Балалар психологиясы пәнінен дәрістер
Типтік оқу бағдарламасы
1. ПӘННІҢ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
2. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ . SYLLABUS ... ... ... ..
1.1 Оқытушы туралы мәліметтер
1.2 Пән туралы мәліметтер
1.3 Пререквизиттері
1.4 Постреквизиттері
1.5 Пәннің қысқаша мазмұны
1.6 Пән бойынша тапсырмаларды орындау
және өткізу кестесі
1.7 Әдебиеттер тізімінің мазмұны .
1.8 Баға ақпараттары .
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ.ӘДІСТЕМЕЛІК
МАТЕРИАЛДАР .
2.1 Курстың тақырыптық жоспары .
2.2 Лекциялық сабақтар мазмұны .
2.3 Практикалық сабақтар жоспарлары
2.4 Зертханалық сабақтар жоспары
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын
студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін
сабақтардың жоспары
2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары
бойынша сабақтар жоспары
2.7 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары
2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары
2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары
1. ПӘННІҢ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
2. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ . SYLLABUS ... ... ... ..
1.1 Оқытушы туралы мәліметтер
1.2 Пән туралы мәліметтер
1.3 Пререквизиттері
1.4 Постреквизиттері
1.5 Пәннің қысқаша мазмұны
1.6 Пән бойынша тапсырмаларды орындау
және өткізу кестесі
1.7 Әдебиеттер тізімінің мазмұны .
1.8 Баға ақпараттары .
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ.ӘДІСТЕМЕЛІК
МАТЕРИАЛДАР .
2.1 Курстың тақырыптық жоспары .
2.2 Лекциялық сабақтар мазмұны .
2.3 Практикалық сабақтар жоспарлары
2.4 Зертханалық сабақтар жоспары
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын
студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін
сабақтардың жоспары
2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары
бойынша сабақтар жоспары
2.7 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары
2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары
2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары
Балалар психологиясы баланың психологиялық даму факторларымен зацдылықтарын, оның іс әрекетінің дамуын, психикалық процестермен сапаларының ерекшеліктерін және жеке қалыптасуын зерттейді. Сонымен қатар психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық процестер мен сапаларды, қабылдаудың түйсік, ес, зейіннің, қиял, ойлау, сөйлеудің мінез-құлық ерекшеліктері мен сезімнің жас ерекшелігіне байланысты дамудың бастапқы формаларының пайда болуы өзгеруі және жетілуі қарастырылады. Сонымен қатар даму заңдылықтарын анықтап, оған әсер ететін себептерді іздестіру балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғандардың психикалық даму заңдылықтарын, дамудың әр сатысын айқындайтын негізгі компоненттерді зерттейді. Яғни туғаннан бастап баланың бойының өсуі, салмағының артуы дене прапорциясының өзгеруі. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызмет құрылымы, жүйке жүйесінің жетілуі ішкі секреция бездерінің қызметі ондағы өзгешелік анотомия мен физиология ғылымының негізіне сүйене отырып зерттейді.Балалар психологиясы жалпы психологияның қүрамды бір бөлігі;Баланың психикасының даму зандылықтарын зерттеген кезде басқа ғылыми мәліметтердің негізіне сүйенеді.
Біріншіден балалар психологиясы табиғат пен қоғамдағы құбылыстар дамуының заңдылықтарын ашатын сананың қоғаммен сабақтастығын дәлелдейтін философия, диалектикалық материализм негізіне сүйенеді.
Дамудың жалпы заңын білу бала психологиясын зерттеуде дұрыс жол табуға дүниеге келген тіршілік иесінің қоғам мүшесі болып қалай дамитындығын айқындауға көмектеседі.
Балалар психологиясы тек балдырғандардың психикалық даму заңдылықтарын, дамудың әр сатысын айқындайтын негізгі компоненттерді зерттейді. Яғни туғаннан бастап баланың бойының өсуі, салмағының артуы дене прапорциясының өзгеруі. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызмет құрылымы, жүйке жүйесінің жетілуі ішкі секреция бездерінің қызметі ондағы өзгешелік анотомия мен физиология ғылымының негізіне сүйене отырып зерттейді.Балалар психологиясы жалпы психологияның қүрамды бір бөлігі;Баланың психикасының даму зандылықтарын зерттеген кезде басқа ғылыми мәліметтердің негізіне сүйенеді.
Біріншіден балалар психологиясы табиғат пен қоғамдағы құбылыстар дамуының заңдылықтарын ашатын сананың қоғаммен сабақтастығын дәлелдейтін философия, диалектикалық материализм негізіне сүйенеді.
Дамудың жалпы заңын білу бала психологиясын зерттеуде дұрыс жол табуға дүниеге келген тіршілік иесінің қоғам мүшесі болып қалай дамитындығын айқындауға көмектеседі.
1. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. Алматы, 1987ж
2. Золотнякова А.С. Курсовые работы по детской психологии. М., 1990г
3. Поддьяков Н.Ж. Умственное воспитание дошкольников. М., 1990г
4. Волков В.С., Волкова Н.В. Задачи и упражнения по детской психологии. М., 1991г.
5. Лисина М., Шерьезданова Х.Т. Специфика восприятия и общения у дошкольников. Алматы, 1991г
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993ж
7. Жүкен Қ. Ұлттық психологияның тегіне шолу. Алматы, 1993ж
8. Есімов Ғ. Балалар психологиясының сипаты- ұлттық ойлауға шолу. Алматы, 1994ж
9. Жарықбаев Қ.Б. , Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. Алматы, 1995ж
10. Мірәлиева А., Аймауытов- бала психологиясының кейбір ерекшеліктері туралы. Алматы, 1996ж
11. Шерьезданова Х.Т. Учите детей общению. Алматы, 1992г
12. Шерьезданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. Алматы, 1996г
13. Багусловская М.И., Смирнова Е.О. «Развивающие игры в обучении детей младшего дошкольного возраста» М., 1991г
14. Этнопсихология және этнопедагогика. Алматы, 19997ж
15. Л.Матвеева и другие. Практическая психоолгия для родителей или что я могу знать о своем ребенке. М., «АСТ-Прес»
16. А.А.Бодалева. Популярная психология для родителей. М., Педагогика, 1989г
17. А.С.Выготский. Вопросы детской психологии. Союз. Санкт-Петербург. 1997г
18. А.Г.Ковалева. психология семейного воспитания. Минск, «Народная асвета», 1980г
19. Р.В.Овчарова. Практическая психоолгия в начальной школе. Творческий центр «Сфера», 1996г
20. Л.Ф.Обухова. Детская психоолгия: теории, факты, проблемы. М., 1995г
2. Золотнякова А.С. Курсовые работы по детской психологии. М., 1990г
3. Поддьяков Н.Ж. Умственное воспитание дошкольников. М., 1990г
4. Волков В.С., Волкова Н.В. Задачи и упражнения по детской психологии. М., 1991г.
5. Лисина М., Шерьезданова Х.Т. Специфика восприятия и общения у дошкольников. Алматы, 1991г
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993ж
7. Жүкен Қ. Ұлттық психологияның тегіне шолу. Алматы, 1993ж
8. Есімов Ғ. Балалар психологиясының сипаты- ұлттық ойлауға шолу. Алматы, 1994ж
9. Жарықбаев Қ.Б. , Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. Алматы, 1995ж
10. Мірәлиева А., Аймауытов- бала психологиясының кейбір ерекшеліктері туралы. Алматы, 1996ж
11. Шерьезданова Х.Т. Учите детей общению. Алматы, 1992г
12. Шерьезданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. Алматы, 1996г
13. Багусловская М.И., Смирнова Е.О. «Развивающие игры в обучении детей младшего дошкольного возраста» М., 1991г
14. Этнопсихология және этнопедагогика. Алматы, 19997ж
15. Л.Матвеева и другие. Практическая психоолгия для родителей или что я могу знать о своем ребенке. М., «АСТ-Прес»
16. А.А.Бодалева. Популярная психология для родителей. М., Педагогика, 1989г
17. А.С.Выготский. Вопросы детской психологии. Союз. Санкт-Петербург. 1997г
18. А.Г.Ковалева. психология семейного воспитания. Минск, «Народная асвета», 1980г
19. Р.В.Овчарова. Практическая психоолгия в начальной школе. Творческий центр «Сфера», 1996г
20. Л.Ф.Обухова. Детская психоолгия: теории, факты, проблемы. М., 1995г
№1 Дәрісбаян тақырыбы: Балалар психологиясына кіріспе
Дәрісбаян жоспары:
1.Балалар психологиясының пәні және оның міндеті, басқа ғылым
салаларымен байланысы.
2.Қазіргі балалар психологиясы пәнінің теориялық және
практикалық маңызы.
З.Балалар психологиясының даму тарихы.
1.Балалар психологиясы баланың психологиялық даму факторларымен
зацдылықтарын, оның іс әрекетінің дамуын, психикалық процестермен
сапаларының ерекшеліктерін және жеке қалыптасуын зерттейді. Сонымен
қатар психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестер мен сапаларды, қабылдаудың түйсік, ес, зейіннің, қиял, ойлау,
сөйлеудің мінез-құлық ерекшеліктері мен сезімнің жас ерекшелігіне
байланысты дамудың бастапқы формаларының пайда болуы өзгеруі және жетілуі
қарастырылады. Сонымен қатар даму заңдылықтарын анықтап, оған әсер ететін
себептерді іздестіру балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғандардың психикалық даму заңдылықтарын,
дамудың әр сатысын айқындайтын негізгі компоненттерді зерттейді. Яғни
туғаннан бастап баланың бойының өсуі, салмағының артуы дене прапорциясының
өзгеруі. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызмет құрылымы, жүйке жүйесінің жетілуі
ішкі секреция бездерінің қызметі ондағы өзгешелік анотомия мен физиология
ғылымының негізіне сүйене отырып зерттейді.Балалар психологиясы жалпы
психологияның қүрамды бір бөлігі;Баланың психикасының даму зандылықтарын
зерттеген кезде басқа ғылыми мәліметтердің негізіне сүйенеді.
Біріншіден балалар психологиясы табиғат пен қоғамдағы құбылыстар дамуының
заңдылықтарын ашатын сананың қоғаммен сабақтастығын дәлелдейтін философия,
диалектикалық материализм негізіне сүйенеді.
Дамудың жалпы заңын білу бала психологиясын зерттеуде дұрыс жол табуға
дүниеге келген тіршілік иесінің қоғам мүшесі болып қалай дамитындығын
айқындауға көмектеседі.
Ал, жалпы психологиямен байланысты дейтін себебіміз: ересек адамдардың
психикасын қалай қалыптасып дамитындығын білмейінше балалар психологиясы
ілгері баса алмайды.
Психикалық зандылықтардың шығу тегін зерттемей тұрып түсіну мүмкін емес, ал
анатомия, физиология мен байланысты дейтін себебіміз: баланың жүйке
жүйесі мен жоғарғы жүйке жүйесінің психологиясының негізгі міндеті
оқу, ойын, еңбек әрекеттерінің бала психикасының дамуына тигізетін әссрін
зерттеп, баланың психикалық дамуына дүрыс бағыт беріп осы түрғыда тәрбие
жүмысының қалай болу керектігін тәрбиешілерге жете түсіндіру
2. Балалар психологиясын зерттеудің педагог үшін теориялық та, практикалық
та маңызы зор. Өйткені баланың жас кезеңіне байланысты айырмашылық
дағдарыстарын зерттеп білу педагогқа программалық материалдың көлемін
анықтауға септігін тигізеді.Баланың психикалық даму заңдылықтарын түсіну
эмоциясын, ақыл-ойының, ынта-ықыласын интеллектуалдық даму деңгейін
ажыратып түсіну.Бала бақша тәрбиешісінің оқу - тәрбие жүмысын ойдағыдай
ұйымдастырудың шарты болып табылады.Психологияны жете игеру тәрбиешілерді
көптеген қателіктерден сақтануға жөне балалармен дұрыс байланыс қарым-
қатынас орнатуға көмектеседі және педагогтарға тек баланы түсініп қана
қоймай, қолдап, жақсы қасиеттерін дамытуға, баланың жан дүниесін сезе
білуге көмектеседі.Оқу-тәрбие жұмысы, ғылым саласында болып жатқан
реформалық жаңалықтарды ғылыми түрғыда зерттеу осы ғылымның негізгі
міндеті.Мыс: баланы мектепке 6 жастан бастап оқыту басқа үлт мектептерінде
қазақ тілін кеңінен игерту немесе мүмкіндігіне қарай бастауыштан бастап шет
тілдерін игерту. Ауылдык жердсгі мектептің оқу-тәрбие үрдісінің ерекшелігі
халықтың бала тәрбиесіне байланысты жинақтаған бай тәжірибесі,
психологиялық идеялар ғылыми түрғыдан жан-жақты талдауды талап етеді.
Осының бәрін балалар психологиясы пәнісіз шешу мүмкін емес сондай жағдайда
балалар психологиясы жалпы психологияның негізіне сүйенеді.
3. Балалар психологиясының пайда болу тарихы.
Балалар психологиясының пайда болуы мен бала психикасының даму
заңдылықтарын зерттеу биология ғылымының жүйесіне енген үлкен бір жаңалық
болды. XIX ғ. Чарлз Дарвиннің жасаған эволюциялық ілімі аса маңызды кезең
болды. Адам соған сәйкес органикалық дүниенің дамуының түтас жүйесіне еиді.
Өйткені психикалық өмір эволюцияның нәтижесі деп танылды. Мүның өзі ғылымға
баланың әр жас кезеңіндегі психологиялық даму өзгешеліктерін бақылауға
мүмкіндік туғызады. Бүл жөнінде Чарлз Дарвин Ламарк жүмыстарының маңызы
ерекше болды және ол бақылаулар бала психикасының дамуы мен ойлау әрекеті
туралы ғылымның бастапқы жаңалықтары болды. Көрнекі Чехтың ұлы педагогы Ян
Амос Коменский (1592-1670ж). Балаларды сезім ерекшеліктеріне байланысты
оқыту жүйесін құру керектігі туралы ең алғаш өз пікірін үсынып, мектепке
дейінгі тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады. Осы негізде "Ұлы дидактика
Суретті көрнекі әлем еңбектері шықты.
1712-1778ж. мектеп жасына дейінгілердің психикалық ерекшеліктерін егжей-
тегжейіне дейін толық байқаған Жан- Жак Руссо ол баланың өздігінен дамуына
ерекше мән беріп, оның дуниені танып білу негізі табиғат болуы керек деді.
Табиғаттың өзі баланың ақыл-ойын дамытудың негізі. Ал тәрбиешінің рөлі соны
үйымдастыру. Өйткені үлкендер мен ересек балалар барлық уақытта мектеп
жасына дейінгі балаларды түсіне бермейді. Бала ақылының, ықылас тілегінің
сезімінің өзіндік ерекшелігі болады. Сондықтан баланы барлық уақытта бала
деп қарауға болмайды. Үлкендердің көңіл бөлмей қалай болса солай араласуы
баланың табиғи дамуына керісінше зиянын тигізуі мүмкін.1746-1824 ж Генрих
Пестолоций балаға үлкендердің жүйелі түрде үйретіп отыруына үлкен мән
беріп, маңызды мәселе деп қарастырды. Ол кісі баланың жеке басын
қалыптастыруда отбасының әсіресе анасының ролі ерекше деп бағалаған. Онда
табиғи дарындылық принциптерін басшылыққа ала отырып, баланың жас
ерекшелігін ескеруді талап етті. Г.Пестолоций танымның басталар сәті
танымдық қабылдау деп есептеді де, баланың бойында бақылау мәдениетін
қалыптастыруды талап етті. Жеке адамды қалыптастырудағы тәрбие ролінің
құдіреті туралы XVIII ғасырдағы Ресейдегі алдыңғы қатарлы ағартушылар да
жүйелі түрде қолдады. Мыс: Татишев В.И. өзіндік ақылдың даму көзі жас
адамға өзгенің іс-тәжірбиесін меңгеру болып табылады деп атап көрсетті. Бүл
тәжірбие тіл арқылы немесе жазбаша түрде беріледі. Сондықтан адам екінші
бір адамның еңбегінің көмегінің жемісі болып есептеледі.Ең алғаш балалық
шақтың психикалық дамуының жас кезеңдерінің түпнұсқасын салған осы
Татищев. Тәрбиелеудің бұл идеясын қолдап, адамгершілік сапасын жүйелі
түрде қалыптастыруды қолдаған Новиков болды.
1744-1818 ж ақыл—ой адамгершілік мәселелеріне және эмоциялық сезімдік
мәселелерге жол ашып көрсетті. Новиков баланың ақыл -ой, эстетикалық
сезімнің адамгершілігінің дамуы қоршаған ортадағы заттарды қабылдап,
айналасындағы үлкендерге еліктеуге байланысты деп сенім
білдірді.В.Г.Белинский,1841-1848,А. И.Герцен1812-1870 Н.А.Добролюбовтың
1836-1861, Чернышевскийдің 1828-1889 ж. еңбектерінде баланың жеке басының
қалыптасып дамуына дене тәрбиесі мен ақыл -ой тәрбиесіне байланысты екенін
атап айтты.Бұдан кейін балалар психологиясының дамуына XIX ғ. үлы педагог —
психолог ойшылдарының еңбектерінің де мәні ерекше болды.XIX ғ. соңы XX ғ.
бас кезінде шетел психологтары В.Штерн, Э.Мейман, А.Бине, К.Коффка, Бюллер
т.б өз еңбектерінде балалар психологиясы туралы мәселелерді қорытындылап
негізгі бағыттарға қысқаша талдау жасады. Революциядан кейінгі қайта өрлеу
жылдарында диалектикалық материализм негізінде де бала психикасының дамуы
туралы Ресейде эксперименталдық балалар психологиясы ерекше қаркынмен
жүмыс жасады.
А.Ф.Лазурский,АП.Нечаев,.И.Кросного рский,В.М.БехтеревН.М.Шеловановтард ың
физиологиялық зерттеулерінің мәні зор. Лев Семенович Выготскийдің "жоғарғы
психикалык функцияның тарихи мәдени даму теориясы", Психикалық дамудың жас
дағдарыстарының балалар психологиясы үшін мәні зор.Баланың ақыл- ойының
дамуының негізгі күші мен себептері жөніндегі педагогикалық ойлардың
маңызды мәні болды. Мүндай негізгі себепші күшке баланың үлкендерге
еліктеуі, үлкендерден оқып үйренуі жатады. Сонымен қатар баланың
адамгершілік сезімі мен ақыл-ойының дамуы үшін тілінің шығуы сөздік қорының
дамуының ролі ерекше екенін атап көрсетті.Балалар психологиясының отандық
ғалым болып бөлініп шығуына И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинскийдің еңбектерінің де
шешуші мәні болды. Мыс: И.М.Сеченовтың 1829-1905 Бас миының рефлекстері"-
деген еңбегінде кішкентай балалардың рефлекторлық әрекетінің алғашқы даму
барысын бақылай жүріп сезгіщтігінің даму бағытын қимыл-қозғалысын олардың
ойлауының алғашқы формасын ес, ерік, зейіннің сойлеген сөзінің және өзін-
өзі танып білу өзгешеліктерін көрсетіп берді.Ұлы психолог физиолог Иван
Петрович Павлов 1849-1936 ж өзінің "Ой элементі"- деген еңбегінде сөз
туралы екінші сигналдық жүйе,-деп баланың психикалық
әрекетінің қалыптасуы туралы түңғыш рет бағалы материалистік түсінік
берді.Баланың жеке басының дамуындағы оқыту мен тәрбиенің рөлі туралы әлде
қайда прогрессивті ойды дамытып, жақсы негізін салған Сеченов пен Ушинский
"Адам тәрбиенің тиегі"-деген еңбегінде баланың жеке басының жан-жақты даму
жағдайларының басты себептерін барлық жағынан көре отырып, баланы оқыту
жүйесіне бағалы педагогикалык кеңес берді. Тамаша педагог әрі психолог
Ушинский баланың дамуын жеке өзінің белсенді ойлауымен таным әрекетінің өз
еңбегінің жемісі деп атап көрсетті.Ушинский баланың сезімдік танымына
.ерекше көңіл аудара отырып, баланың тілінің шығуы ақыл-ой адамгершілік
төрбиесін беру арқылы адам болып қалыптасады,-деп атап көрсетті. Бала тіл
арқылы өз ойын нақты бейнелеп бере алады. Қандай еңбекті болса да өз ана
тілінде барлық ынта—ықласымсн терең танып бере алады. Сондықтан ана
тіліндегі еңбектерді оқып беру арқылы тек адамгершілігімен ақыл — ой
жағынан дамытып қоймай, азаматтығы жағынан дамытуды ескеру
керек.К.Д.Ушинскийді балалар психологиясының негізін салушы деп
қарастыруға болады.
№2 Дәрісбаян тақырыбы:Бала психикасының даму заңдылықтарын зерттеу
әдістері.
Дәрісбаян жоспары:
1.Бала психикасын зерттеу әдісінің жіктелуі. Бала психикасының дамуын
негізгі және қосалқы әдістермен зерттеу.
2.Бақылау және сараптау әдістері және оны күнделікті іс-тәжірбеимізде
қолдана білу.
3.Мектепке дейінгі балаларды оқытып- тәрбиелеу ісінде әігімелесу, қызмет
нәтижесін зерттеу, өмір баянын зерттеу, тест- сынақ жүргізу, әлеуметтік
қарым-қатынасын зертеу әдісін жүзеге асыру.
1.– Балалар психологиясы басқа ғылымдар сияқты нақты дәлеледерге сүйене
отырады.
Бақылау әдiсi Бақылау әдiсiнiң ерекшелiгiне балалардың күнделiктi
өмiрдегi әрекеттерi, ойлары жатады.Бақылау әдiсi келесi жағымды жақтарымен
ерекшеленедi:
Жағымды Жағымсыз
Ғалым баланың шынайы әрекетi туралы Бақылап жатқан деректердiң
деректер жинайды. Балалар артарынан шындылығы әр құбылыстың
ешкiм бақылап жүргенiн бiлмесе ғана түсiнушiлiгiн, талдауын қиындатады.
өздерiн ерiк ұстайды. Балаларды бақылай отырып,
Балалардың мiнез-құлықтарын зерттеушi ешнәрсенi түзете алмайды,
бақылай отырып, ол әр баланы тұтас тек қана бақылап жатады.
тұлға ретiнде көредi. Зерттеушi бiр деректi бiрнеше
Баланың ұжымдағы қылығы, рет қайталануын қамтамасыз ете
сөйлеген сөзi, күйзелiстерi оның алмайды.
құрдастарыныңсөздерiненқылығынан Бақылау әдiсi арқылы жиналған
туындайды. Сондықтан бақылау әдiсi деректер суреттелген түрде
баланың ұжымдағы басқа балалармен қабылданады.
қандай қарым-қатынаста болатынына
мүмкiндiк бередi.
Бақылау әдiсi бала мен мұғалiм
арасындағы өзара байланысын анықтауға
мүмкiндiк бередi.
Бақылау әдiсiн қолдана отырып бiрнеше жағдайларға сүйену керек: мiндетi
неғұрлым нақты қойылса, соғұрлым бағытты болады, талдауы соғұрлым дәлелдi
болады.Бақылауды жүргiзе бiлу керек: нақты және объективтi түрде зерттеу.
Бақылау таңдаулы болуы тиiс, бiрақ сол мезетте жалпы және нақты болу керек.
Бақылауды тек жүйелi, бiрiздi түрде жүргiзсе ғана өз мақсатына жетедi.
2.Эксперимент әдiсi Эксперимент- бұл бала психикасының ерекшiлiктерiн
анықтауға арнайы ұйымдасқан зерттеу формасы.
+ -
Зерттеушi зерттелiп отырған Зерттеушiнiң өз ыңғайын қарай
психикалық құбылыстарға өз тарапынанэксперименттi жүргiзсе, зерттеудiң
жағдайлар туғызады шынайлығы болмайды
Алынған деректердi қайта-қайта Дайындалған сұрақтарға
алуға мүмкiндiгi бар балалардың жауаптары зерттелiнiп
Экспериментте отырған баланың тұлғалық қасиетттерi
бөлеккөрсеткiштердi қысқа және байқалмайды
қарапайым түрде белгiлеуге болады. Эксперимент зерттеушiден арнайы
Бiрақ зерттеу протоколы анық болуы дайындықты талап етедi: техникалық
керек. дағдылар,вариациялықстатистиканың
Протоколдың сараптамасы бақылауқарапайым тәсiлдерi
нәтижелерiне қарағанда жеңiлiрек, Әр түрлi құралдардыңкөмегiмен
өйткенi эксперимент нәтижелерi бiр зерттелiнiп отырған балалардың
типтi және бiр ағыммен өтедi. жауаптарын сигнал арқылы берiлiп,
зерттелушi балалардың мiнез-құлығына
көңiл аудара қоймайды.
3.Лабораториялық эксперимент
Зерттеу арнайы құрылған бөлмеде өткiзiледi. Зерттеу үшiн әр түрлi
құрылғылар мен құралдар қолданылады. Бұл жағдай балаға өте қызықты да таныс
емес. Оның жасандығы баланың зерттеушiнi көре алмағандықтан көрiнедi.
4.Психологиалық-педагогикалық эксперимент.
Эксперименттiң бұл түрi педагогикалық психологияда кең таралған.(Лазурский)
Психологиалық-педагогикалық эксперимент баланы оқыту барысында зерттеуге
мүмкiндiк бередi.
Психологиялық-педагогикалық эксперимент пайдалану барысында бiрнеше “срез”
алынады, “срез” зерттелiп отырған құбылыстарды белгiлi бiр жағдайларға
дейiн және кейiнгiсiн суреттейдi.
5.Тест әдiсi. Тест-бұл баланың белгiлi психологиалық құбылыстардың даму
деңгеiн анықтайтын қысқа стандартты тапсырмалар. Тесттердi барлық балаларға
бередi, оның стандартты нұсқауы, бiрегей материалы болуы тиiс. Оның
шешiмдерi де анықталуы қажет. Олар белгiлi дайындалған шкала бойынша
бағаланады.
+ -
1.Бұл белгiлi бiр нормаға
сәйкестендiру.
2.Тесттер қайталанып және салыстырмалы
түрде топ балаларды зерттеуге
мүмкiндiк бередi.
3.Тест әдiстiң нақтылығы мен қысқалығы
тез уақытта үлкен сапалы материалды
жинақтауға мүмкiндiк бередi.
4.Тесттi кез келген сауатты жантанушы
өткiзе алады.
1. Алынған нәтижелердi сараптау.
Жинақталған материал белгiлi бiр өнiм құрайды, бұл өнiм өндеуден өтуi
керек. Тек содан кейiн қандайда бiр заңдылықтар мен байланыстар пайда
болады, оның зерттеуi зерттеу жұмыстың негiзгi мiндетi болып табылады.
Жинақталған материалдарды сараптау негiзгi 5 сатыдан тұрады:
Әр деректердiң талдауы: баланың жауаптары, оның әрекетi, пiкiрi, салынған
суреттерi, жазба жұмыстары және т.б.
Бiрiншi талдаудың мақсаты зерттеу мiндетiне сай бола психикасының
ерекшелiктерiн анықтау. Бiрiншi талдауда зерттеушi баланың қателiктерiне
көңiл аударады.Алғашқы талдау алғашқы синтезге айналады. Қойылған талаптар
мен баланың қателiктерi бiр-бiрiнен салыстырылып, жағдайлармен
сәйкестендiру. Әр түрлi деректердi салыстыра отырып, зерттеушi қайталанып
отырған қателiктердiң ерекшелiктерiнеайрықша көңiлбөледi.Екiншi синтез
алынған нәтижелерi бiр-бiрiменсалыстырылып алынады. Синтез барлық
жағдайларды ескере отырып жасаланады.Сонымен, алынған нәтижелердi сараптау
бұл аналмз бен синтез.
Қорытынды: Балалар психологиасы психология ғылымының бiр саласы
болғандықтан бақылау әдiсi, эксперимент, лабораториялық эксперимент,
психологиялық- педогогикалық эксперимент талдау әдiстерiн қолданады Бұл
әдiстер бәрi де маңызды және керек әдiстер.Психологиялық зерттеуді
ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін.Көбінесе кесінді әдісі арқылы дамудың
белгілі бір аспектісін зерттейді,мысалы, интеллектуалды даму деңгейін.
Нәтижесінде осы топқа тән мәлімет алады. Бірнеше кесінді жасағанда
салыстырмалы әдіс қолданылады: топтар бойынша мәліметтерді салыстырады.
Лонгитюдті әдіс “ұзақ уақытты зерттеу” деп аталады. Бір баланың дамуы ұзақ
уақыт бойынша зерттеу. Зерттеуші зерттеу міндетін және оны шешудің негізгі
жолдарын белгілеп отырып, өзінің жұмысында бірнеше қадам жасайды. Негізгі
әдістерге, жалпы психология сияқты екі әдіс- бақылау және эксперимент.
Бақылау – кішкентай баламен жұмыс жасауда таптырмайтын әдіс. Баланың мінез-
құлқының барлық ерекшеліктері қызықтырған кезде, тұтастай бақылау болады,
бірақ көбінесе бақылау таңдаулы болады. Бақылау- күрделі әдіс, оны
қолдануға бірнеше талаптар бар. Бір нақты қойылған мақсат және бақылаудың
схемасы (бақылаушы ол нені көріп нені тіркеу керек екенін біледі және
байқаған құбылысын тез суреттейді), объективтілік (фактілердің өзі әрекетте
суреттеледі, фраза немесе баланың эмоционалды реакциясы), бақылаудың
жүйелілігі (эпизодтық бақылауда балаға тән сипаттамаларды ғана емес,
кездейсоқтық мезеттерді де көрсетуге болады); баланың табиғи мінез-құлқын
бақылау (бала оны ересек адам бақылап отырғанын білмеуі керек);
Эксперимент- балалармен олар әдеттенгендей жағдайда өтуі керек.
Констатациялаушы экспериментте бала дамуының ерекшеліктері және деңгейлері
анықталады. Бұл баланың тұлғалық дамуына және қоршаған әлемге деген
қатынасына және интеллектуалды дамуына қатысты.Тұлғаның дамуы баламен
әңгімелесу, жазбаша сұрақтар және жанама әдістер арқылы зерттеледі.
Соңғысына проективті әдістер жатады. Олар проекция принципіне негізделген,
өзінің қажеттіліктерін, қатынастарын, қасиеттерін басқа адамдарға көшіру.
Бала бақша және мектептегі сыныптарда балалар арасындағы қарым-қатынасты
социометриялық әдіс арқылы анықтайды. Интеллектуалды дамуы түрлі әдістер
арқылы зерттеледі, ал ең бастысы-ол тестер стандартталған болуы
керек.Балалар ісінің қорытындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі болып
саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен кестелеріне,
ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді.Балалардың осы іс-
қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық ерекшелігін дәл байқауға
болады.Жас ерекшелік психологиясының негізгі зерттеу әдістерінің бірі-
бақылау, оның түрлері. Эксперимент және оның түрлері, сынақ (тест) әдістер.
әлеуметтік қарым-қатынасты зерттеу әдісі. Сауалнама, әңгімелесу, қызмет
нәтижесін зерттеу, өмірбаянын зерттеу.
Негізгі ұғымдар: психикалық даму, даралық сала, онтогенез, жетекші іс-
әрекет, әрекеттену, интеллект (ақыл-ой), ғылыми пәннің зерттеу объектісі.
Проблемді ситуация, әдіс, теориялық, ойлау психологиялық білім,
психодиагностика.
№3 Дәрісбаян тақырыбы: Психологиялық даму заңдылықтары
Дәрісбаян жоспары:
1.Баланың психикалық дамуы және факторлар. Негізгі ұғымдар. Даму, оқыту,
тәрбие, қоршаған орта, тұқым қуалаушылық рөлі.
2.Дамыту мен оқытудың өзара байланысы. Бюлер теориясы, В.Штерн, С.Холл,
Ж.Пиаже, Л.С.Выготский.А.Н.Леонтьев. Жетекші әрекет және оның бала
психикасын қалыптасып дамуындағы маңызы .Даму дегеніміз өзгерудің бір
түрі. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі
түрге көшу деп түсінеді. Психологияда көптеген теориялар жас
ерекшеліктерінің психикалық дамуын түрліше түсіндіреді. Оларды екі үлкен
бағытқа бөлуге болады- биологизаторлық және социологизаторлық.
Биологизаторлық бағытта адамды табиғаттан белгілі бір қабілеттерін, мінез
қырларын, мінез-құлық формасы берілетін биологиялық тіршілік иесі деп
қарастырады. Тұқымқуалаушылық оның барлық дамуын- оның темпін, тез немесе
ақырын, оның шегін – дарындылығын анықтайды.Биологизаторлық бағытта
рекапитуляция теориясы пайда болды. Оның негізгі идеясы эмбриологиямен
байланысты. Эмбрион ( адам ұрығы) өзінің ішкі дамуында адамға дейінгі
организмнің дамуын қайталайды. Айлық ұрықта омыртқалылар типінің өкілін
көруге болады-оның басы және құйрығы болады; екі айда адам түріне келе
бастайды, оның құйрығы қысқарып, саусақтар шыға бастайды; 4 айдың соңында
эмбрионда адамның беті пайда болады.ХІХ ғ Э.Геккел. онтогенез филогенезді
қысқаша қайталау деген,- заң қалыптастырдыЖас ерекшелік психологиясына
енген биогенетикалық заң психикалық дамуын биологиялық эволюцияның негізгі
сатыларын және адамның мәдени-тарихи кезеңдерін қайталау ретінде бейнелеуге
мүмкіндік береді.Бала психикасының дамуына қарама-қайшы бағыт
социологизаторлық бағытта байқалады. Оның негізі – ХҮІІ ғ. философ Джон
Локктың идеясынан шыққан. Оның ойынша, бала дүниеге таза санамен келеді,
таза тақта ретінде деген.Биологиялық факторға тұқымқаулаушылық жатады.
Психологтардың ойынша темперамент және қабілет нышандары тұқым қуалайды.
Әр адамда орталық жүйке жүйесі түрліше қызмет етеді. Күшті және қозғалғыш
жүйке жүйесі; қозу процесі басым, холерик, қозу және тежелу процестерінің
аз қозғалатын және тежелу процесіне ие- флегматик. Меланхоликтің жүйке
жүйесі әлсіз, сезімтал. Екінші фактор- орта. Табиғи орта психикалық дамуға
жанама әсер етеді.Дамудың әлеуметтік факторын мойындаған психологтар үшін,
оқыту маңызды мезет болып табылады. Социологизаторлар даму және оқытуды
теңдестіреді. Л.С.Выготский психикалық дамуда оқытудың жетекші рөлі туралы
көзқарасты көрсетті. Адамның жоғарғы психикалық функциялары мәдени-тарихи
дамудың өнімі. Адамның дамуы түрлі құралдарды меңгеру арқылы болады.
Жоғарғы психикалық функциялар біріккен іс-әрекетте, бірлестікте, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қалыптасады, біртіндеп ішкі жоспарға өтеді.
Жоғарғы психикалық функция оқыту процесінде қалыптасады, ол жақын даму
аймағында болады. Бұл түсінікті Л.С.Выготский енгізген.Оқыту жақын даму
аймағында бағдарлануы қажет. Л.С.Выготский бойынша оқыту дамуды алып
жүреді. С.Л.Рубинштейн Выготскийдің ойын дәлдей отырып даму мен оқудың
бірлігі туралы айтуды ұсынады. Оқу баланың дамуының белгілі бір
деңгейіндегі мүмкіндігіне сәйкес болуы керек. Оқу барысында осы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру неғұрлым жоғарғы деңгейдегі жаңа мүмкіндіктерді
дамытады.Вильям Штерн екі фактор конвергенциясын бөліп шығарды. Оның ойынша
екі фактор да баланың психикалық дамуы үшін бірдей қажет және оның екі
линиясын анықтайды. Бұл даму бағыттары қиылысады (бірі- берілген
қатынастардың жетілуі, екіншісі- жақын ортаның әсерімен даму) яғни
конвергенция болады.Л.С.Выготский тұқымқаулаушы және әлеуметті мезеттердің
даму процесінде бірлігін көрсетті. Тұқымқуалаушылық баланың барлық
психикалық функцияларының дамуында болады. Қарапайым функцияларда
(түйсіктен қабылдауға дейін), жоғарғы психикалық функцияларға қарағанда
тұқымқаулаушылық деңгейі жоғары. Жоғарғы функциялар- адамның мәдени-тарихи
дамуының өнімі, бұл жерде тұқымқауалау алғышарт болып табылады. Сонымен,
тұқымқаулаушы және әлеуметтік әсерлердің бірлігі-бұл үнемі болатын құбылыс
емес, ол ажыратылған, даму процесінде өзгерістерге ұшырайды.Даму процесі
қалай жүреді, оның ерекшеліктері қандай? Л.С.Выготский бала дамуының төрт
негізгі заңдылығын бөліп көрсетті.
1. Циклділік
2. Дамудың бірқалыпты еместігі
3. Бала дамуындағы метаморфоздар
4. Бала дамуындағы эволюция және инволюция процестерінің байланысы
Кез-келген іс-әрекет жетекші бола алмайды. Әрбір іс-әрекет психикалық
дамуға өз үлесін қосады (мысалы, сүрет салу қабылдауды және бейнелік
ойлауды дамытады). Адам өмірінің жағдайында әрбір жас кезеңінде ол белгілі
бір іс-әрекетті меңгеру арқылы қарқынды дамуға мүмкіндік алады: нәрестелік
кезеңде- анасымен тікелей-эмоционалды қатынас, сәбилік кезеңде- заттармен
манипуляция жасау, мектепке дейінгі жаста- құрдастырмен ойнау, бастауыш
мектеп жасында-оқу іс-әрекетінде, жеткіншектік кезеңде- құрдастарымен
интимді-тұлғалық қатынас, жасөспірім кезде - болашақ кәсіпке бағдарлану, ,
жастық кезеңде- таңдаған кәсібін меңгеру және отбасын құру.
№4 Дәрісбаян тақырыбы: Жас кезеңдерге бөлу теориялары
Дәрісбаян жоспары
1.Л.С.Выготский жас дағдарыстарының туындау себептері мен Д.Б.Эльконин
тұжырымдамалары.
2.Жетекші әрекет бала психикасының даму негізі.
3.Психикалық дамудың қозғаушы күштері, оның шарттары.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының дамуы бір қалыпты болмайды.
Мүнда біз бір жас кезеңдерінің бір шама баяу, бірте- бірте өзгеретіндігін,
ескі психикалық белгілер жойылып, оның орнына жаңа психикалық белгілердің
пайда бола бастайтынын байқап, кейде бала неғүрлым тез секірмелі түрде адам
танымастай өзгеріп кететінін байқаймыз. 1-кезеңнен 2- кезеңге бүлай
секірмелі өтуді дагдарысты даму дейміз. Бүл жас дағдарыстары шамамен бірдей
жағдайда түрған жас шағынан шамалас балалардың барлығында пайда болады да,
балалық шақтың бірнеше жас шағына қарай кезевдерге бөлуге мүмкіндік береді.
Осы уақыткд дейін баланы әртүрлі кезевдерге бөлу әртүрлі жүзеге асырылған.
Мысалы: педалогия ғылымдарының өкілдері биология ғылымдарының факторлары
бойынша ажыратқан. Мысалы: тісінің ауысу сапасына қарап, тіс жару кезеңі,
тісінің шығу кезеңі т.с.с. Бірақ бұл дұрыс емес. Қазіргі психологтар мен
педагогтар баланы туғаннан бастап, нәрестенің тіршілік етуіне байланысты
өзгерістер мен әртүрлі дағдарыстарын санамағанда. Баланытуғаннан мектепке
барғанға дейінгі аралықта 3 дағдарысты кезеңдерге бөлген. Жас ерекшелік
даму кезеңдеріне байланысты әр түрлі сол жас кезеңдеріне тән психикалық
қасиеттер қалыптасады, сондықтан сол қасиеттерге сүйене оырып жас
кезеңдеріне топтастырады. Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең- нәресте жас
кезеңі . Нәресте жасы екі кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғаннан 7 айға дейін);
б) еңбектеу жасы (7 айдан 12 айға дейін);
1-ден 3 жасқа дейінгі кез - сәбилік кезең деп аталады. Бұл кезде баланың
тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі.
3-тен 7 жасқа дейінгі кез - мектепке дейінгі кезең. Бұл кезеңде қарапайым
әрекеттің түрлерін орындай алады, ойынның рөлдік ойын түрі пайда болады.
8-ден 11 жасқа дейінгі кез - бастауыш мектеп жасы деп аталады.
11-15 жас - жеткіншектік жас кезеңі деп аталады. Бұл кезде балада
психологиялық жағынан да, физиологиялық жағынан да үлкен өзгерістерге
ұшырайды. Осы кезеңді қиын кезең деп те атайды. 16-17 жас жасөспірімдік
кезең деп аталады. 20-30 жас жастық кезең деп аталады.30-60 жас аралығы
кемелдену кезеңі деп аталады.
Кәрілік кезең және қартаю 60-70 жас аралықтарын қамтиды.
Мұндай жас кезеңдерінің өзі жас мөлшеріне қарай бөлінеді. Бірақ балалардың
жас көрсетікіштері тұрақты болмайды. Жас шамасымен жас кезеңінің арасында
мынадай байланыс бар. Әр мемлекет өзінің бекіткен заңы бойынша мектепте
оқыту жасын белгілейді. Мысалы: қазір 2-жастан бастап яслиге алып 6-7
жастан бастап мектепте оқытып жүр. Дегенмен адам өмірінде жаңа жас кезеңі
басталғанда мүндай кезендерге бөлудің жалған көрсеткіш екені
байқалады.Мысалы: 1944 ж. жаңа өмір кезеңі басталғанда баланы 8 жастан
мектепте оқытып мектепте оқыту 2 жылға кеш жүзеге асырылады. Ал қазір 2 жыл
ерте Англияда 5 жастан оқытады. Оларда біздің балалармен салыстырғанда
мектепке дейінгі кезең ерте аяқталады. Егер осындай болған жағдайда жас
мөлшері балалық шақтың кезеңін анықтамайды. Қандай болмасын тіршілік иесі:
өзіміз бақылып көретін өсімдіктер насекомдар, қүстар, сүтқоректілердің өсіп
дамуына бақылау жүргізсек белгілі бір уақыт аралығында бір жүйелілікпен
көптеген сапалы өзгерістердің болатындығын атап өту қиын емес, мысалы жерге
екксн дән белгілі бір уақыт аралығында өседі, сабағы пайда болады, кешікпей
гүл түйсігі пайда болады. Бұнда жаңа кезең осыдан белгілі бір уақыт
аралығында гүлдің қауызы ашылып, одан гүл шығады, бұнда өсімдіктің жаңа
кезеңі басталады. Сол гүл белгілі бір уақытқа жеткен соң солып қалады да
жапырақтары солып жеміс пайда болады. Өйткені барлық тірі организм осылайша
бірдей даму жолынан өткен. соң әрі қарай өзінше дами береді.Ғалымдар
баланың да даму процесін тура осындай белгілі бір кезевдерден жүйелі түрде
өтетіндіктерін анықтап ғылыми түрғыда дәлелдеді. Мысалы: белгілі бір
кезеңдердсгі сойлеуі мен қабылдауының дамуын психолог Штерн ойлаудың дамуын
Ж.Пиаже ақыл-ойының дамуын Гальперин т.б.анықтаған. Осы кезендердегі
дамуының бөрі оқу әрекетінің негізінде қалыптасады.
Жас шамасы мен психикасының даму өзгешеліктерін білу үшін жас кезеңдерінің
арасындағы сапалық өзгешеліктсрді ажырату керек. Әр жас кезеңінің ұзақтығы
әртүрлі болғанымен бір-біріне байланысты. Сондықтан әр жас шамасында
балалық шақ кезеңі әртүрлі мөлшерде өтеді. Мысалы: нәрестелік кезеңде бір
жылдың ішінде 5 сатыдан өтеді.1-3 жасқа дейін 3 сатыдан бастауыш сыныпта 3-
4 сатыдан өтеді. Бүнда баланың денесінің және психикасының әр кезеңде
біркелкі дамымайтындығын көрсететін ерекше факт.Әрбір жас кезеңінде адамда
белгілі іс-әрекет жетекші рөл атақарады. Іс-әрекеттің әр түрлері дамуға әр
түрлі әсер етеді. Әр кезеңде болатын, тұлғаның және психикалық
функциялардың дамуындағы өзгерістер жетекші іс-әрекетермен
қамтылған.А.Н.Леонтьев жетекші іс-әрекеттің үш белгісін көрсетті.
Біріншіден, жетекші іс-әрекет аясында іс-әрекеттің жаңа түрлері пайда
болады және ажыратылады. Мысалы: бала ойнай отырып үйренеді: рөлдік ойында
мектепке дейінгі балада оқудың элементтері қалыптасады. Екіншіден, жетекші
іс-әрекетте арнайы психикалық функциялар қалыптасады. Мысалы, ойында
шығармашылық қиял пайда болады. Үшіншіден, осы уақытта бақыланатын тұлғаның
өзгерісі тәуелді.Кез-келген іс-әрекет жетекші бола алмайды. Әрбір іс-әрекет
психикалық дамуға өз үлесін қосады (мысалы, сүрет салу қабылдауды және
бейнелік ойлауды дамытады). Адам өмірінің жағдайында әрбір жас кезеңінде ол
белгілі бір іс-әрекетті меңгеру арқылы қарқынды дамуға мүмкіндік алады:
нәрестелік кезеңде- анасымен тікелей-эмоционалды қатынас, сәбилік кезеңде-
заттармен манипуляция жасау, мектепке дейінгі жаста- құрдастырмен ойнау,
бастауыш мектеп жасында-оқу іс-әрекетінде, жеткіншектік кезеңде-
құрдастарымен интимді-тұлғалық қатынас, жасөспірім кезде - болашақ кәсіпке
бағдарлану, , жастық кезеңде- таңдаған кәсібін меңгеру және отбасын құру.
Егер қандай-да бір іс-әрекет бала үшін тартымды болса, бұл оның тұлғасының
қалыптасуында көрініс береді. Әр даму кезеңдерін өткен сайын, бір жастан
екінші жасқа көшу барысында адам үлкен дағдарыстарға ұшырайды. Дағдарыс –
қалыпты емес, ауытқушылық құбылысы, дұрыс емес тәрбиенің нәтижесі.
Дағдарыстардың, стабильді кезеңдерден ерекшелігі, ұзаққа созылмайды,
бірнеше ай болуы мүмкін. Осы қысқа, бірақ буырқанды сатыда баланың дамуында
көп қасиеттер тез өзгереді. Осы уақытта даму апаттық сипатқа ие болуы
мүмкін.
Дағдарыстық және стабильді кезеңдер кезектеседі. Сондықтан да
Л.С.Выготскийдің жас ерекшелік кезеңі келесі сипатқа ие: жаңа туылу
дағдарысы- нәрестелік жас (2 ай-1 жас)- 1 жас дағдарысы- ерте балалық шақ
(1-3жас)- 3 жас дағдарысы- мектепке дейінгі жас (3-7 жас)- 7 жас дағдарысы-
мектеп жасы (7-13 жас) – 13 жас дағдарысы- пубертатты жас (13-17 жас)- 17
жас дағдарысы.
№5 Дәрісбаян тақырыбы: Нәрестелік және бөбектік кезеңнің дамуына сипаттама
Дәрісбаян жоспары
1.Жаңа туған баланың жалпы анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері
2.Жаңа туған баладағы шартсыз рефлекс типтері және
оның баланың дамуындағы маңызы
3.Нәрестенін үлкендермен қарым-қатынасы манызы
4. Сөйлеуді түсінуі, нәрестенің алғашқы сөйлеуі. Өмірге жаңа келген нәресте
күн санап өсіп отырады. Мәселен, оның өсуі туған кездегімен салыстырғанда I
жылдың ішінде 25% артады. Нәрестенің сүйегі бірте-бірте қатайып өседі,
бірақ әлі де жүмсақ шеміршек тәрізді майысқақ. Өйткені оның сүйегінде әлі
де бор мен түз қышқылъі жеткіліксіз, бүл организмнің үздіксіз дамуына
байланысты болатьтн процесс. Баланың өсуіне байланысты әртүрлі дене мүшесі
мен нерв жүйесінің дамуы қарқыны бірдей бірдей болмайды., денесінің жетіліп
дамуы бірте-бірте артады. Мысалы, 1 айлығында ер баланың салмағы 3 кг 900 г
бойы 54 см болса, қыз баланың салмағы 3 кг 500 г бойы 52,4 см. Ал 6
айлығында ер бала 6 кг 9г бойы 65,8 см, қыздар 6 кг 7 г бойы 64,8 см.
Миының салмағы жаңа туған балада 380-390 г болатын болса шамамен алганда
үлксн адамның миыньщ салмағынан 3-4 есе кем. ! жастың соңында 2 есе артып
780-800 г болады. Әсіресе осы кезде миының салмағы күніне 1 гр қосылғанда 1
айда 30 гр салмак қосады.Баланың дүниеге келуі организмге үлкен әсер етеді.
Яғни ана организміндегі даму мен өсу тіршілігінен басқаша екінші бір
әртүрлі жиі ауыспалы тітіркендіргіш әсер ететін ауалық ортаға келеді. Жаңа
жағдайда бала организмін іштен туа біткен механизмдері қамтамасыз етеді.
Оның нерв системасы сыртқа артып белгілі бір мөлшерде бейімделіп туады.
Сөйтіп бала туа салысымен қан айналу системасы, тыныс алу органы
сияқты негізгі организм жүйелерін қамтамасыз ететін рефлекстер іске
қосылады, өз жүмысын атқара бастайды.
1. Алғаш жаңа туған нәрестеде шартсыз рефлекс болады:тамақтану рефлексі
егер нәрестенің ерніне қандай даболмасын бір зат тиетін болса, ол бірден
еміп, сора бастайды;
2. Қорғану рефлексі, яғни сыртқы ортаның қауіпті әсерінен
сақтануүшіи
қажет, көз алдында бірдеңежарқылданса;
3. Икемделу рефлексторлық қозғалыс бүл көзін немесебасын жарык тан
көлеңкеге карай бүрады.
Зерттеушілерің айтуынша 1 ден 3 күнге дейінгі аралықта балалардың жатқан
бөлмесіне терезеден катты жарық түскен кезде барлығы басын көлеңкеге
бүрған, сондай-ақ осы кезде тамақ ішуге бейім, даму рефлексі де байкалады.
Мысалы, карны ашып жатқанда бәрін сору. Рефлексторлық козғалыс нерв
системасының пісіп жетілуіне байланысты дамиды. Шартсыз рефлекстің
негізінде шартты рефлекс болады. Мысалы, егер 1 апталык баланы қолға алса,
тамақтану қимылын жасайды, ал кейінірек тек сүті қүйылған ыдысын көргенде
ғана болады. Нәрестенің рефлексі тек адамға тән әрекетті меңгере бастауға
дайындайды. Баланың дүниеге келуі организмге үлкен әсер етеді.
Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап мынандай реакцияларды байқауға болады.
Мысалы, укол салған кезде тітіркеніп денесін жиырып тартып алады. Бүл
корғану рефлексі. Ол тітіркендіргіштен аулақтауға немесе кедергі жасауға
бағытталады.
Қарману рефлексі, егер баланың алақанына бірдеңе тигізсек қатты жармасып,
үстап алады. 2-ші айда бүл рефлекс жойылады. Қатты үстау реакциясына
айналады. Бала етпетінен жатқан кезде табанына алақаныңды тигісзек немесе
бақайларын бір жатпен жыбырлатсақ тітіркеніп аяғын алға тартып ішімен
жылжиды, бүл енбектеу реакциясысына айналады. Сөйтіп бала туған күннен
бастап белғілі бір шартсыз рефлекспен туады, ол шартты рефлекске
айналады.Кейінгі жылдары кейбір рефлекторлық реакциялар туғанға дейін де
пайда болады деп дәлелденген. Мысалы, 18 аптадан соң бала жатырда жаткан
кездің өзінде сору рефлексі пайда болғаны анықталған. Өйткені ол өзініц
ырықсыз қозғалыстарымен әрекеті нәтижесінде кеаістіктегі заттарға көңіл
аудара бастайды.Баланың миының қалыпты жетілуіне әсер ететін бірден бір
шарт- ол анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Оның ішінде дәм сезу (1-
2 күндік бала ащыға қарағанда тәттіні жақсы көреді), иіс сезу (әр түрлі
иіске басын бұрады, оның дем алуы мен жүрек қағысы өзгереді), дыбыс естуі
(1 апталық бала анасының дауысын естиді), көру анализаторының қалыптасуы (2
айлық кезде анасын көргенде, бала көңілденіп күледі). Егер бала сенсорлық
оқшаулану жағдайында болса, онда оның дамуы баяулайды. Бұл кезде даму
ерекшелігі, баланың денесінің дамуына қарағанда анализаторлардың іс-
әрекеттері тезірек қалыптасады, осыған байланысты түрлі шартты рефлекстік
байланыстар жасалады Өмірінің бірінші айының соңында алғашқы шартты
рефлекстер көрінеді. Көбінесе бала, тамақтану ыңғайына реакция көрсете
бастайды: анасы қолға алғанда емшек іздеуі, көтергенде тынышталуы пайда
болады. Тамақтану қалпына байланысты шартты рефлекстер, тәулік мезгілін
ажырату, жаңа туған балада ұйықтау және ояну сергектік кезеңдері
ажыратылмаса, 2-3 айлық кезде олар мазмұнды, белсенді сипат алады
Нәрестенің түйсігі ажыратылмаған және эмоциямен байланысты. Баланың
психикалық өміріндегі маңызды оқиға есту және көру түйсігінің шоғырлануы.
Естудің шоғырлануы 2-3 аптада пайда болады. Тосын дыбыс, бала әрекетін
тежейді, ол тоқтап тыңдайды. Соңынан 3-4 аптада осындай реакция адамның
дауысына пайда болады.
Бала өмірге әлсіз және қауқарсыз болып келеді. Ол анасынан физикалық
тұрғыда ажыратылғанымен биологиялық тұрғыда байланысты. Ол өзінің
қажеттілігін дербес қанағаттандыра алмайды.Нәресте оған қамқор болатын
анасының дауысына еліктейді, оның бетін көріп көзін анасының жүзіне тоқатып
қарайды, қолын созады, аяғын қозғалтады, қатты дыбыстар шығарады және күле
бастайды. Бұл эмоционалды реакция жандану кешені деп аталады. Жандану
кешені адамдық ерекшеліктерге ие- күлу, қарым-қатынасқа түсу қажеттілігін
көрсету.
1 жас дағдарысы Нәрестелік сәбилік кезеңінің арасын 1 жас дағдарысы деп
атайды. Дағдарыс дербестілікпен және аффективті реакциялардың көрінуімен
байланысты. Аффективті тұтану үлкендер баланың тілегін, оның сөзін, оның
жест және мимикасын түсінбеген кезде пайда болады. Өтпелі кезеңдегі басты
меңгерім – бала сөзінің ерекшелігі, оны Л.С.Выготский автономды сөз деп
атаған. Ол ерсектер сөзінен дыбыстық формасы, мағынасы бойынша
ерекшеленеді. Сәбидің ойлау әрекетінің қалыптасуына келсек, бала заттарды
танып, ажыратқанымен оның қабылдауы әлі нашар дамыған. Алғашқы кезде бір
қасиетіне немесе бейнесіне қарап қабылдайды. Адамның ойлауы ұғым арқылы
және елестету арқылы болады. Балаларда ұғым қалыптасуы аз болғандықтан
елестетіп ойлауы басым. Баланың ойлауының дамуы екі жағдайға байланысты
өтеді. Бірінші, ойлау негізінде, яғни өзінің сезімдік тәжірбиесіне
байланысты. Екінші, іс-әрекетке үйрететін, заттардың атын атап беретін,
үлкендер әрекетіне байланысты. Сәби жасында нақты бейнелік ойлау
кездеседі.
№6 Дәрісбаян тақырыбы: Сәбилік кезең.
Дәрісбаян жоспары
1.Сәбидің сөзді меңгеруінің алгы шарттары.
2.Сөйлеуге түсіну және алғашқы сөздері.
3.Сөздің дыбыстык, ерекшеліктерінің қалылтасуы.
4.Сөзді пәрмснді меңгеругс көшуі.
5.Баланың үлкендермен қарым- қатынас жасауының маңызы.
Сәбилік кезең баланың сөзді меңгеруінің біршама кемелденген кезі болып
саналады.
1 .Алдымен балаларда дыбысты есту негізі қалыптасады. Баланың
дыбысты есту арқылы қабылдауы мен арнайы сөзді естуінің дамуына,
сезгіштікке дыбысты ажырата алуына ерекше мән беруіміз керек.
Сондықтан әр дыбыстың бала үшін сигналдық белгісі болуы керек Бала
үшін арнайы сигналды ажырату үзақ процесс. Яғни
тамақтандыру, жөргегін ауыстыру, сергіту кезіндегі анасының
орындаған әрекеті тілдік қарым-қатынасы негізінде қимыл
қозғалысыыан заттық әрекетімеы байланысының өзі сигнал болып саналады.
Мысалы: жүріс-түрысы, тамағын дайындауы, тамаққа қажетті
қүралдарды көрсстіп сөйлеуінің бәрін көріп жатқан бала
ерекше мон береді. Осы кезде сөйлесіп отыру керек жәнс сол
уақыттағы мимика,дауыс интонациясы, сөйлеу мәнерінің де маңызы бар.
Өйткені бала көпке дейін сөздің мән-мағынасына емес
интонациясына дикцияға ерекшс көңіл бөліп, соның негізінде сөзді
кабылдайды да дыбыс пен заттың әрекеттің арасында байланыс
болады да тактильдік қимыл қозғалыс түйсіктері жүмысының
нәтижесінде затқа қолын созып үлкендерге бір дыбыстық белгі беру аркылы
тілдік қарым- қатынасқа көшеді. Осы әрекетті тілдік қарым-қатынасқа
ауыстыру үлкендердің негізгі міндеті.Баланың дыбысты естуі негізінде сөздік
дыбыстар қүрайды да сөзді түсінуі мен қүрастыру дағдысы
қалыптасады.Екіншіден баланың заттарға ынтасының аударылуы олардың
қасиеттерін ажыратып онымен тікелей әрекет ете білуінің озі баланы
қарым-қатынас жасаута талпындырады. Үшіншіден баланың айналасындағылармен
қарым-қатынасы тікелей сөз арқылы қарым- қатынас жасаумен байланысты
болады. Бүл сәбидің алғашқы сезді меңгеру жағдайы деп аталады. Осы кезден
бастап үлкендердің дүрыс талап қоя білуі, бала тілінің дүрыс қалыптасып
дамуының алғы шарты. Кейбір үлкендермен сирек қарым- қатынаста болатын
балалардың тілінің дамуы артта қалады. Бала тілінің дамуындағы ситуациялык
қабылдау бір жастың соңына дейін сақталады. Мысалы: Қолынды бер, алақаныңды
шапалақта, деген сөздер еліктеу арқылы үлксндердің үсынысы бойынша жүзеге
асады. Үлкендер ойнату мен жаттықтыру арқылы сөздік сигналға үйретеді.
Бірақ бұл баланың сөзді түсіну кезеңі осымен аяқталады деген емес, бала
өзіне таныс реакциялар бойынша дыбысты ажыратады және өзінің күнделікті
тамақ ішіп жүрген қызыл гүлі бар кесесін көрсе ғана кесе деп түсінеді,
басқа кесені кесе деп қабылдамайды. Яғни бала әлі жалпы есім, жалқы есім
негізінде түсінеді.Баланың тілінің дамуы ерекше қарқынмен дамиды. Өйткені
бала тікесінен түрып жүріп, өздігінен қарым- қатынасқа көшеді. Заттарды өз
қолымен үстап әрекет етіп көріп, қасиетін ажыратады. Осының өзі баланың
создік қорын дамытады. Киімінді окел! Әжені шақыр! Атаға таяғын алып
бер десе баланың түсінігі кеңейіп қарым-қатынас шеңбері артады. 3 жасқа
қарағанда әр сөздік мәнін, қолданылатын орнын ажыратьш, түсінеді Мысалы
тәте деп өзінің жасы үлкен барлық адамдарға айтылатын сыйластық атау
екенін, мама деген сөздің анасына бағытталып айтылатынын түсінеді. 2 жастың
соңында сөздің мәні мен мазмүнын түсініп қысқаша қызықты ертегіні тыңдап
бірнеше қайталап айтып беруі талап етеді. Әңгіме ертсгіні тындап арқылы
қабылдау, есте сақтау зейін қою ойлаудың ялғашқы белгілері байқалады.
Баланың тілінің дамуы. 2 жастың өзінде бала атқаратын қызметіне байланысты
1) бір сөзбен бір сөйлемнің мағынасын түсіндіретін кезі болады. Ф - ф - ф-
ф -ф - у - сіріңке, темекі, пеш, газ, шам, т.б. тамақ ішем, ет жеймін су
ішемін. 2)түрған орнына қарай 3)сыртқы ұқсастығына қарай бөлу: га-га-га-
қаз тұмсығы созылып тұрған саз балшықты құсқа ұқсатады, жүннен тоқылған
затты бөки дейді. 4) дыбысы бойынша атау. Ля- ля- радио, музыка, ән. Қоқ -
қоқ тауық, мияу-мысық деген сияқты 2 жастың соңында бала үлкендермен үнемі
қарым - қатынас жасау нәтижесінде сөздік қоры жылдам артады. Үлкендерден
білмегенін сұрайды, үлкендердің сүрағына жауап береді. Алғашқы сұрағы бұл
не? Бүл қалай аталады?- деп сүрап әр заттың өз атауы болатынын біледі. 1
жастың соңында 18-25 активтік сөз болса, 3 жаста 1000-1200 сөз. Екі жастың
соңында баланың сөздік қүрамы түсініксіз жобалық негізде болады. Мысалы:
Мака, мама, атата, тәмә. Майра мамам үрсады, тиме деген сөзді екі үш сөзбен
айтып түсіндіреді.
Екі жас соңында да баланың тілі анық емес грамматикалық түрғыда байланысы
жоқ болады. Сөздің грамматикалык күрылымын игерудің белгілі бір завдылығы
болады:
1.60-70 сөзге жеткен соң қарапайым сөйлем күрастырады.
2.Сөзді тывдап отырып қайталайды.
3.Ситуациялық сөз.
4.Баланың жалпы даму деңгейіне байланысты, яғни ақыл-ойының,
дербестігінің дамуына байланысты.
1-ден 3-жасқа дейінгі аралықта баланьщ сөзді меңгеруінің өзіндік мәні
болады. Бала айналасындағы құрбы-құрдастарымен, үлкендермен қарым-қатынас
жасау арқылы өзін-өзі танып біледі.
1Тілдік карым-қатынас нәтижесінде әр заттың қасиетімен атқаратын қызметін
ажыратады.
2.Қоршаған ортадағы заттарды таңдау, топтау, жалпылау негізінде қабылдап
негізгі белгілерін ажыратады.
ЗЗаттар мен қүбылыстардың өзара қарым-қатынас байланыстарын ажыратады.
4.Тілдік қарым-қатынас нәтижесінде алдына мақсат қойып ерікті әрекет етуге,
дербестікке үйренсді
5.Үнемі үлкендермен қарым-қатынас негізінде тәлім-тәрбие нәтижелерін
игеретін болады, болмайды деген сөздер мәнін түсінеді.
б. Бала өзін өзгелермен салыстырып қоғамдағы өз орнын түсінеді.
7.Өзіне және өзгелерге баға бсріп, басқа біреулер үшін жауап беріп,
жауапкершілік сезімі оянады.
8.Практикалық ойлау дамиды. Тақпақ жаттау, ертегі, әңгіме айту,
дидактикалық ойын ойнауы жүзеге асады. Осы кезде бала тілінің дамуының үш
жағын байқауға болады.1психо-физиологиялық2. психологиялық 3.логикалық
жағынанПсихо-физиологиялық даму үшке бөлінеді:
1.бақыру (жылау) 2.былдырлауы З.нағыз сөзі
Сәбилік кезеңде бала тілінің дамуы екі бағытта өтеді
1-үлкендердің сөзін түсінуі жоғарғы бағытта өтеді
2-сәбидің өзіндік белсенді сөздік қоры қалыптасады.
Бала тілінің дамуының үш жағын байкауға болады.
• психофизиологиялық
• психологиялық
• логикалық, грамматикалық, фонематикалық
1.Балада дыбыстарды есту негізі қалыптасады. Бірте- бірте өңделіп, сөздік
дыбыстар құрайды, ақырында балада алғашқы сөзді түсінуі мен күрастыру
дағдысы қалыптасады да үлкендермен айналасындағы құрбыларымен қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі артып кеңейеді. Сәбилік кезеңде баланың тілінің
дамуы үшін үлкендермен қарым- қатынас жасау мен заттармен әрекет етудің
маңызы зор.
2.Баланың заттарға ынтасының аууы, олардың қасиеттерін ажыратып әрекет ете
білуінің өзі баланы үлкендермен қарым- қатынас жасауға талпындырады.
З.Баланың үлкендермен қарым-қатынасы тек қана тікелей тіл арқылы қарым-
қатынас жасаумен байланысты болады. Бүл сәбидің сөзді меңгеруінің алғашқы
жағдайы (стимулы). Осы кезде бала тілінің дүрыс дамуы үлкендердің олар мен
дүрыс қарым-қатынас жасауына да байланысты және қарым-қатынас кезінде дүрыс
талап коя білудің де мәні зор.
Кейбір үлкендермен сирек араласатын баланың тілі кеш дамиды. Тағы бір
ескеретін жай баланың барлық талап-тілектерін айтқанынан орындап
кажеттіліктерімен қанағаттандыратын болсақ бала көпке дейін сөйлей алмайтын
болады. Сәбилік кезеңде бала тілінің дамуы екі бағытта өтеді. 1.Үлкендешуң
сөзін түсінуі жоғарғы сатыға көтеріледі.
2.Сәбидің белсенді сөздік қоры қалыптасады. Бірақта балада алғашқы айтылған
затқа қатысты сөзді байланыстыру дағдысы бірден қалыптаспайды.
Ең алдымен баланың сөзді түсінуі дәл сол затқа немесе әрекетке тұтастай
қатысты болып, байланысқан жағдайда ғана сөзді түсінеді.
Шындығында бала үнемі бір адаммен жиі қарым-қатынаста болған жағдайда сөз
арқылы белгілі бір әрекетті орындауды талап етсе, әбден анық орындауы
мүмкін. Егер тура осы әрекетті орындауды басқа бір адам талап етсе, бала
сөзді түсінбеуі немесе мүлде орындай алмауы мүмкін.
Өйткені баланың өз анасының қойған сұрағына дұрыс жауап беретін себебі өз
анасымен өте тығыз байланыста болады. Анасы балаға тек сөзімен емес, барлық
қылықтарымен, ым- ишарасымен, дауыс ырғағымен, қарым- қатынас жасау
жағдайларымен балаға әрекет жасату қызметін атқарады. Бала
айналасындағылардың сөзін белгілі бір қимылдардың бірнеше рет қайталануымен
сәйкес келетін болса, дүрыс түсініп ажырата алады. Мысалы үлкендер баламен
амандасып, қолын созса, бала сөзді тез түсінеді кейіннен ешқандай қимыл
жасамай, айтылуъшен байланыстырмай-ак жағдайдың мәніне қарай сөзді түсініп,
меңгере алады.Екі жастың алғашқы айларында бала үлкендердің талап еткен
әрекеттерін кандай болмасын таныс затқа қатысты сөзді, өзінен талап еткенде
кәз алдында түрмаса үлкендердің талабын орындай алмайды. (мысалы: көп
ойыншықтың ішінде аю көзіне көрініп түрмаса, баладан сүрағанмен басқа
жақтан тауып әкеп бере алмайды)Үш жасқа келгенде баланың үлкендердің сөзін
түсініп айтуының сапасында өзгеріс байқалады. Бала үлкендердің созінің
мәнін түсініп қана қоймайды. Жекелеген әрекетті үлкендердің нүсқауы бойынша
орындауға қабілетті бола бастайды. Үлкендердің әрбір сөзін зер салып
тьщдап, не туралы айтып жатқанын білгісі келеді және осы кезде тек
балаларға арналған әңгіме емес, ойлауға қиын кейбір күрделі әңгімелерге де
қүлақ асады.Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәрісбаян жоспары:
1.Балалар психологиясының пәні және оның міндеті, басқа ғылым
салаларымен байланысы.
2.Қазіргі балалар психологиясы пәнінің теориялық және
практикалық маңызы.
З.Балалар психологиясының даму тарихы.
1.Балалар психологиясы баланың психологиялық даму факторларымен
зацдылықтарын, оның іс әрекетінің дамуын, психикалық процестермен
сапаларының ерекшеліктерін және жеке қалыптасуын зерттейді. Сонымен
қатар психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестер мен сапаларды, қабылдаудың түйсік, ес, зейіннің, қиял, ойлау,
сөйлеудің мінез-құлық ерекшеліктері мен сезімнің жас ерекшелігіне
байланысты дамудың бастапқы формаларының пайда болуы өзгеруі және жетілуі
қарастырылады. Сонымен қатар даму заңдылықтарын анықтап, оған әсер ететін
себептерді іздестіру балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғандардың психикалық даму заңдылықтарын,
дамудың әр сатысын айқындайтын негізгі компоненттерді зерттейді. Яғни
туғаннан бастап баланың бойының өсуі, салмағының артуы дене прапорциясының
өзгеруі. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызмет құрылымы, жүйке жүйесінің жетілуі
ішкі секреция бездерінің қызметі ондағы өзгешелік анотомия мен физиология
ғылымының негізіне сүйене отырып зерттейді.Балалар психологиясы жалпы
психологияның қүрамды бір бөлігі;Баланың психикасының даму зандылықтарын
зерттеген кезде басқа ғылыми мәліметтердің негізіне сүйенеді.
Біріншіден балалар психологиясы табиғат пен қоғамдағы құбылыстар дамуының
заңдылықтарын ашатын сананың қоғаммен сабақтастығын дәлелдейтін философия,
диалектикалық материализм негізіне сүйенеді.
Дамудың жалпы заңын білу бала психологиясын зерттеуде дұрыс жол табуға
дүниеге келген тіршілік иесінің қоғам мүшесі болып қалай дамитындығын
айқындауға көмектеседі.
Ал, жалпы психологиямен байланысты дейтін себебіміз: ересек адамдардың
психикасын қалай қалыптасып дамитындығын білмейінше балалар психологиясы
ілгері баса алмайды.
Психикалық зандылықтардың шығу тегін зерттемей тұрып түсіну мүмкін емес, ал
анатомия, физиология мен байланысты дейтін себебіміз: баланың жүйке
жүйесі мен жоғарғы жүйке жүйесінің психологиясының негізгі міндеті
оқу, ойын, еңбек әрекеттерінің бала психикасының дамуына тигізетін әссрін
зерттеп, баланың психикалық дамуына дүрыс бағыт беріп осы түрғыда тәрбие
жүмысының қалай болу керектігін тәрбиешілерге жете түсіндіру
2. Балалар психологиясын зерттеудің педагог үшін теориялық та, практикалық
та маңызы зор. Өйткені баланың жас кезеңіне байланысты айырмашылық
дағдарыстарын зерттеп білу педагогқа программалық материалдың көлемін
анықтауға септігін тигізеді.Баланың психикалық даму заңдылықтарын түсіну
эмоциясын, ақыл-ойының, ынта-ықыласын интеллектуалдық даму деңгейін
ажыратып түсіну.Бала бақша тәрбиешісінің оқу - тәрбие жүмысын ойдағыдай
ұйымдастырудың шарты болып табылады.Психологияны жете игеру тәрбиешілерді
көптеген қателіктерден сақтануға жөне балалармен дұрыс байланыс қарым-
қатынас орнатуға көмектеседі және педагогтарға тек баланы түсініп қана
қоймай, қолдап, жақсы қасиеттерін дамытуға, баланың жан дүниесін сезе
білуге көмектеседі.Оқу-тәрбие жұмысы, ғылым саласында болып жатқан
реформалық жаңалықтарды ғылыми түрғыда зерттеу осы ғылымның негізгі
міндеті.Мыс: баланы мектепке 6 жастан бастап оқыту басқа үлт мектептерінде
қазақ тілін кеңінен игерту немесе мүмкіндігіне қарай бастауыштан бастап шет
тілдерін игерту. Ауылдык жердсгі мектептің оқу-тәрбие үрдісінің ерекшелігі
халықтың бала тәрбиесіне байланысты жинақтаған бай тәжірибесі,
психологиялық идеялар ғылыми түрғыдан жан-жақты талдауды талап етеді.
Осының бәрін балалар психологиясы пәнісіз шешу мүмкін емес сондай жағдайда
балалар психологиясы жалпы психологияның негізіне сүйенеді.
3. Балалар психологиясының пайда болу тарихы.
Балалар психологиясының пайда болуы мен бала психикасының даму
заңдылықтарын зерттеу биология ғылымының жүйесіне енген үлкен бір жаңалық
болды. XIX ғ. Чарлз Дарвиннің жасаған эволюциялық ілімі аса маңызды кезең
болды. Адам соған сәйкес органикалық дүниенің дамуының түтас жүйесіне еиді.
Өйткені психикалық өмір эволюцияның нәтижесі деп танылды. Мүның өзі ғылымға
баланың әр жас кезеңіндегі психологиялық даму өзгешеліктерін бақылауға
мүмкіндік туғызады. Бүл жөнінде Чарлз Дарвин Ламарк жүмыстарының маңызы
ерекше болды және ол бақылаулар бала психикасының дамуы мен ойлау әрекеті
туралы ғылымның бастапқы жаңалықтары болды. Көрнекі Чехтың ұлы педагогы Ян
Амос Коменский (1592-1670ж). Балаларды сезім ерекшеліктеріне байланысты
оқыту жүйесін құру керектігі туралы ең алғаш өз пікірін үсынып, мектепке
дейінгі тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады. Осы негізде "Ұлы дидактика
Суретті көрнекі әлем еңбектері шықты.
1712-1778ж. мектеп жасына дейінгілердің психикалық ерекшеліктерін егжей-
тегжейіне дейін толық байқаған Жан- Жак Руссо ол баланың өздігінен дамуына
ерекше мән беріп, оның дуниені танып білу негізі табиғат болуы керек деді.
Табиғаттың өзі баланың ақыл-ойын дамытудың негізі. Ал тәрбиешінің рөлі соны
үйымдастыру. Өйткені үлкендер мен ересек балалар барлық уақытта мектеп
жасына дейінгі балаларды түсіне бермейді. Бала ақылының, ықылас тілегінің
сезімінің өзіндік ерекшелігі болады. Сондықтан баланы барлық уақытта бала
деп қарауға болмайды. Үлкендердің көңіл бөлмей қалай болса солай араласуы
баланың табиғи дамуына керісінше зиянын тигізуі мүмкін.1746-1824 ж Генрих
Пестолоций балаға үлкендердің жүйелі түрде үйретіп отыруына үлкен мән
беріп, маңызды мәселе деп қарастырды. Ол кісі баланың жеке басын
қалыптастыруда отбасының әсіресе анасының ролі ерекше деп бағалаған. Онда
табиғи дарындылық принциптерін басшылыққа ала отырып, баланың жас
ерекшелігін ескеруді талап етті. Г.Пестолоций танымның басталар сәті
танымдық қабылдау деп есептеді де, баланың бойында бақылау мәдениетін
қалыптастыруды талап етті. Жеке адамды қалыптастырудағы тәрбие ролінің
құдіреті туралы XVIII ғасырдағы Ресейдегі алдыңғы қатарлы ағартушылар да
жүйелі түрде қолдады. Мыс: Татишев В.И. өзіндік ақылдың даму көзі жас
адамға өзгенің іс-тәжірбиесін меңгеру болып табылады деп атап көрсетті. Бүл
тәжірбие тіл арқылы немесе жазбаша түрде беріледі. Сондықтан адам екінші
бір адамның еңбегінің көмегінің жемісі болып есептеледі.Ең алғаш балалық
шақтың психикалық дамуының жас кезеңдерінің түпнұсқасын салған осы
Татищев. Тәрбиелеудің бұл идеясын қолдап, адамгершілік сапасын жүйелі
түрде қалыптастыруды қолдаған Новиков болды.
1744-1818 ж ақыл—ой адамгершілік мәселелеріне және эмоциялық сезімдік
мәселелерге жол ашып көрсетті. Новиков баланың ақыл -ой, эстетикалық
сезімнің адамгершілігінің дамуы қоршаған ортадағы заттарды қабылдап,
айналасындағы үлкендерге еліктеуге байланысты деп сенім
білдірді.В.Г.Белинский,1841-1848,А. И.Герцен1812-1870 Н.А.Добролюбовтың
1836-1861, Чернышевскийдің 1828-1889 ж. еңбектерінде баланың жеке басының
қалыптасып дамуына дене тәрбиесі мен ақыл -ой тәрбиесіне байланысты екенін
атап айтты.Бұдан кейін балалар психологиясының дамуына XIX ғ. үлы педагог —
психолог ойшылдарының еңбектерінің де мәні ерекше болды.XIX ғ. соңы XX ғ.
бас кезінде шетел психологтары В.Штерн, Э.Мейман, А.Бине, К.Коффка, Бюллер
т.б өз еңбектерінде балалар психологиясы туралы мәселелерді қорытындылап
негізгі бағыттарға қысқаша талдау жасады. Революциядан кейінгі қайта өрлеу
жылдарында диалектикалық материализм негізінде де бала психикасының дамуы
туралы Ресейде эксперименталдық балалар психологиясы ерекше қаркынмен
жүмыс жасады.
А.Ф.Лазурский,АП.Нечаев,.И.Кросного рский,В.М.БехтеревН.М.Шеловановтард ың
физиологиялық зерттеулерінің мәні зор. Лев Семенович Выготскийдің "жоғарғы
психикалык функцияның тарихи мәдени даму теориясы", Психикалық дамудың жас
дағдарыстарының балалар психологиясы үшін мәні зор.Баланың ақыл- ойының
дамуының негізгі күші мен себептері жөніндегі педагогикалық ойлардың
маңызды мәні болды. Мүндай негізгі себепші күшке баланың үлкендерге
еліктеуі, үлкендерден оқып үйренуі жатады. Сонымен қатар баланың
адамгершілік сезімі мен ақыл-ойының дамуы үшін тілінің шығуы сөздік қорының
дамуының ролі ерекше екенін атап көрсетті.Балалар психологиясының отандық
ғалым болып бөлініп шығуына И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинскийдің еңбектерінің де
шешуші мәні болды. Мыс: И.М.Сеченовтың 1829-1905 Бас миының рефлекстері"-
деген еңбегінде кішкентай балалардың рефлекторлық әрекетінің алғашқы даму
барысын бақылай жүріп сезгіщтігінің даму бағытын қимыл-қозғалысын олардың
ойлауының алғашқы формасын ес, ерік, зейіннің сойлеген сөзінің және өзін-
өзі танып білу өзгешеліктерін көрсетіп берді.Ұлы психолог физиолог Иван
Петрович Павлов 1849-1936 ж өзінің "Ой элементі"- деген еңбегінде сөз
туралы екінші сигналдық жүйе,-деп баланың психикалық
әрекетінің қалыптасуы туралы түңғыш рет бағалы материалистік түсінік
берді.Баланың жеке басының дамуындағы оқыту мен тәрбиенің рөлі туралы әлде
қайда прогрессивті ойды дамытып, жақсы негізін салған Сеченов пен Ушинский
"Адам тәрбиенің тиегі"-деген еңбегінде баланың жеке басының жан-жақты даму
жағдайларының басты себептерін барлық жағынан көре отырып, баланы оқыту
жүйесіне бағалы педагогикалык кеңес берді. Тамаша педагог әрі психолог
Ушинский баланың дамуын жеке өзінің белсенді ойлауымен таным әрекетінің өз
еңбегінің жемісі деп атап көрсетті.Ушинский баланың сезімдік танымына
.ерекше көңіл аудара отырып, баланың тілінің шығуы ақыл-ой адамгершілік
төрбиесін беру арқылы адам болып қалыптасады,-деп атап көрсетті. Бала тіл
арқылы өз ойын нақты бейнелеп бере алады. Қандай еңбекті болса да өз ана
тілінде барлық ынта—ықласымсн терең танып бере алады. Сондықтан ана
тіліндегі еңбектерді оқып беру арқылы тек адамгершілігімен ақыл — ой
жағынан дамытып қоймай, азаматтығы жағынан дамытуды ескеру
керек.К.Д.Ушинскийді балалар психологиясының негізін салушы деп
қарастыруға болады.
№2 Дәрісбаян тақырыбы:Бала психикасының даму заңдылықтарын зерттеу
әдістері.
Дәрісбаян жоспары:
1.Бала психикасын зерттеу әдісінің жіктелуі. Бала психикасының дамуын
негізгі және қосалқы әдістермен зерттеу.
2.Бақылау және сараптау әдістері және оны күнделікті іс-тәжірбеимізде
қолдана білу.
3.Мектепке дейінгі балаларды оқытып- тәрбиелеу ісінде әігімелесу, қызмет
нәтижесін зерттеу, өмір баянын зерттеу, тест- сынақ жүргізу, әлеуметтік
қарым-қатынасын зертеу әдісін жүзеге асыру.
1.– Балалар психологиясы басқа ғылымдар сияқты нақты дәлеледерге сүйене
отырады.
Бақылау әдiсi Бақылау әдiсiнiң ерекшелiгiне балалардың күнделiктi
өмiрдегi әрекеттерi, ойлары жатады.Бақылау әдiсi келесi жағымды жақтарымен
ерекшеленедi:
Жағымды Жағымсыз
Ғалым баланың шынайы әрекетi туралы Бақылап жатқан деректердiң
деректер жинайды. Балалар артарынан шындылығы әр құбылыстың
ешкiм бақылап жүргенiн бiлмесе ғана түсiнушiлiгiн, талдауын қиындатады.
өздерiн ерiк ұстайды. Балаларды бақылай отырып,
Балалардың мiнез-құлықтарын зерттеушi ешнәрсенi түзете алмайды,
бақылай отырып, ол әр баланы тұтас тек қана бақылап жатады.
тұлға ретiнде көредi. Зерттеушi бiр деректi бiрнеше
Баланың ұжымдағы қылығы, рет қайталануын қамтамасыз ете
сөйлеген сөзi, күйзелiстерi оның алмайды.
құрдастарыныңсөздерiненқылығынан Бақылау әдiсi арқылы жиналған
туындайды. Сондықтан бақылау әдiсi деректер суреттелген түрде
баланың ұжымдағы басқа балалармен қабылданады.
қандай қарым-қатынаста болатынына
мүмкiндiк бередi.
Бақылау әдiсi бала мен мұғалiм
арасындағы өзара байланысын анықтауға
мүмкiндiк бередi.
Бақылау әдiсiн қолдана отырып бiрнеше жағдайларға сүйену керек: мiндетi
неғұрлым нақты қойылса, соғұрлым бағытты болады, талдауы соғұрлым дәлелдi
болады.Бақылауды жүргiзе бiлу керек: нақты және объективтi түрде зерттеу.
Бақылау таңдаулы болуы тиiс, бiрақ сол мезетте жалпы және нақты болу керек.
Бақылауды тек жүйелi, бiрiздi түрде жүргiзсе ғана өз мақсатына жетедi.
2.Эксперимент әдiсi Эксперимент- бұл бала психикасының ерекшiлiктерiн
анықтауға арнайы ұйымдасқан зерттеу формасы.
+ -
Зерттеушi зерттелiп отырған Зерттеушiнiң өз ыңғайын қарай
психикалық құбылыстарға өз тарапынанэксперименттi жүргiзсе, зерттеудiң
жағдайлар туғызады шынайлығы болмайды
Алынған деректердi қайта-қайта Дайындалған сұрақтарға
алуға мүмкiндiгi бар балалардың жауаптары зерттелiнiп
Экспериментте отырған баланың тұлғалық қасиетттерi
бөлеккөрсеткiштердi қысқа және байқалмайды
қарапайым түрде белгiлеуге болады. Эксперимент зерттеушiден арнайы
Бiрақ зерттеу протоколы анық болуы дайындықты талап етедi: техникалық
керек. дағдылар,вариациялықстатистиканың
Протоколдың сараптамасы бақылауқарапайым тәсiлдерi
нәтижелерiне қарағанда жеңiлiрек, Әр түрлi құралдардыңкөмегiмен
өйткенi эксперимент нәтижелерi бiр зерттелiнiп отырған балалардың
типтi және бiр ағыммен өтедi. жауаптарын сигнал арқылы берiлiп,
зерттелушi балалардың мiнез-құлығына
көңiл аудара қоймайды.
3.Лабораториялық эксперимент
Зерттеу арнайы құрылған бөлмеде өткiзiледi. Зерттеу үшiн әр түрлi
құрылғылар мен құралдар қолданылады. Бұл жағдай балаға өте қызықты да таныс
емес. Оның жасандығы баланың зерттеушiнi көре алмағандықтан көрiнедi.
4.Психологиалық-педагогикалық эксперимент.
Эксперименттiң бұл түрi педагогикалық психологияда кең таралған.(Лазурский)
Психологиалық-педагогикалық эксперимент баланы оқыту барысында зерттеуге
мүмкiндiк бередi.
Психологиялық-педагогикалық эксперимент пайдалану барысында бiрнеше “срез”
алынады, “срез” зерттелiп отырған құбылыстарды белгiлi бiр жағдайларға
дейiн және кейiнгiсiн суреттейдi.
5.Тест әдiсi. Тест-бұл баланың белгiлi психологиалық құбылыстардың даму
деңгеiн анықтайтын қысқа стандартты тапсырмалар. Тесттердi барлық балаларға
бередi, оның стандартты нұсқауы, бiрегей материалы болуы тиiс. Оның
шешiмдерi де анықталуы қажет. Олар белгiлi дайындалған шкала бойынша
бағаланады.
+ -
1.Бұл белгiлi бiр нормаға
сәйкестендiру.
2.Тесттер қайталанып және салыстырмалы
түрде топ балаларды зерттеуге
мүмкiндiк бередi.
3.Тест әдiстiң нақтылығы мен қысқалығы
тез уақытта үлкен сапалы материалды
жинақтауға мүмкiндiк бередi.
4.Тесттi кез келген сауатты жантанушы
өткiзе алады.
1. Алынған нәтижелердi сараптау.
Жинақталған материал белгiлi бiр өнiм құрайды, бұл өнiм өндеуден өтуi
керек. Тек содан кейiн қандайда бiр заңдылықтар мен байланыстар пайда
болады, оның зерттеуi зерттеу жұмыстың негiзгi мiндетi болып табылады.
Жинақталған материалдарды сараптау негiзгi 5 сатыдан тұрады:
Әр деректердiң талдауы: баланың жауаптары, оның әрекетi, пiкiрi, салынған
суреттерi, жазба жұмыстары және т.б.
Бiрiншi талдаудың мақсаты зерттеу мiндетiне сай бола психикасының
ерекшелiктерiн анықтау. Бiрiншi талдауда зерттеушi баланың қателiктерiне
көңiл аударады.Алғашқы талдау алғашқы синтезге айналады. Қойылған талаптар
мен баланың қателiктерi бiр-бiрiнен салыстырылып, жағдайлармен
сәйкестендiру. Әр түрлi деректердi салыстыра отырып, зерттеушi қайталанып
отырған қателiктердiң ерекшелiктерiнеайрықша көңiлбөледi.Екiншi синтез
алынған нәтижелерi бiр-бiрiменсалыстырылып алынады. Синтез барлық
жағдайларды ескере отырып жасаланады.Сонымен, алынған нәтижелердi сараптау
бұл аналмз бен синтез.
Қорытынды: Балалар психологиасы психология ғылымының бiр саласы
болғандықтан бақылау әдiсi, эксперимент, лабораториялық эксперимент,
психологиялық- педогогикалық эксперимент талдау әдiстерiн қолданады Бұл
әдiстер бәрi де маңызды және керек әдiстер.Психологиялық зерттеуді
ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін.Көбінесе кесінді әдісі арқылы дамудың
белгілі бір аспектісін зерттейді,мысалы, интеллектуалды даму деңгейін.
Нәтижесінде осы топқа тән мәлімет алады. Бірнеше кесінді жасағанда
салыстырмалы әдіс қолданылады: топтар бойынша мәліметтерді салыстырады.
Лонгитюдті әдіс “ұзақ уақытты зерттеу” деп аталады. Бір баланың дамуы ұзақ
уақыт бойынша зерттеу. Зерттеуші зерттеу міндетін және оны шешудің негізгі
жолдарын белгілеп отырып, өзінің жұмысында бірнеше қадам жасайды. Негізгі
әдістерге, жалпы психология сияқты екі әдіс- бақылау және эксперимент.
Бақылау – кішкентай баламен жұмыс жасауда таптырмайтын әдіс. Баланың мінез-
құлқының барлық ерекшеліктері қызықтырған кезде, тұтастай бақылау болады,
бірақ көбінесе бақылау таңдаулы болады. Бақылау- күрделі әдіс, оны
қолдануға бірнеше талаптар бар. Бір нақты қойылған мақсат және бақылаудың
схемасы (бақылаушы ол нені көріп нені тіркеу керек екенін біледі және
байқаған құбылысын тез суреттейді), объективтілік (фактілердің өзі әрекетте
суреттеледі, фраза немесе баланың эмоционалды реакциясы), бақылаудың
жүйелілігі (эпизодтық бақылауда балаға тән сипаттамаларды ғана емес,
кездейсоқтық мезеттерді де көрсетуге болады); баланың табиғи мінез-құлқын
бақылау (бала оны ересек адам бақылап отырғанын білмеуі керек);
Эксперимент- балалармен олар әдеттенгендей жағдайда өтуі керек.
Констатациялаушы экспериментте бала дамуының ерекшеліктері және деңгейлері
анықталады. Бұл баланың тұлғалық дамуына және қоршаған әлемге деген
қатынасына және интеллектуалды дамуына қатысты.Тұлғаның дамуы баламен
әңгімелесу, жазбаша сұрақтар және жанама әдістер арқылы зерттеледі.
Соңғысына проективті әдістер жатады. Олар проекция принципіне негізделген,
өзінің қажеттіліктерін, қатынастарын, қасиеттерін басқа адамдарға көшіру.
Бала бақша және мектептегі сыныптарда балалар арасындағы қарым-қатынасты
социометриялық әдіс арқылы анықтайды. Интеллектуалды дамуы түрлі әдістер
арқылы зерттеледі, ал ең бастысы-ол тестер стандартталған болуы
керек.Балалар ісінің қорытындысына талдау жасау өзінше зерттеу әдісі болып
саналады. Баланың іс-қорытындысына, мысалы, қыздардың тіккен кестелеріне,
ұлдардың жасаған мүліктеріне т.б. негізделеді.Балалардың осы іс-
қорытындыларына қарап, оның сол кездегі психикалық ерекшелігін дәл байқауға
болады.Жас ерекшелік психологиясының негізгі зерттеу әдістерінің бірі-
бақылау, оның түрлері. Эксперимент және оның түрлері, сынақ (тест) әдістер.
әлеуметтік қарым-қатынасты зерттеу әдісі. Сауалнама, әңгімелесу, қызмет
нәтижесін зерттеу, өмірбаянын зерттеу.
Негізгі ұғымдар: психикалық даму, даралық сала, онтогенез, жетекші іс-
әрекет, әрекеттену, интеллект (ақыл-ой), ғылыми пәннің зерттеу объектісі.
Проблемді ситуация, әдіс, теориялық, ойлау психологиялық білім,
психодиагностика.
№3 Дәрісбаян тақырыбы: Психологиялық даму заңдылықтары
Дәрісбаян жоспары:
1.Баланың психикалық дамуы және факторлар. Негізгі ұғымдар. Даму, оқыту,
тәрбие, қоршаған орта, тұқым қуалаушылық рөлі.
2.Дамыту мен оқытудың өзара байланысы. Бюлер теориясы, В.Штерн, С.Холл,
Ж.Пиаже, Л.С.Выготский.А.Н.Леонтьев. Жетекші әрекет және оның бала
психикасын қалыптасып дамуындағы маңызы .Даму дегеніміз өзгерудің бір
түрі. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі
түрге көшу деп түсінеді. Психологияда көптеген теориялар жас
ерекшеліктерінің психикалық дамуын түрліше түсіндіреді. Оларды екі үлкен
бағытқа бөлуге болады- биологизаторлық және социологизаторлық.
Биологизаторлық бағытта адамды табиғаттан белгілі бір қабілеттерін, мінез
қырларын, мінез-құлық формасы берілетін биологиялық тіршілік иесі деп
қарастырады. Тұқымқуалаушылық оның барлық дамуын- оның темпін, тез немесе
ақырын, оның шегін – дарындылығын анықтайды.Биологизаторлық бағытта
рекапитуляция теориясы пайда болды. Оның негізгі идеясы эмбриологиямен
байланысты. Эмбрион ( адам ұрығы) өзінің ішкі дамуында адамға дейінгі
организмнің дамуын қайталайды. Айлық ұрықта омыртқалылар типінің өкілін
көруге болады-оның басы және құйрығы болады; екі айда адам түріне келе
бастайды, оның құйрығы қысқарып, саусақтар шыға бастайды; 4 айдың соңында
эмбрионда адамның беті пайда болады.ХІХ ғ Э.Геккел. онтогенез филогенезді
қысқаша қайталау деген,- заң қалыптастырдыЖас ерекшелік психологиясына
енген биогенетикалық заң психикалық дамуын биологиялық эволюцияның негізгі
сатыларын және адамның мәдени-тарихи кезеңдерін қайталау ретінде бейнелеуге
мүмкіндік береді.Бала психикасының дамуына қарама-қайшы бағыт
социологизаторлық бағытта байқалады. Оның негізі – ХҮІІ ғ. философ Джон
Локктың идеясынан шыққан. Оның ойынша, бала дүниеге таза санамен келеді,
таза тақта ретінде деген.Биологиялық факторға тұқымқаулаушылық жатады.
Психологтардың ойынша темперамент және қабілет нышандары тұқым қуалайды.
Әр адамда орталық жүйке жүйесі түрліше қызмет етеді. Күшті және қозғалғыш
жүйке жүйесі; қозу процесі басым, холерик, қозу және тежелу процестерінің
аз қозғалатын және тежелу процесіне ие- флегматик. Меланхоликтің жүйке
жүйесі әлсіз, сезімтал. Екінші фактор- орта. Табиғи орта психикалық дамуға
жанама әсер етеді.Дамудың әлеуметтік факторын мойындаған психологтар үшін,
оқыту маңызды мезет болып табылады. Социологизаторлар даму және оқытуды
теңдестіреді. Л.С.Выготский психикалық дамуда оқытудың жетекші рөлі туралы
көзқарасты көрсетті. Адамның жоғарғы психикалық функциялары мәдени-тарихи
дамудың өнімі. Адамның дамуы түрлі құралдарды меңгеру арқылы болады.
Жоғарғы психикалық функциялар біріккен іс-әрекетте, бірлестікте, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қалыптасады, біртіндеп ішкі жоспарға өтеді.
Жоғарғы психикалық функция оқыту процесінде қалыптасады, ол жақын даму
аймағында болады. Бұл түсінікті Л.С.Выготский енгізген.Оқыту жақын даму
аймағында бағдарлануы қажет. Л.С.Выготский бойынша оқыту дамуды алып
жүреді. С.Л.Рубинштейн Выготскийдің ойын дәлдей отырып даму мен оқудың
бірлігі туралы айтуды ұсынады. Оқу баланың дамуының белгілі бір
деңгейіндегі мүмкіндігіне сәйкес болуы керек. Оқу барысында осы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру неғұрлым жоғарғы деңгейдегі жаңа мүмкіндіктерді
дамытады.Вильям Штерн екі фактор конвергенциясын бөліп шығарды. Оның ойынша
екі фактор да баланың психикалық дамуы үшін бірдей қажет және оның екі
линиясын анықтайды. Бұл даму бағыттары қиылысады (бірі- берілген
қатынастардың жетілуі, екіншісі- жақын ортаның әсерімен даму) яғни
конвергенция болады.Л.С.Выготский тұқымқаулаушы және әлеуметті мезеттердің
даму процесінде бірлігін көрсетті. Тұқымқуалаушылық баланың барлық
психикалық функцияларының дамуында болады. Қарапайым функцияларда
(түйсіктен қабылдауға дейін), жоғарғы психикалық функцияларға қарағанда
тұқымқаулаушылық деңгейі жоғары. Жоғарғы функциялар- адамның мәдени-тарихи
дамуының өнімі, бұл жерде тұқымқауалау алғышарт болып табылады. Сонымен,
тұқымқаулаушы және әлеуметтік әсерлердің бірлігі-бұл үнемі болатын құбылыс
емес, ол ажыратылған, даму процесінде өзгерістерге ұшырайды.Даму процесі
қалай жүреді, оның ерекшеліктері қандай? Л.С.Выготский бала дамуының төрт
негізгі заңдылығын бөліп көрсетті.
1. Циклділік
2. Дамудың бірқалыпты еместігі
3. Бала дамуындағы метаморфоздар
4. Бала дамуындағы эволюция және инволюция процестерінің байланысы
Кез-келген іс-әрекет жетекші бола алмайды. Әрбір іс-әрекет психикалық
дамуға өз үлесін қосады (мысалы, сүрет салу қабылдауды және бейнелік
ойлауды дамытады). Адам өмірінің жағдайында әрбір жас кезеңінде ол белгілі
бір іс-әрекетті меңгеру арқылы қарқынды дамуға мүмкіндік алады: нәрестелік
кезеңде- анасымен тікелей-эмоционалды қатынас, сәбилік кезеңде- заттармен
манипуляция жасау, мектепке дейінгі жаста- құрдастырмен ойнау, бастауыш
мектеп жасында-оқу іс-әрекетінде, жеткіншектік кезеңде- құрдастарымен
интимді-тұлғалық қатынас, жасөспірім кезде - болашақ кәсіпке бағдарлану, ,
жастық кезеңде- таңдаған кәсібін меңгеру және отбасын құру.
№4 Дәрісбаян тақырыбы: Жас кезеңдерге бөлу теориялары
Дәрісбаян жоспары
1.Л.С.Выготский жас дағдарыстарының туындау себептері мен Д.Б.Эльконин
тұжырымдамалары.
2.Жетекші әрекет бала психикасының даму негізі.
3.Психикалық дамудың қозғаушы күштері, оның шарттары.
Мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының дамуы бір қалыпты болмайды.
Мүнда біз бір жас кезеңдерінің бір шама баяу, бірте- бірте өзгеретіндігін,
ескі психикалық белгілер жойылып, оның орнына жаңа психикалық белгілердің
пайда бола бастайтынын байқап, кейде бала неғүрлым тез секірмелі түрде адам
танымастай өзгеріп кететінін байқаймыз. 1-кезеңнен 2- кезеңге бүлай
секірмелі өтуді дагдарысты даму дейміз. Бүл жас дағдарыстары шамамен бірдей
жағдайда түрған жас шағынан шамалас балалардың барлығында пайда болады да,
балалық шақтың бірнеше жас шағына қарай кезевдерге бөлуге мүмкіндік береді.
Осы уақыткд дейін баланы әртүрлі кезевдерге бөлу әртүрлі жүзеге асырылған.
Мысалы: педалогия ғылымдарының өкілдері биология ғылымдарының факторлары
бойынша ажыратқан. Мысалы: тісінің ауысу сапасына қарап, тіс жару кезеңі,
тісінің шығу кезеңі т.с.с. Бірақ бұл дұрыс емес. Қазіргі психологтар мен
педагогтар баланы туғаннан бастап, нәрестенің тіршілік етуіне байланысты
өзгерістер мен әртүрлі дағдарыстарын санамағанда. Баланытуғаннан мектепке
барғанға дейінгі аралықта 3 дағдарысты кезеңдерге бөлген. Жас ерекшелік
даму кезеңдеріне байланысты әр түрлі сол жас кезеңдеріне тән психикалық
қасиеттер қалыптасады, сондықтан сол қасиеттерге сүйене оырып жас
кезеңдеріне топтастырады. Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең- нәресте жас
кезеңі . Нәресте жасы екі кезеңге бөлінеді:
а) бесік жасына (туғаннан 7 айға дейін);
б) еңбектеу жасы (7 айдан 12 айға дейін);
1-ден 3 жасқа дейінгі кез - сәбилік кезең деп аталады. Бұл кезде баланың
тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі.
3-тен 7 жасқа дейінгі кез - мектепке дейінгі кезең. Бұл кезеңде қарапайым
әрекеттің түрлерін орындай алады, ойынның рөлдік ойын түрі пайда болады.
8-ден 11 жасқа дейінгі кез - бастауыш мектеп жасы деп аталады.
11-15 жас - жеткіншектік жас кезеңі деп аталады. Бұл кезде балада
психологиялық жағынан да, физиологиялық жағынан да үлкен өзгерістерге
ұшырайды. Осы кезеңді қиын кезең деп те атайды. 16-17 жас жасөспірімдік
кезең деп аталады. 20-30 жас жастық кезең деп аталады.30-60 жас аралығы
кемелдену кезеңі деп аталады.
Кәрілік кезең және қартаю 60-70 жас аралықтарын қамтиды.
Мұндай жас кезеңдерінің өзі жас мөлшеріне қарай бөлінеді. Бірақ балалардың
жас көрсетікіштері тұрақты болмайды. Жас шамасымен жас кезеңінің арасында
мынадай байланыс бар. Әр мемлекет өзінің бекіткен заңы бойынша мектепте
оқыту жасын белгілейді. Мысалы: қазір 2-жастан бастап яслиге алып 6-7
жастан бастап мектепте оқытып жүр. Дегенмен адам өмірінде жаңа жас кезеңі
басталғанда мүндай кезендерге бөлудің жалған көрсеткіш екені
байқалады.Мысалы: 1944 ж. жаңа өмір кезеңі басталғанда баланы 8 жастан
мектепте оқытып мектепте оқыту 2 жылға кеш жүзеге асырылады. Ал қазір 2 жыл
ерте Англияда 5 жастан оқытады. Оларда біздің балалармен салыстырғанда
мектепке дейінгі кезең ерте аяқталады. Егер осындай болған жағдайда жас
мөлшері балалық шақтың кезеңін анықтамайды. Қандай болмасын тіршілік иесі:
өзіміз бақылып көретін өсімдіктер насекомдар, қүстар, сүтқоректілердің өсіп
дамуына бақылау жүргізсек белгілі бір уақыт аралығында бір жүйелілікпен
көптеген сапалы өзгерістердің болатындығын атап өту қиын емес, мысалы жерге
екксн дән белгілі бір уақыт аралығында өседі, сабағы пайда болады, кешікпей
гүл түйсігі пайда болады. Бұнда жаңа кезең осыдан белгілі бір уақыт
аралығында гүлдің қауызы ашылып, одан гүл шығады, бұнда өсімдіктің жаңа
кезеңі басталады. Сол гүл белгілі бір уақытқа жеткен соң солып қалады да
жапырақтары солып жеміс пайда болады. Өйткені барлық тірі организм осылайша
бірдей даму жолынан өткен. соң әрі қарай өзінше дами береді.Ғалымдар
баланың да даму процесін тура осындай белгілі бір кезевдерден жүйелі түрде
өтетіндіктерін анықтап ғылыми түрғыда дәлелдеді. Мысалы: белгілі бір
кезеңдердсгі сойлеуі мен қабылдауының дамуын психолог Штерн ойлаудың дамуын
Ж.Пиаже ақыл-ойының дамуын Гальперин т.б.анықтаған. Осы кезендердегі
дамуының бөрі оқу әрекетінің негізінде қалыптасады.
Жас шамасы мен психикасының даму өзгешеліктерін білу үшін жас кезеңдерінің
арасындағы сапалық өзгешеліктсрді ажырату керек. Әр жас кезеңінің ұзақтығы
әртүрлі болғанымен бір-біріне байланысты. Сондықтан әр жас шамасында
балалық шақ кезеңі әртүрлі мөлшерде өтеді. Мысалы: нәрестелік кезеңде бір
жылдың ішінде 5 сатыдан өтеді.1-3 жасқа дейін 3 сатыдан бастауыш сыныпта 3-
4 сатыдан өтеді. Бүнда баланың денесінің және психикасының әр кезеңде
біркелкі дамымайтындығын көрсететін ерекше факт.Әрбір жас кезеңінде адамда
белгілі іс-әрекет жетекші рөл атақарады. Іс-әрекеттің әр түрлері дамуға әр
түрлі әсер етеді. Әр кезеңде болатын, тұлғаның және психикалық
функциялардың дамуындағы өзгерістер жетекші іс-әрекетермен
қамтылған.А.Н.Леонтьев жетекші іс-әрекеттің үш белгісін көрсетті.
Біріншіден, жетекші іс-әрекет аясында іс-әрекеттің жаңа түрлері пайда
болады және ажыратылады. Мысалы: бала ойнай отырып үйренеді: рөлдік ойында
мектепке дейінгі балада оқудың элементтері қалыптасады. Екіншіден, жетекші
іс-әрекетте арнайы психикалық функциялар қалыптасады. Мысалы, ойында
шығармашылық қиял пайда болады. Үшіншіден, осы уақытта бақыланатын тұлғаның
өзгерісі тәуелді.Кез-келген іс-әрекет жетекші бола алмайды. Әрбір іс-әрекет
психикалық дамуға өз үлесін қосады (мысалы, сүрет салу қабылдауды және
бейнелік ойлауды дамытады). Адам өмірінің жағдайында әрбір жас кезеңінде ол
белгілі бір іс-әрекетті меңгеру арқылы қарқынды дамуға мүмкіндік алады:
нәрестелік кезеңде- анасымен тікелей-эмоционалды қатынас, сәбилік кезеңде-
заттармен манипуляция жасау, мектепке дейінгі жаста- құрдастырмен ойнау,
бастауыш мектеп жасында-оқу іс-әрекетінде, жеткіншектік кезеңде-
құрдастарымен интимді-тұлғалық қатынас, жасөспірім кезде - болашақ кәсіпке
бағдарлану, , жастық кезеңде- таңдаған кәсібін меңгеру және отбасын құру.
Егер қандай-да бір іс-әрекет бала үшін тартымды болса, бұл оның тұлғасының
қалыптасуында көрініс береді. Әр даму кезеңдерін өткен сайын, бір жастан
екінші жасқа көшу барысында адам үлкен дағдарыстарға ұшырайды. Дағдарыс –
қалыпты емес, ауытқушылық құбылысы, дұрыс емес тәрбиенің нәтижесі.
Дағдарыстардың, стабильді кезеңдерден ерекшелігі, ұзаққа созылмайды,
бірнеше ай болуы мүмкін. Осы қысқа, бірақ буырқанды сатыда баланың дамуында
көп қасиеттер тез өзгереді. Осы уақытта даму апаттық сипатқа ие болуы
мүмкін.
Дағдарыстық және стабильді кезеңдер кезектеседі. Сондықтан да
Л.С.Выготскийдің жас ерекшелік кезеңі келесі сипатқа ие: жаңа туылу
дағдарысы- нәрестелік жас (2 ай-1 жас)- 1 жас дағдарысы- ерте балалық шақ
(1-3жас)- 3 жас дағдарысы- мектепке дейінгі жас (3-7 жас)- 7 жас дағдарысы-
мектеп жасы (7-13 жас) – 13 жас дағдарысы- пубертатты жас (13-17 жас)- 17
жас дағдарысы.
№5 Дәрісбаян тақырыбы: Нәрестелік және бөбектік кезеңнің дамуына сипаттама
Дәрісбаян жоспары
1.Жаңа туған баланың жалпы анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері
2.Жаңа туған баладағы шартсыз рефлекс типтері және
оның баланың дамуындағы маңызы
3.Нәрестенін үлкендермен қарым-қатынасы манызы
4. Сөйлеуді түсінуі, нәрестенің алғашқы сөйлеуі. Өмірге жаңа келген нәресте
күн санап өсіп отырады. Мәселен, оның өсуі туған кездегімен салыстырғанда I
жылдың ішінде 25% артады. Нәрестенің сүйегі бірте-бірте қатайып өседі,
бірақ әлі де жүмсақ шеміршек тәрізді майысқақ. Өйткені оның сүйегінде әлі
де бор мен түз қышқылъі жеткіліксіз, бүл организмнің үздіксіз дамуына
байланысты болатьтн процесс. Баланың өсуіне байланысты әртүрлі дене мүшесі
мен нерв жүйесінің дамуы қарқыны бірдей бірдей болмайды., денесінің жетіліп
дамуы бірте-бірте артады. Мысалы, 1 айлығында ер баланың салмағы 3 кг 900 г
бойы 54 см болса, қыз баланың салмағы 3 кг 500 г бойы 52,4 см. Ал 6
айлығында ер бала 6 кг 9г бойы 65,8 см, қыздар 6 кг 7 г бойы 64,8 см.
Миының салмағы жаңа туған балада 380-390 г болатын болса шамамен алганда
үлксн адамның миыньщ салмағынан 3-4 есе кем. ! жастың соңында 2 есе артып
780-800 г болады. Әсіресе осы кезде миының салмағы күніне 1 гр қосылғанда 1
айда 30 гр салмак қосады.Баланың дүниеге келуі организмге үлкен әсер етеді.
Яғни ана организміндегі даму мен өсу тіршілігінен басқаша екінші бір
әртүрлі жиі ауыспалы тітіркендіргіш әсер ететін ауалық ортаға келеді. Жаңа
жағдайда бала организмін іштен туа біткен механизмдері қамтамасыз етеді.
Оның нерв системасы сыртқа артып белгілі бір мөлшерде бейімделіп туады.
Сөйтіп бала туа салысымен қан айналу системасы, тыныс алу органы
сияқты негізгі организм жүйелерін қамтамасыз ететін рефлекстер іске
қосылады, өз жүмысын атқара бастайды.
1. Алғаш жаңа туған нәрестеде шартсыз рефлекс болады:тамақтану рефлексі
егер нәрестенің ерніне қандай даболмасын бір зат тиетін болса, ол бірден
еміп, сора бастайды;
2. Қорғану рефлексі, яғни сыртқы ортаның қауіпті әсерінен
сақтануүшіи
қажет, көз алдында бірдеңежарқылданса;
3. Икемделу рефлексторлық қозғалыс бүл көзін немесебасын жарык тан
көлеңкеге карай бүрады.
Зерттеушілерің айтуынша 1 ден 3 күнге дейінгі аралықта балалардың жатқан
бөлмесіне терезеден катты жарық түскен кезде барлығы басын көлеңкеге
бүрған, сондай-ақ осы кезде тамақ ішуге бейім, даму рефлексі де байкалады.
Мысалы, карны ашып жатқанда бәрін сору. Рефлексторлық козғалыс нерв
системасының пісіп жетілуіне байланысты дамиды. Шартсыз рефлекстің
негізінде шартты рефлекс болады. Мысалы, егер 1 апталык баланы қолға алса,
тамақтану қимылын жасайды, ал кейінірек тек сүті қүйылған ыдысын көргенде
ғана болады. Нәрестенің рефлексі тек адамға тән әрекетті меңгере бастауға
дайындайды. Баланың дүниеге келуі организмге үлкен әсер етеді.
Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап мынандай реакцияларды байқауға болады.
Мысалы, укол салған кезде тітіркеніп денесін жиырып тартып алады. Бүл
корғану рефлексі. Ол тітіркендіргіштен аулақтауға немесе кедергі жасауға
бағытталады.
Қарману рефлексі, егер баланың алақанына бірдеңе тигізсек қатты жармасып,
үстап алады. 2-ші айда бүл рефлекс жойылады. Қатты үстау реакциясына
айналады. Бала етпетінен жатқан кезде табанына алақаныңды тигісзек немесе
бақайларын бір жатпен жыбырлатсақ тітіркеніп аяғын алға тартып ішімен
жылжиды, бүл енбектеу реакциясысына айналады. Сөйтіп бала туған күннен
бастап белғілі бір шартсыз рефлекспен туады, ол шартты рефлекске
айналады.Кейінгі жылдары кейбір рефлекторлық реакциялар туғанға дейін де
пайда болады деп дәлелденген. Мысалы, 18 аптадан соң бала жатырда жаткан
кездің өзінде сору рефлексі пайда болғаны анықталған. Өйткені ол өзініц
ырықсыз қозғалыстарымен әрекеті нәтижесінде кеаістіктегі заттарға көңіл
аудара бастайды.Баланың миының қалыпты жетілуіне әсер ететін бірден бір
шарт- ол анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Оның ішінде дәм сезу (1-
2 күндік бала ащыға қарағанда тәттіні жақсы көреді), иіс сезу (әр түрлі
иіске басын бұрады, оның дем алуы мен жүрек қағысы өзгереді), дыбыс естуі
(1 апталық бала анасының дауысын естиді), көру анализаторының қалыптасуы (2
айлық кезде анасын көргенде, бала көңілденіп күледі). Егер бала сенсорлық
оқшаулану жағдайында болса, онда оның дамуы баяулайды. Бұл кезде даму
ерекшелігі, баланың денесінің дамуына қарағанда анализаторлардың іс-
әрекеттері тезірек қалыптасады, осыған байланысты түрлі шартты рефлекстік
байланыстар жасалады Өмірінің бірінші айының соңында алғашқы шартты
рефлекстер көрінеді. Көбінесе бала, тамақтану ыңғайына реакция көрсете
бастайды: анасы қолға алғанда емшек іздеуі, көтергенде тынышталуы пайда
болады. Тамақтану қалпына байланысты шартты рефлекстер, тәулік мезгілін
ажырату, жаңа туған балада ұйықтау және ояну сергектік кезеңдері
ажыратылмаса, 2-3 айлық кезде олар мазмұнды, белсенді сипат алады
Нәрестенің түйсігі ажыратылмаған және эмоциямен байланысты. Баланың
психикалық өміріндегі маңызды оқиға есту және көру түйсігінің шоғырлануы.
Естудің шоғырлануы 2-3 аптада пайда болады. Тосын дыбыс, бала әрекетін
тежейді, ол тоқтап тыңдайды. Соңынан 3-4 аптада осындай реакция адамның
дауысына пайда болады.
Бала өмірге әлсіз және қауқарсыз болып келеді. Ол анасынан физикалық
тұрғыда ажыратылғанымен биологиялық тұрғыда байланысты. Ол өзінің
қажеттілігін дербес қанағаттандыра алмайды.Нәресте оған қамқор болатын
анасының дауысына еліктейді, оның бетін көріп көзін анасының жүзіне тоқатып
қарайды, қолын созады, аяғын қозғалтады, қатты дыбыстар шығарады және күле
бастайды. Бұл эмоционалды реакция жандану кешені деп аталады. Жандану
кешені адамдық ерекшеліктерге ие- күлу, қарым-қатынасқа түсу қажеттілігін
көрсету.
1 жас дағдарысы Нәрестелік сәбилік кезеңінің арасын 1 жас дағдарысы деп
атайды. Дағдарыс дербестілікпен және аффективті реакциялардың көрінуімен
байланысты. Аффективті тұтану үлкендер баланың тілегін, оның сөзін, оның
жест және мимикасын түсінбеген кезде пайда болады. Өтпелі кезеңдегі басты
меңгерім – бала сөзінің ерекшелігі, оны Л.С.Выготский автономды сөз деп
атаған. Ол ерсектер сөзінен дыбыстық формасы, мағынасы бойынша
ерекшеленеді. Сәбидің ойлау әрекетінің қалыптасуына келсек, бала заттарды
танып, ажыратқанымен оның қабылдауы әлі нашар дамыған. Алғашқы кезде бір
қасиетіне немесе бейнесіне қарап қабылдайды. Адамның ойлауы ұғым арқылы
және елестету арқылы болады. Балаларда ұғым қалыптасуы аз болғандықтан
елестетіп ойлауы басым. Баланың ойлауының дамуы екі жағдайға байланысты
өтеді. Бірінші, ойлау негізінде, яғни өзінің сезімдік тәжірбиесіне
байланысты. Екінші, іс-әрекетке үйрететін, заттардың атын атап беретін,
үлкендер әрекетіне байланысты. Сәби жасында нақты бейнелік ойлау
кездеседі.
№6 Дәрісбаян тақырыбы: Сәбилік кезең.
Дәрісбаян жоспары
1.Сәбидің сөзді меңгеруінің алгы шарттары.
2.Сөйлеуге түсіну және алғашқы сөздері.
3.Сөздің дыбыстык, ерекшеліктерінің қалылтасуы.
4.Сөзді пәрмснді меңгеругс көшуі.
5.Баланың үлкендермен қарым- қатынас жасауының маңызы.
Сәбилік кезең баланың сөзді меңгеруінің біршама кемелденген кезі болып
саналады.
1 .Алдымен балаларда дыбысты есту негізі қалыптасады. Баланың
дыбысты есту арқылы қабылдауы мен арнайы сөзді естуінің дамуына,
сезгіштікке дыбысты ажырата алуына ерекше мән беруіміз керек.
Сондықтан әр дыбыстың бала үшін сигналдық белгісі болуы керек Бала
үшін арнайы сигналды ажырату үзақ процесс. Яғни
тамақтандыру, жөргегін ауыстыру, сергіту кезіндегі анасының
орындаған әрекеті тілдік қарым-қатынасы негізінде қимыл
қозғалысыыан заттық әрекетімеы байланысының өзі сигнал болып саналады.
Мысалы: жүріс-түрысы, тамағын дайындауы, тамаққа қажетті
қүралдарды көрсстіп сөйлеуінің бәрін көріп жатқан бала
ерекше мон береді. Осы кезде сөйлесіп отыру керек жәнс сол
уақыттағы мимика,дауыс интонациясы, сөйлеу мәнерінің де маңызы бар.
Өйткені бала көпке дейін сөздің мән-мағынасына емес
интонациясына дикцияға ерекшс көңіл бөліп, соның негізінде сөзді
кабылдайды да дыбыс пен заттың әрекеттің арасында байланыс
болады да тактильдік қимыл қозғалыс түйсіктері жүмысының
нәтижесінде затқа қолын созып үлкендерге бір дыбыстық белгі беру аркылы
тілдік қарым- қатынасқа көшеді. Осы әрекетті тілдік қарым-қатынасқа
ауыстыру үлкендердің негізгі міндеті.Баланың дыбысты естуі негізінде сөздік
дыбыстар қүрайды да сөзді түсінуі мен қүрастыру дағдысы
қалыптасады.Екіншіден баланың заттарға ынтасының аударылуы олардың
қасиеттерін ажыратып онымен тікелей әрекет ете білуінің озі баланы
қарым-қатынас жасаута талпындырады. Үшіншіден баланың айналасындағылармен
қарым-қатынасы тікелей сөз арқылы қарым- қатынас жасаумен байланысты
болады. Бүл сәбидің алғашқы сезді меңгеру жағдайы деп аталады. Осы кезден
бастап үлкендердің дүрыс талап қоя білуі, бала тілінің дүрыс қалыптасып
дамуының алғы шарты. Кейбір үлкендермен сирек қарым- қатынаста болатын
балалардың тілінің дамуы артта қалады. Бала тілінің дамуындағы ситуациялык
қабылдау бір жастың соңына дейін сақталады. Мысалы: Қолынды бер, алақаныңды
шапалақта, деген сөздер еліктеу арқылы үлксндердің үсынысы бойынша жүзеге
асады. Үлкендер ойнату мен жаттықтыру арқылы сөздік сигналға үйретеді.
Бірақ бұл баланың сөзді түсіну кезеңі осымен аяқталады деген емес, бала
өзіне таныс реакциялар бойынша дыбысты ажыратады және өзінің күнделікті
тамақ ішіп жүрген қызыл гүлі бар кесесін көрсе ғана кесе деп түсінеді,
басқа кесені кесе деп қабылдамайды. Яғни бала әлі жалпы есім, жалқы есім
негізінде түсінеді.Баланың тілінің дамуы ерекше қарқынмен дамиды. Өйткені
бала тікесінен түрып жүріп, өздігінен қарым- қатынасқа көшеді. Заттарды өз
қолымен үстап әрекет етіп көріп, қасиетін ажыратады. Осының өзі баланың
создік қорын дамытады. Киімінді окел! Әжені шақыр! Атаға таяғын алып
бер десе баланың түсінігі кеңейіп қарым-қатынас шеңбері артады. 3 жасқа
қарағанда әр сөздік мәнін, қолданылатын орнын ажыратьш, түсінеді Мысалы
тәте деп өзінің жасы үлкен барлық адамдарға айтылатын сыйластық атау
екенін, мама деген сөздің анасына бағытталып айтылатынын түсінеді. 2 жастың
соңында сөздің мәні мен мазмүнын түсініп қысқаша қызықты ертегіні тыңдап
бірнеше қайталап айтып беруі талап етеді. Әңгіме ертсгіні тындап арқылы
қабылдау, есте сақтау зейін қою ойлаудың ялғашқы белгілері байқалады.
Баланың тілінің дамуы. 2 жастың өзінде бала атқаратын қызметіне байланысты
1) бір сөзбен бір сөйлемнің мағынасын түсіндіретін кезі болады. Ф - ф - ф-
ф -ф - у - сіріңке, темекі, пеш, газ, шам, т.б. тамақ ішем, ет жеймін су
ішемін. 2)түрған орнына қарай 3)сыртқы ұқсастығына қарай бөлу: га-га-га-
қаз тұмсығы созылып тұрған саз балшықты құсқа ұқсатады, жүннен тоқылған
затты бөки дейді. 4) дыбысы бойынша атау. Ля- ля- радио, музыка, ән. Қоқ -
қоқ тауық, мияу-мысық деген сияқты 2 жастың соңында бала үлкендермен үнемі
қарым - қатынас жасау нәтижесінде сөздік қоры жылдам артады. Үлкендерден
білмегенін сұрайды, үлкендердің сүрағына жауап береді. Алғашқы сұрағы бұл
не? Бүл қалай аталады?- деп сүрап әр заттың өз атауы болатынын біледі. 1
жастың соңында 18-25 активтік сөз болса, 3 жаста 1000-1200 сөз. Екі жастың
соңында баланың сөздік қүрамы түсініксіз жобалық негізде болады. Мысалы:
Мака, мама, атата, тәмә. Майра мамам үрсады, тиме деген сөзді екі үш сөзбен
айтып түсіндіреді.
Екі жас соңында да баланың тілі анық емес грамматикалық түрғыда байланысы
жоқ болады. Сөздің грамматикалык күрылымын игерудің белгілі бір завдылығы
болады:
1.60-70 сөзге жеткен соң қарапайым сөйлем күрастырады.
2.Сөзді тывдап отырып қайталайды.
3.Ситуациялық сөз.
4.Баланың жалпы даму деңгейіне байланысты, яғни ақыл-ойының,
дербестігінің дамуына байланысты.
1-ден 3-жасқа дейінгі аралықта баланьщ сөзді меңгеруінің өзіндік мәні
болады. Бала айналасындағы құрбы-құрдастарымен, үлкендермен қарым-қатынас
жасау арқылы өзін-өзі танып біледі.
1Тілдік карым-қатынас нәтижесінде әр заттың қасиетімен атқаратын қызметін
ажыратады.
2.Қоршаған ортадағы заттарды таңдау, топтау, жалпылау негізінде қабылдап
негізгі белгілерін ажыратады.
ЗЗаттар мен қүбылыстардың өзара қарым-қатынас байланыстарын ажыратады.
4.Тілдік қарым-қатынас нәтижесінде алдына мақсат қойып ерікті әрекет етуге,
дербестікке үйренсді
5.Үнемі үлкендермен қарым-қатынас негізінде тәлім-тәрбие нәтижелерін
игеретін болады, болмайды деген сөздер мәнін түсінеді.
б. Бала өзін өзгелермен салыстырып қоғамдағы өз орнын түсінеді.
7.Өзіне және өзгелерге баға бсріп, басқа біреулер үшін жауап беріп,
жауапкершілік сезімі оянады.
8.Практикалық ойлау дамиды. Тақпақ жаттау, ертегі, әңгіме айту,
дидактикалық ойын ойнауы жүзеге асады. Осы кезде бала тілінің дамуының үш
жағын байқауға болады.1психо-физиологиялық2. психологиялық 3.логикалық
жағынанПсихо-физиологиялық даму үшке бөлінеді:
1.бақыру (жылау) 2.былдырлауы З.нағыз сөзі
Сәбилік кезеңде бала тілінің дамуы екі бағытта өтеді
1-үлкендердің сөзін түсінуі жоғарғы бағытта өтеді
2-сәбидің өзіндік белсенді сөздік қоры қалыптасады.
Бала тілінің дамуының үш жағын байкауға болады.
• психофизиологиялық
• психологиялық
• логикалық, грамматикалық, фонематикалық
1.Балада дыбыстарды есту негізі қалыптасады. Бірте- бірте өңделіп, сөздік
дыбыстар құрайды, ақырында балада алғашқы сөзді түсінуі мен күрастыру
дағдысы қалыптасады да үлкендермен айналасындағы құрбыларымен қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі артып кеңейеді. Сәбилік кезеңде баланың тілінің
дамуы үшін үлкендермен қарым- қатынас жасау мен заттармен әрекет етудің
маңызы зор.
2.Баланың заттарға ынтасының аууы, олардың қасиеттерін ажыратып әрекет ете
білуінің өзі баланы үлкендермен қарым- қатынас жасауға талпындырады.
З.Баланың үлкендермен қарым-қатынасы тек қана тікелей тіл арқылы қарым-
қатынас жасаумен байланысты болады. Бүл сәбидің сөзді меңгеруінің алғашқы
жағдайы (стимулы). Осы кезде бала тілінің дүрыс дамуы үлкендердің олар мен
дүрыс қарым-қатынас жасауына да байланысты және қарым-қатынас кезінде дүрыс
талап коя білудің де мәні зор.
Кейбір үлкендермен сирек араласатын баланың тілі кеш дамиды. Тағы бір
ескеретін жай баланың барлық талап-тілектерін айтқанынан орындап
кажеттіліктерімен қанағаттандыратын болсақ бала көпке дейін сөйлей алмайтын
болады. Сәбилік кезеңде бала тілінің дамуы екі бағытта өтеді. 1.Үлкендешуң
сөзін түсінуі жоғарғы сатыға көтеріледі.
2.Сәбидің белсенді сөздік қоры қалыптасады. Бірақта балада алғашқы айтылған
затқа қатысты сөзді байланыстыру дағдысы бірден қалыптаспайды.
Ең алдымен баланың сөзді түсінуі дәл сол затқа немесе әрекетке тұтастай
қатысты болып, байланысқан жағдайда ғана сөзді түсінеді.
Шындығында бала үнемі бір адаммен жиі қарым-қатынаста болған жағдайда сөз
арқылы белгілі бір әрекетті орындауды талап етсе, әбден анық орындауы
мүмкін. Егер тура осы әрекетті орындауды басқа бір адам талап етсе, бала
сөзді түсінбеуі немесе мүлде орындай алмауы мүмкін.
Өйткені баланың өз анасының қойған сұрағына дұрыс жауап беретін себебі өз
анасымен өте тығыз байланыста болады. Анасы балаға тек сөзімен емес, барлық
қылықтарымен, ым- ишарасымен, дауыс ырғағымен, қарым- қатынас жасау
жағдайларымен балаға әрекет жасату қызметін атқарады. Бала
айналасындағылардың сөзін белгілі бір қимылдардың бірнеше рет қайталануымен
сәйкес келетін болса, дүрыс түсініп ажырата алады. Мысалы үлкендер баламен
амандасып, қолын созса, бала сөзді тез түсінеді кейіннен ешқандай қимыл
жасамай, айтылуъшен байланыстырмай-ак жағдайдың мәніне қарай сөзді түсініп,
меңгере алады.Екі жастың алғашқы айларында бала үлкендердің талап еткен
әрекеттерін кандай болмасын таныс затқа қатысты сөзді, өзінен талап еткенде
кәз алдында түрмаса үлкендердің талабын орындай алмайды. (мысалы: көп
ойыншықтың ішінде аю көзіне көрініп түрмаса, баладан сүрағанмен басқа
жақтан тауып әкеп бере алмайды)Үш жасқа келгенде баланың үлкендердің сөзін
түсініп айтуының сапасында өзгеріс байқалады. Бала үлкендердің созінің
мәнін түсініп қана қоймайды. Жекелеген әрекетті үлкендердің нүсқауы бойынша
орындауға қабілетті бола бастайды. Үлкендердің әрбір сөзін зер салып
тьщдап, не туралы айтып жатқанын білгісі келеді және осы кезде тек
балаларға арналған әңгіме емес, ойлауға қиын кейбір күрделі әңгімелерге де
қүлақ асады.Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz