Есеп саясатын аудиттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Есеп саясатының теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар ... ... ... ...5
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу ... ... ... ... .14
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 «Атырауинжстрой» кәсіпорынының шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 «Атырауинжстрой» кәсіпорынының есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Есеп саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.1 Есеп саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Есеп саясатының теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар ... ... ... ...5
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу ... ... ... ... .14
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 «Атырауинжстрой» кәсіпорынының шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 «Атырауинжстрой» кәсіпорынының есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Есеп саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.1 Есеп саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Елімізде нарықтық қатынастар салтанат құрғандықтан, дамыған елдердің тәжірибесіне көз жүгірту керек. Әсіресе, қаражат саласына назар аударғанымыз жөн. Осы жерде маңызды орынды есеп саясаты алады.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі. Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді, меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және тағы басқа бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады).
Курстық жұмыстың мақсаты – ҚР есеп саясаты туралы мәліметтерді айқындап, негізгі мәселелерді зерттеу және оны жетілдірудегі халықаралық тәжірибесін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері – есеп саясаты туралы туралы түсінікті және оған қойылған талаптарды оқып-үйреніп, есеп саясатының негізгі аспектілерін анықтап, жалпы кәсіпорынның есеп саясатын зерттеу. Есеп саясатын аудиттеуді зерттеу негізінде кәсіпорынның аудитін жүргізуде кәсіпорынның есеп саясатына байланысты кемшіліктерін анықтап, оны түзетуге мүмкіндік беру.
Елімізде нарықтық қатынастар салтанат құрғандықтан, дамыған елдердің тәжірибесіне көз жүгірту керек. Әсіресе, қаражат саласына назар аударғанымыз жөн. Осы жерде маңызды орынды есеп саясаты алады.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі. Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді, меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және тағы басқа бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады).
Курстық жұмыстың мақсаты – ҚР есеп саясаты туралы мәліметтерді айқындап, негізгі мәселелерді зерттеу және оны жетілдірудегі халықаралық тәжірибесін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері – есеп саясаты туралы туралы түсінікті және оған қойылған талаптарды оқып-үйреніп, есеп саясатының негізгі аспектілерін анықтап, жалпы кәсіпорынның есеп саясатын зерттеу. Есеп саясатын аудиттеуді зерттеу негізінде кәсіпорынның аудитін жүргізуде кәсіпорынның есеп саясатына байланысты кемшіліктерін анықтап, оны түзетуге мүмкіндік беру.
Пайдалынған ақпарат көздері
1. Қазақстан Республикасындағы « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы » 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 Заңы
2. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашасындағы №304-І Аудиторлық қызмет туралы заңы.
3. 8 ХҚЕС (IFRS) стандарты, Алматы, 2005 ж
4. Әбдіманапов Ә.Ә.\\ «Бухгалтерлік есеп теориясы мен принциптері»\\ Алматы, «Айан», 2001 ж;
5. Қаржылық есептілікті ХҚЕС сәйкес құрастырушы ұйымдарға арналған бухгалтерлік есептің жұмыс жоспарын дайындау бойынша нұсқау. «БИКО» баспа үйі Алматы қаласы 2006ж.
6. ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік нұсқаулар жиынтығы. Бухгалтер анықтамасы № 1, «БИКО» баспа үйі Алматы қаласы 2006ж.
7. Сейдахметова Ф.С.Особенности международной организации учета, Алматы, LEM. 2001.
8. Әбіленов Д.О Аудиттің негіздері 149 бет, Алматы 2005ж.
9. Тулешова Г.К. «Финансовый учет и отчетность по международным стандартам», Часть 1 и Часть 2, г. Алматы, 2005г.
10. Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп.-Алматы: Экономика, 2005ж.
11. В.Л.Назарова «Шаруашалық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп», Алматы 2005
12. В.Кирьянова, «Теория бухгалтерского учета» Москва, 1998
13. Абленов Д.О. Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы ,тәжірибесі: Алматы ,2007
14. Әбдішүкіров Р.С.,Мырзалиев Б.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Алматы, 2006
15. Әбдішүкіров Р.С.Бухгалтерлік есеп:Алматы, 2008
16. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И., Ғабдуллин Т.Ғ. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Алматы: Қазақстан-Аудит орталығы, 2002ж.
17. Сәтмырзаев А.А., УкашевБ.Е.Аудит теориясы: Алматы ,2000
18. «Атырауинжстрой» кәсіпорынының есеп саясаты
19. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі
1. Қазақстан Республикасындағы « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы » 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 Заңы
2. Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашасындағы №304-І Аудиторлық қызмет туралы заңы.
3. 8 ХҚЕС (IFRS) стандарты, Алматы, 2005 ж
4. Әбдіманапов Ә.Ә.\\ «Бухгалтерлік есеп теориясы мен принциптері»\\ Алматы, «Айан», 2001 ж;
5. Қаржылық есептілікті ХҚЕС сәйкес құрастырушы ұйымдарға арналған бухгалтерлік есептің жұмыс жоспарын дайындау бойынша нұсқау. «БИКО» баспа үйі Алматы қаласы 2006ж.
6. ХҚЕС қолдану бойынша әдістемелік нұсқаулар жиынтығы. Бухгалтер анықтамасы № 1, «БИКО» баспа үйі Алматы қаласы 2006ж.
7. Сейдахметова Ф.С.Особенности международной организации учета, Алматы, LEM. 2001.
8. Әбіленов Д.О Аудиттің негіздері 149 бет, Алматы 2005ж.
9. Тулешова Г.К. «Финансовый учет и отчетность по международным стандартам», Часть 1 и Часть 2, г. Алматы, 2005г.
10. Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп.-Алматы: Экономика, 2005ж.
11. В.Л.Назарова «Шаруашалық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп», Алматы 2005
12. В.Кирьянова, «Теория бухгалтерского учета» Москва, 1998
13. Абленов Д.О. Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы ,тәжірибесі: Алматы ,2007
14. Әбдішүкіров Р.С.,Мырзалиев Б.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Алматы, 2006
15. Әбдішүкіров Р.С.Бухгалтерлік есеп:Алматы, 2008
16. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И., Ғабдуллин Т.Ғ. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Алматы: Қазақстан-Аудит орталығы, 2002ж.
17. Сәтмырзаев А.А., УкашевБ.Е.Аудит теориясы: Алматы ,2000
18. «Атырауинжстрой» кәсіпорынының есеп саясаты
19. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
АТЫРАУ МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ ИНСТИТУТЫ
Экономика факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Есеп саясатын аудиттеу
Мамандықтың шифры мен атауы _050508-Есеп және аудит _
Тобы __ЕжА-08қб_
Орындаған: ___________ студент Нургалиева Б.М.
(Аты- жөні)
Жетекші: ___________ АтМГИ э.ғ.к, профессор
Жалғасбаева А.А.
(Аты- жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)
____________________
______________________
(қорғауға жіберілді)
(бағасы)
_____________20__ж
_____________20__ж
_____________________
_____________________
(жетекшінің қолы)
(жетекшінің қолы)
Атырау, 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Есеп саясатының теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
... ... ... ...5
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу
... ... ... ... .14
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Атырауинжстрой кәсіпорынының шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Атырауинжстрой кәсіпорынының есеп саясаты
... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3 Есеп саясатын жетілдіру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.1 Есеп саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған ақпарат
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Елімізде нарықтық қатынастар салтанат құрғандықтан, дамыған елдердің
тәжірибесіне көз жүгірту керек. Әсіресе, қаражат саласына назар
аударғанымыз жөн. Осы жерде маңызды орынды есеп саясаты алады.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп
стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында
басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған
тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір
кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің
күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап
нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі. Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық
есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған
тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының
бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды,
активтерді, меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және тағы
басқа бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп
стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта
берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық
жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік
есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде
қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады).
Курстық жұмыстың мақсаты – ҚР есеп саясаты туралы мәліметтерді
айқындап, негізгі мәселелерді зерттеу және оны жетілдірудегі халықаралық
тәжірибесін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері – есеп саясаты туралы туралы түсінікті
және оған қойылған талаптарды оқып-үйреніп, есеп саясатының негізгі
аспектілерін анықтап, жалпы кәсіпорынның есеп саясатын зерттеу. Есеп
саясатын аудиттеуді зерттеу негізінде кәсіпорынның аудитін жүргізуде
кәсіпорынның есеп саясатына байланысты кемшіліктерін анықтап, оны түзетуге
мүмкіндік беру.
1 Есеп саясатының теориялық негізі
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу
тәртібі
(реті);
- Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
- Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
- Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгалтерлік
есептің маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі
факторлар әсер етеді.
- меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам,
өндірістік кооператив және тағы басқа);
- салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
- қызметінің көлемі (жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік
саны және тағы басқа);
- салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық
дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері,
инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық) мәселелерді
шешудің тактикалық тәсілдері);
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
- материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық-әдістемелік
қамсыздандыру және тағы басқалар);
- кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық батылдылығы,
ынталылығы мен тапқырлық деңгейі.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет [4].
Көрсетілген талаптардың әрқайсының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу
жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеппен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға
тиісті кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына
жол бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу
және оларды есептеп шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару)
әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі. Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның
күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар
шығындарды есептеу мен өнім құнын калькуляциялау келесі негізгі әдістерін
қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный),
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы. Жаппай және сериялы өндірісте
аяқталмаған өндіріс құн бойынша бағаланады:
• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша [12].
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяқталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы ҚР-ның заңы
бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің
мазмұны мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері коммерциялық құпия болып
табылады.
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі аспектілері
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытша дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған
барлық пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң
негізінде есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан
Республикасының заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі
құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер,
бұйрықтар мен өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме
берілуі қажет [7].
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның
басқару құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі
қажет. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет
атқаруы барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда
жүргізілуі мүмкін:
− Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
− бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
− жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын талдауына
құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп
саясатындағы болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына (пояснительная записка) жыл
бойы орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен
қатар бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және бөлу
тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның
келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына
өзгерістер енгізілген болса) жазылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп
стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында
басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған
тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір
кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің
күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған
барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке
алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының
біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен
таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті
жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады [11].
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше
шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6-шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); құнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (куммулятивтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған
кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі
бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша
амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір
түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы
қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын
экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою құны - есептен шығарылуымен
байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас
бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып
тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу — жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары — кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді
игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері - кәсіпорын қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері - кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция - кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тандайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 "Табыс" деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар,
кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін;
- тауарды сату бойынша - субъектінің сатып алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген
деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік күнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде аныкталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- дивидендтер, пайыздар түріндегі табыстар — пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы тиіс;
роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы
тиіс; дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі
бойынша танылатындығы қарастырылған.
Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей
мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын есірмейтін сызбасының (схемасының) бірін
қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын ала құрылған
жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін таңдау,
кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша
әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген
(ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық
құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен коса, оның есеп беру талабына сай келетін
үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау
мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың
Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын колдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы,
құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калъкуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығындарды
жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі
қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның калькуляциялауы мен өндіріске
кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік
әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 "Тауарлы-
материалдық запастардың" бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне
өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, косымшалар мен
өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және
күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары
және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының
құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі
жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де
көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық шығыстарына
парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-пар етіп, немесе
оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама шығындары
таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан
алынған күрделендірілген коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалык есептерінің де толық
номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл
кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды [9].
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу
Ең алдымен есеп саясаты Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңына сәйкес жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының 2007
жылғы 28 ақпандағы № 234 Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
заңы Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен қаржылық есептiлiктi
жасаудың принциптерiн, негiзгi сапалық сипаттамалары мен ережелерiн
белгiлейдi. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңының 2-ші
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесі тарауының 6-шы Бухгалтерлік
есеп жүйесі бабында былай жазылған:
1. Бухгалтерлiк есеп дара кәсiпкерлер мен ұйымдардың операциялары
мен оқиғалары туралы ақпаратты жинаудың, тiркеудiң және қорытудың
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасымен, сондай-ақ есеп саясатымен регламенттелген тәртiпке
келтiрiлген жүйесiн бiлдiредi.
2. Есеп саясаты Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен
қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына, халықаралық немесе
ұлттық стандарттарға және бухгалтерлiк есеп шоттарының үлгi жоспарына
сәйкес, олардың қажеттiлiктерi мен қызмет ерекшелiктерi негiзге алына
отырып, бухгалтерлiк есептi жүргiзу және қаржылық есептiлiктi жасау үшiн
дара кәсiпкер немесе ұйым қолдануға қабылдаған нақты принциптердi,
негiздердi, ережелердi, тәртiп пен практиканы бiлдiредi.
3. Операциялар мен оқиғалар бухгалтерлiк есеп жүйесiнде көрсетiледi,
бұл ретте:
1) бухгалтерлiк жазбаларды бастапқы құжаттардың түпнұсқаларына сайма-
сай бекiту және бухгалтерлiк жазбаларда барлық операциялар мен оқиғаларды
көрсету;
2) операциялар мен оқиғаларды хронологиялық тәртiппен және уақтылы
тiркеу;
3) әрбiр айдың бiрiншi күнiндегi жағдай бойынша синтетикалық
(қорытынды) есептi талдамалық (егжей-тегжейлi) есеппен сәйкес келтiру
қамтамасыз етiлуге тиiс.
4. Операциялар мен оқиғалар ұйымдардың уәкiлеттi орган және (немесе)
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген талаптарға сай келетiн
бухгалтерлiк есеп шоттары үлгi жоспарының негiзiнде синтетикалық шоттарда
екi рет жазу тәсiлiмен көрсетiледi.
Операциялар мен оқиғалардың талдамалық есебiн жүргiзу тәртiбiн
дара кәсiпкер немесе заңды тұлғаның лауазымды адамдары (бұдан әрi -
басшылық) белгiлейдi, олар Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне
және құрылтай құжаттарға сәйкес дара кәсiпкердiң немесе ұйымның
қажеттiлiктерiн негiзге ала отырып ағымдағы басшылықты және iстердi
жүргiзудi жүзеге асырады.
5. Жеке кәсiпкерлер мен ұйымдар мемлекеттiк тiлде және (немесе) орыс
тiлiнде бухгалтерлiк есеп жүргiзудi және қаржылық есептiлiк жасауды
қамтамасыз етедi [1].
Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы болатын өзгерістер
мен қателіктер № 8 халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
жүргізіледі. Осы стандарттың мақсаты есеп саясатын таңдау және
өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу
және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы
өзгерістерді және қателіктерді, түзетулерді анықтау болып табылады.
Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін,
сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және
басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған. Есеп
саясатындағы өзгерістерге қатыстыларын қоспағанда, есеп саясаты туралы
ақпаратты ашуға қойылатын талаптар 1 Қаржы есептілігін ұсыну (IAS) ХҚЕС-
ында келтіріледі. Осы стандарт есеп саясатын таңдау және қолдану, сондай-ақ
есеп саясатындағы өзгерістерді, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы
өзгерістер және өткен кезеңнің қателерін түзетулер кезінде міндетті түрде
қолданылуы тиіс.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және тәжірибе.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс. Ұйым өзінің есеп
саясатын ХҚЕС-мен талап етілген немесе қаржы есептілігі операцияның, басқа
оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның қаржылық жай-күйіне, оның
қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының қозғалысына әсер
етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын
болса ғана өзгертуге міндетті. Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп
саясаты қолданылу мүмкін баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе
рұқсат еткен жағдайларды қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар
және жағдайлар үшін жүйелі таңдауға және қолдануға міндетті. Қаржы
есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы, қызметінің
қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы үрдістерді
айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін
салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс [3].
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі
2.1 Атырауинжстрой кәсіпорынының шаруашылық қызметінің сипаттамасы
Еліміздегі экономикалық өзгерістерге сәйкес, 1995 жылдан бастап,
“Алматықұрылыс” холдинг компаниясы акционерлік қоғам болып құрылды.
Алматықұрылыс құрылымында 14 акционерлік қоғам бар. Әр қоғам мүлкінің 30%
акциясы компания меншігінде. Компанияның күнделіктегі кезекті жұмыстарын
Президент ұйымдастырып басқарады. Ол қоғамның қызметтері жөнінде
Директорлар Кеңесімен акционерлердің жалпы жиналысы алдында жауап береді.
Әр қоғамның бас директорын Президенттің ұсынуымен Директорлар Кеңесі
бекітеді. Әр құрылым жеке заңды тұлға ретінде өз қызметтерін атқарады.
Өткен бес жылдар ішіндегі қызметтегі көрсеткіштері төмендегідей:
- бас мердегірлік қызмет көлемі 188.3 млрд.теңге, оның ішінде – 56.3
млрд.теңге – 2010 жылы орындалған;
- басқа қызметтер көлемі 39.3 млрд.теңге, оның ішінде – 6.1
млрд.теңге - 2010 ж;
- жалпы түсім – 147.1 млрд.теңге, оның ішінде 39.8 млрд.теңге - 2010
ж.
Алматыинжстрой құрамында керекті зауыттар, теміржол торабтары,
қоймалар еліміздің әр аймақтарында бар. Қоғамның құрамында 20 филиал мен
өкілдіктер Қазақстан бойынша бар. Алматыда - ФУМ, ФУМР-2, ФУМР-3, ФУМР-4,
ФУМР-5, ФУМР-6, СУ-1, УПТК, ХРУМ орналасқан.
Алматыинжстрой ілгері экономикалық даму жолындағы Маңғыстау, Атырау,
Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарында төмендегі ірі компаниялардың негізгі
құралтайшысы. Олар: Астанада - "Компания АИС-АСТАНА" ЖШС, Оралда - "ПСФ
Оралинжстрой", "НАКС" ЖШС, Ақтауда - "Строительная фирма Сафин и К" ЖШС,
Ақтөбеде - "ПСФ Актобеинжстрой" ЖШС, Ақсайда - "Аксайинжстрой" ЖШС,
Атырауда - "Атырауинжстрой" ЖШС, "Умит Атырауинжстрой" ЖШС, Алматыда -
"Женис" ЖШС, "Казинжстрой" ЖШС, "Компания АИС-ИНВЕСТ" ЖШС, "АИС-СЕРВИС"
ЖШС, "СПК" ЖШС, "УМР-1" ЖШС, "УМР-6" ЖШС.
Қазіргі мерзімде Атырауинжстрой уақытқа сай керекті техника, құрал-
жабдықтармен толық құралданған ұтқыр құрылыс компаниясы. Бұл қоғамда мол
тәжрибелі және білімді мамандар қызмет атқарады. Олар арнайы және жалпы
құрылыс жұмыстарының күрделісінде көлемділігінде өз күшімен немесе бірлесіп
атқара алады. Көпсалалы "Атырауинжстрой" ЖШС-ның құрылыс саласындағы
тәжрибесі мол. Бұл жұмыстың салалары: көлік жолдарын салу және жаңарту;
қала көшелері мен алаңдарын көркейту және жөндеу; су, лас сулардың жерасты
құбырлар жүйелері; инженерлік желілер құрылыстарын салу; скважиналарды
бұрғылау; территорияларды көркейту жұмыстары; күл опыру және резервуарларды
тұрғызу; коммуналдық шаруашылықтар орындарын салу [19].
Компания есептік саясатты өздеріне арнап әртүрлі есептік саясаттар
қолданылуы тиіс болатын нысандарды стандарт немесе түсіндірме соларды
категорияларға бөлуді ерекше қажет ететін немесе шешетін мерзім бойы ұқсас
транзакцияларға, оқиғаларға немесе жағдайларға арнап тұрақты түрде таңдап
және қолданып отырады. Егер стандарт немесе түсіндірмелеу осындай
категорияға бөлуді қажет етіп немесе шешіп отырған болса, тиісті есептік
саясат әрбір категорияға арнап тұрақты түрде таңдалып және қолданылып
отыруы тиіс.
Компания есептік саясатты тек келесі жағдайларда ғана өзгертеді, яғни
егер мұндай өзгерту:
а) стандартпен немесе түсіндірмелеумен қажет етіліп отырса;
б) компанияның қаржылық жағдайының транзакциялардың, оқиғалардың немесе
жағдайлардың, компанияның қаржылық нәтижелерінің немесе ақшалай ағымдарының
әсері туралы шынайы және анағұрлым қисынды ақпаратты қамтамасыз етумен
қаржылық есептілігіне әсерін тигізсе.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының
біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен
таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті
жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп
жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АТЫРАУ МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ ИНСТИТУТЫ
Экономика факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Есеп саясатын аудиттеу
Мамандықтың шифры мен атауы _050508-Есеп және аудит _
Тобы __ЕжА-08қб_
Орындаған: ___________ студент Нургалиева Б.М.
(Аты- жөні)
Жетекші: ___________ АтМГИ э.ғ.к, профессор
Жалғасбаева А.А.
(Аты- жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)
____________________
______________________
(қорғауға жіберілді)
(бағасы)
_____________20__ж
_____________20__ж
_____________________
_____________________
(жетекшінің қолы)
(жетекшінің қолы)
Атырау, 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Есеп саясатының теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
... ... ... ...5
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу
... ... ... ... .14
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Атырауинжстрой кәсіпорынының шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Атырауинжстрой кәсіпорынының есеп саясаты
... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3 Есеп саясатын жетілдіру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.1 Есеп саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған ақпарат
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Елімізде нарықтық қатынастар салтанат құрғандықтан, дамыған елдердің
тәжірибесіне көз жүгірту керек. Әсіресе, қаражат саласына назар
аударғанымыз жөн. Осы жерде маңызды орынды есеп саясаты алады.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп
стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында
басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған
тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір
кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің
күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап
нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын
тетігі. Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық
есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған
тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының
бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды,
активтерді, меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және тағы
басқа бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп
стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта
берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық
жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік
есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде
қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады).
Курстық жұмыстың мақсаты – ҚР есеп саясаты туралы мәліметтерді
айқындап, негізгі мәселелерді зерттеу және оны жетілдірудегі халықаралық
тәжірибесін көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері – есеп саясаты туралы туралы түсінікті
және оған қойылған талаптарды оқып-үйреніп, есеп саясатының негізгі
аспектілерін анықтап, жалпы кәсіпорынның есеп саясатын зерттеу. Есеп
саясатын аудиттеуді зерттеу негізінде кәсіпорынның аудитін жүргізуде
кәсіпорынның есеп саясатына байланысты кемшіліктерін анықтап, оны түзетуге
мүмкіндік беру.
1 Есеп саясатының теориялық негізі
1.1 Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу
тәртібі
(реті);
- Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
- Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
- Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгалтерлік
есептің маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі
факторлар әсер етеді.
- меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам,
өндірістік кооператив және тағы басқа);
- салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
- қызметінің көлемі (жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік
саны және тағы басқа);
- салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық
дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері,
инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық) мәселелерді
шешудің тактикалық тәсілдері);
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
- материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық-әдістемелік
қамсыздандыру және тағы басқалар);
- кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық батылдылығы,
ынталылығы мен тапқырлық деңгейі.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет [4].
Көрсетілген талаптардың әрқайсының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу
жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеппен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға
тиісті кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына
жол бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу
және оларды есептеп шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару)
әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі. Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның
күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар
шығындарды есептеу мен өнім құнын калькуляциялау келесі негізгі әдістерін
қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный),
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы. Жаппай және сериялы өндірісте
аяқталмаған өндіріс құн бойынша бағаланады:
• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша [12].
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяқталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы ҚР-ның заңы
бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің
мазмұны мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері коммерциялық құпия болып
табылады.
1.2 Есеп саясатының мазмұны және негізгі аспектілері
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытша дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған
барлық пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң
негізінде есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан
Республикасының заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі
құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер,
бұйрықтар мен өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме
берілуі қажет [7].
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның
басқару құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі
қажет. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет
атқаруы барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда
жүргізілуі мүмкін:
− Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
− бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
− жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын талдауына
құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп
саясатындағы болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына (пояснительная записка) жыл
бойы орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен
қатар бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және бөлу
тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның
келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына
өзгерістер енгізілген болса) жазылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Қазақстанның бухгалтерлік есеп
стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында
басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған
тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір
кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемелерінің
күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат — бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған
барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке
алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен
мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының
біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен
таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті
жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады [11].
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше
шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау — бухгалтерлік
есептің №6-шы "Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар объектісінің бастапқы
құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері — олардың өзара
келісімі бойынша; тегін берілген объектілер — эксперттік жолмен немесе алыс-
беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған
объектілерін — нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған
объектілер — ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің №6-шы
"Негізгі құралдардың есебінің" стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу
сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); құнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (куммулятивтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған
кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі
бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша
амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір
түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы
қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын
экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою құны - есептен шығарылуымен
байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас
бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып
тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу — жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары — кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді
игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері - кәсіпорын қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері - кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция - кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тандайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 "Табыс" деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар,
кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін;
- тауарды сату бойынша - субъектінің сатып алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген
деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша — есептік күнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденген деңгейде аныкталады; мәмілені жүргізу кезіндегі
жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген
деңгейде анықталады;
- дивидендтер, пайыздар түріндегі табыстар — пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы тиіс;
роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы
тиіс; дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі
бойынша танылатындығы қарастырылған.
Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей
мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын есірмейтін сызбасының (схемасының) бірін
қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын ала құрылған
жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін таңдау,
кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша
әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген
(ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық
құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен коса, оның есеп беру талабына сай келетін
үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау
мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың
Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын колдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы,
құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калъкуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығындарды
жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі
қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның калькуляциялауы мен өндіріске
кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік
әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 "Тауарлы-
материалдық запастардың" бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне
өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, косымшалар мен
өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және
күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары
және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының
құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі
жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де
көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық шығыстарына
парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-пар етіп, немесе
оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама шығындары
таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан
алынған күрделендірілген коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де
жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеуді
жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын іріктей
алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалык есептерінің де толық
номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл
кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады.
Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды [9].
1.3 Есеп саясатын аудиттеуді нормативтік әдістемелік реттеу
Ең алдымен есеп саясаты Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңына сәйкес жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының 2007
жылғы 28 ақпандағы № 234 Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
заңы Қазақстан Республикасында бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
жүйесiн реттейдi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу мен қаржылық есептiлiктi
жасаудың принциптерiн, негiзгi сапалық сипаттамалары мен ережелерiн
белгiлейдi. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңының 2-ші
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесі тарауының 6-шы Бухгалтерлік
есеп жүйесі бабында былай жазылған:
1. Бухгалтерлiк есеп дара кәсiпкерлер мен ұйымдардың операциялары
мен оқиғалары туралы ақпаратты жинаудың, тiркеудiң және қорытудың
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк
туралы заңнамасымен, сондай-ақ есеп саясатымен регламенттелген тәртiпке
келтiрiлген жүйесiн бiлдiредi.
2. Есеп саясаты Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен
қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына, халықаралық немесе
ұлттық стандарттарға және бухгалтерлiк есеп шоттарының үлгi жоспарына
сәйкес, олардың қажеттiлiктерi мен қызмет ерекшелiктерi негiзге алына
отырып, бухгалтерлiк есептi жүргiзу және қаржылық есептiлiктi жасау үшiн
дара кәсiпкер немесе ұйым қолдануға қабылдаған нақты принциптердi,
негiздердi, ережелердi, тәртiп пен практиканы бiлдiредi.
3. Операциялар мен оқиғалар бухгалтерлiк есеп жүйесiнде көрсетiледi,
бұл ретте:
1) бухгалтерлiк жазбаларды бастапқы құжаттардың түпнұсқаларына сайма-
сай бекiту және бухгалтерлiк жазбаларда барлық операциялар мен оқиғаларды
көрсету;
2) операциялар мен оқиғаларды хронологиялық тәртiппен және уақтылы
тiркеу;
3) әрбiр айдың бiрiншi күнiндегi жағдай бойынша синтетикалық
(қорытынды) есептi талдамалық (егжей-тегжейлi) есеппен сәйкес келтiру
қамтамасыз етiлуге тиiс.
4. Операциялар мен оқиғалар ұйымдардың уәкiлеттi орган және (немесе)
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген талаптарға сай келетiн
бухгалтерлiк есеп шоттары үлгi жоспарының негiзiнде синтетикалық шоттарда
екi рет жазу тәсiлiмен көрсетiледi.
Операциялар мен оқиғалардың талдамалық есебiн жүргiзу тәртiбiн
дара кәсiпкер немесе заңды тұлғаның лауазымды адамдары (бұдан әрi -
басшылық) белгiлейдi, олар Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне
және құрылтай құжаттарға сәйкес дара кәсiпкердiң немесе ұйымның
қажеттiлiктерiн негiзге ала отырып ағымдағы басшылықты және iстердi
жүргiзудi жүзеге асырады.
5. Жеке кәсiпкерлер мен ұйымдар мемлекеттiк тiлде және (немесе) орыс
тiлiнде бухгалтерлiк есеп жүргiзудi және қаржылық есептiлiк жасауды
қамтамасыз етедi [1].
Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы болатын өзгерістер
мен қателіктер № 8 халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
жүргізіледі. Осы стандарттың мақсаты есеп саясатын таңдау және
өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу
және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы
өзгерістерді және қателіктерді, түзетулерді анықтау болып табылады.
Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін,
сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және
басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған. Есеп
саясатындағы өзгерістерге қатыстыларын қоспағанда, есеп саясаты туралы
ақпаратты ашуға қойылатын талаптар 1 Қаржы есептілігін ұсыну (IAS) ХҚЕС-
ында келтіріледі. Осы стандарт есеп саясатын таңдау және қолдану, сондай-ақ
есеп саясатындағы өзгерістерді, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы
өзгерістер және өткен кезеңнің қателерін түзетулер кезінде міндетті түрде
қолданылуы тиіс.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және тәжірибе.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс. Ұйым өзінің есеп
саясатын ХҚЕС-мен талап етілген немесе қаржы есептілігі операцияның, басқа
оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның қаржылық жай-күйіне, оның
қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының қозғалысына әсер
етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын
болса ғана өзгертуге міндетті. Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп
саясаты қолданылу мүмкін баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе
рұқсат еткен жағдайларды қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар
және жағдайлар үшін жүйелі таңдауға және қолдануға міндетті. Қаржы
есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы, қызметінің
қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы үрдістерді
айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін
салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс [3].
2 Есеп саясатын ұйымдастыру тәртібі
2.1 Атырауинжстрой кәсіпорынының шаруашылық қызметінің сипаттамасы
Еліміздегі экономикалық өзгерістерге сәйкес, 1995 жылдан бастап,
“Алматықұрылыс” холдинг компаниясы акционерлік қоғам болып құрылды.
Алматықұрылыс құрылымында 14 акционерлік қоғам бар. Әр қоғам мүлкінің 30%
акциясы компания меншігінде. Компанияның күнделіктегі кезекті жұмыстарын
Президент ұйымдастырып басқарады. Ол қоғамның қызметтері жөнінде
Директорлар Кеңесімен акционерлердің жалпы жиналысы алдында жауап береді.
Әр қоғамның бас директорын Президенттің ұсынуымен Директорлар Кеңесі
бекітеді. Әр құрылым жеке заңды тұлға ретінде өз қызметтерін атқарады.
Өткен бес жылдар ішіндегі қызметтегі көрсеткіштері төмендегідей:
- бас мердегірлік қызмет көлемі 188.3 млрд.теңге, оның ішінде – 56.3
млрд.теңге – 2010 жылы орындалған;
- басқа қызметтер көлемі 39.3 млрд.теңге, оның ішінде – 6.1
млрд.теңге - 2010 ж;
- жалпы түсім – 147.1 млрд.теңге, оның ішінде 39.8 млрд.теңге - 2010
ж.
Алматыинжстрой құрамында керекті зауыттар, теміржол торабтары,
қоймалар еліміздің әр аймақтарында бар. Қоғамның құрамында 20 филиал мен
өкілдіктер Қазақстан бойынша бар. Алматыда - ФУМ, ФУМР-2, ФУМР-3, ФУМР-4,
ФУМР-5, ФУМР-6, СУ-1, УПТК, ХРУМ орналасқан.
Алматыинжстрой ілгері экономикалық даму жолындағы Маңғыстау, Атырау,
Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарында төмендегі ірі компаниялардың негізгі
құралтайшысы. Олар: Астанада - "Компания АИС-АСТАНА" ЖШС, Оралда - "ПСФ
Оралинжстрой", "НАКС" ЖШС, Ақтауда - "Строительная фирма Сафин и К" ЖШС,
Ақтөбеде - "ПСФ Актобеинжстрой" ЖШС, Ақсайда - "Аксайинжстрой" ЖШС,
Атырауда - "Атырауинжстрой" ЖШС, "Умит Атырауинжстрой" ЖШС, Алматыда -
"Женис" ЖШС, "Казинжстрой" ЖШС, "Компания АИС-ИНВЕСТ" ЖШС, "АИС-СЕРВИС"
ЖШС, "СПК" ЖШС, "УМР-1" ЖШС, "УМР-6" ЖШС.
Қазіргі мерзімде Атырауинжстрой уақытқа сай керекті техника, құрал-
жабдықтармен толық құралданған ұтқыр құрылыс компаниясы. Бұл қоғамда мол
тәжрибелі және білімді мамандар қызмет атқарады. Олар арнайы және жалпы
құрылыс жұмыстарының күрделісінде көлемділігінде өз күшімен немесе бірлесіп
атқара алады. Көпсалалы "Атырауинжстрой" ЖШС-ның құрылыс саласындағы
тәжрибесі мол. Бұл жұмыстың салалары: көлік жолдарын салу және жаңарту;
қала көшелері мен алаңдарын көркейту және жөндеу; су, лас сулардың жерасты
құбырлар жүйелері; инженерлік желілер құрылыстарын салу; скважиналарды
бұрғылау; территорияларды көркейту жұмыстары; күл опыру және резервуарларды
тұрғызу; коммуналдық шаруашылықтар орындарын салу [19].
Компания есептік саясатты өздеріне арнап әртүрлі есептік саясаттар
қолданылуы тиіс болатын нысандарды стандарт немесе түсіндірме соларды
категорияларға бөлуді ерекше қажет ететін немесе шешетін мерзім бойы ұқсас
транзакцияларға, оқиғаларға немесе жағдайларға арнап тұрақты түрде таңдап
және қолданып отырады. Егер стандарт немесе түсіндірмелеу осындай
категорияға бөлуді қажет етіп немесе шешіп отырған болса, тиісті есептік
саясат әрбір категорияға арнап тұрақты түрде таңдалып және қолданылып
отыруы тиіс.
Компания есептік саясатты тек келесі жағдайларда ғана өзгертеді, яғни
егер мұндай өзгерту:
а) стандартпен немесе түсіндірмелеумен қажет етіліп отырса;
б) компанияның қаржылық жағдайының транзакциялардың, оқиғалардың немесе
жағдайлардың, компанияның қаржылық нәтижелерінің немесе ақшалай ағымдарының
әсері туралы шынайы және анағұрлым қисынды ақпаратты қамтамасыз етумен
қаржылық есептілігіне әсерін тигізсе.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының
біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен
таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті
жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша
нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп
жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау керек пе,
жоқ, әлде келісім-шарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе;
бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп
персоналдарының саны қандай болуы керек, кандай бөлімдер қажет (есеп
айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы
қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті
жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін,
ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген
құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп
жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz