Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫ –ЖАСТАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:

Б. МОМЫШҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫ -ЖАСТАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3-8

І БӨЛІМ

Б. Момышұлының шығармалары арқылы оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері . . . 9

1. 1 Б. Момышұлының қоғамдық-тарихи, мәдени-рухани жағдаяттардың әлеуметтік-педагогикалық көзқарасына ықпалы . . . 9-24

Педагогика ғылымында патриоттық тәрбиенің зерттелуіне сипаттама . . . 24-51

1. 3 Б. Момышұлының шығармашылық еңбектері негізінде оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеу мүмкіндіктері мен идеялары . . . 51-79

Тұжырым . . . 80

ІІ БӨЛІМ

Б. Момышұлының шығармалары негізінде оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің әдістемелері

2. 1. Б. Момышұлының шығармашылық еңбектеріндегі оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеу мазмұны мен бағдарламасы . . . 81-98

2. 2 Б. Момышұлы өнегесі арқылы оқушы-жастарға тәрбие берудің әдістемелері . . . 98-108

2. 3 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижесін қорыту, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру . . . 108-117

Тұжырым . . . 118

Қорытынды . . . 119-102

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 121-126

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейтестілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы - қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі. Халқымыздың даму тарихында мүлдем жаңа мазмұндағы саяси кезең басталды.

Тәуелсіздікке жеткізген жол даңғыл болған жоқ, ол ұлы белестерден, қиын-қыстау асулардан тұрды. Болашақ ұлттық мемлекеттің іргетасы осы тарихи кезеңдерде қаланған болатын, сондықтан да азаттық жолындағы қасиеттері де қасіретті күресте еңбегі ерен азаматтарымыздың артына қалдырған мол мұрасымен тарихын зерттеу қазіргі таңда зор маңызға ие болып отыр. “Біз бүгінгі бейбіт тірлігіміз үшін, Қазақстан деп аталатын Республиканың жер бетінде барлығы үшін, тарихтың әр тұсында осы елді, осы жерді қорғаған қайсар жандардың аруағының алдында қашан да қарыздармыз” [1, 16; ] . Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев айтқандай, біздің алдымызда «бабаларының игі дәстүрін сақтайтын», «күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары» болатын ұрпақ тәрбиелеу міндеттері жатыр.

Ұрпағын “тек” деп өсірген ата-бабамыздың тәрбиеге өте үлкен жауапкершілікпен қарағаны баршамызға аян. Өткен тарихымызға көз жүгіртіп қарасақ, кезінде жазуды білмейтін, хат танымайтын халық небір шешен, ақын, жыршы, зергер, сәулетші, қара қылды қақ жарған билер мен қазыларды тәрбиелеп өсірді. Кез-келген халықтың тәрбие беру ісінде өзіне тән ерекшеліктері болатыны секілді, қазақ халқында да, сан ғасырлар бойы жас ұрпақты имандылық пен ізгілікке, адалдық пен әділеттілікке, қарапайымдылық пен мейірбандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеген ғұлама ғалымдары, шешендері мен билері, батырлары мен ақын-жыраулары болғаны баршаға мәлім.

Кемеңгер ойшыл бабаларымыз Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмуд Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Сайф Сарай, Қадырғали Жалайри, Дулати, Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім т. б. ғұлама-ғалымдар өздерінің шығармаларында ел, жер, Отанды сүю, ар-ождан, намысты қорғау, ғылым, білімді халық игілігіне жұмсау секілді ұлттық рухтың өзекті мәселелеріне ерекше мән беріп келсе, XV-XVIII ғ. ғ. өмір сүрген Асан қайғы, Жиенбет, Шалкиіз, Бұқар, Дулат сияқты ақиық ақындар өздерінің өлең-жыр, толғауларымен елдік пен ерлікті, әділдік пен адалдықты, сақилық пен серілікті жалықпай насихаттаған. Ал Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет сынды әрі батыр, әрі ақын-жыраулар «ел намысы - ер намысы» деп қарап, дұшпанға өткір тілді өлеңін де, алмас қылышын да жұмсай білді.

Ерлік сын сағатта танылады. Елін, жерін, шет ел шапқыншыларынан қорғауда, ерен ерлігі аңызға айналған, өлең-жыр, толғау-дастандарға арқау болған Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай, Едіге, Қамбар, Абылай, Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Баян, Наурызбай, Райымбек, Малайсары, Сұраншы, Саурық, Барақ, Сырым, Исатай сияқты батырлардың тәрбиешісі де - қазақ халқы. ХХ ғ. Кеңес заманындағы әр түрлі соғыстардың қас батырлары Аманкелді, Бекболат, Бауыржан, Мәлік, Төлеген, Әлия Мәншүк, Рақымжан, Талғат, Қасымдардың ерен ерлік іс-қимылдары да өлең-жыр, дастанға айналып, жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиелеудің бірден -бір құралы болды. Осының бәрі халқымыздың атадан балаға ғасырлар бойы мұрас жалғасып келе жатқан ерлік рухымен байланысты туындаған тәрбиенің дәстүрлі үлгі-өнегелік жемісі.

Патриотизм тәрбиесінің әр саласының үзіліссіз байланыста болу қажеттілігі жайында кезінде М. И. Калинин, Н. К. Крупская, А. В. Луначарский, А. С. Макаренко, В. Г. Белинский, К. Д. Ушинскийлердің еңбектерінде баса көрсеткен. Патриоттық тәрбиенің көптеген саласы Кеңес үкіметі жылдары ғалым-педагогтердің, философтардың, тарихшылардың (П. Н. Федосеев, Г. Н. Волков, Г. Н. Филонов және т. б. ) еңбектерінде зерттелген.

Н. К. Гончаровтың, М. А. Даниловтың, И. С. Марынконың, Э. И. Моносзонның, М. Н. Скаткиннің және т. б. жалпыпедагогикалық еңбектерінде патриоттық тәрбиенің мәні мен теориялық әдістемесі және эмпирикалық зерттеу проблемалары қарастырылған.

Ғалым-психологтар Б. Г. Ананьев, Л. И. Божович, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев және тағы басқалардың жұмыстары патриот-оқушы психологиясын айқындауға ықпал етеді.

Патриотизм тәрбие проблемасы көптеген қазақстандық ғалымдардың ғылыми зерттеулеріне арқау болды. Мектеп оқушыларына патриоттық, ерлік тәрбие беру мәселесін ғалымдар (Е. Жұматаева, С. Иманбаева, Д. Құсайынова, К. Әбілғазиева, Ғ. Базарғалиев, Л. Сайдахметова, Ә. Жұмаханов, М. Құрманбаева, К. Қалиева, Т. Ахметов, А. Бисембаева, Р. Кенжебаева, Б. Сүлейменова, Ж. Қалиев) өз зерттеулерінің нысанасы ретінде қарастырды.

Қазақстан мектептерінің этностық ерекшеліктерін, халқымыздың тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халқымыздың батыр ұл-қыздарының ерлік істерін назарға алу - бұның бәрі жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің және оны қазіргі жағдайда зерттеудің көкейтестілігін арттыра түседі.

Сонымен бірге, патриоттық тәрбие міндеттері аса күрделі міндеттер болып табылады.

Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі сыныптан тыс жұмыстарда Б. Момышұлы ерлігінде патриоттыққа тәрбиелеудің тиімділігін арттыру мүмкіндіктерінің жеткіліксіз пайдалануында болып табылады.

Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді, оқу-әдістемелік құралдарды жан-жақты талдаудан жасаған қорытындымыз, Б. Момышұлы шығармашылық еңбектері арқылы оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің қажеттілігі мен оның ғылыми-педагогикалық тұрғыдан жүйелі зерттелмеу және бүгінгі таңда жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеудің жеткіліксіздігі мен орта және жоғары мектептердің оқу-тәрбие үдеріс мазмұндарын жаңартуға сұраныс аралығында қарама-қайшылық туындайды.

Тәрбие үдерісінде осы олқылықтардың орнын толтыруда майдангер-жазушы, қайраткер-ғалым, тәлімгер-ұстаз Б. Момышұлының педагогикалық мұрасының ғылыми-педагогикалық негіздерін айқындап, әдістемелік тұрғыдан дәлелдеу, оны оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдалану арқылы оқушы-жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу аталған қайшылықтардың шешімін табу зерттеу тақырыбын « Б. Момышұлының шығармалары негізінде оқушы-жастарға патриоттық тәрбие беру » деп алуымызға тура келді.

Зерттеу мақсаты - Б. Момышұлының шығармаларындағы педагогикалық идеяларды анықтап, жүйелеу, соның негізінде оқушы-жастарды патриоттылыққа тәрбиелеу үрдісін ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу және оны оқу-тәрбие үдерісіне ендіру.

Зерттеудің нысаны - Б. Момышұлының шығармаларындағы педагогикалық тағылымдар.

Зерттеу пәні - Б. Момышұлының шығармалары арқылы негізінде оқушы-жастарды патриоттылыққа тәрбиелеу.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Б. Момышұлының педагогикалық мұрасына ғылыми-педагогикалық және әдістемелік тұрғыда талдау жасалып, жүйеленіп, бүгінгі мектептің оқу-тәрбие үдерісіне енгізілсе, онда орта және жоғары мектептердегі оқушы-жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге шынайы мүмкіндіктер туындайды, өйткені олардың оқу-тәрбие үдерісі, тәрбиелік шаралары мен мектептен тыс тәрбиелік жұмыстар мазмұндары патриоттық тәрбие беруге жағдай туғызады.

Зерттеу міндеттері:

Б. Момышұлының әлеуметтік-педагогикалық көзқарасына қоғамдық-тарихи, мәдени-рухани жағдаяттардың ықпалын талдау;
Оқушы-жастарға патриоттық тәрбие берудің зерттелу деңгейіне сипаттама және оның ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
Б. Момышұлы шығармалары негізінде оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің педагогикалық тағылымдары мен тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау;
Б. Момышұлының патриоттық мұрасы негізінде оқушы-жастарға патриоттық тәрбие берудің мазмұны мен бағдарламасын жасау және орта мектептің оқу-тәрбие жүйесіне ендірудің тиімділігін тәжірибелік-экспериментте дәлелдеп, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар беру.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны тәрбиелеу теориясы, таным теориясы, ұлттық тәлім-тәрбие, жеке тұлғаны дамытудың тұлғалық-бағдарлық теориясы, тәрбие теориясы.

Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, фольклористикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық және ғылыми-әдістеме тұрғыда талдау, сипаттама беру, салыстыру, сұрақ-жауап, әңгіме, тестілік бақылау, мұрағат материалдарын сараптау т. б. әдістер қолданылды.

Жетекші идея: жеке тұлғаның қалыптасуына ұлттың тарихи және мәдени-педагогикалық мұраларының тәлім-тәрбиелік, озық идеяларын кешенді түрде тірек ету.

Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; «Қазақстан - 2030 даму стратегиясы»; Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы»; «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»; Елбасының жолдаулары; зерттеу проблемасы бойынша философтардың, тарихшылардың, әдебиеттану мен педагог, психологтардың еңбектер; Тараз қаласындағы «Бауыржантану» атындағы және Алматы қаласындағы Орталық мұрағат материалдары, Б. Момышұлының әдеби шығармалары; Б. Момышұлы туралы жазылған ғылыми-зерттеу еңбектері мен мерзімді басылым материалдары; ҚР ұлттық кітапханасы мен республикадағы өзге де кітапханалар қорларындағы Б. Момышұлына қатысты материалдар. Зерттеу кезеңдері: зерттеу міндеттерінің шешілуі үш кезеңде жүзеге асырылды.

І кезеңде (2003-2004) Зерттеудің тақырыбы, мақсаты, нысаны, мәні, міндеттері айқындалып, тақырыптың ғылыми-педагогикалық негізі қарастырылды. Тарихи мұрағат қорларымен қатар философиялық, тарихи-педагогикалық, психологиялық материалдар жинақталып, зерделенді.

ІІ кезеңде (2004-2006) Теориялық, тарихи-педагогикалық материалдарға жүйелілік, құрылымдық тұрғыдан тарихи-педагогикалық салыстырмалы талдау жасалып, оларға жаңаша ойлау негізінде сипаттама берілді. Б. Момышұлының педагогикалқ еңбектері жеке сараланып, шығармашылығына педагогикалық тұрғыдан талдау жасалынды. «Б. Момышұлы тағылымдары» атты арнайы курс бағдарламасы жасалып, Түркістан қаласындағы Ататүрік атындағы №17 қазақ орта мектебі мен М. Әбенова атындағы қазақ орта мектебі және Алматы қаласындағы А. Байтұрсынов атындағы №139 мектеп-гимназиясы мен Б. Момышұлы атындағы №131 лицейінде сынақтан өткізілді, нәтижесі қорытындыланды.

ІІІ кезеңде (2006-2008) Б. Момышұлының мұрасына жан-жақты талдау жасау барысында олардың тәлім-тәрбиелік негізі айқындалды, педагогикалық жүйе құрылды, мектеп бағдарламалары мен оқу құралдарына талдау жасалынды. Соның негізінде тұтас педагогикалық үдерісте Б. Момышұлының тәлім-тәрбиелік идеяларына арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Материалдар жинақталып, ғылыми диссертациялық жұмыс дайындалды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен зерттеудің теориялық мәнділігі:

Б. Момышұлының шығармашылық мұрасына ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасалынып, оның патриоттық мәні айқындалды;
Б. Момышұлының шынайы халық педагогі екені танылып, шығармаларының тәрбиелік жақтары таразыланып, қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына қосқан үлесі анықталды;
Б. Момышұлының мұрасының тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың мүмкіндіктері айқындалып, педагогикалық-әдістемелік ұсыныстар берілді;
«патриоттық тәрбие» ұғымы теориялық тұрғыдан талданып, анықтамасы нақтыланып, Б. Момышұлы мұрасындағы патриоттық идеялар жүйесі жасалып, оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің құралы ретінде алғаш рет ұсынылды.

Зерттеудің практикалық мәнділігі:

оқушы-жастарға арналған «Б. Момышұлы тағылымдары» атты арнайы курс бағдарламасы жасалынды;
Б. Момышұлы мұрасы «Бауыржанның мәлімділігі мен тәлімділігі» орталығы құрылып, оның жұмыс жүйесін мектептерде, шәкірттер мен ұстаздардың ұлттық рухани-мәдениет орталықтарында пайдалануға мүмкіндік туды;
Б. Момышұлының тәлім-тәрбиелік бай мұрасын насихаттауға арналған әдістемелік нұсқаулар әзірленді.

Қорғауға мынадай негізгі қағидалар ұсынылады:

Б. Момышұлының шығармалары негізінде патриоттық идеялардың, қоғамдық-педагогикалық және отансүйгіштік көзқарастардың, тәлімдік ой-пікірлердің жүйесі;
Б. Момышұлының оқушы-жастарды ұлттық болмысқа сай, отансүйгіштікке тәрбиелеудегі көзқарастары мен қазіргі педагогикалық ой үндестігінің негіздемесі;
Б. Момышұлының шығармалары негізінде патриоттық тағылымдар арқылы оқушы-жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Б. Момышұлының мұрасын мектепте пайдалануға ұсынылған “Б. Момышұлы тағылымдары” атты арнаулы курс бағдарламасымен оның әдістемелік нұсқаулары

Зерттеу базасы. Түркістан қаласындағы Ататүрік атындағы №17 қазақ орта мектебі мен М. Әбенова атындағы қазақ орта мектебі және Алматы қаласындағы А. Байтұрсынов атындағы №139 мектеп-гимназиясы мен Б. Момышұлы атындағы №131 мектеп-лицейі

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы . Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен қорытындылары баяндамалар түрінде: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінде өткен “Құдайберген Жұбанов тағылымы” атты Халықаралық ғылыми-практикалық [Алматы, 2004ж. ] конференцияда, Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде өткен “Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту” атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық [Түркістан, 2005] форумында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ұлттық ғылым академиясының “Хабарлары” Филология [Алматы, 2006 ж. ] сериясында, Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясында өткен “Актуальные проблемы современных социально-гуманитарных наук: поиск и пути решения” атты Республикалық ғылыми-теориялық [Алматы, 2006] конференцияда, Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде өткен “Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту” атты Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық [Түркістан, 2006] форумында, Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің “Хабаршысы” №1 қаңтар-ақпан [Түркістан, 2007] журналында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Халықаралық ғылыми-педагогикалық “Қазақстан жоғары мектебі” журналының “Ұлт тағылымы” атты ғылыми қосымшасы №2(2), [Алматы, 2007ж. ], Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің “Ізденіс” №3(1), “Бастауыш мектеп” атты ғылыми журналында [Алматы, 2008ж. ] 10 мақала түрінде ғылыми-әдістемелік жинақтарда жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы . Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша берілген.

1. Б. Момышұлының шығармалары арқылы оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері

Б. Момышұлының қоғамдық-тарихи, мәдени-рухани жағдаяттардың әлеуметтік-педагогикалық көзқарасына ықпалы

Қазақ халқы - дауылдармен алысып, тағдырымен қарысып, өсіп-өркендеп келе жатқан байырғы ұлы халық. Оның ұлылығы талай тарихи оқиғаларды бүгіп жатқан сан қатпарлы тарихынан көрінеді. Қайталанбас әрбір тарихи кезең өз қаһармандарын туғызады. Бұған дәлел аты ел аузында аңызға айналған тарихи тұлғалар. Әрине, есімін тасқа жазып, ерлігін ұрпақтың жадында сақтап қалған бергісі қазақтың, арғысы түркі халықтарының тарихындағы қайталанбас тұлғалардың есімі өзі өмір сүрген кезеңмен, сол кездің өмір шындығымен тығыз байланысты. Айталық, шекарасы батыста Византиямен, оңтүстікте Персиямен, Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған Түрік қағанаты ұлы дала мәдениетін бүкіл әлемге паш ете отырып, Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған сынды өз батырларын тарих сахнасына шығарса, қобызының құдіретті үнімен өлімге араша іздеген Қорқыт сынды данагөй бабаларымыз желмаясына мініп Жерұйықты іздеген, елінің бақытты тұрмысын көксеген Асан қайғы образы арқылы тауып жатты.

Ал қазақ хандығы құрылған орта ғасырлардағы жаугершілік заман тарих сахнасына Керей, әз Жәнібек, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай, Есет, Райымбек сынды батыр ұлдарын лег-легімен туғызып жатты. Бұл дәуірде батырлардың бірінен кейін бірінің келуіне себеп болған, әрине, “ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаны” тудырған қазақ тарихындағы қасіретті кезең - жоңғар шапқыншылығы. Сан жылдарға созылған қиын-қыстау жаугершілік заманда қазақ халқы қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен елдігін сақтап қалу үшін күресе отырып, туған елге, кіндік қаны тамған қасиетті жерге деген махаббатын ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп беріп отырды. “Туған жер” ұғымын бала бойына ерте сіңіруге тырысып, оны Отан, ел-жұрт ұғымдарымен байланыстырып отырған. “Отан от басынан басталады”, “Отан оттан да ыстық”, “Елің үшін отқа түс күймейсің” деп тәрбиеленетін қазақ баласы үшін Отан - отбасынан, ата-жұртынан, туып өскен топырағынан басталады.

Қазақ халқы талай-талай қиын кезеңдерді, аласапыран замандарды басынан кешірсе де, Ресейдің отаршылдық озбыр саясаты тарихта өзіндік орны бар көтерілістер мен қозғалыстардың тууына себеп болды. Ұлы дала төсін емін-еркін билеген қазақ халқы үшін бодан болудан асқан қасірет жоқ. Осы кезеңдер қазақ халқының бас бостандығын көксеген Сырым, Исатай, Махамбет сынды біртуар перзенттерін дүниеге әкелді.

Елін, жерін қорғап азаттығы үшін ішкі, сыртқы жаулармен де сұрапыл айқасқа түсірген, елдік пен ерліктің түйіскен тұстарының бірі - ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы Ішкі Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісі. Орыс патшасы мен қазақ ханы тізе біріктіріп, екі жақтан қанау халыққа “ереуіл атқа ер салдырды”. Көтеріліс басшылары, Исатай мен Махамбет халық қамы үшін әділ жаннан түңіліп жорыққа аттанды.

Алаштағы жақсыдан

Батасын алып, дәм татып,

Түлкідейін түн қатып,

Бөрідейін жол тартып,

Жауырына мұз қатып,

Жалаулы найза қолға алып,

Жау тоқтатар күн қайда?!- деп жырлап өткен Махамбеттің басты арманы - хандардың басын кесіп, әділетсіздік тамырына балта шауып, халқымыздың өз жері, өз елінде ие болып ен тоғайына малын толтырып, тыныш өмір сүруіне өзінің қанымен де, жанымен де үлес қосу. Ақынның қорлықта жүрген халқына бостандық әперуді арман етуі нағыз патриоттық. [2, 180-181 бб. ]

ХІХ ғасыр Қазақстанның мәдени өміріндегі ағартушылық ғасыр болды. Дүниежүзілік өркениеттің қуатты ықпалымен Ресей қосып алған шығыстағы жерлерге терең мүдделілік танылды. Қазақстанға ғалымдар, географтар мен саяхатшылар, шығыстанушылар келіп жатты; Қазақстан материалдары бойынша тарихшылар жұмыс істеді. Қазақстан Орыс географиялық қоғамы бөлімшелерінің зерттеу объектісіне айналды, мұнда мәдени-ағарту мекемелері мен статистикалық комитеттер жұмыс істеді; өлкетану мұражайлары ашылып, ертедегі ескерткіштер, халықтың ауызша шығармашылығы және құқықтар заңдар, соның ішінде қазақтардың дағдылы құқығы зерделенді; орыс-қазақ мектептері мен кітапханалар ашылды. Қазақтар өз балаларына білім беруге ұмтылды, әрине, бұған бірінші кезекте халықтың ауқатты бөлігі ұмтылыс жасап, балаларын кадет корпустары бар Омбы мен Орынборға жіберу үшін мүмкіндік іздестірді [3, 527-528 бб. ] .

Қазақ тарихындағы Ресей империясымен қосылу - ірі тарихи оқиғаларға толы кезең. Бұл кезеңге академик М. Қ. Қозыбаев кеңірек тоқталады. “Жауды шаптым ту байлап” атты еңбегінде қазақ халқының басынан өткен ұлт-азаттық қозғалысын, Отан қорғау тарихын, халқымыздың ел басқарған көсемдерін, қол бастаған батырларын, олардың ерліктерін жыр еткен шешен-жырауларын сөз ете отырып, тәуелсіздік үшін болған ата-бабаларымыздың қанды жорықтары, дабылды, дауылды азаттық күрес жолдары, ел бостандығы, бірлік жолы, ұлтжандылық, ұлттық сананы негізгі арқау етіп алғанын жазады. Аталған еңбектің “Ұлт-азаттық қозғалысының белестері” - атты бөлімінде, Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарын 7 кезеңге бөліп, оның себеп-салдарын көрсеткен:

I кезең. Қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың Сібір жұртын жаулап алуға қарсы азаттық қозғалысы.

II кезең. Қоқан-Хиуа хандықтарына қарсы ұлт-азаттық қозғалыс. Бұл ұлт-азаттық қозғалыс үш жүзді одан әрі қабыстырды, кіріктірді, біріктірді, ұлттық дәрежеге көтерді.

III кезең. Ресейге қосылу кезеңі, бодандыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.

IV кезең. Отарлау саясатына қарсы С. Датұлы, И. Тайманов, М. Өтемісұлдарының басқаруымен болған шаруалар көтерілісі.

V кезең. Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыс.

VI кезең. ХІХ ғ. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.

VII кезең. 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерісі [4, 192 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.