүмкіндіктері оқу материалының тереңдігін
шектейді. Оқу материалы кең психологиялық негіздемеге ие болуда. Сондықтан
білімдерді игеру, оқушы жасының мүмкіндіктерін түсіну ұсынылатын оқу
материалының мөлшерін анықтайды.
Бастауыш сыныпта ғылыми материалды таңдап алғанда теориялық
қағидаларды оқу үдерісінде білік пен дағдыларды қалыптастырудың
мүмкіндігінен бастаудың маңызы зор. Бастауыш сынып жасындағы оқушыларға
теорияның тәуелділіктер мен қағидалардың негізінде дағдылар мен біліктер
жасалатын болса, онда олардың үлкен мағынасы болады. Мысалы, грамматикада
сөз таптарын оқу әрдайым сауатты жазу дағдыларын қалыптастыратын теориялық
қағидаларды практикалық оқу іс-әрекетіне қосатын жаттығулармен байланысты.
Бұл жағдайда теориялық оқу материалы ақыл-ой іс-әрекетінде маңызды және
қажетті мәнге ие болады.
Ғылымда білім жүйесі тарихи даму ретімен орналасуы мүмкін яғни
жинақталған және қысқартылған түрінде ғылым тарихын қайталайды немесе
тарау, тақырып, шешімі табылған мәселелерді баяндау ретін анықтайтын,
логикасы маңызды және терең қағидаларға тәуелді, логикалық өзгертілген
түрінде берілу мүмкін. Мысалы, физиканың материалы тарихи тізбектестік
ретімен не физикалық құбылыстар мен үдерістер қазіргі атом-малекулярлық
теория негізінде берілуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да материалдың
тізбектестігі мен жүйелілігі едәуір өзгертіледі.
Оқу пәнінде бірнеше ғылымдардың жинақталған және қысқартылған түрі
бейнеленуі мүмкін. Биология, мысалы, ботаника, зоология, анатомия,
физиялогиялық сияқты дербес оқу пәндеріне бөлінеді. Бұл жағдайда жеке
алынған оқу пәні, мысалы, ботаника жеке ғылыми білім жүйесін анықтайды және
аның негізінде балаларда неқты білік пен дағдылар пайда болады. осымен
қатар бұл пәннің мазмұны басқа зоологияны оқып үйренудің тікелей негізі
болады. нәтижесінде табиғаттағы құбылыстардың өзара байланысы толық және
терең ашылады.
Бастауыш сыныптарда оқу пәндері мазмұны оқушыларда қалыптастырылуға
тиісті теориялық білімдер және практикалық білік пен дағдылар жиынын
көрсетеді. Осыған байланысты математика, ана тілі, орыс тілі сияқты
пәндерде теориялық білімдер жетекші роль атқарады. Сол жерде практикалық
білік пен дағдылар белгілі бір теориялық қағидаларды игерудің салдары,
нәтижесі болып табылады.
Басқа оқу пәндерінде, мысалы, сурет, музыка, денешынықтыру, еңбек
пәндерін оқушылардың оларға сәйкес іс-әрекет түрлерінде білікпен дағдыларды
қалыптастыру барысы роль атқарады. Бұл жерде теория оқу пәнінің мазмұнына
аз мөлшерде енеді.
Осыдан келіп не теория, не практикалық білік пен дағдылар анықтауыш
роль атқаратын оқу пәндерінің өзіндік құрылымы пайда болады және осы
жағдайларға сәйкес оқу пәндерін жетілдіру жолдары анықталады.
Оқыту үдерісінде оқулық қажетті түйін болып табылады. Ол ежелден
оқытудың маңызды құралы болып саналады. Оқулықтың оқыту, дамыту және
тәрбиелік мәні болады. оқушылардың жас мүмкіндіктеріне қарай, бағдарлама
негізінде ол оқу материалының мазмұнын анықтайды. Оқу материалының жүйесі
қалай оқыту керек деген мәселеге елеулі ықпал жасайды. Оқу-әдістемелік
кешендерде оқулықтарға талаптар қойылады. Олар: қоғамдық бағыттылығы,
материалдың ғылымилығы, оны құру жүйесі мен мазмұнының психологиялық және
педагогикалық негізделуі, хабарланатын білімдердің оқушылар жасының
психологиялық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамуына сәйкес келуі.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы оқулық мазмұнына, олардың
толықтырылуына, қайта өңделуіне, жаңадан жасалуына ықпал етеді. Оқулық осы
заманғы ғылыми білімдерді игерудің негізі болатын тұрақталған ғылыми
қағидаларды қамтиды. Осылайша оқулықтың тұрақтылық принципі сақталады.
Бастауыш сынып оқулықтары идеялық, ғылымилық, тұрақтылық, жүйелілік,
қажеттілік сияқты жалпы талаптарды қанағаттандыруы қажет. Дегенмен бастауыш
оқыту жағдайында оқулықты құрастыруда қосымша қиындықтар пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы, әсіресе бірінші сынып оқулықтарында, баланың өмір
тәжірибесімен, ой-пікірінің дағдылы логикасымен тығыз байланысты бастапқы
ғылыми білімдерді береді. Сондықтан оқулықта көп түсініктер, мысалдар,
тапсырмалар, жаттығулар, көркемдеулер қамтылып, мүмкіндігінше ойын,
жұмбақтар қосылады. Оқушылардың теориялық тәуелділіктерді ажырата білуі
және игеруілетін жаттығулар сипаты мен жүйесіне байланысты болады. оқулық
ойландыратындай және қызықты тырысу және білуге құштарлықты дамытады.
Бір оқу пәнінің өзі түрлі формада, әр түрлі логикалық құрылымда,
айрықты ой-пікір, дәлелдеме, мысал мен жаттығулар негізінде баяндалуы
мүмкін. Бастауыш сынып үшін әліппе мен математика оқулығын жасаудың ғылыми
негізделген бірнеше жолы бар. Бастауыш сынып жасындағы оқушы ойының қарама-
қайшылығы, әсіресе нақтыдан абстрактылыққа көшуге, оқу пәндерін оқудың
түрлі жолдарын негіздеуге мүмкіндік береді. Ресми оқулық министрлік
бекіткен оқулық болып табылады.
Бастауыш сынып оқулықтарымен мұғалім жұмыс істеу үшін оқыту мен оқудың
тиімді құралдары және тәсілдерін іздеуге көмектесетін, басшылыққа алатын
әдістемелік топтама жасалады.
Басты мәселе – ғылыми білімді, оқу біліктілігін, кітаппен жұмыс
дағдыларын жүйелі меңгеруді алғаш бастаған балаға үйрету. Оның мазмұны:
оқылған тақырыпты есте ұстау; ережелерді табу және жаттай білу,
жаттығуларды орындауда ережелерді білу; көркемдеулердің не үшін керек
екенін және оларды жұмыста пайдалана білу; оқулықтармен жұмыс істеуде
жинақы болу және зейін қоя білу, алаңдамау; кітапты пайдалануда мұқият болу
т. с. с.
Әрқайсысы өз функциясын орындайтын: оқулықтар, оқу бағдарламалары, оқу
жоспары, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, оқушы дәптерлері, бақылау
күнделіктері, оқу жабдықтары, көрнекі құралдар, оқытудың техникалық
құралдары, оқу кинофильмдері, компьютерлік техника – бәрі оқу-әдістемелік
кешенді құрайды. Мұндай кешен мұғалім еңбегін ұйымдастырады және
тәртіптендіреді, іс-әрекетін тиімді жоспарлауға және оның нәтижесін алдын-
ала көруге мүмкіндік беріп, жаңа ізденістің, жасампаздықтың негізін
жасайды.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Ж.Пиаженің тұжырымдамасы бойынша оқыту мен жеке адамды дамытудың
байланысы – білім берудің негізгі ұғымдарының бірі. Бұл мәселені
қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-инволюциялық ілгерілемелі
қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті және регрессивті
интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік ьөзгерістердің
жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы сәттеріне дейін
жалғасатыны, оның тек бағыттары мен қуаттылықтарының,сапаларының,
сипаттарның өзгеретінін атап өту керек[28].
А.Дьюи оқытудың дәстүрлі және жаңа әдіс-тәсілдері арасындағы
тәуелділіктің мынадай жалпы сипаттамасын атап көрсетеді: қайтымсыздық,
прогрессрегресс, бірқалыпсыздық, өткен тәжірибені жаңа әрекетте қолдану,
өзгеріс заңдылығын сақтау .
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген [12, 262
б.].
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс. Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді[12,264 б.].
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс. Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді[13,251 б.].
Оқушының танымдық қызметіне әсерін зерттеу туралы жұмыстарда А.Дьюидің,
Ж.Пиаженің, Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың,
А.Леонтьевтің зерттеулері психологиялық-педагогикалық негіз ретінде
алады, соның нәтижесінде баланың дүниеге белсенді қарым-қатынасын
көрсететін төрт ұстанымын анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы адамзаттық
мәдениет әлеміне ену; басқа да маңызды әлемдерді тану; баланың өзіндік
санасының дамуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдіснамалық (методологиялық)
жобаларына негіз болып Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар алынған
болатын:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипатына байланысты оқыту процесі ерекше
қызмет түрі ретінде оқушының тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі.
Бұл түсінік Б.Занковтың және оның идеясын дамытушы Д.Б.Эльконин мен В.В.
Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизміне сүйенетіні туралы
В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі бағыттары дайындалды. Оның
біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына
негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы педагогикалық, психологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің
көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және
оны тек оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға
болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Дамыта оқыту немесе басқа да оқыту технологияларының басты механизмі
болып табылатын сын тұрғысынан ойдау технологиясының негізгі ұстанымдарының
бірі оқушыларды оқу әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық
білім оқушыға мұғалім әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады, ал сын
тұрғысынан ойлау арқылы оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, белгілі кезеңдік
тапсырмаларды орындау арқылы теориялық білімдерге икемделіп, білімді өзі
меңгеруі керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста
туындайтын Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай
ұйымдастырылады деген сұрақтардың шешімін беру деңгейлеп оқыту мақсаты
болды.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға
болмайтын үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу
міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік
дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы түрі [мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес,
оқушының өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай
жасалу қажет. Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі
қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық
мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге
бағытталатын әрекет тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан
пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында оқытудың жаңа технологиялары бойынша көптеген
дидакт-ғалымдар жұмыстар атқаруда. Оның ішінде, деңгейлеп оқыту
технологиялары бойынша Ж.Қараев, М.Жампейісова,
М,Жадрина,Н.Нұрахметов,Г.Жаманқұлов а,Ш.Таубаева, С.Лактионова,
С.Мирсеитова, т.б. секілді зерттеушілер бар. Олардың еңбектерінде сын
тұрғысынан ойлау технологиясы, оқушы білімін, іскерлігі мен дағдысын
бағалаудың білімдік, әрекеттік критерийлері туралы маңызды ойлар
бар[14,23]. Яғни Қазақстанда дамыта оқыту концепциясы бойынша берілетін
білім мазмұнын жеткілікті қалыптастыру үшін көпдеңгейлі оқыту мезанизмдерін
пайдалану қажеттігі зерттелінуде.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде кезеңдік(деңгейленген) бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз
етеді, сондықтанда сыни тұрғылан ойлау бағыты ХХІ ғасырда педагогика
ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады деп саналуда..
1.2 Бастауыш мектепте оқытудың заңдылықтары мен принциптеріне ғылыми-
педагогикалық сипаттама
Қазіргі педагогикада оқыту адамның танымдық іс-әрекетінің түрі ретінде
сипатталады. Оқушы әрбір сабақта, кез келген сыныпта адамзаттың қоғамдық-
тарихи тәжірибесін зерттейді, қоршаған әлемді таниды. Оқу іс-әрекетіне
байланысты оның бойында білік пен дағдылар қалыптасады. Сондықтан оқыту
үдерісі оқушының қоршаған әлемді тану барысы болып табылады. Бірақ адам
қоршаған әлемді іс-әрекеттің басқа түрлерінде де, мысалы, еңбек, ойын,
көркем бейнелеу, муызкалық-эстетикалық іс-әрекет барысында таниды. Олай
болса оқыту үдерісінің өзіне тән мәндік белгілері қандай болмақ?
Ең алдымен, оқыту үдерісі – оқушының қоршаған әлемді тану барысы. Оқыту
үдерісінің бұл белгісі оның адамның таным іс-әрекетінің басқа түрлері мен
формалары ұқсастығын білдіреді. Оқыту үдерісі адамның қоршаған әлемді
тануының жалпы заңдылықтарына негізделген, диалектикалық материализмнің
таным теориясы оның әдіснамалық негізі. Оқыту үдерісінде диалектиканың
заңдары көрініс береді.
Оқыту – арнайы ұйымдастырылған танымдық іс-әрекет. Оқыту құрылымының
ойын, көркем бейнелеу, еңбек және басқа да іс-әрекеттерден мәндік
айырмашылығы бар. Бірінші, құрылымы адамның психикалық және қоғамдық даму
заңдылықтарының нәтижесінде пайда болған танымдық іс-әрекеттердің түрлері
мен формаларында. Екіншісі, адамның қаылптасқан іс-әрекеттердің түрін,
құрылымын, механизмін өзгертуінде. Арнайы ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттің
өзіндік мақсаты, міндеті, мазмұны, принципі, әдістері мен ұйымдастыру
формалары болады.
Оқыту арнайы ұйымдастырылған іс-әрекет ретінде биологиялық,
психологиялық, әлеуметік және басқа да заңдылықтардың негізінде
қалыптасатын жеке дамудың қарқынын үдетеді.
Адамның жеке психикалық дамуындағы танымның бұлай үдетілуі – оқыту
үдерісінің елеулі белгісі. Бастауыш сыныпта бала адамзаттың ғасырлар,
мыңдаған жылдар барысында қалыптасқан тәжірибесін меңгереді.
Оқыту оқушының өзін қоршаған әлемнің танылған заңдылықтарын меңгеру
барысы болып табылады. Адамның заңдылықтарды тануының бір тәсілі – оларды
адамның қоғамдық-тарихи дамуында, оның еңбектік іс-әрекет барысында тануы.
Басқа тәсілі – заңдылықтарды адамның жеке дамуында тануы. Бұлай тек оқыту
жағдайында ғана болуы мүмкін. Себебі, адам қоршаған шындықтың заттарымен,
құбылыстарымен, оқиғаларымен тек өз қатынасы арқылы тани алатын
заңдылықтарда ғана емес, ол адамзаттың тәжірибесінде жинақталған
заңдылықтарды игеруі қажет. Баланы оқытпаса, ол өз бетімен білімдердің
ғылыми жүйесін игере алмайды.
Жоғарыда айтылған белгілерді жинақтап, оқыту үдерісі ұғымына анықтама
беруге болады. оқыту – бұл жеке психикалық дамуды үдету және қоршаған
дүниенің танылған заңдылықтарын меңгеру мақсатында арнайы ұйымдастырылған
танымдық іс-әрекет. Бұлай сипаттау барысында оқыту барысы тарихи дамуда
өзіндік логикалық құрылымға ие болады.
Адамзат тәжірибесінде білім тез қарқынмен өседі. Бұл – оқушы бірдей оқу
мерзімінде, мидың сол бір құрылымымен, тереңдей түскен кең көлемді білімді
игеру қажет деген сөз. Өз бетімен мақсатты басшылықтан тыс оқушы адамзат
тәжірибесін меңгеруі және қоғамдық-өндірістік еңбекке дайындалуы мүмкін
емес. Осыдан өзінің бойында қоғамдық-тарихи тәжірибенің оқушы игеруге
тиісті бөлігін алып жүретін, арнайы дайындығы бар адамның қажеттігі туады.
Ол – мұғалім.
Оқыту екі жақсы сипатта жүретін мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекеті ртеніде көрінеді. Мұғалім іс-әрекетіне сәйкес алға қойылған мақсат,
мазмұн және бағдарлама негізінде жүзеге асырылады, оқу белгіленген нәтижеге
жеткізетін басқарылатын барысқа айналады.
Егер оқушылар жоқ болса, мұғалімнің білім беруі іс-әрекет ретінде өмір
сүрмейді. Оқу оқушылардың іс-әрекеті ретінде мұғалім болмаса, білім беру
мақсатын орындай алмайды. Тек мұғалімнің іс-әрекеті арқасында ғана оқушы
адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін таниды.
Диалектикалық материализмнің таным теориясына сәйкес даму дегеніміз
қарама-қарсы күштердің күресі болып табылады. Оқыту үдерісінің ішкі қарама-
қайшылықтары оның өздігінен қозғалысын қамтамасыз етеді, оның қозғаузы
күштері болып табылады. Таным барысы диалектикалық күрделі және қарама-
қайшылықты құбылыс. Оқыту үдерісінің өзіндік қозғалысының негізіне жеке
және қоғамдық-тарихи оқыту арасындағы қарама-қайшылық жатады. Оқыту
оқушының жеке дамуының алдына қазіргі білім деңгейін меңгеруді міндет етіп
қояды. Оқыту үдерісіндегі жеке даму әрқашан қоғамдық-тарихи дамудан кейін
қалады. Қоғамдық-тарихи даму әрдайым жеке танудың алдында жүреді. Жеке және
қоғамдық-тарихи таным арасындағы байланыстырушы буын оқыту болып табылады.
Оқытудан тыс қарасақ, қоғамдық-тарихи даму жеке дамудан ажырайды және мұның
өзі өзіне тән қозғалысының қайнар көзі әлсіретеді. Оқыту үдерісінде басқа
да, мысалы, оқытуға дейінгі баланың өз тәжірибесі мен оқыту үднрісінде ол
тәжірибенің қайта бағалануы арасында; талап етілетін ой құрылымы мен
әдеттегі оқушы ойлауының жүйесі арасында; ғылым мен оқу пәнінің арасында;
ғылымдағы жүйе білім мен оқу пәнін оқытудың логикасы арасында қарама-
қайшылықтар бар.
Таным іс-әрекеті барысында бастауыш сынып оқушылары ойдың нақтылыдан
абстрактылыққа өту кезеңінде болады. Оқушының танымында сезімдік пен
рационалдық, нақтылық пен абстрактылық арақатынасында қарама-қайшылық
туады. Сезімдік таным алғашқы ғылыми түсініктерді қалыптастырудың негізі
ретінде пайдаланылады. Оқу пәні материадарының мазмұны сезімдік бейнелерге,
баланың елестетулеріне негізделеді. Дегенмен, оқу пәндерінің теориялық
мазмұнын игерудің негізі ретінде оқу іс-әрекетінде абстрактылық таным
жетекші орын ала бастайды.
М.А.Данилов оқытудың үдерісі қоятын танымдық және практикалық міндеттер
мен оқушы бойындағы білім, білік және ақыл-ой дамуының арасындағы қарама-
қайшылықты оқыту үдерісінің қозғаушы күші болып табылатын елеулі қарама-
қайшылыұы деп көрсетті[51]. Теориялық немесе практикалық міндет пен осы
міндетті шешуге бағытталған оқушылардың танымдық іс-әрекеті оқу үдерісінің
логикасын құрайды, оның өзіндік қозғалысын қамтамасыз етеді.
Логиканың бұл ерекшелігі қандай?
Біріншіден, оқу міндеті оқушының жас, психологиялық ерекшеліктерімен,
оның даму деңгейімен, өмір тәжірибесімен, меңгерген білім, білік,
дағдылармен сәйкестендіріледі. Екіншіден, қойылған міндетті оқушының шешу
мүмкіндігі алдын ала қарастырылады, яғни оқушы түбінде оның шешімін таба
алады.
Оқушылар оқу міндетін шешу мүмкіндігіне жұмылдырылады, оның өзі олардың
ақыл-ой және рухани күштерін жинақтандырады, психологиялық кернеу тудырып,
таным барысын белсендіреді.
Оқу міндетінің шешілуіне көптеген факторлар: оқушылардың дара
айырмашылықтары, олардың оқуға қатынасы, жұмыс қабілеті, мұғалім шеберлігі,
оқытудың нақты жағдайы және т.б. ықпал етеді. Оқу міндеті өздігінен оқыту
арқылы жететін нәтижеге әкелмейді, ол тек қана ойланып іздену іс-әрекетін
туғызады. Осыдан оқу үдерісін басқару қажеттігі шығады, туған қарама-
қайшылықты шешуге ұмтылыс пайда болады.
Үшіншіден, оқу міндетін шешу тек оқу материалын игеруге ғана келтіріп
қоймайды, сонымен қатар, дамудың жеткен деңгейіне ықпал дасайды, бар білім,
білік пен дағдының деңгейін көтеруге себеп болады. Бұл одан әрі қиынырақ
оқу міндетін қоюға мүмкіндік береді, осыдан барып, оқыту үдерісі күрделі
мазмұнға көтерілетін үздіксіздікке айналады.
Оқытудағы басты мәселе тек оқушының игеретін білім деп қарауға болмайды.
Мәселе бүкіл мектептегі оқыту үдерісінде оқушының бойында қандай
қасиеттердің қалыптасатынында, олар дамудың қандай деңгейіне
жететіндігінде.
Білім беру функциясының мазмұнын бағдарламалық оқу материалын оқыту
үдерісінде оқушының меңгеретін білімі, біліктілігі және дағдылары құрайды.
Оқу пәндерінің жиыны, олардың оқу бағдарламасында көрсетілген мазмұны
оқушыға берілетін білім деңгейін анықтайды. Оқытудың білім беру функциясын
жүзеге асыру оқу пәндері мен бағдарламалар мазмұнының шартын білдіреді.
Тәрбие функциясының мазмұны оқыту үдерісінде - оқыту адамның қоғамдық
мәніне тән көзқарас пен сенімдерді, диалектикалық-материялистік
дүниетануды, саяси-идеялық, адамгершілік, ерік, эмоционалдық, эстетикалық,
денсаулық сапаларын қалыптастыруды қамтиды. Бастауш оқыту адамның қоғамдық
мәнінің жан-жақты, үйлесімді дамуының негізін қалайды.
Дамыту функциясының мазмұны танымдық-психикалық үдерістер мен адамның
қоғамдық мәні қасиеттерінің, логикалық тәсіл, операция, пікір, ақыл-ой
қорытындысының, танымдық белсенділік, мүдде, қабілеттердің қалыптасуын
қамтиды. Бастауыш оқыту үдерісінде оқытудың функциясын жүзеге асыру жоғарғы
жүйке іс-әрекеті қасиеттерінің, баланың танымдық және интеллектуалдық
мүмкіндіктерінің дамуын қамтамасыз етеді.
Оқушының білім алуы, тәрбиеленуі және дамуы үздіксіз байланысты. Бірін
екіншісінен артық не кем деп қарауға болмайды. Білім беру, тәрбие, дамыту
функцияларының бірлігі оқушының қоғамдық мәнінің жан-жақты, үйлесімді
қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
Педагогикада оқытудың мәні оқушылардың танымдық іс-әрекетін
ұйымдастырудағы дәстүрлі қалыптасқан кезеңдер тұрғысынан да қаралады.
Бірінші кезең – оқу материалын қабылдауды қамтиды. Оқушылар танымдық
міндетті объектіні бақылау немесе нақты материалмен алдын ала танысу
негізінде ұғынады. Екінші кезеңде теориялық тәуелділіктер мен оқу міндетін
шешудің тәсілдерін мағыналы ойлау жүреді. Оқушылар оқу материалын түсіну
деңгейіне келіп, жаңа білім алады. Үшінші кезеңде алған білімдерді
жаттығулар, өз бетімен жұмыс, қосымша түсіндірулер жүйесі арқылы бекіту
жүреді. Төртінші кезеңде игерілген білім мүмкіндігіне қарай оқушылардың
мектеп учаскесіндегі, тұрмыстағы, өндірістегі практикалық іс-әрекетіне
қосылады.
Барлық кезеңдерде де оқушылардың білімі бақыланып, тексеріледі. Бұл
мұғалімге оқыту үдерісіне танымдық іс-әрекеттің бірінші кезеңінен
келесілеріне қарай қозғалыстың жалпы барысын сақтай отырып түзетулер
енгізуге мүмкіндік береді.
Оқытудың мәнін дұрыс түсіну мұғалімге оқу-тәрбие үдерісін тиімді
басқаруға көмектеседі. Оқу себептері оқушының қоғамдық мәнінің
бағыттылығын, оның жетістіктері мен сәтсіздіктерін анықтайды. Бастауыш
сынып оқушылары оқуының орынды себептері білімге ұмтылу, жақсы баға алу
ынтасы, мұғалім мен ата-ананың алғысын алу, құрдастарының арасында сыйлы
болу, мамандық алу, Отанға пайдалы азамат болу ынтасы, сүйікті ұстаздарына,
көркем әдебиет кейіпкерлеріне еліктеу т.с.с. болып табылады. Мақсат – осы
себептерді дамыту және бекіту.
Бастауыш сынып оқушыларының оқуын тежейтін себептер де жеткілікті.
Мысалы, солардың ішінде оқуға ынтасының болмауы, оқи алмауы, оқу еңбегін
ұйымдастыра білмеуі, оқудан артта қалуы, білім, білік, дағдыларының
жеткіліксіздігі, тәртіпсіздігі, жолдастарының және жанұя жағдайларының
теріс ықпалы т.с.с. болуы мүмкін. Кейде мұғалімнің балаларға деген
құрметінің жеткіліксіздігі оқуға теріс қатынасты қалыптастырады. Бұның бәрі
үлгермеушілікке, білімнің үстірттігіне әкеліп соғады. Ең бастысы – оқушының
қоғамдық мәнінің адамгершілікті дамуына кері ықпал жасайтындығы. Осыдан
оқушы өзінің орта дәрежедгі немесе үлгермеуші екендігіне дағдыланады,
оқудағы кемшіліктерін жоюға, оқу еңбегін және өзінің моральдық сапаларын
жетілдіруге белсенді күш-жігерін жұмсайды.
Нәтижесінде, мұғалімнің алдында оқушыны қайта тәрбиелеу сияқты қиын
міндет пайда болады. Оқушыны қолдау, оған өз күшіне деген сенімге ие
болуына көмектсеу – мұғалімнің басты жұмысы. Жалпы нашр оқығысы, үлгермеуші
болғысы келетін оқушы жоқ. Мұғалім өз ісін осы қағиданы басшылыққа алып
бастауы керек.
Оқудың орынды себептерін дамыту мен қалыптастыру негізгі оқу іс-
әрекетін, оқудағы танымдық қызығуды дамыту болып табылады. Бастауыш сынып
балалардың өзін-өзі басқару, тәрбиелеу тәжірибесі жеткіліксіз. Сондықтан
мұғалім шешуші роль атқарады. Педагогикалық шеберлікті игерген, сынып
оқушыларының мүддесін, олардың жеке қабілеттері мен бейімділіктерін жақсы
түсінетін мұғалім танымдық қызығуды дамытуға себепші болатын материал
мазмұнын оқушылардың жеке тәжірибелерімен орынды байланыстырады. Сабақ
мазмұны оқушы тәжірибесіне жақын, түсінікті, қызық бола бастайды.
Оқушылардың оқу ынтасына қызық ұйымдастырылған практикалық жұмыс,
экскурсиялар, бақылаулар, сонымен қатар, балалардың сыныптан және мектептен
тыс жұмыстарға белсенді қатысуына айрықша көмектеседі.
Оқыту принциптері мұғалім іс-әрекеті және оқушылардың танымдық іс-
әрекетінің сипатын анықтайтын бастапқы, негізге алынатын қағидалар болып
табылады. Оқыту принциптері мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің ішкі
елеулі жақтарын бейнелейді, кез келген мазмұнда және ұйымдастыру
формаларында оқытудың тиімділігін анықтайды. Олар оқытудың нақты объективті
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту принциптерінің саны мен аттары жөнінде біртұтас пікірдің
жоқтығына қарамастан, олар негізінен оқыту заңдылықтарын түсінуде бір
мазмұнды, бір ой мен мақсатты көрсетеді. Осы заңдылықтар тұрғысынан
қарағанда оқуға және білім беруге қойылатын белгілі бір талаптар шығады.
Оқыту принциптері осы талаптарды көрсетеді. Әрбір оқыту принципі нақты
заңдылығы болып табылады.
Бастауыш оқыту теориясында тарихи қалыптасқан және ғылыми негізделген,
оқушы мен мұғалімнің іс-әрекетін анықтайтын төмендегідей бастапқы қағидалар
бар.
Оқытудың тәрбиелілігі, ғылымилығы, жүйелілігі, қол жетерлігі,
көрнекілігі, саналылығы мен белсенділігі, білім, білік, дағдыларының
беріктігі, оқытудың жекелік сипатқа ие болуы. Кейде бұл принциптердің екі
не үшеуін біріктіріп те қарайды. Ол кезде принциптердің саны азаяды.
Принциптер жүйесі баланың оқытудағы дамуының барлық жақтарын көруге
мүмкіндік береді.
Тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогиканың ғылыми диалектикалық материалистік әдіснамасы ғалымдардың
еңбектерінде қалыптасты. Олар тәрбиенің қоғамдық болмыс сипатына, қоғамдағы
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына, оның түрлеріне
тікелей тәуелділігін көрсетті, тәрбиені мақсаты мен принциптерін
тұжырымдады.
Диалектикалық-материалистік тұрұыдан қарау педагогикалық іс-әрекет
барысын және құбылыстарын жан-жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы ішкі
және сыртқы өзара байланысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс, өзгеріс
күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге көшуін
көре білуді, ішкі қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтардың бірлігін,
осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс-әрекеттер барысының қозғаушы
күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын басшылыққа
алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттылығының көрсеткіші
болғандықтан зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін бірлікте
талдауды талап етеді.
Дидактикалық-материалистік әдіснама логикалықтың және тарихилықтың
бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену –
зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама-қайшылықтарды,
даму бағыттарын көруге, оның онан әрі даму бағыттарын белгілеуге мүмкіндік
береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен бекіту зерттелетін
құбылстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек енуге жол ашады.
Біздің қоғамымыздағы мұғалім ролі айрықша белгіленеді. Қоғамның мақсат-
мүдделерін көздеген тәрбие, білім беру дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті.
Қазір планетамыздағы азамат қоғамның даму барысы педагогикалық көкейтесті
мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат,
мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды талап етеді.
Мұның өзі педагогика теориясы мен тәжірибесін дамытудың жаңа деңгейі
тұрғысынан қайта құру міндетін алға қойып отыр.
Педагогика тәрбиені мақсаты нақты тарихи сипатта болады деген қағиданы
басшылыққа алады. Тәрбиені мақсаты әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
өзгеруімен ұдайы дамып отырады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мектепте оқытудың негізгі
бағыттары оның екі сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады:
оқушылардың білімді өз бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды
басқаруға болатындығы туралы [3,18б.]. Жаңа педагогикалық технологиялардың
аса үлкен жылдамдықпен дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде
емес, түрлі технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды.
Алайда барлық технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік,
дамытушылық сипат жататыны белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимняяның классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған[8,12].
Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
Оқытудың сабақтастық принципі негізінде тәжірибені меңгеру арқылы
қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы, Л.С.Выготскийдің
анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде қабылдауы немесе
меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде жүргізілуі деп
түсіндіріледі[10,31].
Сабақтастық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз. Білім беру
процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а) басқаруға негізделмеген
оқыту(дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты механизмі ретінде
қарастыратын оқыту ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру теориясы,
бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
1. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б) пәндік
негізде оқыту(дәстүрлі оқыту).
2. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
3. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер
жүйесі[ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес
контактілі(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы
мүмкін[саналылық принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық-
хабарлаушы, догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда
айтылған сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту
білімдерді меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның
ішінде оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім
беру жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары :
дамытушылық, проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру, алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте
ұйымдастыру, т.б. болып табылады[8,21]. Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің
зерттеуі бойынша, оқыту - әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын
көпжақты процесс. Бұл көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай
да бір бағыттың мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда
оқушылардың даралық-психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау
мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді[8,24 б.].
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына және
Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қазақстандық білім беру жүйесінің
ұлттық үлгісін дамыту үшін қолайлы жағдайды қалыптастыру жөніндегі жұмыстар
жоспарлы түрде жүзеге асырылуда [1,4 б.].
Аталған құжаттарда оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік стандартын
әзірлеуді одан әрі жалғастырып және оқытудың құнды концепциялары мен озық
технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі, сонымен бірге жалпы
орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау қажеттігі ескерілген. Атап айтқанда, бүгінгі күні елімізде білім
беру мазмұнын жетілдіру мен оның сапасын көтеру мақсатында және оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру үшін оқытудың белсенді концепцияларын оқу-
тәрбие үрдісіне енгізу мәселесі көтерілуде. Ғылымилық және сабақтастық
принциптері ойлау арқылы оқушының оқу әрекетін белсендіруге қажетті
әрекеттер жүйесін құрайтыны А.Дьюидің, Ж.Пиаженің және Л.Выготскийдің
концепциясыларында ғылыми негізделген, әрі оны оқу үрдісіне енгізу тиімді
нәтиже беру мүмкіндігі көрсетілген. Қазақстанда дамыта оқыту идеясы қолға
алынғанмен, қазіргі мектепте білім беру мен оқыту мәселелерінің нақты бір
жүйеге, яғни теориялық негізге сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми
психологиялық-педагогикалық негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің
сапалылығы мен мұғалім қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда.
Аталған қайшылықты болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында
Бастауыш білім беру жүйесінгде оқытудың ғылымилылық және сабақтастық
принциптерін қолдану тақырыбын диплом жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың
ғылымилық және сабақтастық принциптерін қолдану әдістемесін жетілдіру
арқылы білім беру сапасын арттырудың әдістемелік кешенін әзірлеу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектепте оқытуды ұйымдастыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісіндегі оқыту
принциптерінің тиімділік дәрежесін көрсету қызметі
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
ғылымилылық және сабақтастық принциптерін пайдалану тиімді болады, егер
де: мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың деңгейлеп дамыта оқыту
жүйесі таңдалынып алынса және деңгейлеп оқытудың мұғалім және оқушы
қызметін белсендірудегі ролі психологиялық-педагогикалық теория тұрғысынан
негізделсе; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес
ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін
қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән
дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне
деген сенімін арттыру үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі
күшейер еді, яғни білім беру мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау;
2. Оқыту жүйесіндегі оқыту принциптерінің оқушылардың ойлау әрекетін
дамытуға ықпалын зерттеу;
3. Оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптері арқылы мұғалім және
оқушылардың танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары
педагогикалық тұрғыдан негізделді;
2-ші кезең (2011-2012 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі
негізінде оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптерінің қолдану
барысы зерттелінді, талдап қорытылды; оларды оқыту процесінде пайдаланудың
тиімділігі тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазіргі кездегі мектептерде қолданылатын оқыту жүйесінің негізгі
бағыттарын анықтау.
2. Оқыту жүйесіндегі оқыту принциптерінің оқушылардың ойлау әрекетін
дамытуға ықпалын зерттеу.
3. Оқытудың ғылымилылық және сабақтастық принциптері арқылы мұғалім және
оқушылардың танымдық қызметін күшейту ерекшеліктерін белгілеу.
1 БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1 Бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың дәстүрлі және жаңа
бағыттарын оқыту процесінде қолдану жүйесінің зерттелуі
ХХІ ғасырдың білім беру мен оқыту проблемаларының жаңа парадигмаларына
сәйкес қазіргі мектепте оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы[3,54б.]. Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен
дамуына қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі
технологиялардың элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық
технологиялардың ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық
сипат жататыны белгілі.
Мектепте білім беру мазмұнының тарихи сипаты болады, қоғамдағы ғылым
мен техниканың және жүргізіліп отырған саясатпен анықталады. Қазақстан
Республикасы мектебі адамның қоғамдық мәнінің жан-жақты, үйлесімді дамуының
негізін жасайды, жас ұрпаққа тәрбие берудің міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді. Мектеп қабырғасында оқушы ғылым мен техника дамуының
қазіргі деңгейіне дейін көтеріледі. Міндетті орта білім келешекте кез келге
мамандықты меңгеруге мүмкіндік береді[5].
Білім беру мазмұнын жетілдіру үшін төмендегідей міндеттер шешімін
табуы тиіс: күрделіленген және бұратана материалдан арылған оқылатын пәндер
материалының көлемін анықтау; негізгі түсініктер мен жетекші идеяларды
айқын баяндап, оқу пәндерінде жаңа жетістіктердің ғылым мен техникадағы
бейнелеуін қамтамасыз ету; оқушылардың қазіргі есептеу техникасын
пайдалануға мүмкіндік беретін білім және дағдылармен қаруландыру; оқу
үдерісінде компьютерлерді қолдануда қамтамасыз ету; оқушылар меңгеруге
міндетті ең қолайлы білік пен дағдыларды әр пән және жеке сынып бойынша
анықтау; құзіретті білім алуды қамтамасыз ету.
Еңбекке тәрбиелеу, оқыту және кәсіптік бағдар беру жүйесі білім алуды
жалғастыру үшін мектепті бітіруге жағындағанда оқушыны жан-жақты ойланып,
таңдалған мамандыққа және соған сәйкес оқу орнына әкелу керек.
Оқытудың мазмұнын жетілдірудің негізгі қазіргі психологиялық және
педагогикалық, теориялық және экспериментальдық зерттеулер болып табылады.
Олар оқушылардың ақыл-ойы дамуының зор мүмкіндіктерін, оларды жүзеге
асырудың жолдарын көрсетті, соның арқасында білімді игерудің жасқа
байланысты шекаралары қайта қаралды.
Бастауыш білім беру мазмұны мектептің негізгі жалпы және бейінді білім
беру сыныптарында берілетін ғылыми білімдердің негізін қалайды. Баланың
болашағы, оның зиялылық дамуы, мүддесі және оқуы, келешекте еңбек іс-
әрекетіне қатынасы көп жағдайда бастауыш сыныптардағы білім беру мазмұнымен
анықталады.
Жай қарағанда бастауыш сыныпта қарапайым есептеу, жазу, оқу дағдыларын
қалыптастырады деген дәстүрлі көзқарас балалардың даму мүмкіндігін
шектейді. Бірақ екінші жағынан, бастауыш сыныптағы басты нәрсе: баланың ой-
өрісін дамыту, нақты ақыл-ой әрекетін және ойлау операцияларын қалыптастыру
сияқты тым тереңге кетіп қалуға болмайды.
Бастауыш білім бері мазмұны математика, ана тілі, дүниетану, әдебиет
пен өнерден оқушыларға қарапайым тілдік қатынастар мен информатика бастапқы
ғылыми білімдерді хабарлайды. Бұл білімдер берік игерілу керек. Тек сол
уақытта ғана ол негізгі және бейінді сыныптарында мектептің берілетін
ғылыми білімдердің негізі бола алады.
Бастауыш оқытудың мазмұнын игеру есептеу, оқу, жазу, ән айту, сурет
салу, байқау білігі, сабақта зейінді болу, оқу еңбегін ұйымдастыра білу
қарапайым тілдік қатынас информатика т.с.с. дағдыларды қалыптастырмайынша
мүмкін емес.
Бастауыштағы жинайтын білім, білік, дағдылары оқушылардың ой-өрісін,
қабілеттерін түрлі дәрежеде дамытып, ойлау іс-әрекетін түрлі сипатқа алып
келуі мүмкін. Қорытындысында осы мәселе оқушының жалпы ақыл-ойының даму
деңгейін анықтайды.
Егер мұғалім оқушының танымды іс-әрекетінің нақты құрылымын алдын ала
белгілеп алған болса, бастауыш білім беру мазмұны оқушылардың кең дамуын
қамтамасыз етеді.
Оқушылар түрлі материлдармен, ауыл шаруашылығы дақылдарымен, оқу құрал-
жабдықтарын жөндеумен, ойыншықтар, мектепке, бала бақшаға, үйге пайдалы
түрлі заттар жасаумен қол еңбегінің өмірге қажетті қарапайым тәсілдерін
меңгереді.
Бастауыш білім беруді оқушылардың танымдық күші және ақыл-ой қабілетін
дамытуды, қарым-қатынасқа, абстракциялау, жүйелеу, дедукция мен
индукциялау, анализ бен синтездеуге үйретуді арнайы оқу міндеті етіп қойып
қана шешуге болады. Мұның өзі жоғары сыныптарда оқушылардың ойлауының
ерекше стилі – операциялық, алгоритмдік, яғни айтқанда, компьютерлік ойлау
дағдыларын бекітуге көмектеседі.
Оқу материалы жоғары адамгершілік мұраттар мен сезімдерді тәрбиелеуді,
дүниеге диалектикалық-материалистік көзқарас элементтерін қалыптастырудың
қажеттігін алды ала қарастырады.
Бастауыш сынып жасындағы балалар үшін оқу материалын зерттеу
нәтижесінде іс-әрекеттің жаңа түрі, оның барысында оқушының қоғамдық мәні,
мінезінің еріктік сипаты қалыптасады. Бастауыш оқыту мазмұны оқушылардың
ақыл-ой, адамгершілік, политехникалық, еңбектік, әсемдікке көзқарастық және
дене дамуының міндеттерін шешуге көмектеседі.
Педагогикада оқу пәні ғылым негізі ретінде анықталады, оның мәні оқу
пәнінің мазмұны келешекте қазіргі ғылыми меңгеруге мүмкіндік
беретіндігінде. Оқу пәндерін бөлудің негізі – олардың адамзат тәжірибесінің
белгілі жақтары болып табылуы. Олар: ғылым, идеология, еңбек, өндіріс,
әдебиет, бейнелеу және музыка өнері, мәдениет, адам денесінің дамуы т.с.с.
Оқу пәні адамзат тәжірибесінің бөлігін бейнелейді және соған сәйкес
білім, білік, дағдыларды қалыптастырады. Оқу пәндерінің жиынтығы мектептегі
оқу үдерісінде оқушының адамзат тәжірибесінен игерілуге тиістінің бәрін
анықтайды.
Оқу пәндерінің мазмұнында философиялық, қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдары шешуші фактор болады. Бірақ бастауыш сынып оқушылары қазіргі
ғылымды, адамзат тәжірибесіндегі күйіндей, бірден оқып қабылдауға дайын
емес. Сондықтан ғылымнан бастауыш сынып оқушысы түсінуі ықтимал, ғылымның
негізгі қағидаларын игеруге мүмкіндік беретін, ондаған жылдардың барысында
өзгермейтін материалды бөліп алу қажеттігі туады.
Әрбір ғылым дамиды, барған сайын өзі бейнелейтін дүниенің жақтарынан
тереңірек түсінік береді. Ғылымның көптеген қағидалары ескіреді, күшін
жояды, жаңа көзқарас жүйесі мен жаңаша пайымдаулар пайда болады. бірақ
ғылымдағы білімдер жүйесінің өзегі болып табылатын кейбір негізгі теориялық
қағидалар сақталады мысалы: математикадағы натурал сандар тізбегі, қатары,
арифметикалық төрт амал және т.б. ғылымның негізгі қағидаларының
салыстырмалы тұрақтылығы оқу пәнінің мазмұнын анықтауды, оның
үздіксіздігінің, бірқалыптылығынң шешуші факторы болады.
Ойдың тарихи қозғалысына байланысты бір қағиданың өзі әр түрлі
сипатталуы мүмкін. Бұл қағида әсіресе білімнің бастапқы жүйесін
қалыптастыруда ерекше мағынаға ие болады.
Жоғарғы сыныптарда оқушылардың бастауышта игерген білімдерінің
есебінен ғылыми қағидалар тереңдетіледі.
Баланың білімдері, қоршаған дүниені көз алдына келтіре білуі, ойлау
операцияларының байланысу мүмкіндіктері оқу материалының тереңдігін
шектейді. Оқу материалы кең психологиялық негіздемеге ие болуда. Сондықтан
білімдерді игеру, оқушы жасының мүмкіндіктерін түсіну ұсынылатын оқу
материалының мөлшерін анықтайды.
Бастауыш сыныпта ғылыми материалды таңдап алғанда теориялық
қағидаларды оқу үдерісінде білік пен дағдыларды қалыптастырудың
мүмкіндігінен бастаудың маңызы зор. Бастауыш сынып жасындағы оқушыларға
теорияның тәуелділіктер мен қағидалардың негізінде дағдылар мен біліктер
жасалатын болса, онда олардың үлкен мағынасы болады. Мысалы, грамматикада
сөз таптарын оқу әрдайым сауатты жазу дағдыларын қалыптастыратын теориялық
қағидаларды практикалық оқу іс-әрекетіне қосатын жаттығулармен байланысты.
Бұл жағдайда теориялық оқу материалы ақыл-ой іс-әрекетінде маңызды және
қажетті мәнге ие болады.
Ғылымда білім жүйесі тарихи даму ретімен орналасуы мүмкін яғни
жинақталған және қысқартылған түрінде ғылым тарихын қайталайды немесе
тарау, тақырып, шешімі табылған мәселелерді баяндау ретін анықтайтын,
логикасы маңызды және терең қағидаларға тәуелді, логикалық өзгертілген
түрінде берілу мүмкін. Мысалы, физиканың материалы тарихи тізбектестік
ретімен не физикалық құбылыстар мен үдерістер қазіргі атом-малекулярлық
теория негізінде берілуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да материалдың
тізбектестігі мен жүйелілігі едәуір өзгертіледі.
Оқу пәнінде бірнеше ғылымдардың жинақталған және қысқартылған түрі
бейнеленуі мүмкін. Биология, мысалы, ботаника, зоология, анатомия,
физиялогиялық сияқты дербес оқу пәндеріне бөлінеді. Бұл жағдайда жеке
алынған оқу пәні, мысалы, ботаника жеке ғылыми білім жүйесін анықтайды және
аның негізінде балаларда неқты білік пен дағдылар пайда болады. осымен
қатар бұл пәннің мазмұны басқа зоологияны оқып үйренудің тікелей негізі
болады. нәтижесінде табиғаттағы құбылыстардың өзара байланысы толық және
терең ашылады.
Бастауыш сыныптарда оқу пәндері мазмұны оқушыларда қалыптастырылуға
тиісті теориялық білімдер және практикалық білік пен дағдылар жиынын
көрсетеді. Осыған байланысты математика, ана тілі, орыс тілі сияқты
пәндерде теориялық білімдер жетекші роль атқарады. Сол жерде практикалық
білік пен дағдылар белгілі бір теориялық қағидаларды игерудің салдары,
нәтижесі болып табылады.
Басқа оқу пәндерінде, мысалы, сурет, музыка, денешынықтыру, еңбек
пәндерін оқушылардың оларға сәйкес іс-әрекет түрлерінде білікпен дағдыларды
қалыптастыру барысы роль атқарады. Бұл жерде теория оқу пәнінің мазмұнына
аз мөлшерде енеді.
Осыдан келіп не теория, не практикалық білік пен дағдылар анықтауыш
роль атқаратын оқу пәндерінің өзіндік құрылымы пайда болады және осы
жағдайларға сәйкес оқу пәндерін жетілдіру жолдары анықталады.
Оқыту үдерісінде оқулық қажетті түйін болып табылады. Ол ежелден
оқытудың маңызды құралы болып саналады. Оқулықтың оқыту, дамыту және
тәрбиелік мәні болады. оқушылардың жас мүмкіндіктеріне қарай, бағдарлама
негізінде ол оқу материалының мазмұнын анықтайды. Оқу материалының жүйесі
қалай оқыту керек деген мәселеге елеулі ықпал жасайды. Оқу-әдістемелік
кешендерде оқулықтарға талаптар қойылады. Олар: қоғамдық бағыттылығы,
материалдың ғылымилығы, оны құру жүйесі мен мазмұнының психологиялық және
педагогикалық негізделуі, хабарланатын білімдердің оқушылар жасының
психологиялық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамуына сәйкес келуі.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы оқулық мазмұнына, олардың
толықтырылуына, қайта өңделуіне, жаңадан жасалуына ықпал етеді. Оқулық осы
заманғы ғылыми білімдерді игерудің негізі болатын тұрақталған ғылыми
қағидаларды қамтиды. Осылайша оқулықтың тұрақтылық принципі сақталады.
Бастауыш сынып оқулықтары идеялық, ғылымилық, тұрақтылық, жүйелілік,
қажеттілік сияқты жалпы талаптарды қанағаттандыруы қажет. Дегенмен бастауыш
оқыту жағдайында оқулықты құрастыруда қосымша қиындықтар пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы, әсіресе бірінші сынып оқулықтарында, баланың өмір
тәжірибесімен, ой-пікірінің дағдылы логикасымен тығыз байланысты бастапқы
ғылыми білімдерді береді. Сондықтан оқулықта көп түсініктер, мысалдар,
тапсырмалар, жаттығулар, көркемдеулер қамтылып, мүмкіндігінше ойын,
жұмбақтар қосылады. Оқушылардың теориялық тәуелділіктерді ажырата білуі
және игеруілетін жаттығулар сипаты мен жүйесіне байланысты болады. оқулық
ойландыратындай және қызықты тырысу және білуге құштарлықты дамытады.
Бір оқу пәнінің өзі түрлі формада, әр түрлі логикалық құрылымда,
айрықты ой-пікір, дәлелдеме, мысал мен жаттығулар негізінде баяндалуы
мүмкін. Бастауыш сынып үшін әліппе мен математика оқулығын жасаудың ғылыми
негізделген бірнеше жолы бар. Бастауыш сынып жасындағы оқушы ойының қарама-
қайшылығы, әсіресе нақтыдан абстрактылыққа көшуге, оқу пәндерін оқудың
түрлі жолдарын негіздеуге мүмкіндік береді. Ресми оқулық министрлік
бекіткен оқулық болып табылады.
Бастауыш сынып оқулықтарымен мұғалім жұмыс істеу үшін оқыту мен оқудың
тиімді құралдары және тәсілдерін іздеуге көмектесетін, басшылыққа алатын
әдістемелік топтама жасалады.
Басты мәселе – ғылыми білімді, оқу біліктілігін, кітаппен жұмыс
дағдыларын жүйелі меңгеруді алғаш бастаған балаға үйрету. Оның мазмұны:
оқылған тақырыпты есте ұстау; ережелерді табу және жаттай білу,
жаттығуларды орындауда ережелерді білу; көркемдеулердің не үшін керек
екенін және оларды жұмыста пайдалана білу; оқулықтармен жұмыс істеуде
жинақы болу және зейін қоя білу, алаңдамау; кітапты пайдалануда мұқият болу
т. с. с.
Әрқайсысы өз функциясын орындайтын: оқулықтар, оқу бағдарламалары, оқу
жоспары, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, оқушы дәптерлері, бақылау
күнделіктері, оқу жабдықтары, көрнекі құралдар, оқытудың техникалық
құралдары, оқу кинофильмдері, компьютерлік техника – бәрі оқу-әдістемелік
кешенді құрайды. Мұндай кешен мұғалім еңбегін ұйымдастырады және
тәртіптендіреді, іс-әрекетін тиімді жоспарлауға және оның нәтижесін алдын-
ала көруге мүмкіндік беріп, жаңа ізденістің, жасампаздықтың негізін
жасайды.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Ж.Пиаженің тұжырымдамасы бойынша оқыту мен жеке адамды дамытудың
байланысы – білім берудің негізгі ұғымдарының бірі. Бұл мәселені
қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-инволюциялық ілгерілемелі
қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті және регрессивті
интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік ьөзгерістердің
жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы сәттеріне дейін
жалғасатыны, оның тек бағыттары мен қуаттылықтарының,сапаларының,
сипаттарның өзгеретінін атап өту керек[28].
А.Дьюи оқытудың дәстүрлі және жаңа әдіс-тәсілдері арасындағы
тәуелділіктің мынадай жалпы сипаттамасын атап көрсетеді: қайтымсыздық,
прогрессрегресс, бірқалыпсыздық, өткен тәжірибені жаңа әрекетте қолдану,
өзгеріс заңдылығын сақтау .
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген [12, 262
б.].
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс. Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді[12,264 б.].
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс. Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді[13,251 б.].
Оқушының танымдық қызметіне әсерін зерттеу туралы жұмыстарда А.Дьюидің,
Ж.Пиаженің, Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың,
А.Леонтьевтің зерттеулері психологиялық-педагогикалық негіз ретінде
алады, соның нәтижесінде баланың дүниеге белсенді қарым-қатынасын
көрсететін төрт ұстанымын анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы адамзаттық
мәдениет әлеміне ену; басқа да маңызды әлемдерді тану; баланың өзіндік
санасының дамуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдіснамалық (методологиялық)
жобаларына негіз болып Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар алынған
болатын:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Оқытудың деңгейлік-әрекеттік сипатына байланысты оқыту процесі ерекше
қызмет түрі ретінде оқушының тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі.
Бұл түсінік Б.Занковтың және оның идеясын дамытушы Д.Б.Эльконин мен В.В.
Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизміне сүйенетіні туралы
В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі бағыттары дайындалды. Оның
біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына
негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы педагогикалық, психологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің
көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және
оны тек оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға
болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Дамыта оқыту немесе басқа да оқыту технологияларының басты механизмі
болып табылатын сын тұрғысынан ойдау технологиясының негізгі ұстанымдарының
бірі оқушыларды оқу әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық
білім оқушыға мұғалім әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады, ал сын
тұрғысынан ойлау арқылы оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, белгілі кезеңдік
тапсырмаларды орындау арқылы теориялық білімдерге икемделіп, білімді өзі
меңгеруі керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста
туындайтын Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай
ұйымдастырылады деген сұрақтардың шешімін беру деңгейлеп оқыту мақсаты
болды.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға
болмайтын үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу
міндеті, соған сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік
дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы түрі [мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес,
оқушының өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай
жасалу қажет. Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі
қарай оны танып-білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық
мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге
бағытталатын әрекет тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан
пайда болуын ашады, оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында оқытудың жаңа технологиялары бойынша көптеген
дидакт-ғалымдар жұмыстар атқаруда. Оның ішінде, деңгейлеп оқыту
технологиялары бойынша Ж.Қараев, М.Жампейісова,
М,Жадрина,Н.Нұрахметов,Г.Жаманқұлов а,Ш.Таубаева, С.Лактионова,
С.Мирсеитова, т.б. секілді зерттеушілер бар. Олардың еңбектерінде сын
тұрғысынан ойлау технологиясы, оқушы білімін, іскерлігі мен дағдысын
бағалаудың білімдік, әрекеттік критерийлері туралы маңызды ойлар
бар[14,23]. Яғни Қазақстанда дамыта оқыту концепциясы бойынша берілетін
білім мазмұнын жеткілікті қалыптастыру үшін көпдеңгейлі оқыту мезанизмдерін
пайдалану қажеттігі зерттелінуде.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде кезеңдік(деңгейленген) бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз
етеді, сондықтанда сыни тұрғылан ойлау бағыты ХХІ ғасырда педагогика
ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады деп саналуда..
1.2 Бастауыш мектепте оқытудың заңдылықтары мен принциптеріне ғылыми-
педагогикалық сипаттама
Қазіргі педагогикада оқыту адамның танымдық іс-әрекетінің түрі ретінде
сипатталады. Оқушы әрбір сабақта, кез келген сыныпта адамзаттың қоғамдық-
тарихи тәжірибесін зерттейді, қоршаған әлемді таниды. Оқу іс-әрекетіне
байланысты оның бойында білік пен дағдылар қалыптасады. Сондықтан оқыту
үдерісі оқушының қоршаған әлемді тану барысы болып табылады. Бірақ адам
қоршаған әлемді іс-әрекеттің басқа түрлерінде де, мысалы, еңбек, ойын,
көркем бейнелеу, муызкалық-эстетикалық іс-әрекет барысында таниды. Олай
болса оқыту үдерісінің өзіне тән мәндік белгілері қандай болмақ?
Ең алдымен, оқыту үдерісі – оқушының қоршаған әлемді тану барысы. Оқыту
үдерісінің бұл белгісі оның адамның таным іс-әрекетінің басқа түрлері мен
формалары ұқсастығын білдіреді. Оқыту үдерісі адамның қоршаған әлемді
тануының жалпы заңдылықтарына негізделген, диалектикалық материализмнің
таным теориясы оның әдіснамалық негізі. Оқыту үдерісінде диалектиканың
заңдары көрініс береді.
Оқыту – арнайы ұйымдастырылған танымдық іс-әрекет. Оқыту құрылымының
ойын, көркем бейнелеу, еңбек және басқа да іс-әрекеттерден мәндік
айырмашылығы бар. Бірінші, құрылымы адамның психикалық және қоғамдық даму
заңдылықтарының нәтижесінде пайда болған танымдық іс-әрекеттердің түрлері
мен формаларында. Екіншісі, адамның қаылптасқан іс-әрекеттердің түрін,
құрылымын, механизмін өзгертуінде. Арнайы ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттің
өзіндік мақсаты, міндеті, мазмұны, принципі, әдістері мен ұйымдастыру
формалары болады.
Оқыту арнайы ұйымдастырылған іс-әрекет ретінде биологиялық,
психологиялық, әлеуметік және басқа да заңдылықтардың негізінде
қалыптасатын жеке дамудың қарқынын үдетеді.
Адамның жеке психикалық дамуындағы танымның бұлай үдетілуі – оқыту
үдерісінің елеулі белгісі. Бастауыш сыныпта бала адамзаттың ғасырлар,
мыңдаған жылдар барысында қалыптасқан тәжірибесін меңгереді.
Оқыту оқушының өзін қоршаған әлемнің танылған заңдылықтарын меңгеру
барысы болып табылады. Адамның заңдылықтарды тануының бір тәсілі – оларды
адамның қоғамдық-тарихи дамуында, оның еңбектік іс-әрекет барысында тануы.
Басқа тәсілі – заңдылықтарды адамның жеке дамуында тануы. Бұлай тек оқыту
жағдайында ғана болуы мүмкін. Себебі, адам қоршаған шындықтың заттарымен,
құбылыстарымен, оқиғаларымен тек өз қатынасы арқылы тани алатын
заңдылықтарда ғана емес, ол адамзаттың тәжірибесінде жинақталған
заңдылықтарды игеруі қажет. Баланы оқытпаса, ол өз бетімен білімдердің
ғылыми жүйесін игере алмайды.
Жоғарыда айтылған белгілерді жинақтап, оқыту үдерісі ұғымына анықтама
беруге болады. оқыту – бұл жеке психикалық дамуды үдету және қоршаған
дүниенің танылған заңдылықтарын меңгеру мақсатында арнайы ұйымдастырылған
танымдық іс-әрекет. Бұлай сипаттау барысында оқыту барысы тарихи дамуда
өзіндік логикалық құрылымға ие болады.
Адамзат тәжірибесінде білім тез қарқынмен өседі. Бұл – оқушы бірдей оқу
мерзімінде, мидың сол бір құрылымымен, тереңдей түскен кең көлемді білімді
игеру қажет деген сөз. Өз бетімен мақсатты басшылықтан тыс оқушы адамзат
тәжірибесін меңгеруі және қоғамдық-өндірістік еңбекке дайындалуы мүмкін
емес. Осыдан өзінің бойында қоғамдық-тарихи тәжірибенің оқушы игеруге
тиісті бөлігін алып жүретін, арнайы дайындығы бар адамның қажеттігі туады.
Ол – мұғалім.
Оқыту екі жақсы сипатта жүретін мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекеті ртеніде көрінеді. Мұғалім іс-әрекетіне сәйкес алға қойылған мақсат,
мазмұн және бағдарлама негізінде жүзеге асырылады, оқу белгіленген нәтижеге
жеткізетін басқарылатын барысқа айналады.
Егер оқушылар жоқ болса, мұғалімнің білім беруі іс-әрекет ретінде өмір
сүрмейді. Оқу оқушылардың іс-әрекеті ретінде мұғалім болмаса, білім беру
мақсатын орындай алмайды. Тек мұғалімнің іс-әрекеті арқасында ғана оқушы
адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін таниды.
Диалектикалық материализмнің таным теориясына сәйкес даму дегеніміз
қарама-қарсы күштердің күресі болып табылады. Оқыту үдерісінің ішкі қарама-
қайшылықтары оның өздігінен қозғалысын қамтамасыз етеді, оның қозғаузы
күштері болып табылады. Таным барысы диалектикалық күрделі және қарама-
қайшылықты құбылыс. Оқыту үдерісінің өзіндік қозғалысының негізіне жеке
және қоғамдық-тарихи оқыту арасындағы қарама-қайшылық жатады. Оқыту
оқушының жеке дамуының алдына қазіргі білім деңгейін меңгеруді міндет етіп
қояды. Оқыту үдерісіндегі жеке даму әрқашан қоғамдық-тарихи дамудан кейін
қалады. Қоғамдық-тарихи даму әрдайым жеке танудың алдында жүреді. Жеке және
қоғамдық-тарихи таным арасындағы байланыстырушы буын оқыту болып табылады.
Оқытудан тыс қарасақ, қоғамдық-тарихи даму жеке дамудан ажырайды және мұның
өзі өзіне тән қозғалысының қайнар көзі әлсіретеді. Оқыту үдерісінде басқа
да, мысалы, оқытуға дейінгі баланың өз тәжірибесі мен оқыту үднрісінде ол
тәжірибенің қайта бағалануы арасында; талап етілетін ой құрылымы мен
әдеттегі оқушы ойлауының жүйесі арасында; ғылым мен оқу пәнінің арасында;
ғылымдағы жүйе білім мен оқу пәнін оқытудың логикасы арасында қарама-
қайшылықтар бар.
Таным іс-әрекеті барысында бастауыш сынып оқушылары ойдың нақтылыдан
абстрактылыққа өту кезеңінде болады. Оқушының танымында сезімдік пен
рационалдық, нақтылық пен абстрактылық арақатынасында қарама-қайшылық
туады. Сезімдік таным алғашқы ғылыми түсініктерді қалыптастырудың негізі
ретінде пайдаланылады. Оқу пәні материадарының мазмұны сезімдік бейнелерге,
баланың елестетулеріне негізделеді. Дегенмен, оқу пәндерінің теориялық
мазмұнын игерудің негізі ретінде оқу іс-әрекетінде абстрактылық таным
жетекші орын ала бастайды.
М.А.Данилов оқытудың үдерісі қоятын танымдық және практикалық міндеттер
мен оқушы бойындағы білім, білік және ақыл-ой дамуының арасындағы қарама-
қайшылықты оқыту үдерісінің қозғаушы күші болып табылатын елеулі қарама-
қайшылыұы деп көрсетті[51]. Теориялық немесе практикалық міндет пен осы
міндетті шешуге бағытталған оқушылардың танымдық іс-әрекеті оқу үдерісінің
логикасын құрайды, оның өзіндік қозғалысын қамтамасыз етеді.
Логиканың бұл ерекшелігі қандай?
Біріншіден, оқу міндеті оқушының жас, психологиялық ерекшеліктерімен,
оның даму деңгейімен, өмір тәжірибесімен, меңгерген білім, білік,
дағдылармен сәйкестендіріледі. Екіншіден, қойылған міндетті оқушының шешу
мүмкіндігі алдын ала қарастырылады, яғни оқушы түбінде оның шешімін таба
алады.
Оқушылар оқу міндетін шешу мүмкіндігіне жұмылдырылады, оның өзі олардың
ақыл-ой және рухани күштерін жинақтандырады, психологиялық кернеу тудырып,
таным барысын белсендіреді.
Оқу міндетінің шешілуіне көптеген факторлар: оқушылардың дара
айырмашылықтары, олардың оқуға қатынасы, жұмыс қабілеті, мұғалім шеберлігі,
оқытудың нақты жағдайы және т.б. ықпал етеді. Оқу міндеті өздігінен оқыту
арқылы жететін нәтижеге әкелмейді, ол тек қана ойланып іздену іс-әрекетін
туғызады. Осыдан оқу үдерісін басқару қажеттігі шығады, туған қарама-
қайшылықты шешуге ұмтылыс пайда болады.
Үшіншіден, оқу міндетін шешу тек оқу материалын игеруге ғана келтіріп
қоймайды, сонымен қатар, дамудың жеткен деңгейіне ықпал дасайды, бар білім,
білік пен дағдының деңгейін көтеруге себеп болады. Бұл одан әрі қиынырақ
оқу міндетін қоюға мүмкіндік береді, осыдан барып, оқыту үдерісі күрделі
мазмұнға көтерілетін үздіксіздікке айналады.
Оқытудағы басты мәселе тек оқушының игеретін білім деп қарауға болмайды.
Мәселе бүкіл мектептегі оқыту үдерісінде оқушының бойында қандай
қасиеттердің қалыптасатынында, олар дамудың қандай деңгейіне
жететіндігінде.
Білім беру функциясының мазмұнын бағдарламалық оқу материалын оқыту
үдерісінде оқушының меңгеретін білімі, біліктілігі және дағдылары құрайды.
Оқу пәндерінің жиыны, олардың оқу бағдарламасында көрсетілген мазмұны
оқушыға берілетін білім деңгейін анықтайды. Оқытудың білім беру функциясын
жүзеге асыру оқу пәндері мен бағдарламалар мазмұнының шартын білдіреді.
Тәрбие функциясының мазмұны оқыту үдерісінде - оқыту адамның қоғамдық
мәніне тән көзқарас пен сенімдерді, диалектикалық-материялистік
дүниетануды, саяси-идеялық, адамгершілік, ерік, эмоционалдық, эстетикалық,
денсаулық сапаларын қалыптастыруды қамтиды. Бастауш оқыту адамның қоғамдық
мәнінің жан-жақты, үйлесімді дамуының негізін қалайды.
Дамыту функциясының мазмұны танымдық-психикалық үдерістер мен адамның
қоғамдық мәні қасиеттерінің, логикалық тәсіл, операция, пікір, ақыл-ой
қорытындысының, танымдық белсенділік, мүдде, қабілеттердің қалыптасуын
қамтиды. Бастауыш оқыту үдерісінде оқытудың функциясын жүзеге асыру жоғарғы
жүйке іс-әрекеті қасиеттерінің, баланың танымдық және интеллектуалдық
мүмкіндіктерінің дамуын қамтамасыз етеді.
Оқушының білім алуы, тәрбиеленуі және дамуы үздіксіз байланысты. Бірін
екіншісінен артық не кем деп қарауға болмайды. Білім беру, тәрбие, дамыту
функцияларының бірлігі оқушының қоғамдық мәнінің жан-жақты, үйлесімді
қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
Педагогикада оқытудың мәні оқушылардың танымдық іс-әрекетін
ұйымдастырудағы дәстүрлі қалыптасқан кезеңдер тұрғысынан да қаралады.
Бірінші кезең – оқу материалын қабылдауды қамтиды. Оқушылар танымдық
міндетті объектіні бақылау немесе нақты материалмен алдын ала танысу
негізінде ұғынады. Екінші кезеңде теориялық тәуелділіктер мен оқу міндетін
шешудің тәсілдерін мағыналы ойлау жүреді. Оқушылар оқу материалын түсіну
деңгейіне келіп, жаңа білім алады. Үшінші кезеңде алған білімдерді
жаттығулар, өз бетімен жұмыс, қосымша түсіндірулер жүйесі арқылы бекіту
жүреді. Төртінші кезеңде игерілген білім мүмкіндігіне қарай оқушылардың
мектеп учаскесіндегі, тұрмыстағы, өндірістегі практикалық іс-әрекетіне
қосылады.
Барлық кезеңдерде де оқушылардың білімі бақыланып, тексеріледі. Бұл
мұғалімге оқыту үдерісіне танымдық іс-әрекеттің бірінші кезеңінен
келесілеріне қарай қозғалыстың жалпы барысын сақтай отырып түзетулер
енгізуге мүмкіндік береді.
Оқытудың мәнін дұрыс түсіну мұғалімге оқу-тәрбие үдерісін тиімді
басқаруға көмектеседі. Оқу себептері оқушының қоғамдық мәнінің
бағыттылығын, оның жетістіктері мен сәтсіздіктерін анықтайды. Бастауыш
сынып оқушылары оқуының орынды себептері білімге ұмтылу, жақсы баға алу
ынтасы, мұғалім мен ата-ананың алғысын алу, құрдастарының арасында сыйлы
болу, мамандық алу, Отанға пайдалы азамат болу ынтасы, сүйікті ұстаздарына,
көркем әдебиет кейіпкерлеріне еліктеу т.с.с. болып табылады. Мақсат – осы
себептерді дамыту және бекіту.
Бастауыш сынып оқушыларының оқуын тежейтін себептер де жеткілікті.
Мысалы, солардың ішінде оқуға ынтасының болмауы, оқи алмауы, оқу еңбегін
ұйымдастыра білмеуі, оқудан артта қалуы, білім, білік, дағдыларының
жеткіліксіздігі, тәртіпсіздігі, жолдастарының және жанұя жағдайларының
теріс ықпалы т.с.с. болуы мүмкін. Кейде мұғалімнің балаларға деген
құрметінің жеткіліксіздігі оқуға теріс қатынасты қалыптастырады. Бұның бәрі
үлгермеушілікке, білімнің үстірттігіне әкеліп соғады. Ең бастысы – оқушының
қоғамдық мәнінің адамгершілікті дамуына кері ықпал жасайтындығы. Осыдан
оқушы өзінің орта дәрежедгі немесе үлгермеуші екендігіне дағдыланады,
оқудағы кемшіліктерін жоюға, оқу еңбегін және өзінің моральдық сапаларын
жетілдіруге белсенді күш-жігерін жұмсайды.
Нәтижесінде, мұғалімнің алдында оқушыны қайта тәрбиелеу сияқты қиын
міндет пайда болады. Оқушыны қолдау, оған өз күшіне деген сенімге ие
болуына көмектсеу – мұғалімнің басты жұмысы. Жалпы нашр оқығысы, үлгермеуші
болғысы келетін оқушы жоқ. Мұғалім өз ісін осы қағиданы басшылыққа алып
бастауы керек.
Оқудың орынды себептерін дамыту мен қалыптастыру негізгі оқу іс-
әрекетін, оқудағы танымдық қызығуды дамыту болып табылады. Бастауыш сынып
балалардың өзін-өзі басқару, тәрбиелеу тәжірибесі жеткіліксіз. Сондықтан
мұғалім шешуші роль атқарады. Педагогикалық шеберлікті игерген, сынып
оқушыларының мүддесін, олардың жеке қабілеттері мен бейімділіктерін жақсы
түсінетін мұғалім танымдық қызығуды дамытуға себепші болатын материал
мазмұнын оқушылардың жеке тәжірибелерімен орынды байланыстырады. Сабақ
мазмұны оқушы тәжірибесіне жақын, түсінікті, қызық бола бастайды.
Оқушылардың оқу ынтасына қызық ұйымдастырылған практикалық жұмыс,
экскурсиялар, бақылаулар, сонымен қатар, балалардың сыныптан және мектептен
тыс жұмыстарға белсенді қатысуына айрықша көмектеседі.
Оқыту принциптері мұғалім іс-әрекеті және оқушылардың танымдық іс-
әрекетінің сипатын анықтайтын бастапқы, негізге алынатын қағидалар болып
табылады. Оқыту принциптері мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің ішкі
елеулі жақтарын бейнелейді, кез келген мазмұнда және ұйымдастыру
формаларында оқытудың тиімділігін анықтайды. Олар оқытудың нақты объективті
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту принциптерінің саны мен аттары жөнінде біртұтас пікірдің
жоқтығына қарамастан, олар негізінен оқыту заңдылықтарын түсінуде бір
мазмұнды, бір ой мен мақсатты көрсетеді. Осы заңдылықтар тұрғысынан
қарағанда оқуға және білім беруге қойылатын белгілі бір талаптар шығады.
Оқыту принциптері осы талаптарды көрсетеді. Әрбір оқыту принципі нақты
заңдылығы болып табылады.
Бастауыш оқыту теориясында тарихи қалыптасқан және ғылыми негізделген,
оқушы мен мұғалімнің іс-әрекетін анықтайтын төмендегідей бастапқы қағидалар
бар.
Оқытудың тәрбиелілігі, ғылымилығы, жүйелілігі, қол жетерлігі,
көрнекілігі, саналылығы мен белсенділігі, білім, білік, дағдыларының
беріктігі, оқытудың жекелік сипатқа ие болуы. Кейде бұл принциптердің екі
не үшеуін біріктіріп те қарайды. Ол кезде принциптердің саны азаяды.
Принциптер жүйесі баланың оқытудағы дамуының барлық жақтарын көруге
мүмкіндік береді.
Тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz